Z biegiem lat powstaje coraz więcej prac dotyczących wątków religijnych i metafizycznych w poezji Zbigniewa Herberta. W artykule podejmuję próbę ukazania inspiracji Herberta sposobem ujmowania bogów przez presokratyków, którzy działali w czasach kryzysu tradycyjnie pojmowanej religii i stanęli w obliczu rozpadu dotychczasowego systemu wierzeń. Pokazuję, że Herbert często mówi w swojej poezji nie o bogach mitologicznych, lecz o bogach, do których odwoływali się pierwsi filozofowie, którzy dopiero wypracowywali pojęcia filozoficzne. W czasach, gdy wzorem narracji wciąż był Homer, pierwsi filozofowie zaczynają konstruować twierdzenia ogólne, w dużej mierze oparte na racjonalnym rozumowaniu i obserwacji, wychodzące jednak od podstawowych intuicji. Twierdzę, że podejmując próbę zobrazowania poszukiwań religijnych Herberta, warto wziąć pod uwagę obecne w tej twórczości inspiracje pytaniami oraz tym wszystkim, co składało się zarówno na owe pytania, jak i na światopogląd kosmiczno-metafizyczno-religijny formacji intelektualnej, której reprezentantami byliby Ksenofanes, Heraklit oraz w dalszej kolejności Demokryt i Anaksagoras. Filozofowie ci wykorzystywali bogów raczej jako figury retoryczne, co zauważa sam Herbert w jednym z wywiadów. Ślady presokratyków są obecne nie tylko w wypowiedziach Zbigniewa Herberta, ale także w wielu wierszach, korespondencji, jak również esejach, dramatach i prozie poetyckiej.

More and more papers are being written on religious and metaphysical motifs in Zbigniew Herbert’s poetry. In this article I try to show how Herbert drew inspiration from the way of recognizing gods by the pre-Socratics, who were active in times of crisis of the traditionally understood religion and who faced the collapse of the then system of beliefs. I show that in his poetry, Herbert often talks not about the mythological gods, but about gods referred to by the first philosophers, who were just beginning to work out the philosophical concepts. At a time when Homer was still the model of the narrative, the first philosophers began to construct general notions largely based on rational reasoning and observation but originating from basic intuitions. I make a claim that when attempting to depict Herbert’s religious search, one should consider traces of inspiration visible in his work and coming from the questions and everything that contributed to both these questions and the cosmic, metaphysical and religious beliefs, of the intellectual formation whose representatives were Xenophanes, Heraclitus and also Democritus and Anaxagoras. These philosophers used gods rather as rhetorical figures, which Herbert himself noted in an interview. Traces of the pre-Socratics are present not only in the words of Zbigniew Herbert, but also in many of his poems, in correspondence, as well as his essays, plays, and poetic prose.