Rosyjskie celownikowe konstrukcje zwrotne : przypadkowe czy kompozycyjne?

Bibliogr. s. 171

W artykule wykazuje się, że znaczenie celownikowej konstrukcji zwrotnej, jak np. Ivanu ne rabotaetsja 'Janowi się nie pracuje', jest kompozycyjne. Zademonstrowano, że na ogół wykładnik zwrotności -sja wskazuje na obniżoną agentywność i/lub na podwyższoną pacjentywność subiekta. Jedna z możliwych interpretacji -sja polega na tym, że obniżona jest wolitywność subiekta. Z powodów, które zostały szczegółowo wytłumaczone, ściśle "ilościowa" redukcja ('subiekt ma mniej chęci do wykonania czynności i/lub mniej resursów wewnętrznych') jest mało prawdopodobna, i to zmusza do szukania innych okoliczności zmniejszających odpowiedzialność subiekta. Znalezienie tych okoliczności jest łatwe, ponieważ z jednej strony zawsze możemy uważać, iż chęci i/lub resursy wewnętrzne subiekta istnieją dzięki działaniu na tego ostatniego zewnętrznej irracjonalnej siły, z innej zaś strony wyobrażamy sobie taką silę przeważnie wtedy, gdy czynność zostaje rzeczywiście wykonana, i ta ostatnia okoliczność zmniejsza odpowiedzialność subiekta. Ponieważ subiekt rozpatrywanych konstrukcji przestaje być punktem wyjściowym w odpowiednim łańcuchu przyczynowo-skutkowym i nabiera cech beneficjenta, zmiana przypadku z mianownika na celownik okazuje się skutkiem ubocznym refleksywizacji. Tak znaczenie rozpatrywanych konstrukcji, jak też ich forma okazują się pochodne od znaczenia ogólnego morfemu -sja.

It is argued that the meaning of Russian dative reflexive constructions, i.e. constructions of the type Ivanu ne rabotaetsja 'Ivan does not feel like working', is compositional. It is shown that the reflexive marker -sja in general signals reduced agentivity and/or increased patientivity of the subject. One of the possible particular construals of -sja is 'the subject's volitionality is decreased'. For reasons explained in the paper, purely "quantitative" reduction ('the subject is less willing to carry out the action, and/or has less inner resources necessary for the action') is improbable, which forces the speakers to look for other circumstances reducing the subject's responsibility for the action. This is an easy task, since, on the one hand, one may always believe that the subject's desires and/or inner resources are due to an external irrational force acting upon the subject, and, on the other hand, we tend to speak of such a force only where the action is indeed carried out, which attenuates the responsibility of the subject. As far as the subject in dative reflexive constructions stops to be the initial point in the relevant causal chain and becomes in some sense a benefi ciary, the nominativedative shift in its morphology is only the side effect of non-refl exive-to-reflexive transformation. Thus, both the meaning of dative reflexive constructions and their form turn out to be predictable from the general meaning of the reflexive marker -sja.