The idea community and selected scientific paradigms and norms of Polish labor law

Dostęp do publikacji jest możliwy w Archiwum UJ

Dysertacja ma na celu udzielenie odpowiedzi na pytanie o to, co należy rozumieć przez ideę wspólnoty i w jakim stopniu idea ta kształtuje refleksję doktrynalną nad prawem pracy oraz treść jego unormowań. Podejmowane analizy mają także wzbogacić myślenie o społecznym wymiarze zakładu pracy i o wielowymiarowych relacjach, jakie zachodzą między stronami stosunku pracy. Zgodnie z tezą rozprawy idea wspólnoty znajduje solidne ugruntowanie w refleksji nad człowiekiem, w aksjologii konstytucyjnej, a także w aksjologii ustawowego prawa pracy. Stanowi przy tym cenny punkt odniesienia w analizach doktrynalnych dotyczących przyjmowanych paradygmatów prawa pracy, w tym paradygmatycznych przekonań odnoszących się do umiejscowienia prawa pracy w kontekście publicznego i prywatnego działu prawa. Pojęcie paradygmatu w dogmatyce prawa należy odnosić do dominującego w nauce podejścia do określonych zagadnień teoretycznych i praktycznych związanych z daną gałęzią prawa. Paradygmat może obejmować określone stanowiska ideowe, a także stanowiska interpretacyjne. Wśród paradygmatycznych poglądów obecnych aktualnie w polskiej doktrynie prawa pracy można wymienić światopogląd liberalnoindywidualistyczny, koncepcję funkcji ochronnej prawa pracy, a także wzorzec antropologiczny w postaci figury homo oeconomicus, który w pewnym stopniu zdominował myślenie o człowieku w kontekście pracy. W kontekście tak zarysowanych wybranych paradygmatów naukowych prawa pracy rodzi się dyskusja dotycząca możliwych zmian dotyczących postrzegania jednostki i zbiorowości, co musi znaleźć swój refleks w płaszczyźnie tworzenia, interpretowania i stosowania prawa stanowionego. Pojęcie "wspólnoty" może być zdefiniowane na dwa sposoby – po pierwsze, "wspólnotą" jest grupa osób powiązanych przez elementy przedmiotowe oraz podmiotowe, w tym poprzez wartości. Alternatywnie "wspólnotę" można określić jako wzajemną łączność grupy osób opartą o elementy przedmiotowe i podmiotowe, w tym o wartości. Refleksja antropologiczna dotycząca jednostki oraz zbiorowości jest przeprowadzona w oparciu o filozofię personalizmu. Zgodnie z tezami tego nurtu, relacje międzyludzkie są konstytutywne dla tożsamości jednostki. Osoba dąży do zysku, ale podejmuje również osobowe wartości, którym ostatecznie wartości ekonomiczne są podporządkowane. Co kluczowe, osoba żyje w przestrzeni ukierunkowań moralnych związanych w szczególności z godnością ludzką. Personalizm pozwala także sformułować podstawowe zasady aksjologiczne wspólnoty. Wartością bazową jest w tym kontekście godność ludzka. Do charakterystycznych zasad wspólnotowych należy zaś dobro wspólne, solidarność oraz subsydiarność. Refleksja personalistyczna wskazuje także jednoznacznie, że praca nie jest towarem, ale formą zaangażowania całej osoby w celach ekonomicznych i głęboko osobowych. Idea wspólnoty jest w dalszej kolejności skonfrontowana z ideologią komunizmu. Przeprowadzona analiza każe przyjąć, że pomiędzy wspólnotowością zakorzenioną w personaliźmie a komunizmem istnieją przede wszystkim wyraziste różnice. Następna część rozprawy dotyczy możliwego przełożenia wspólnotowości na grunt analiz prawnych. Wspólnota może urzeczywistniać się w procesach tworzenia, interpretowania i stosowania prawa przede wszystkim poprzez określoną aksjologię. Włączenie wspólnotowości do systemu prawa jest sensowne m.in z uwagi na racje tkwiące we właściwościach ludzkiej natury, w etyce opartej o godność ludzką czy w prawidłach kooperacji zawodowej opartej o kapitał społeczny. W wyniku analizy norm Konstytucji RP w kontekście aksjologii wspólnotowej ukazują się ramy, w których powinien poruszać się ustawodawca zwykły oraz podmioty interpretujące prawo. Kluczowe znaczenie ma w tym kontekście art. 1 Konstytucji RP utożsamiający państwo z dobrem wspólnym. W polski porządek konstytucyjny wpisana jest zasada solidarności opartej o godność każdego człowieka, a także zasada subsydiarności nakazująca ograniczająca działania władzy publicznej. Społeczna gospodarka rynkowa, zakotwiczona w doktrynie ordoliberalizmu, wyraża podporządkowanie wartości ekonomicznych wartościom osobowym i zarazem abstrahuje od ideologii państwa opiekuńczego. Kolejny rozdział pracy opisuje wybrane instytucje ustawowego prawa pracy, które znajdują oparcie w wartościach wspólnotowych. Aksjologia dobra wspólnego jest realizowana m.in poprzez pracowniczy obowiązek dbałości o dobro zakładu pracy, instytucję zakładowego funduszu świadczeń socjalnych oraz poprzez różne formy partycypacji pracowniczej. Solidarność jawi się jako rdzenna idea ustawodawstwa pracy uzasadniająca zabezpieczenie wartości i praw określonych osób w kontekście pracy i w związku z ich potrzebami. Ponadto solidarność funduje instytucję związku zawodowego, a także regulacje związane z porozumieniami kryzysowymi. Poprzez subsydiarność w zakładzie pracy ukształtowana jest wspólnota obejmująca przede wszystkim osoby pełniące rolę pracodawcy oraz pracowników. Wspólnota zakładowa powstaje m.in w oparciu o obowiązek dbania o dobro zakładu pracy, organizację przestrzeni życia społecznego w zakładzie, autonomiczne prawo pracy, a także formy życia politycznego we wspólnocie zakładowej. Aksjologia wspólnotowa daje argumenty przemawiające za aplikacją metody publicznoprawnej w prawie pracy, ale zarazem (przede wszystkim poprzez subsydiarność) nakazuje możliwe poszerzenie sfery prawa prywatnego.

The dissertation is aimed at answering the question about the proper meaning of the idea of community and about the forms in which this idea can shape the doctrinal reflection in Polish labour law as well as the content of its regulations. The undertaken analyses should also enrich the thinking about the social dimension of a workplace and about multidimensional relations which take place between parties to an employment relationship. According to the thesis of the dissertation, the idea of communiy finds solid grounding in the reflection on man, in the constitutional axiology, as well as in the axiology of the statutory labour law. Furthermore, it gives the valuable point of reference for the doctrinal analyses pertaining to the accepted scientific paradigms of labour law including the paradigmatic beliefs referring to the location of labour law in the context of the division of private and public law. The notion of "paradigm" in the legal dogmatics should be referred to the dominant doctrinal approach to certain theoretical and practical issues connected with the given branch of law. The paradigm may pertain to certain ideological positions as well as to certain stands referring to interpretation of legal institutions. The paradigmatic views which are currently present in the Polish doctrine of labour law include the liberal and individualistic worldview, the concept of the protective function of labour law and the anthropological pattern of homo oeconomicus (which, to a certain extent, has dominated the thinking about a man in the context of work). In the context of the outlined scientific paradigms of labour law there emerges a discussion referring to the possible changes of perceiving an individual and a collectivity. Such changes should find their consequences in the processes of establishing, interpreting and applying the positive law. The notion of "community" can be defined in two ways. Firstly, it may refer to the group of people who are connected by the objective and subjective factors, including values. Alternatively, a "community" can describe the mutual connections in a group of people (these connections have objective and subjective dimensions and they include values). The anthropological reflection pertaining to an individual and to a collectivity is undertaken on the basis of the philosophy of personalism. According to this philosophy, the relations between people are constitutive for the identity of an individual. A person aims at his or her personal gain but he or she also undertakes values which have personal dimension. It must be highlighted that a person lives in the context of moral inclinations which are connected primarily with the human dignity. Personalism allows also to formulate the key axiological principles of community. The base value is human dignity. Among the characteristic principles of community we should include common good, solidarity and subsidiarity. The personalistic reflection also indicates that the human work is not a commodity but it is the form of engagement of a whole person in economic and in deeply personal purposes. The idea of community is confronted with the ideology of communism. The undertaken analysis show that there are, first of all, distinct differences between the idea of community (rooted in the philosophy of personalism) and the ideology of communism. The next part of the dissertation describes the possible ways of application of the idea of community in the ground of legal analyses. The idea of community may be realised in the processes of establishing, interpreting and applying the law mainly through axiology of law. Applying the idea of community in the system of positive law is reasonable because of, inter alia, reasons rooted in the human nature, because of the ethics based on human dignity and because of rules of professional cooperation (based on social capital). The analysis of the norms of the Polish Constitution in the context of the axiology of community shows the frames for the activity of legislator and of entities interpreting the law. The article 1 of the Constitution (which identifies the state with the common good) is of a crucial importance. The Polish constitutional order includes also the principle of solidarity (based on the dignity of every human being) and the principle of subsidiarity which prescribes the restrictions for the activity of authorities. The social market economy, anchored in the doctrine of ordoliberalism, reflects the subordination of the economic values to personal values and, at the same time, it deviates from the ideology of welfare state. The next part of the dissertation describes the chosen institutions of the statutory labour law which find grounding in the values of community. The axiology of common good is realised, inter alia, through the employee's duty to take care of the good of a workplace, through the institution of the social benefits fund and through various forms of the employees' participation. Solidarity is the base idea of the statutory labour law; it justifies the protection of values and rights of certain individuals in the context of work. What is more, solidarity funds the legal institution of the trade union and the regulations referring to so called crisis agreements. Subsidiarity forms the community in a workplace. This community includes, primarily, individuals who act as an employer and employees. The community of a workplace is created on the basis of the legal duty to take care of the good of a workplace, on the basis of the organisation of a social life in the workplace, on the basis of autonomous labour law as well as on the basis of forms of political life which takes place in the workplace. The axiology of community gives arguments for application of the method of public law in labour law but, at the same time, it argues for the possible extension of the private law sphere (mainly through subsidiarity).