Individual and organisational variables as predictors of professional burn-out among teachers : conclusions on the strategies for preventing and reducing the effects of burn-out

Dostęp do publikacji jest możliwy w Archiwum UJ

Praca dotyczy wypalenia zawodowego wśród nauczycieli. Badania pokazują, że w tej grupie zawodowej wypalenie jest częstym zjawiskiem; powoduje konsekwencje psychofizyczne dla jednostki jak i wpływa negatywnie na funkcjonowanie organizacji. Problem wypalenia w profesji nauczycielskiej ma też szersze znaczenie społeczne, ponieważ przekłada się na jakość kształcenia uczniów. Zagadnienia omawiane w niniejszej pracy są zatem ważne nie tylko z perspektywy nauczycieli i szkół, ale także z perspektywy przyszłości młodych pokoleń. Celem naukowym pracy jest zbadanie związków pomiędzy wybranymi zmiennymi organizacyjnymi i indywidualnymi a wypaleniem zawodowym wśród nauczycieli. Dodatkowym, aplikacyjnym celem jest wyciągnięcie z wyników badań praktycznych wniosków dotyczących formułowania efektywnych strategii przeciwwypaleniowych w tej grupie zawodowej. Wielu badaczy podziela pogląd, że wypalenie zawodowe determinowane jest przez czynniki organizacyjne i indywidualne (Maslach, 1998; Schaufeli, Enzmann, 1998; Burish, 2002). Jednak brak jest zgodności co do tego, która grupa czynników wywiera mocniejszy wpływ na rozwój wypalenia zawodowego. Nie określono również jednoznacznie wpływu wymienionych kategorii zmiennych na strukturę wypalenia. Sugeruje się przede wszystkim, że wyczerpanie lepiej tłumaczą czynniki organizacyjne, a depersonalizację i poczucie osiągnięć czynniki indywidualne. Wobec powyższego, w prezentowanym modelu badawczym uwzględniono zarówno zmienne organizacyjne jak i wybrane (rzadko badane wśród polskich nauczycieli) zmienne indywidualne. Czynnikami organizacyjnymi wprowadzonymi do modelu badawczego są obszary dopasowania pomiędzy jednostką a środowiskiem pracy: sprawiedliwość, obciążenie pracą, relacje interpersonalne, wynagradzanie, kontrola i wartości. Zmiennymi indywidualnymi wprowadzonymi do modelu badawczego są: umiejscowienie kontroli, motywacja osiągnięć, wzory zachowań i przeżyć związane z pracą. Podstawę teoretyczną pracy stanowią wiodące koncepcje wypalenia zawodowego i stresu. W szczególności wymienić należy trójwymiarową koncepcję wypalenia zawodowego Ch. Maslach (1993), egzystencjalną koncepcję wypalenia A. Pines (1993), salutogenetyczną koncepcję zdrowia A. Antonovsky’ego (1984, 1995), koncepcję umiejscowienia kontroli J.B. Rottera (1966) i transakcyjną koncepcję stresu R. Lazarusa i S. Folkmana (1987). W badaniach wykorzystano kwestionariusz MBI (Maslach, Jackson), kwestionariusz AWS (Leiter, Maslach), kwestionariusz AVEM (Schaarschmidt), kwestionariusz Człowiek w Pracy (Matczak), Kwestionariusz Mierzenia Motywacji Osiągnięć (Widerszal-Bazyl). Problematyka badawcza pracy obejmuje kilka zagadnień stanowiących uzupełnienie obecnego stanu badań nad wypaleniem zawodowym wśród polskich nauczycieli. Po pierwsze, zajmuję się weryfikacją wpływu obszarów dopasowania na poszczególne wymiary wypalenia. Po drugie, dokonuję analizy związków predykcyjnych zmiennych indywidualnych (motywacji osiągnięć, szczegółowych przekonań dotyczących umiejscowienia kontroli oraz osobowościowych zasobów) z poszczególnymi wymiarami syndromu. Po trzecie, formułuję wnioski stanowiące podstawę tworzenia zindywidualizowanych strategii przeciwwypaleniowych. Po czwarte, badam jakie kategorie zmiennych mają większy wpływ na wypalenie wśród nauczycieli. Po piąte, przeprowadzam analizę charakteru i siły związków pomiędzy wyłonionymi organizacyjnymi i indywidualnymi predyktorami wypalenia w kontekście zintegrowanego stosowania organizacyjnych i indywidualnych strategii przeciwwypaleniowych w warunkach polskich szkół. W pracy przedstawiono powiązania obszarów dopasowania z poszczególnymi wymiarami wypalenia i wyłoniono szereg predyktorów tego syndromu. Wykazano również związki korelacyjne i predykcyjne szczegółowych aspektów umiejscowienia kontroli, motywacji osiągnięć i zasobów osobowościowych związanych z pracą. Przeprowadzone badania wykazały szereg zależności. Wykazano na przykład, zgodnie ze stanowiskiem Maslach (1993), że wypalenie zawodowe ma wybitnie interpersonalne podłoże, bowiem złe relacje interpersonalne okazały się jedynym predyktorem wszystkich wymiarów omawianego syndromu. Co ważne, badania wykazały, że aspekty umiejscowienia kontroli i zasobów osobowościowych mogą wpływać na wypalenie silniej niż zmienne organizacyjne. Wyniki wskazują również, że wypalenie zawodowe może stanowić zbiór rozmyty, którego ostateczne zdefiniowanie może być trudne lub niemożliwe. Wyniki przeprowadzonych badań pozwoliły sformułować praktyczne wnioski mogące stanowić podstawę do tworzenia strategii przeciwwypaleniowych dla nauczycieli pracujących w państwowym systemie oświaty. Wykazano na przykład istotny wpływ niektórych aspektów motywacji osiągnięć na poszczególne wymiary wypalenia. Zastosowanie tych wniosków w praktyce umożliwiłoby tworzenie dobrze spersonalizowanych strategii motywacyjnych i sprawniejsze zarządzanie zasobami ludzkimi w szkołach.

The present work concerns professional burn-out among teachers. The research shows that burn-out is a common phenomenon in this professional group; it causes psychophysical consequences for the individual and affects the functioning of the organization. The problem of burn-out in the teaching profession also has a wider social significance as it translates into the quality of students' education. Therefore, the issues discussed here are important not only from the perspective of teachers and schools, but also from the perspective of the future of rising generations. The research objective of the work is to examine the relationship between selected organisational and individual variables and professional burn-out among teachers. The additional application objective is to draw practical conclusions concerning the formulation of effective anti-burnout strategies in this professional group from the research results. A number of researchers agree that professional burn-out is determined by both organisational and individual factors (Maslach, 1998; Schaufeli, Enzmann, 1988, Burish, 2002). However, there is much disagreement as to which group of factors contributes more to the development of occupational burn-out. The impact of the above-mentioned categories of variables on the structure of burnout is not clearly defined either. First and foremost, it is suggested that exhaustion is better explained by organisational factors, whereas depersonalization and sense of achievement by individual ones. In view of the foregoing, the presented research model includes both organisational variables and selected (rarely surveyed among Polish teachers) individual variables. The organisational factors introduced into the research model are the areas of adjustment between the individual and the working environment: fairness, workload, interpersonal relations, reward, control and values. The individual variables introduced into the research model are as follows: locus of control, achievement motivation, work-related behaviour and experience patterns. Leading concepts of occupational burn-out and stress form the theoretical basis of the work. Among those, one should mention in particular: the three-dimensional concept of professional burn-out by Ch. Maslach (1993), the existential concept of burn-out by A. Pines (1993), the salutogenetic concept of health by A. Antonovsky (1984, 1995), the concept of locus of control by J.B. Rotter (1966) and the transactional concept of stress by R.S. Lazarus and S. Folkman (1987). The MBI (Maslach, Jackson), the AWS (Leiter, Maslach), the AVEM (Schaarschmidt), the Man at Work (Matczak) and the Achievement Motivation Measurement (Widerszal-Bazyl) questionnaires have been used in the study. The research topic covers several issues that complement the current state of research on occupational burn-out among Polish teachers. Firstly, the author verifies the impact of the areas of adjustment on individual dimensions of burn-out. Secondly, he analyses the predictive relationship between individual variables (achievement motivation, detailed beliefs about locus of control and personality resources) and particular dimensions of the syndrome. Thirdly, he formulates conclusions that form the basis for developing individualized anti-burnout strategies. Fourthly, he examines which categories of variables have a greater impact on burn-out among teachers. Fifthly, the author analyses the nature and strength of relationship between the selected organisational and individual predicators of burn-out in the context of integrated use of organisational and individual anti-burnout strategies in the conditions prevailing in Polish schools. The thesis presents links between the areas of adjustment and individual dimensions of burnout and identifies a number of predicators of this syndrome. Correlative and predictive relationships between detailed aspects of locus of control, achievement motivation and work -related personality resources have also been demonstrated. The research has revealed a number of dependencies. It has been shown, for example, in compliance with Maslach’s standpoint (1993), that professional burn-out is notably interpersonal in character as poor interpersonal relationships are the only predictor of all dimensions of the syndrome in question. It is also important to note that the research has revealed that the aspects of locus of control and personality resources can affect burn-out more strongly than organisational variables. The results also indicate that professional burnout can constitute a fuzzy set whose final defining may be difficult or even impossible. The research results allowed one to formulate practical conclusions which may serve as the basis for developing anti-burnout strategies for teachers working in the state system of the education. It has been found, for example, that certain aspects of achievement motivation have a significant impact on the individual dimensions of burn-out. Applying these proposals in practice would allow for the development of properly personalised incentive strategies and improve human resource management in schools.