The Polish-Lithuanian conflict at the turn of the 19th and 20th centuries : a selection of source texts

Strona wydawcy: https://www.wuj.pl

Przedstawiany wybór tekstów jest kontynuacją wydanego w r. 2004 I tomu antologii W kręgu sporów polsko-litewskich na przełomie XIX i XX wieku. Dwa pierwsze artykuły prezentują przestrzeń dialogu polsko-litewskiego pod koniec XIX wieku. Szlupas występuje z perspektywy radykalnej narodowej litewskiej, Gierszyński uwypukla tradycje wielonarodowej Rzeczypospolitej (nie ignorując bynajmniej litewskich aspiracji do podmiotowości). Cztery następne teksty dotyczą różnorodnych konsekwencji wydarzenia dla kultury litewskiej (dodajmy: nie tylko litewskiej) niezwykle istotnego: zniesienia zakazu druków litewskich alfabetem łacińskim. Jan Baudouin de Courtenay rekonstruuje ze znawstwem (i niekłamaną sympatią dla Litwinów) genezę i przebieg zakazu, jego nieskuteczność (ze względu na intencje Rosji), heroizm ludności litewskiej. Vaclovas Biržiška po latach zbudował swoisty pomnik tego heroizmu - litewską golgotę. Nie może to nie budzić podziwu - z jakim zapamiętaniem walczono o słowo litewskie, jak, niezależnie od usytuowania w hierarchii społecznej budowano duchową suwerenność w języku. Litwini odnieśli ogromne zwycięstwo w roku 1904, udziałem Polaków była gorycz klęski, dyskomfort porażki, zwłaszcza politycznej (ilustrują to wywody Walerego Gostomskiego). Z polskiego punktu najważniejsze były konsekwencje duchowe, moralne związane z udziałem przedstawicieli polskich elit w odsłonięciu pomnika Katarzyny II w Wilnie, co, z pewnością, nie pozwoliło na wykorzystanie tych możliwości, jakie stały przed poddanymi cara w czasie dla imperium rosyjskiego szczególnym: pierwszej rewolucji i klęski w wojnie z Japonią (dotyczą tego teksty Zdziechowskiego, Meysztowicza, Jankowskiego). W prezentowanym tomie nie brak rozważań uwzględniających inne, obok emocji, kontekstów: ogólnocywilizacyjnego (można wręcz dostrzec tu pytanie: "jakiej cywilizacji Litwini, Polacy potrzebują?"), religijnego (modernizm katolicki, amerykanizm w Kościele państwa silnie zindustrializowanego) - zarówno ksiądz Mieszkis, jak Otton Zawisza dostrzegają te problemy, przeceniając niekiedy ich znaczenie. Szczególne miejsce w kontaktach i sporach polsko-litewskich tej doby, kontaktach mających wówczas, niestety, wymiar prawie wyłącznie intelektualny, zajmują wystąpienia Herbaczewskiego i Konecznego; powiedzieć można: radykalnie "prolitewskie", wszelako jak najdalsze od ekskluzywizmu znamionującego wszelkie radykalizmy (narodowe, religijne). Podobny ton (choć na poziomie uogólnienia) znaleźć można w krótkich tekstach Konstancji Skirmuntt i Józefa Piłsudskiego. Planowane są kolejne tomy zbierające świadectwa trudnej polsko-litewskiej przeszłości i jeszcze trudniejszego rozsta(wa)nia.