Książka zawiera wybór najbardziej interesujących spraw, dotyczących zagadnień wolności słowa i wolności wyznania, rozpatrywanych przez Sąd Najwyższy USA. Konstytucja Stanów Zjednoczonych s. 477-495. Alfabetyczny wykaz spraw s. 497-503. Publikacja recenzowana

Nie ma czasu na czytanie dobrych książek. Jest tylko na bardzo dobre. Czemu sięgać po tę książkę, która do krótkich nie należy? Jest o szczęściu, a dążenie do niego to naturalne pragnienie każdego człowieka. Czy da się mówić o tym językiem prawa, a nie tylko poezją? Prawo jest częścią kultury. Ono porządkuje i chroni nasze życie. Czy znajdzie się uzasadnienie, aby twierdzić, używając prawniczego języka, że człowiek ma prawo do szczęścia? Amerykańska Deklaracja Niepodległości z 1776 roku nie pozostawiła w tym względzie wątpliwości, mówiąc jednym tchem o “unalienable rights, that among these are Life, Liberty and the pursuit of Happiness.” Swobodę w dążeniu do szczęścia dają z pewnością wolność religii i wolność słowa, o których mówi Pierwsza Poprawka do Konstytucji Stanów Zjednoczonych. Te pierwsze z wszystkich wolności stwarzają środowisko, aby każdy człowiek miał szansę podejmować odpowiedzialność za własne życie. Wolność religii ochrania ludzkie sumienie oraz to, co zbawcze i nadzwyczajne, co odpowiada najwyższym aspiracjom, pozostając ważne dla codziennych pracy i odpoczynku, ale też znacznie przekraczające wymiar dnia powszedniego.[1] Wolność słowa służy nie tylko procesowi politycznemu, tak ważnemu dla organizacji ludzkich społeczność oraz jako zawór bezpieczeństwa: pozwala powstające między ludźmi konflikty kanalizować, sprawiając, że lepiej wyrażać je słowem niż siłą. Plus ratio quam vis. Wolność słowa umożliwia swobodną wymianę myśli, ale przede wszystkim pozwala na wyrażanie siebie przez każdego człowieka i na osobiste spełnienie. Obie wolności ujawniają stałe antropologiczne, umożliwiając podejmowanie działań i realizowanie siebie w sposób, który nie będzie w opozycji do praw innych ludzi.[2] Wolności religii i słowa tworzą więc środowisko społeczne, gdzie jednostce nie przeciwstawia się kolektywu, a kolektywowi jednostki. Takie środowisko bywa czasem nazywane dobrem wspólnym, jak czyni to art. 1 Polskiej Konstytucji z 1997 roku.

Przed jedenastu laty, we wcześniejszej książce była mowa o tym, że „[f]reedom always comes with a price. This applies to freedom of speech and freedom of religion. The crucial point is who has to pay the price. Freedom cannot defend itself. It needs witnesses, martyrs and, above all, guardians and protectors.”[3] Ataków na każdą z tych wolności nie ubywa. Nie wystarczy sądowa ochrona. Potrzeba budzenia sumień, potrzeba nieustannego kształtowania wrażliwości na religię i na słowo, wrażliwości na drugiego człowieka – na bliźniego w indywidualizującym się, globalizującym się, ale też politycznie polaryzującym się świecie. W nim więc potrafią się czasem pojawiać zupełnie nowe, nieznane wcześniej problemy. Dlatego nie zmniejsza się co roku liczba spraw dotyczących obu wolności, które trafiają na wokandę i są rozstrzygane przez Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych. Dyskutowane w wyrokach kwestie bywają zaskakujące. Nie raz jednak to po prostu stare spory powracają, tyle że ze wzmożoną siłą.

Kwestie dotyczące wolności słowa, wolności sumienia i wolności religii w Europie oraz w kontekście komparatystycznym zostały już dość dobrze i całościowo opracowane ostatnimi czasy/w ostatnich latach.[4] To wszelako nie jedyny powód sięgnięcia poza Europę – do doświadczenie jurysprudencjalnego Stanów Zjednoczonych. The general European tendency seems to be to reduce freedom of religion to freedom of expression.[5] Tendencja ta okazuje się zwodnicza i całkowicie błędna. Powody takiej oceny widać najlepiej przy szczegółowym przyjrzeniu się sposobom ochrony każdej z tych pierwszych dwóch wolności. Ich pola potrafią się krzyżować, co wydaje się dość oczywiste. Nawet, gdy do tego krzyżowania nie dochodzi, pola te czasem wymagają nowego spojrzenia.[6] Wszelako jednak, skoro the clash between freedom and equality is a symbol of our times[7], jeszcze lepiej widać, że każda z tych wolności odmiennie musi być chroniona, a w konsekwencji prowadzi do tego, że inna bywa praca legislatora, inna interpretatora, prawnika i sędziego przy każdej z nich. Nie powinno to o tyle dziwić, że odmienna jest natura każdej z tych dwóch wolności. W wielu sytuacjach ochrony wymagać będzie każda z nich, co zmusza do świeżego, ale też zasadniczego, pryncypialnego spojrzenia. Czasem wystarczy ustalić, że ochronie podlega wolność człowieka w wymiarze wolności religijnej i nawet nie trzeba rozpatrywać kwestii związanych z wolnością słowa lub vice versa. Czasem zachowania, które były chronione tylko przez wolność religii okazują się także chronione przez wolność wyrazu. Ochrona wtedy zyskuje dodatkowy wymiar, który jednak od początku powinien był zostać dostrzeżony. Wszystko zaś sprawdza się w konkretnych, jakże wymownych i charakterystycznych sprawach, które dotyczą pojedynczych ludzi lub ich zrzeszeń czy korporacji. Dlatego wyjątkowo pouczające okazuje się studium wyroków, zwłaszcza sądów najwyższych, stojących na szczycie procesu interpretacji prawnej. Wyroki wydawane w prawie angloamerykańskim mają moc precedensów i deklarują, jakie jest obowiązujące prawo, aktualizując i rozwijając rozumienie ochrony, której prawo udziela człowiekowi. Equal justice for all. W istocie jest to po prostu realizacja jego prawa do wolności religii i do wolności słowa.

Oddawana do rąk czytelnika książka o wolności słowa i wolności religii to wynik 20 lat dydaktyki/nauczenia i badań nad prawem amerykańskim, jakie prowadzę w Uniwersytecie Jagiellońskim i Uniwersytecie Warszawskim. Nie chodzi jednak o pokazanie badacza, lecz o ukazanie obu wolności w sposób najbardziej odpowiadający rozumieniu ich w Stanach Zjednoczonych. Dlatego sposobem na napisanie książki stało się przedstawienie wyboru kluczowych fragmentów z orzeczeń Sądu Najwyższego USA. Wiadomo, że foreign court cases—like those decided by the US Supreme Court or others known from comparative report-studies—are the parables that allow us to see as in a fable our own local issues and guide us as to the measures to be taken. Parables come to each listener at his or her own level of intelligence and awareness. If those who hear are sufficiently acute they will understand more than the literal, explicit meaning and may even add something from their own experience. If the hearers are very sharp-witted or sagacious, the speaker might be required to explain the parable in plain, explicit terms.[8] Czytając w Europie amerykańskie orzecznictwo, stajemy na neutralnym gruncie. Rozmawiamy niby o sprawach zza Oceanu[9], choć ich natura jest zbliżona albo wręcz identyczna do problemów, jakie powstają na rodzimym gruncie.[10] W orzecznictwie US Supreme Court możemy się zatem przejrzeć, jak w lustrze.

Lektura zamieszczonych w tej książce wyroków powinna pozwolić nam skonfrontować się z opiniami i punktami widzenia prezentowanymi w wysokiej kulturze prawnej dużego i stabilnego państwa demokratycznego, ale też z urzędowymi zachowaniami wybitnych i uważnie wyselekcjonowanych sędziów oraz ze sposobem wypełniania przez nich misji publicznej. Ich głos ma w pełni wybrzmieć na kolejnych stronicach, skoro książka pisana techniką copy and paste, zawiera wybór najlepszych i najciekawszych spraw. Dotyczą one wolności słowa i wolności religijnej, ale też maja przy okazji tych zagadnień wprowadzać europejskiego czytelnika w pracę intelektualną prawnika systemów prawa angloamerykańskiego. Książka ma pozwolić, aby przemówili sędziowie. Ich wypowiedzi zostały odnotowane, są autorytatywne i stanowią teksty źródłowe. Podlegały i będą podlegać interpretacji. Wszelako znajomość przedłożonych orzeczeń powinna się przydać każdemu czytelnikowi: jeśli zdecyduje się na lekturę choćby tylko wybranych stronic tej książki, ufam, że nie straci czasu.

[1] F. Longchamps de Bérier, Law and Collective Identity: Religious Freedom in the Public Sphere, 1 Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa (2017), 169–180.

[2] G. Blicharz, Freedom of Speech, in Elgar Encyclopedia of Comparative Law, eds. J. Smits, C. Valcke, J. Husa, M. Narciso, Cheltenham 2023,783–792.

[3] F. Longchamps de Bérier, Textbook on the First Amendment: Freedom of Speech and Freedom of Religion, Kraków 2012, 9.

[4] Freedom of Conscience. A Comparative Law Perspective, ed. G. Blicharz, Warszawa 2019; Freedom of Religion. A Comparative Law Perspective, ed. G. Blicharz, Warszawa 2019; Freedom of Speech. A Comparative Law Perspective, ed. G. Blicharz, Warszawa 2019.

[5] F. Longchamps de Bérier, Religious freedom and legal education, 6 Forum Prawnicze (2021), 24.

[6] P. Roszak, S. Horvat, W. Kudła, The Right to Life and Cybersecurity in Poland: A Challenging Field for State-Religion Relations, in Human Rights and the Separation of State and Religion. International Case Studies, eds. F.V. Anthony, H.G. Ziebertz, Springer 2023, 249–251.

[7] G. Blicharz, Conclusion: A Historical and Comparative Perspective, in The Battle for Religious Freedom. Jurisprudence and Axiology, eds. G. Blicharz, M.A. Vanney, P. Roszak, Warszawa 2020, 413.

[8] F. Longchamps de Bérier, Religious freedom…, 32.

[9] S. Kubas, Warta na obrzeżach Konstytucji. Dekonstrukcja mitu założycielskiego amerykańskiej sądowej kontroli konstytucyjności prawa, Kraków 2019, 603–610.

[10] W. Kudła, Wrogość wobec religii. Ostrzeżenia ze strony Sądu Najwyższego USA, Kraków 2018, 7–8, 339–349.

There is no time to read good books. There is only time for very good ones. Why reach for this book, which is not short? It is about happiness, and the pursuit of happiness is a natural desire of every person. Is it possible to talk about it in the language of law, and not just poetry? Law is part of culture. It organizes and protects our lives. Will one find justification to claim, using legal language, that man has a right to happiness? The American Declaration of Independence of 1776 left no doubt in this regard, speaking in one breath of “unalienable rights, that among these are Life, Liberty and the pursuit of Happiness.” Freedom in the pursuit of happiness is certainly provided by the freedom of religion and freedom of speech, as stated in the First Amendment to the U.S. Constitution These very first freedoms create an environment for each person to have the opportunity to take responsibility for his or her own life. Freedom of religion protects the human conscience and what is redeeming and corresponds to the highest aspirations, remaining important for daily work and rest, but also significantly exceeding the dimension of everyday life. Freedom of speech serves not only the political process—so important for human organizations and communities—and as a security valve. The valve allows conflicts arising between people to be channeled, making it better to express them with words than with force. Plus ratio quam vis. Freedom of speech enables the free exchange of ideas, but above all, it allows for self-expression by each person and his or her self-fulfillment. Both freedoms reveal anthropological constants, making it possible to take action and realize oneself in a way that will not be in opposition to the rights of others. Freedom of religion and speech thus create a social environment where the individual is not opposed to the collective, and the collective of the individual. Such an environment is sometimes referred to as the common good, as it is stated by Art. 1 of the 1997 Polish Constitution of 1997. Eleven years ago, an earlier book started reminding that “freedom always comes with a price. This applies to freedom of speech and freedom of religion. The crucial point is who has to pay the price. Freedom cannot defend itself. It needs witnesses, martyrs and, above all, guardians and protectors.” Attacks on each of these freedoms are not diminishing. Judicial protection is not enough. What is needed is the awakening of consciences, the need for the constant formation of awareness and sensitivity to religion and to the free expression, sensitivity to other people—to the neighbor in an individualizing, globalizing, but also politically polarizing world. In it, therefore, completely new and previously unknown problems can sometimes arise. That is why the number of cases involving both freedoms that go on the docket and are decided by the US Supreme Court does not decrease every year. The issues discussed in the rulings are sometimes surprising. More than once, however, it is simply old disputes that resurface, only that with intensified force. The issues of freedom of speech, freedom of conscience and freedom of religion in Europe and in a comparative context have already been fairly well and comprehensively covered in recent years. This is by all means not the only reason for reaching beyond Europe—to the jurisprudential experience of the United States The general European tendency seems to be to reduce freedom of religion to freedom of expression. This tendency turns out to be deceptive and completely wrong. The reasons for this assessment are best seen when we look in detail at how each of these first freedoms is protected. Their fields can cross, which seems quite obvious. Even when this crossover does not occur, these fields sometimes require a new look. All the same, since the clash between freedom and equality is a symbol of our times , it is even more apparent that each of these freedoms needs to be protected differently, what consequently leads to the fact that the work of the legislator, the interpreter, lawyer and judge is different in each of them. This should come as no surprise as the nature of each of these two freedoms is different. In many situations, protection will be required for each of them, which forces a fresh, but also principled, view. Sometimes it is enough to establish that religious freedom is protected and it is not even necessary to consider issues related to freedom of speech or vice versa. Sometimes activities that were protected only by freedom of religion are also protected by freedom of expression. Protection then gains an additional dimension, which, however, should have been recognized from the beginning. And everything works out in individual cases that concern people or their associations or corporations. That is why it is especially instructive to study court opinions, especially those of the supreme courts, standing at the apex of the process of legal interpretation. Court sentences and decisions in Anglo-American law have the force of precedent and declare what the law is in force, actualizing and developing an understanding of the protection the law affords to a person. Equal justice for all. In essence, this is simply the exercise of his right to freedom of religion and freedom of speech. The book on freedom of speech and freedom of religion that I am handing over to the reader is the result of 20 years of teaching and research on American law, which I conduct at the Jagiellonian University and the University of Warsaw. However, the aim is not to present the researcher, but to show both freedoms in a way that is most relevant to the understanding of them in the United States. Therefore, the way to create the book became to present a selection of key passages from the decisions of the US Supreme Court. It is well known that foreign court cases—like those decided by the US Supreme Court or others known from comparative report-studies—are the parables that allow us to see as in a fable our own local issues and guide us as to the measures to be taken. Parables come to each listener at his or her own level of intelligence and awareness. If those who hear are sufficiently acute they will understand more than the literal, explicit meaning and may even add something from their own experience. If the hearers are very sharp-witted or sagacious, the speaker might be required to explain the parable in plain, explicit terms. When reading American cases in Europe, we stand on neutral ground. We talk about matters from across the Ocean , although their nature is similar or even identical to the problems that arise on home soil. In the jurisprudence of US Supreme Court, therefore, we can see ourselves as if in a mirror. Reading the court decisions included in this book should allow us to confront the opinions and points of view presented in the high legal culture of a large and stable democratic state, but also with the official behavior of outstanding and carefully selected judges, and with the way they carry out their public mission. Their voice is expected to resound fully in the following pages, since the book, written in the copy and paste technique, contains a selection of the best and most interesting cases. They deal with freedom of speech and religious freedom, but are also meant to introduce the European reader to the intellectual work of a lawyer of Anglo-American legal systems on these issues. The book is intended to let the judges speak. Their opinions have been stated and noted, and the opinions are authoritative and are source texts. They have been and will continue to be subject to interpretation. All the same, familiarity with the court decisions collected in this book should come in handy for any reader: if he chooses to read even just a few pages of this book, I trust he will not waste time.