Gnosis and political religion - vision of modernity in Eric Voegelin's philosophy

Zagadnienie relacji religii i polityki jest jednym z klasycznych problemów filozofii politycznej. Mniej klasycznym problemem pozostaje jednak relacja gnostycyzmu i nowożytnej myśli. Niemałe zainteresowanie kwestia ta wzbudziła w XX wieku, w związku z rozwojem badań nad antycznymi nurtami gnostyckimi oraz odkryciem gnostyckich pism w Nadż Hammadi. XX wiek to także czas powstania totalitaryzmów, które również stanowią znaczący problem dla filozofii. Filozofem, który przedstawił jedno z ciekawszych i oryginalniejszych podejść do powyższych problemów, był Eric Voegelin. Zaprezentował on pod wieloma względami nowatorskie podejście do tego problemu, doszukując się religijnego lub wprost gnostyckiego charakteru totalitaryzmów. Z czasem charakter taki zaczął dostrzegać również w innych nurtach.Celem pracy jest przedstawienie Voegelinowskiej teorii religii politycznej oraz powstałej po niej teorii gnozy politycznej. Dokonuję tego w porządku chronologicznym, co pozwala na ukazanie ewolucji myśli Voegelina. W niezbędnym zakresie przedstawiam również jego spojrzenie na problemy porządku, prawdy, świadomości i historii.Praca składa się z czterech rozdziałów. Rozdział pierwszy skupia się na wczesnym podejściu Voegelina do problemu totalitaryzmu, czyli jego teorii religii politycznej. Modelowym przykładem współczesnej religii politycznej jest nazizm. Badania te mają jednak zastosowanie również do pozostałych totalitaryzmów. Teoria religii politycznej wymaga również przedstawienia wcześniejszych przykładów tej religii obecnych u faraona Echnatona, w średniowiecznej Europie oraz w protestanckiej Anglii.Rozdział drugi dotyczy bardziej ogólnych rozważań Voeglina z lat 40. i 50. Rozdział ten stanowi pewne wprowadzenie do bardziej szczegółowej tematyki rozdziału trzeciego. Skupiam się więc na teoriach dotyczących historii, porządku, prawdy i świadomości. Wiąże się to z postulatem noetycznej odnowy nauki o polityce, teorią reprezentacji, doświadczeniem metaxy oraz słynną koncepcją skoku w istnieniu. Omówienia koncepcji skoku dokonuję na przykładzie noetycznego doświadczenia Greków oraz pneumatycznego doświadczenia Izraela.Rozdział trzeci poświęcony jest teorii gnozy politycznej rozwijanej przez Voegelina w latach 40. i 50. Na podstawie analiz z rozdziału drugiego przedstawiam Voegelinowski pogląd na gnostycki charakter nowożytności. Kwestię tę poprzedza tło historyczne dotyczące samego pojęcia gnostycyzmu, jego antycznych przykładów oraz rozwoju w ramach średniowiecznych sekt. Następnie przechodzę do analizy symboliki wytworzonej przez Joachima z Fiore oraz gnostyckich elementów purytanizmu i systemu Thomasa Hobbesa. Rozdział wieńczy analiza krytyki bardziej współczesnych myślicieli. W związku z tym rekonstruuję analizy dotyczące Bakunina, Comte’a, Hegla, Heideggera, Marksa i Nietzschego, których Voegelin uznał za współczesnych gnostyków.Ostatni rozdział poświęcony jest późnemu okresowi myśli Voegelina. Pierwsza część rozdziału skupia się na Oświeceniu i pozytywizmie oraz na eschatologicznym charakterze terroryzmu, czego sztandarowy przykład stanowi Bakunin. Druga część rozdziału dotyczy bardziej ogólnych rozważań Voegelina z dwóch ostatnich tomów „Porządku i historii”. W związku z tym omawiam, rewizję programu badawczego, której dokonał w czwartym tomie, czyli „Epoce ekumenicznej”. Wiąże się to z takimi koncepcjami jak historiogonia, historiomachia, epoka ekumeniczna, metastasis oraz egofania.Podsumowanie pracy pokazuje natomiast, że tytułowa wizja nowożytności w filozofii Erica Voegelina jest negatywna i pesymistyczna. Zawiera ono jednak również krótkie przedstawienie postulatów Voegelina w kwestii odnowy porządku i filozofii.

The question of the relationship between religion and politics is a classic problem of political philosophy. A less classical problem, however, remains the relationship between Gnosticism and modern thought. Interest in this issue was aroused in the 20th century, due to the development of research on ancient Gnostic thought and the discovery of Gnostic writings in Nag Hammadi library. The 20th century was also the time of the rise of totalitarianism, which is also a significant problem for philosophy. The philosopher who presented one of the most interesting and original approaches to the above problems was Eric Voegelin. In many respects, he presented an innovative approach to this problem, finding the religious or even Gnostic character of totalitarianisms. Over time, he began to see such a characteristics in other modern intellectual currents as well.The aim of this thesis is to present Voegelin's theory of political religion and the subsequent theory of political gnosis. I present these theories in chronological order, which makes it possible to show the evolution of Voegelin's thought. To the extent necessary, I also present his perspective on the problems of order, truth, consciousness, and history.The thesis consists of four chapters. Chapter one focuses on Voegelin's early approach to the problem of totalitarianism, which is his theory of political religion. The model example of a contemporary political religion is Nazism. However, this theory is also applicable to other totalitarianisms. The theory of political religion also requires the presentation of earlier examples of this religion present in the case of Pharaoh Akhenaten, in medieval Europe and in Protestant England.Chapter two deals with Voeglin's more general theories from the 1940s and 1950s, and it also provides some introduction to the more specific subject matter of chapter three. The focus is thus on theories of history, order, truth, and consciousness. This includes Voegelin’s call for a noetic renewal of political science, his representation theory, the metaxy experience and the famous concept of the leap in being. I analyse the concept of the leap by using the example of the noetic experience of the Greeks and the pneumatic experience of Israel.Chapter three is devoted to the theory of political gnosis developed by Voegelin in the 1940s and 1950s. Based on the analyses from chapter two, I present Voegelin's view of the Gnostic character of modernity. This issue is preceded by a historical background on the concept of Gnosticism itself, its ancient examples, and its development within medieval sects. I then move on to an analysis of the symbolism produced by Joachim of Fiore and the Gnostic elements of Puritanism and system of Thomas Hobbes. The chapter concludes with an analysis of the criticisms of more contemporary thinkers. I reconstruct analyses concerning Bakunin, Comte, Hegel, Heidegger, Marx, and Nietzsche, whom Voegelin considered to be contemporary Gnostics.The final chapter is devoted to the late period of Voegelin's thought. The first part of the chapter focuses on the Enlightenment and positivism and on the eschatological nature of terrorism, of which Bakunin is the best example. The second part of the chapter deals with Voegelin's more general reflections from the last two volumes of “Order and History”. Therefore, I discuss, the revision of the research programme presented in the fourth volume, “The Ecumenic Age”. This involves concepts such as historiogenesis, historiomachy, the ecumenic age, metastasis and egophany.The summary of the thesis shows that the titular vision of modernity in Eric Voegelin's philosophy is negative and pessimistic. However, it also includes a brief presentation of Voegelin's guidance for a renewal of order and philosophy.