Magia jako element debaty politycznej w historiografii i biografii cesarskiej od I do V w. n.e.

Bibliogr. s. 408-455

Rozprawa ma na celu zbadanie roli, jaką odgrywa magia w debacie politycznej u historyków i biografów rzymskich na podstawie trzech wybranych autorów: Tacyta, Swetoniusza oraz Ammiana Marcellina. Każdemu z nich jest poświęcony osobny rozdział, z odrębnym wstępem i zakończeniem. Metodą zastosowaną do badania dzieł tych trzech autorów jest tzw. uważna lektura (ang. close reading), ze szczególnym naciskiem na słownictwo oraz strukturę tekstu. Nie mniej istotne dla analizy są aluzje literackie i intertekstualność, które w znaczący sposób wpływają na głębsze zrozumienie wizji i celu danego autora. Chociaż rozprawa ma charakter literaturoznawczy, autorka nie stroni od powoływania się na liczne prace z zakresu religioznawstwa, które pozwalają jej zinterpretować warstwę leksykalną badanych dzieł. Magia, w ujęciu autorki, nie może być rozpatrywana w zdecydowanej separacji od religii, jako że dla zrozumienia analizowanych tekstów musi być umiejscowiona w kontekście rzymskich norm religijnych i innowacyjności religijnej cesarzy. Rozdział pierwszy poświęcony jest dwóm dziełom Tacyta, Dziejom oraz Rocznikom. W krótkim wstępie autorka zarysowuje historię badań nad religią i magią w tych utworach, po czym stawia tezę, iż istnieje związek pomiędzy wyborem Wenus i Apolla jako bóstw opiekuńczych dynastii julijsko-klaudyjskiej a wagą magii i szeroko rozumianego wróżbiarstwa za rządów władców tychże dynastii opisywanych przez Tacyta. Chociaż fragmentaryczny stan zachowania Dziejów uniemożliwia pełną analizę tekstu jako całości, autorka uważa, iż dzieło to buduje paradygmat rozwinięty później przez Roczniki. Wespazjan, tak jak August, obiera sobie na patrona boga medycyny, by "uzdrowić" imperium po roku czterech cesarzy tak, jak August uczynił to po wojnach domowych. Język rytualnego zanieczyszczenia i uzdrowienia, odzwierciedlający propagandę cesarską, jest zastosowany w tekście Dziejów do ukazania katastrofalnego stanu państwa po okresie panowania Nerona oraz zbawczego wpływu Flawiuszy na "chory" organizm cesarstwa. Jednak użycie terminu devotio sugeruje, że owo uzdrowienie mogło zostać dokonane jedynie przy pomocy ofiary z ludzi, przelewu rzymskiej krwi. Podobny paradygmat, polegający na obróceniu pozytywnych elementów religijnej propagandy dynastii panującej w pejoratywną charakteryzację ich rządów, pojawia się w Rocznikach, gdzie zostaje w pełni rozwinięty i rozbudowany. Autorka analizuje szczegółowo słownictwo magiczne związane z Wenus (takie jak venena, blandimenta, słowa "wiążące") oraz, w mniejszym zakresie, Apolla (opozycja remedium-venenum, carmen), skupiając się na ich użyciu w reprezentacji cesarzy i opozycji cesarskiej. Oprócz tych szczegółowych badań nad językiem, obejmujących całokształt dwóch dzieł Tacyta, autorka zajmuje się także obrazem poszczególnych cesarzy, każdemu z nich poświęcając osobny podrozdział. Argumentuje, że przedstawiony przez Tacyta obraz magii pod panowaniem każdego z władców wiąże się bezpośrednio z charakterem i zwyczajami danego cesarza. Dla przykładu, Neronowe zafascynowanie poezją (carmina) przekłada się na frekwencję oskarżeń związanych z carmina w procesach o crimen laesae maiestatis. Rozdział dostarcza bardzo drobiazgowej analizy tekstu, której nie sposób w pełni streścić. Jest też uzupełniony trzema dodatkami, analizującymi strukturę procesów pod rządami Tyberiusza, Klaudiusza i Nerona oraz ich powiązań z magią. Rozdział drugi poświęcony jest Żywotom cezarów Swetoniusza. Autorka skupia się głównie na analizie strukturalnej biografii, gdzie kluczowe znaczenie odgrywają dwa elementy: obecność "kategorii", które definiują cesarza jako maga (venena, kolor purpurowy, "urzekająca imitacja", "wielbiciel niemożliwości", ofiary z ludzi, superstitio, niektóre nadnaturalne zdolności, powrót do świata żywych zza grobu), oraz budowa pierścieniowa. Poza elementami strukturalnymi, ważną rolę odgrywa również intertekstualność Swetoniusza oraz jego aluzyjność w obrębie samego zbioru Żywotów. Istotna jest także rola bóstw opiekuńczych obranych przez konkretnych cesarzy, którzy tworzą "lustro" dla swoich protegowanych: dla przykładu, autorka bada związki z Izydą i Jowiszem w biografii Kaliguli, które w znaczący sposób rzutują na interpretację tekstu. Rozdział podzielony jest na szereg podrozdziałów, z których każdy dokonuje analizy odrębnego żywota cesarskiego. Rozdział trzeci poświęcony jest Dziejom Ammiana Marcellina. Autorka zauważa pewne drobne podobieństwa leksykalne, które wydają się nawiązywać do magicznego słownictwa Tacyta, niemniej ciężar badań spoczywa nie na warstwie leksykalnej, a strukturalnej. Ammian, według autorki, stosuje specyficzne paradygmaty w opisywaniu prześladowców magii i procesów magicznych, powielając je wielokrotnie w obrębie swego dzieła. Autorka analizuje również częściowo pozytywny obraz uzdrawiającej magii-teurgii w portrecie Juliana Apostaty oraz negatywne portrety cesarzy chrześcijańskich. Praca koncentruje się wokół analizy poszczególnych cesarzy, niemniej autorce udaje się uchwycić nie tylko ich obraz jako władców-magów bądź prześladowców magii, ale także jako ofiar tejże. Magia wydaje się stanowić istotny element w przedstawieniu walk o władzę i opozycji antycesarskiej. Badania nad magią w warstwie leksykalnej i strukturze dzieł Tacyta, Swetoniusza i Ammiana pozwalają udowodnić, jak dalece fundamentalna w ich budowie jest rola kontrastu między religią a superstitio, tradycją a innowacyjnością religijną.

The aim of this thesis is to analyze the role that magic plays in the works of the Roman historians and biographers, based on the three selected writers: Tacitus, Suetonius and Ammianus Marcellinus. A chapter is devoted to every one of them, with a separate introduction and conclusions. The method used to study the works of these authors is the so-called close reading, with a particular emphasis put on the vocabulary and the structure of the text. Equally important are the allusions and the intertextuality, which allow for a significantly deeper understanding of the vision and aims of a given author. Though the thesis concentrates on literary studies, I do not abstain from referencing the thoughts of specialists in the religious scholarship, which allow me to better interpret the vocabulary of the examined works. Magic, as I believe, cannot be studied in separation from religion, as understanding the analyzed texts requires placing them in the context of Roman religious norms and the religious innovation of the emperors. The first chapter is devoted to two works of Tacitus, the Histories and the Annals. In a short introduction I summarize the history of studies on religion and magic in Tacitus, which I follow up with my own theory that there exists a connection between the choice of Venus and Apollo as tutelary deities of the Julio-Claudian dynasty and the importance of magic, as well as widely understood divination, under the rule of the Julio-Claudian emperors, as depicted by Tacitus. Though the fragmentary state of preservation of the Histories makes the full analysis of the text impossible, I think that the book establishes a paradigm later used in the Annals. Vespasian, just as Augustus, selects as his patron the god of medicine in order to "heal" the empire after the year of the four emperors, similarly to how Augustus "healed" it after the civil wars. The language of ritual pollution and healing, reflecting the imperial propaganda, is used in the Histories to depict the catastrophic condition of the state after Nero's reign and the salutary influence of the Flavians on the "sick" body of the empire. Yet the usage of the term devotio shows that the healing could be accomplished only through human sacrifice, i.e. the spillage of Roman blood. I analyze also in detail the magical vocabulary connected with Venus (such as venena, blandimenta, the words of binding) and, to a lesser extent, Apollo (the opposition remedium-venenum, carmen), focusing on their use in the description of the emperors and the imperial opposition. Apart from these detailed vocabulary studies, encompassing both Histories and Annals, I concentrate on the picture of the individual emperors, devoting to every one of them a separate subchapter. I argue that the Tacitean portrayal of magic under the reign of the individual rulers mirrors their own character and habits. For example, Nero's fascination with poetry (carmina) is reflected in the frequency of accusations based on the use of carmina in the trials for crimen laesae maiestatis. The detailed analysis of the Tacitean corpus presented in this chapter is too voluminous to be easily summarized here. The chapter is complemented by three appendices, providing the analysis of the structure of the trials under Tiberius, Claudius and Nero and their connection with magic. The second chapter is devoted to Suetonius' Lives of the Caesars. I concentrate here primarily on the structural analysis of the biographies, in which two elements play a crucial role: the presence of "categories" which define an emperor-magician (venena, the colour purple, "spellbinding mimesis", "the lover of the impossible", human sacrifice, superstitio, some supernatural abilities, a return to life after the death), as well as the ring structure. Apart from these elements an important role is played by intertextuality of Suetonius and his self-allusiveness within the Lives themselves. Another important factor is the role of the tutelary deities assumed by the individual emperors, who form a "mirror" for their protégés: e.g. I explore the connections between Isis and Jove in the biography of Caligula, which are of paramount importance to the interpretation of the text. The chapter is divided into a series of subchapters, each devoted to an individual Life. The third chapter is devoted to the Res Gestae of Ammianus Marcellinus. I point out certain lexical similarities which seem to allude to the magical vocabulary of Tacitus. Yet the main focus of my research does not rest so much on the vocabulary stratum as on the structure of Ammianus' oeuvre. I argue that the author uses well-defined paradigms in his description of the oppressors of magic and the trials for magic, employing them consistently throughout his work. I also analyze the partially positive picture of the healing magic-theurgy in the portrayal of Julian the Apostate, as well as the negative portraits of the Christian emperors. I concentrate primarily on analyzing the portrayals of the individual emperors, though I try to show not only how they are presented as emperors-magicians and persecutors of magic, but also as the victims of magical practices. Magic seems to constitute an important element of the narrative on the power struggle and imperial opposition. The research on the vocabulary and structure of the works of Tacitus, Suetonius and Ammianus allows me to prove how fundamental a role in their narratives is played by the contrast between religion and superstitio, tradition and religious innovation.