Bez cienia wątpliwości jedną z najważniejszych bitew frontu wschodniego I wojny światowej, gdzie armie państw centralnych starły się z armią rosyjską, obok Tannenberg w roku 1914 była także bitwa pod Gorlicami, która rozegrała się w 2 maja 1915 r. Obok tego kluczowego momentu w dziejach Wielkiej Wojny miasto przez długi czas znajdowało się na linii frontu, było okupowane przez wojska rosyjskie, wyzwalane przez wojska sprzymierzone i znowu okupowane. W literaturze dużo miejsca poświęcono działaniom militarnym, marginalizując sprawy społeczno - gospodarcze dotyczące miasta w okresie I wojny światowej. Celem niniejszej książki jest uzupełnienie tej luki i przedstawienie życia miasta i jego mieszkańców w latach 1914-1918. Miasto Gorlice, położone w Małopolsce, w latach I wojny światowej przynależne do Galicji stanowiło istotny ośrodek na mapie prowincji w monarchii Habsburgów chociażby ze względu na złoża ropy naftowej. Miasto w drugiej połowie XIX wieku i na początku wieku XX, a więc w latach autonomii galicyjskiej należało do średnich ośrodków miejskich w kraju. W 1874 r. Gorlice uległy poważnemu pożarowi, następstwem czego była zmiana założeń urbanistycznych podczas odbudowy. Do drugiej takiej zmiany doszło po I wojnie światowej, w wyniku której miasto zostało doszczętnie zniszczone. Mieszkańcy Gorlic początkowo nie zdawali sobie sprawy czym jest wojna znali ją głównie z powieści historycznych ale nie mieli żadnych doświadczeń, dlatego wieści o jej wybuchu wywoływały na początku ciekawość, która przerodziła się w obawę o niepewne jutro. Stąd wydarzenia z jesieni 1914 r., m.in. mobilizacja, pobór do wojska, przemarsze przez miasto wojsk austriackich, ucieczka niektórych mieszkańców czy też urzędników wywołały panikę. Miasto opuściły władze miejskie, z burmistrzem na czele. Wówczas istotną rolę odegrał ksiądz Bronisław Świeykowski, który został opiekunem Gorlic i jego mieszkańców - przewodniczący Tymczasowego Zarządu Miasta - przez cały okres wojny. Niektórzy mieszkańcy rozpoczęli spontaniczną ucieczkę z miasta, chcąc uciec przed czymś czego nie znali i sami do końca nie rozumieli, a więc przed wojną. Niektórzy, ci bardziej zamożni, udali się do dużych ośrodków miejskich, nawet i do samego Wiednia (głównie byli to mieszkańcy Gorlic pochodzenia żydowskiego), niektórzy do swoich znajomych w głąb Galicji Zachodniej. Część z nich wróciła po kilku tygodniach do miasta, gdzie zastał ich jeszcze większy popłoch wojenny. Wówczas mieszkańcy zostali poddani obowiązkowi ewakuacji w ramach zorganizowanej przez władze państwowe akcji uchodźczej. Wielu z nich umieszczono w obozach barakowych czy to na Morawach czy w głębi Austro-Węgier, część zaś osiedliła się w miastach austriackich, gdzie prowadziła aktywną działalność na rzecz uchodźców, np. jako nauczyciele. Część zaś gorliczan pozostała w mieście. W obu przypadkach dla mieszkańców okres wojny był dramatem: uchodźcy musieli zmierzyć się z tułaczką, głodem, fatalnymi warunkami sanitarnymi, pozostali w mieście doświadczyli kontaktu z wrogim wojskiem i tak samo problemów aprowizacyjnych, higienicznych, zagrożenia życia związanego z pozostaniem na linii frontu itp. Miasto doświadczyło dwukrotnie okupacji rosyjskiej: do początku listopada 1914 r. stacjonowali tutaj żołnierze austriaccy. Po opuszczeniu przez nich miasta, 15 listopada przybyli pierwsi żołnierze rosyjscy. Gorlice pozostały w ich rękach do 12 grudnia 1914 r. Następnie 3 armia gen. Boroevića odepchnęła wojska rosyjskie i na kilkanaście dni miasto wróciło w ręce austriackie. Nie potrwało to zbyt długo. 3 i 8 armia rosyjska wyparły wojska austriackie i od 27 grudnia aż do maja roku następnego nastała okupacja rosyjska. Gorlice znalazły się na linii frontu, co zmuszało ludność i władzę do trudnej egzystencji niemal bezpośrednio na placu boju. Front przebiegał przez kilka miesięcy wzdłuż linii od wzgórza Magury Małastowskiej, dalej doliną rzeki Sękówki poprzez dzielnice Dworzysko, górę cmentarną, ulicę Stróżowską w stronę Mszany, Łużnej i dalej w kierunku Gromnika. Okres okupacji rosyjskiej spowodował znaczne zniszczenie miasta, które znajdując się na linii frontu i będąc miejscem pobytu Rosjan ostrzeliwane było przez armię austriacką. Sytuacja zmieniła się wraz z wydarzeniami militarnymi z początku maja 1915 r., kiedy to armia niemiecko-austro-węgierska wyparła armię rosyjską z miasta, jak i stopniowo w dalszym ciągu z Galicji Zachodniej. Po wielomiesięcznej okupacji miasto pozostało wolne, aczkolwiek nie wpłynęło to znacząco na życie mieszkańców. Miasto pozostało w totalnej ruinie, stąd trzeba było podjąć kroki związane z odbudową, zarówno doraźne w postaci stworzenia tymczasowych schronień dla mieszkańców jak i długotrwałe związane z otrzymaniem dotacji z Wiednia na odbudowę domów, budynków użyteczności publicznej itp. Na gruzach miasta tuż po wyzwoleniu powstał Komitet Ratunkowy Miasta Gorlic. Mieszkańców dotykały problemy związane z zaopatrzeniem, brakiem żywności, szerzącymi sie chorobami, higieną, bezpieczeństwem publicznym , do tego dochodziły fałszywe oskarżenia o szpiegostwo na rzecz armii rosyjskiej. Powołano specjalne komisje mające na celu oszacowanie zniszczeń w Gorlicach. W celu odbudowy miasta przygotowano plan regulacyjny, sporządzony przez Stefana Stobieckiego. Został on jednak poddany krytyce i odrzucony. Drugi plan przygotowali prof. Józef Gałęzowski i Kazimierz Wyczyński. Odbudowa Gorlic trwała długie lata: zarówno w okresie międzywojennym jak i jeszcze nawet po II wojnie światowej. Pół wieku trwała odbudowa miasta zniszczonego w ciągu zaledwie kilku miesięcy. W roku 1918 społeczność lokalna wykorzystała sytuację międzynarodową i wewnątrzpaństwową i wyszła na ulicę aby zademonstrować swoje niezadowolenie z trwającej i wyniszczającej ich przez cztery lata wojny. W mieście jak i w całej Galicji miały miejsce liczne manifestacje, najpierw wyrażające niezadowolenie z traktatu brzeskiego. Dni monarchii Habsburgów wydawały się policzone. W Gorlicach tworzono organy administracji lokalnej o charakterze polskim. Powstała więc w samym mieście gminna rada narodowa, zaś o charakterze powiatowym Tymczasowa Powiatowa Rada Narodowa, następnie przekształcona w Powiatową Radę Narodową Ziemi Gorlickiej. W tworzeniu tych struktur niemałą rolę odegrał Władysław Długosz - poseł do parlamentu wiedeńskiego, dbający w stolicy interesy swoich galicyjskich wyborców. Końcem października 1918 r. kiedy powstała w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna (PKL) i zaczęła ona tworzyć w powiatach swoje struktury lokalne, również w powiecie gorlickim ustanowiono komisarza powiatowego PKL. Rok 1918 stwarzał większe zagrożenie bezpieczeństwa publicznego, dlatego też zreorganizowano aparat bezpieczeństwa. Spotęgowały się także antagonizmy polsko-żydowskie, które występowały już podczas wojny. Cała ta sytuacja doprowadziła do zmian na arenie lokalnej władza zaborcza w długotrwałym procesie była zastępowana władzą polską. Do pełnej restytucji organów władz miejskich należało jeszcze nieco poczekać. Wojna pozostawiła po sobie namacalne świadectwa. Przede wszystkim obiekty w postaci grobów i cmentarzy wojennych, które stanowią nie tylko świadectwo krwawych walk w okolicy ale również są wspaniałymi pomnikami wojennymi. W samych Gorlicach planowano stworzenie ogromnego pomnika sukcesu bitwy pod Gorlicami, co jednak nie zostało zrealizowane. Mieszkańcy Gorlic już w czasie trwania wojny założyli muzeum bitwy pod Gorlicami, gromadząc odnalezione w terenie pamiątki. Innym elementem wskazującym na świadomość wagi wydarzeń z lat 1914-1918 było spisywanie wspomnień przez wielu mieszkańców, które obecnie posłużyły także autorowi do przygotowania niniejszego opracowania

Without a doubt one of the major battles of the eastern front of the First World War (FWW), when the armies of the Central Powers clashed with the Russian army, beside Tannenberg in 1914, was the battle of Gorlice on 2 May 1915. The town had been on the front line for a long time, occupied by Russian troops, liberated by the allies and invaded again. A lot of space has been devoted in literature to military activities, downplaying the social and economic life in the town during the FWW. The purpose of this book is to fill this gap and present the life of the town and its inhabitants between 1914 and 1918. The town of Gorlice, situated in the Małopolska (Lesser Poland) region, during the FWW a part of Galicia, was a significant point on the province map in the Habsburg monarchy, if only on account of its oil deposits. In the second part of the nineteenth and the early twentieth century, i. e. during the so-called Galician autonomy, Gorlice was among quite important centres. In 1874 it was destroyed by a major fire, which was followed by a change in urban layout during its reconstruction. The second such change took place after the FWW, in which the town was completely destroyed. Initially, the people of Gorlice did not realize what war really meant; they had known it mainly from historical novels but had not experienced it themselves. That is why the news of its outbreak met at first with curiosity, which later turned into a fear for the future. The events of the autumn of 1914, among others mobilization, conscription, Austrian army marching through the town, the escape of some inhabitants and officials, all triggered off considerable panic. The town was deserted by the main authorities, along with the mayor. At that time a crucial role was played by Rev. Bronisław Świeykowski, who became a protector of the town and its residents – as a chairman of the Provisional Government of the Town – for the duration of the war. Some local people started to flee the town, in an attempt to escape from something they did not know or fully understand – the war. The richer ones left Gorlice for larger cities, including Vienna (mainly people of Jewish origin), others went to their friends deep in Western Galicia. Some of them returned after a few weeks only to see an even greater war scare. Then the residents had to be evacuated as part of a government-arranged refugee action. Many of them were placed in barrack camps, in the Moravia or deep in the Austro-Hungary, some settled in Austrian towns, where they worked for the sake of the refugees, e. g. as teachers. Some other Gorlice inhabitants stayed behind. In both cases the wartime was dramatic for the residents: the refugees had to face exile, hunger, terrible sanitary conditions; the ones who stayed in town faced the enemy troops and had problems with provisions, basic hygiene, felt constantly jeopardized due to remaining on the front line, etc. The town saw a Russian invasion twice. Until the beginning of November, 1914 Austrian soldiers had stationed here. After they had left the town, on 15 November there appeared the first Russian soldiers. Gorlice remained in their hands until 12 December 1914. Then the Third Army led by General Boroević drove back the Russian troops and the Austrians regained the town for over two weeks. Soon, however, the Third and Eight Russian armies repelled the Austrian troops and from 27 December until May the next year Gorlice was under Russian occupation. It found itself on the front line, which for the local people and the authorities meant living practically on the battlefield. For a few months the front ran from the Magura Małastowska peak, along the valley of the Sękówka river through the district of Dworzysko, the cemetery hill, Stróżowska Street towards Mszana, Łużna and further towards Gromnik. The period of Russian occupation brought about major destruction of the town, which, being on the front line and occupied by the Russians, was battered by the Austrian army. This changed with the military activities of early May 1915, when the German and Austro-Hungarian army drove back the Russians from the town and then gradually from Western Galicia. After the many months of occupation, the town was free, yet the life of the inhabitants had not changed much. The town lay in ruins and needed measures to have it rebuilt, both short-term ones, like creating temporary shelters for the people, and long-term ones, to be carried out with the subsidies from Vienna for reconstructing residential houses, public utility buildings etc. Right after the liberation, still among the ruins, there appeared the Rescue Committee for the Town of Gorlice. Among the urgent problems were food shortages, spreading diseases, insufficient hygiene, lack of security, as well as false accusations of spying for the Russian army. Special commissions were appointed in order to estimate the extent of the destruction. To rebuild the town a regulatory plan was prepared, drawn up by Stefan Stobiecki. The plan, however, went in for a lot of criticism and was rejected. Another one was prepared by the Professors Józef Gałęzowski and Kazimierz Wyczyński. The reconstruction took many years; it dragged on well into the interwar period and continued even after the Second World War. It took half a century to rebuild a town destroyed in only a few months. In 1918 the local people took advantage of the general situation in the world and within the country and took to the streets in order to demonstrate their discontent with the war ruining their town for four years. Both in Gorlice and in the whole of Galicia numerous demonstrations took place, at first expressing dissatisfaction with the Treaty of Brest-Litovsk. The days of the Habsburg monarchy seemed to be numbered. In Gorlice Polish organs of local administration were set up. There appeared a commune council in the town and a Provisional District Council which later turned into the District Council of the Gorlice Region. The person who played a considerable role in establishing those structures was Władysław Długosz, a deputy to the Parliament in Vienna, who looked after the interests of his Galician electorate in the capital city. At the end of October, with the establishment of the Polish Liquidation Committee (PKL) in Cracow, which started to create its own local structures in the districts, also in the Gorlice district, a PKL commissar was appointed. The year 1918 brought an increased hazard to public safety, that is why the security services were reorganized. Also, Polish-Jewish antagonisms, which had appeared during the war, now grew stronger. The whole situation led to local changes; there started a long-term process in which the invaders’ rule was being replaced with Polish rule. Full restitution of the organs of the local authority was yet to come. The war left tangible evidence behind: first of all, graves and war cemeteries – not only reminders of the bloody fights in the area but also grand war monuments. It had been planned to put up a large monument to the successful battle of Gorlice, but this was not carried out. Already during the war the people of Gorlice had established a museum of the battle, where they collected all possible keepsakes. A lot of local people showed their awareness of the significance of the 1914-1918 events by writing down memories, which have now been used by the author to prepare this publication.

Ohne den Schatten eines Zweifels: eine der wichtigsten Schlachten der Ostfront des Ersten Weltkriegs, wo die Streitkräfte der Mittelmächte und die Armee Russlands aufeinander prallten, war (neben Tannenberg im Jahre 1914) auch die Schlacht von Gorlice, die sich am 2. Mai 1915 vollzog. Die Stadt für lange Zeit befand sich an der Frontlinie, es wurde von russischen Truppen besetzt, durch die alliierten Streitkräfte befreit und erneut besetzt. In der Literatur wurde den militärischen Aktivitäten viel Platz gewidmet, während die sozio-ökonomischen Aspekte von Gorlice im Ersten Weltkrieg marginalisiert wurden. Der Zweck dieses Buches ist es, diese Lücke zu füllen und das Leben der Stadt und ihrer Bewohner zwischen 1914 und 1918 darzustellen.
Die in Kleinpolen liegende Stadt Gorlice – während des Ersten Weltkrieges ein Galizien zugehöriges Gebiet – war eine bedeutende Stelle auf der Karte der Provinz in der Habsburgermonarchie, und sei es nur wegen ihrer Ölvorkommen. In der zweiten Hälfte des 19. Jahrhunderts und am Anfang des 20. Jahrhunderts, also in der Zeit der galizischen Autonomie, gehörte die Stadt zu den mittelgroßen städtischen Zentren des Landes. Im Jahre 1874 wurde Gorlice durch einen riesigen Brand zerstört, was zu einer geänderten Stadtplanung beim Wiederaufbau geführt hat. Nach dem Ersten Weltkrieg kam es zum zweiten Mal zu einer derartigen Änderung, die zur Folge hatte, dass die Stadt komplett zerstört wurde. Da die Bewohner von Gorlice noch keine Kriegserfahrung hatten (und den Krieg nur als Gegenstand eines historischen Romans kannten), waren sie sich darüber nicht bewusst, was Krieg bedeutet. Anfangs hatten Nachrichten vom Kriegsausbruch eine Neugierde hervorgerufen, die sich in Angst vor einer unsicheren Zukunft verwandelte. Die Ereignisse im Herbst 1914, u. a. Mobilmachung, Wehrpflicht, Märsche österreichischer Regimenter durch die Stadt, Flucht mancher Einwohner (oder sogar Flucht einiger Beamten), lösten daher Panik aus. Die städtischen Behörden, mit dem Bürgermeister an der Spitze, verließen die Stadt. Damals spielte der Priester Bronisław Świeykowski eine wichtige Rolle, indem er Betreuer für die Stadt und ihrer Bewohner (als Vorsitzender des Interimsstadtvorstands) während des gesamten Krieges war. Manche Einwohner ergriffen spontan die Flucht aus der Stadt. Damit wollten sie vor etwas, was sie noch nicht kannten und selbst nicht verstanden, also vor dem Krieg, flüchten. Einige, d. h. die wohlhabende Bewohner von Gorlice, begaben sich in die großstädtischen Zentren, und sogar nach Wien (diese waren vor allem die Einwohner jüdischer Herkunft), die anderen zu ihren Bekannten, ins Innere Westgaliziens. Ein Teil von ihnen kehrte ein paar Wochen später nach Gorlice zurück, wo sie eine noch größere Kriegspanik antrafen. Die Bewohner wurden dann im Rahmen der von der Staatsbehörden organisierten Flüchtlingsaktion zwangsevakuiert. Viele von ihnen wurden in Barackenlagern in Mähren oder im tiefsten Österreich-Ungarn untergebracht, die anderen hingegen ließen sich in den österreichischen Städten nieder, wo sie aktiv einer Tätigkeit zugunsten der Flüchtlinge nachgingen, z. B. als Lehrende. Ein Teil der Gorlicer blieb in der Stadt. In beiden Fällen empfanden die Einwohner diese Kriegszeit als Drama: die Flüchtlinge mussten ins Exil gehen sowie dem Hunger und den fatalen Hygienebedingungen entgegentreten; und diejenigen, die in der Stadt geblieben waren, haben Kontakt zur feindlichen Armee, Nahrungsmittelknappheit, Hygiene-Probleme, Lebensgefahr (wegen der Lage an der Frontlinie) u. dgl. erfahren. Die Stadt war zweimal unter russischer Besatzung: bis Anfang November 1914 waren die österreichischen Soldaten hier stationiert. Als die Stadt von ihnen verlassen wurde, kamen die ersten russischen Soldaten am 15. November. Bis zum 12. Dezember 1914 befand sich Gorlice in ihren Händen. Russische Truppen wurden dann durch die 3. Armee des Generalfeldmarschalls Boroević zurückgeschlagen und einige Tage lang war die Stadt wieder in österreichischen Händen. Es dauerte nicht allzu lange, und die 3. und 8. Armee Russlands drängten die österreichischen Streitkräfte wieder zurück, und vom 27. Dezember bis Mai des folgenden Jahres war die Stadt erneut unter russischer Besatzung. Gorlice stand auf einer Frontlinie, was Einwohner und Behörde zu einer schwierigen Existenz fast direkt auf dem Schlachtfeld zwang. Über mehrere Monate verlief die Front durch eine so gezogene Linie: von Magura Małastowska, über das Sękówka-Flusstal, Dworzysko-Stadtteil, Góra Cmentarna bis hin zu Stróżowska-Straße, in Richtung Mszana und Łużna, und dann in Richtung Gromnik. Die Zeit der russischen Besatzung verursachte erhebliche Zerstörungen in der Stadt, welche von der österreichischen Armee beschossen wurde, denn Gorlice befand sich an der Frontlinie und war der Aufenthaltsort russischer Truppen. Anfang Mai 1915, im Zuge militärischer Ereignisse, d. h. als die russische Armee von der deutsch-österreichisch-ungarischen Armee aus der Stadt (und teilweise aus dem westlichen Galizien) abgedrängt wurde, hatte sich die Situation geändert. Nach mehreren Monaten Okkupation war die Stadt frei, allerdings beeinflusste dies das Leben der Bewohner nicht wesentlich. Die Stadt blieb eine komplette Ruine, daher war es notwendig geworden, einige Maßnahmen zu einem Wiederaufbau zu ergreifen, sowohl durch eine Übergangslösung in Form der Erstellung von Notunterkünften für die Bewohner, als auch mittels einer dauerhaften Lösung in Form der Verwendung eines Wiener Zuschusses für Wiederaufbau von Häusern und öffentlichen Gebäuden u. Ä.. Unmittelbar nach der Befreiung ist das Rettungskomitee der Stadt Gorlice aus den Trümmern hervorgegangen. Die Einwohner waren von solchen Problemen betroffen: Versorgungsknappheit, Nahrungsmangel, Krankheiten, mangelnde Hygiene, mangelnde öffentliche Sicherheit. Hinzu kamen falsche Anschuldigungen der Spionage für die russische Armee. Spezielle Kommissionen wurden eingerichtet, um die Zerstörungen in Gorlice zu schätzen. Zwecks Stadtwiederaufbaus wurde ein Regulierungsplan vorbereitet. Der von Stefan Stobiecki ausgearbeitete Entwurf wurde jedoch kritisiert und verworfen. Der zweite Plan wurde von Prof. Józef Gałęzowski und Kazimierz Wyczyński erstellt. Der Wiederaufbau von Gorlice nahm viele Jahre in Anspruch – er war sowohl in der Zwischenkriegszeit als auch nach Ende des Zweiten Weltkrieges im Gange. Ein halbes Jahrhundert dauerte der Wiederaufbau der Stadt, die binnen weniger Monate zerstört worden war. Im Jahre 1918 nutzte die lokale Bevölkerung die internationale Lage sowie die innerstaatliche Situation. Die Bewohner gingen auf die Straße hinaus, um ihre Unzufriedenheit über den auszehrenden, vier Jahre dauernden Krieg zu äußern. Es fanden zahlreiche Demonstrationen in der Stadt und in ganz Galizien statt, die zunächst ein Ausdruck der Missbilligung für den Friedensvertrag von Brest-Litowsk waren. Die Tage der Habsburgermonarchie schienen gezählt zu sein. In Gorlice wurden polnische lokale Verwaltungsbehörden eingerichtet. Direkt in der Stadt wurde also der Gemeindenationalrat einberufen und der temporäre Kreisnationalrat gegründet, der dann in den Kreisnationalrat des Landes Gorlice umgewandelt wurde. Władysław Długosz – ein Abgeordneter des Wiener Parlaments, der die Interessen seiner galizischen Wähler in der Hauptstadt verfolgte, spielte beim Aufbau dieser Strukturen eine wichtige Rolle. Ende Oktober 1918, als in Krakau die Polnische Liquidationskommission (PKL) gebildet wurde und anfing, in den Kreisen ihre lokalen Strukturen zu bilden, wurde ein PKL-Kreiskommissar ebenfalls im Landkreis Gorlice eingesetzt. Da die Ereignisse von 1918 die öffentliche Sicherheit immer mehr gefährdeten, wurde der Sicherheitsapparat reorganisiert. Die während des Krieges auftretenden Antagonismen zwischen Polen und Juden wurden noch dadurch verschlimmert. Die ganze Situation hatte zu Änderungen auf lokaler Ebene geführt. In einem langfristigen Prozess wurde die Behörde Österreichs durch die polnische Behörde ersetzt. Die vollständige Wiederherstellung von städtischen Verwaltungsorganen ließ allerdings noch auf sich warten.
Der Krieg hat greifbare Zeugnisse hinterlassen. Vor allem handelt es sich um Anlagen wie Kriegsgräber und Friedhöfe, die nicht nur Ausdruck der blutigen Kämpfe in der Gegend von Gorlice, sondern auch großartige Kriegsdenkmäler sind. Es war geplant, ein Denkmal zur Erinnerung an die Schlacht bei Gorlice direkt in der Stadt zu errichten. Dies wurde jedoch nicht realisiert. Bereits während des Zweiten Weltkrieges gründeten die Bewohner der Stadt das „Museum der Schlacht bei Gorlice“, in dem die in der Gegend gefundenen Erinnerungsstücke gesammelt wurden. Ein weiteres Indiz dafür, dass die Bewohner sich der Schwere der Ereignisse von 1914 und 1918 bewusst waren, war das Niederschreiben von Erinnerungen der Gorliceer, welche dem Autor nun dazu dienten, die vorliegende Abhandlung auszuarbeiten.