Lemko etymologies

Bibliogr. s. 283-288

Łemkowie od wieków zamieszkiwali północne i południowe zbocza Karpat od Popradu na zachodzie aż po Osławę i Laborec na wschodzie. Na północy i północnym zachodzie Łemkowie sąsiadowali z ludnością polską, na południu i południowym zachodzie - ze słowacką. Na wschodzie Łemkowie graniczyli z innymi Rusinami, a mianowicie z Bojkami, dlatego granica ta nie jest już tak wyraźna jak na zachodzie i określenie jej przebiegu wywoływało wiele sporów naukowych. Tak terytorium, na którym mieszkali Łemkowie wyglądało jeszcze przed drugą wojną światową. Deportacje lat czterdziestych XX wieku przeprowadzone na Łemkowszczyźnie północnej spowodowały zanik zwartego osadnictwa łemkowskiego na terytorium Polski. Większość Łemków została przesiedlona na Ukrainę wskutek wymiany ludności polskiej i ukraińskiej pomiędzy PRL a Związkiem Radzieckim w latach 1944-46, przesiedleńców kierowano najpierw do wschodnich i południowych obwodów Ukrainy, znaczna część z nich jednak powróciła bliżej Karpat i osiedliła się głównie w obwodach: tarnopolskim, iwanofrankowskim i lwowskim, gdzie ich potomkowie mieszkają do dziś. Nielicznym rodzinom udało się powrócić do Polski. Pozostali Łemkowie w ramach akcji „Wisła” w 1947 roku zostali deportowani na tzw. Ziemie Odzyskane, głównie w okolice Wrocławia, Zielonej Góry, ale też do województw północnej Polski. Części z nich udało się powrócić w rodzinne strony po odwilży politycznej w 1956 r., większość jednak pozostała na zachodzie. Łemkowie na terytorium Słowacji (nazywają siebie Rusnakami, a nie Łemkami) zachowali zwarty typ osadnictwa, nie dotknięty żadnymi przesiedleńczymi procesami, choć warto zaznaczyć, że zarówno na północy jak i na południu obserwujemy migracje młodzieży do większych miast, jak też postępującą asymilację ze społeczeństwem większościowym. Gwary łemkowskie wraz z gwarami bojkowskimi i środkowozakarpackimi należą do grupy karpackiej południowo-zachodniego narzecza ukraińskiego. W etnolekcie łemkowskim po obu stronach Karpat widnieje wyraźny podział na gwary wschodnie oraz zachodnie, granica pomiędzy nimi przebiega w okolicy przełęczy Dukielskiej. Pewną specyfikę posiada również pogranicze łemkowsko-bojkowskie zarówno na północy, jak i na południu, można mówić o występujących tu gwarach przejściowych łemkowsko-bojkowskich. Gwary łemkowskie jak i inne karpackie zachowały wiele archaizmów. Krzyżują się na tym terenie różne wpływy językowe, głównie polskie, słowackie, ale także węgierskie, rumuńskie i niemieckie, co stwarza szczególnie wdzięczne warunki do badań etymologicznych. Słownictwo łemkowskie jest dość mocno zróżnicowane. Większość izoleks przecina Łemkowszczyznę wzdłuż głównego grzbietu Karpat lub równolegle do niego z przesunięciem na północ, dzieląc obszar na część północną i południową, co wiąże się z wpływami słowackimi idącymi od południa i polskimi zmierzającymi w odwrotnym kierunku, przy czym wpływy słowackie częściej przekraczają karpacki grzbiet. Inne izoleksy zmierzają od północy ku południu, oddzielając gwary zachodnie z silniejszymi wpływami zachodniosłowiańskimi od gwar wschodnich. Podstawową część słownictwa łemkowskiego stanowią jednak wyrazy rodzime wspólne całemu obszarowi języka ukraińskiego lub jego dialektom południowo-zachodnim. Nie wszyscy Łemkowie uważają się za część narodu ukraińskiego i - co za tym idzie - uznają istnienie odrębnego języka łemkowskiego (w Polsce) jako jednej z czterech odmian języka rusińskiego. Nie stanowi dla nikogo tajemnicy fakt, że ciągle nie dysponujemy jeszcze łemkowskim słownikiem etymologicznym, chociaż literatura etymologiczna prezentuje się wcale okazale, a skupia się ona przede wszystkim na badaniu obcych wpływów w leksyce łemkowskiej: zachodniosłowiańskich, polskich, słowackich, rumuńskich, węgierskich, niemieckich. Trzeba też zauważyć, że łemkowskie słownictwo stara się uwzględniać, z różnym wszakże skutkiem, Etymologiczny słownik języka ukraińskiego (ESUM). W niniejszej publikacji wzięto pod uwagę wyrazy o niejasnej, niejednoznacznej etymologii lub takie, co do genezy których da się powiedzieć coś nowego (dotyczy to zwłaszcza słownictwa ze zbiorów I. Werchratskiego, które były etymologizowane przez autorów ESUM), a także wyrazy rzadkie dotąd nieobjaśniane; nie uwzględniono natomiast takich wyrazów zapożyczonych (słowacyzmów, polonizmów, rumunizmów, hungaryzmów czy germanizmów), których pochodzenie jest dobrze znane, a także wyrazów wielokrotnie wymienianych w pracach szczegółowych o łemkowskiej leksyce obcego pochodzenia, por. np. łachы, płaca, barz, hacza, płanыj, palunka, koszara, żыntycia, meryndia, łewesz, langosz, temetiw, bosor, jafыry, gełeta, frajir lub da się łatwo ustalić ich pochodzenie na podstawie dostępnych słowników etymologicznych: ukraińskich, słowackich, polskich, czeskich. Tak więc, można zaryzykować stwierdzenie, że nasze studium etymologiczne obejmuje wyrazy, których pochodzenie wydaje się najbardziej zagmatwane i skomplikowane. Oczywiście, autorzy są dalecy od twierdzenia, że udało im się trafnie i jednoznacznie ustalić etymologię wybranych leksemów, niektóre z nich nadal pozostają niejasne i nie podjęto tu nawet jakiejkolwiek próby objaśnienia ich genezy, por. np. вірниця ‘trawa rosnąca na łąkach, ugorach’ (W), поґармиґуватися ‘pobiegać w różnych gwałtownie zmieniających się kierunkach z głośnym chrząkaniem (o prosiętach na wybiegu), czasem w odniesieniu do hałaśliwych zabaw (wygłupów) młodzieży’ (H), стеівий ‘czarno-biały (o byku)’ (P1), yва ‘nieporadny, gapowaty’ (Hoj), шенгля ‘dodatkowy piąty as w grze w karty w ferbla’ (Hoj). Słownictwo, które udało się tutaj w mniej lub bardziej prawdopodobny sposób objaśnić etymologicznie, uzupełnione o wyrazy przejrzyste co do etymologii mogą w ostatecznym wyniku złożyć się na kompletny łemkowski słownik etymologiczny, który bez wątpienia powstanie w nieodległej przyszłości, jeśli będzie na niego naukowe i szerzej, społeczne zapotrzebowanie.
Zasadniczo wyboru słownictwa dokonano na podstawie czterech łemkowskich źródeł leksykograficznych: I. Werchratski Про говор галицких лемків, J. Rieger Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie, J. Horoszczak Łemkowsko-polski i polsko-łemkowski słownik, O. Hojsak Słownik gwary łemkowskiej wsi Wysowa, pozostałe słowniki wymienione w bibliografii dostarczyły jedynie materiału porównawczego. Artykuł hasłowy składa się z 3 podstawowych części: a) dane łemkowskie ułożone w porządku chronologicznym, b) materiał ukraiński, słowacki, polski, czeski i niekiedy południowosłowiański (w wyborze), c) etymologia (w zapożyczeniach wskazanie bezpośredniego źródła zapożyczenia, w przypadku rodzimego wyrazu o rodowodzie prasłowiańskim, rekonstrukcja formy prasłowiańskiej i ewentualnie w przypadku wyrazów motywowanych, analiza derywacyjna na gruncie prajęzyka, tylko niekiedy podawany jest pierwiastek praindoeuropejski, zwykle za W. Borysiem, ale bez przytaczania jakichkolwiek paraleli indoeuropejskich). Na hasło składa się zazwyczaj kilka wariantów fonetycznych danego leksemu notowanych przez źródła leksykograficzne, zapisanych cyrylicą. W dalszej części artykułu hasłowego leksemy cytowane są zgodnie z zapisem w źródle (łacinką bądź cyrylicą), z zachowaniem znaków diakrytycznych, pisowni fonetycznej lub półfonetycznej. Znaczenia wyrazów w części słownikowej podawane są w oryginalnej wersji językowej, natomiast w części etymologicznej w tłumaczeniu na język polski. Hasła ułożone zostały w porządku alfabetycznym. Łącznie analizie poddano ponad 520 leksemów.

For centuries, the Lemkos have inhabited the northern and southern slopes of the Carpathians from Poprad in the west to Osława and Laborec in the east. In the north and north-west, the Lemkos neighbored with the Polish population, in the south and south-west with the Slovak. In the east, the Lemkos bordered with other Ruthenians, namely Boykos, which is why this border is no longer as clear-cut as in the west, and the determination of its course has been subject of many academic disputes. This is the territory where the Lemkos lived before the Second World War. The deportations of the 1940s carried out in the northern Lemko region resulted in the disappearance of the compact Lemko settlement on the territory of Poland. Most of the Lemkos were resettled to Ukraine as a result of the exchange of Polish and Ukrainian populations between the Polish Republic and the Soviet Union in 1944-46. The displaced persons were first directed to the eastern and southern regions of Ukraine. A significant part of them, however, returned closer to the Carpathians and settled mainly in the oblasts of Tarnopol, Ivano-Frankivsk, and Lviv, where their descendants continue to live today while a few families managed to return to Poland. As part of the Operation ‘Vistula’ in 1947, the remaining Lemkos were deported to the so-called ‘Regained Territories,’ mainly to the vicinity of Wrocław and Zielona Góra, as well to the provinces of northern Poland. Some of them managed to return to their homeland after the ‘political thaw’ of 1956, but most of them remained in the western part of the country. The Lemkos in Slovakia (who call themselves Rusnaki) have retained a compact type of settlement, not affected by any resettlement processes, although it is worth noting that both in the north and in the south, we observe youth migrations to larger cities, as well as progressive assimilation with the majority society. Lemko dialects, along with the Boyko and Central-Carpathian dialects, belong to the Carpathian group of southwestern Ukrainian dialects. In the Lemko ethnolect on both sides of the Carpathians, there is a clear division into eastern and western dialects, with the border between them running near the Dukla Pass. The Lemko-Boyko borderland also has its own specificity, both in the north and in the south, and so we can talk about the Lemko-Boyko transitional dialects here. Lemko dialects and other Carpathian dialects have preserved many archaisms. Various linguistic influences, mainly Polish, Slovak, but also Hungarian, Romanian, and German, intersect in this area, which creates particularly fruitful conditions for etymological research. Lemko vocabulary is quite diverse. Most of the isolexes cross the Lemko region along the main ridge of the Carpathians or parallel to it with a shift to the north, dividing the area into the northern and southern parts, which is related to the Slovak influences coming from the south and the Polish influences going in the opposite direction, however the Slovak influences more often reach over the Carpathian ridge. Other isolexes go from north to south, separating Western dialects with stronger West Slavic influences from Eastern dialects. However, the basic part of the Lemko vocabulary is comprised of native words common to the entire area of the Ukrainian language or its south-western dialects. Not all Lemkos consider themselves as part of the Ukrainian nation and thus recognize a separate Lemko language (in Poland) as one of the four varieties of the Ruthenian language. It is fairly well known that we still do not have a Lemko etymological dictionary, although the etymological literature is quite impressive, and it focuses primarily on the study of foreign influences in Lemko lexis: West Slavic, Polish, Slovak, Romanian, Hungarian, and German. It should also be noted that attempts to include Lemko vocabulary are made in the Etymological Dictionary of the Ukrainian Language, albeit with varied success. In this publication, we take into account words with an unclear, ambiguous etymology or words whose origins may be further elucidated owing to new data (this applies especially to the vocabulary from I. Werchratski’s collections, which were etymologized by the authors of the Etymological Dictionary of the Ukrainian Language), as well as rare words that have never been explained so far. On the other hand, borrowed words (Slovakisms, Polonisms, Romanianisms, Hungarianisms or Germanisms) whose origin is well known, as well as words repeatedly appearing in detailed works on Lemko lexis of foreign origin (e.g. łachы, płaca, barz, hacza, płanыj, palunka, koszara, żыntycia, meryndia, łewesz, langosz, temetiw, bosor, jafыry, gełeta, frajer) or words of an origin that is easy to determine on the basis of available Ukrainian, Slovak, Polish, and Czech etymological dictionaries were not taken into account. Thus, one may venture to say that our etymological study includes words whose origin seems the most confusing and complicated. Of course, the authors are far from stating that they were able to establish the etymology of the selected lexemes fully accurately and unambiguously; some of them still remain unclear and no attempt has been made to explain their origins here, e.g. вірниця ‘grass growing in meadows and fallow lands’(W), поґармиґуватися ‘run in different rapidly changing directions with loud grunting (about piglets in the run), sometimes in relation to noisy games (antics) of adolescents’ (H), стеівий ‘black and white (about a bull)’ (P1), yва ‘clumsy, gawky’ (Hoj), шенгля ‘an extra fifth ace in a ferbel card game’ (Hoj). The vocabulary that has been elucidated here in a more or less probable way etymologically, supplemented with words that are transparent as to etymology, may ultimately constitute a complete Lemko etymological dictionary, which will undoubtedly be created in the near future, provided there is sufficient academic and broader, social demand. The choice of vocabulary was made mainly on the basis of four Lemko lexicographic sources: I. Werchratski Про говор галицких лемків (About the language of Galician Lemkos), J. Rieger Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie (Lemko vocabulary and nomenclature), J. Horoszczak Łemkowsko-polski i polsko-łemkowski słownik (Lemko-Polish and Polish-Lemko dictionary), O. Hojsak Słownik gwary łemkowskiej wsi Wysowa (The dictionary of the Lemko dialect of the village Wysowa). The other dictionaries that are mentioned in the bibliography provided only comparative material. The headline article consists of three basic parts: a) Lemko data arranged in chronological order, b) Ukrainian, Slovak, Polish, Czech, and sometimes South Slavic material (in the selection), c) etymology (in borrowings, an indication of the direct source of the borrowing; in the case of native words of Proto-Slavic origin, reconstruction of the Proto-Slavic form and possibly, in the case of motivated words, derivational analysis on the basis of a proto-language; a Proto-Indo-European root is given only occasionally, usually after W. Boris, but without quoting any Indo-European parallels). The entry typically consists of several phonetic variants of a given lexeme noted by lexicographic sources, written in the Cyrillic alphabet. In the further part of the entry, the lexemes are cited as written in the source (Latin or Cyrillic), retaining diacritics, phonetic or semi-phonetic spelling. The meanings of words in the dictionary part are provided in the original language version, and in the etymological part, in translation into Polish. The entries are arranged in alphabetical order. In total, over 520 lexemes were analyzed.