Przestrzeń i odbiorca w XIX-wiecznej architekturze sakralnej

Na idealne doświadczanie gotyckiej i neogotyckiej świątyni w XIX w. składają się dwa różne elementy. Z jednej strony wymagało ono fizycznego ruchu po wnętrzu kościoła (doświadczenie kinestetyczne), a z drugiej – niemal całkowitego pozbycia się ciała, aby człowiek wchodzący do świątyni mógł się duchowo wznieść do niebios (doświadczenie „ekstatyczne”). Ruch fizyczny oraz zmysłowe doświadczanie służyły przede wszystkim rozszyfrowaniu symbolizmu tkwiącego w przestrzennej strukturze kościoła, jego architekturze, dekoracji i wyposażeniu jako chrześcijańskiej drogi życia (chrzcielnica – początek życia, nawa główna – ziemia, Ecclesia militans, chór – niebo, Ecclesia triumphans). „Wzloty”, choć rozpoczynały się od kinestezji i efektów odbieranych w ciele, miały się sublimować w czysto duchowe doświadczenie – na granicy wręcz całkowitego wyswobodzenia się z ciała, ponieważ rodziły się na skutek pionowego ukierunkowania wręcz eterycznych wnętrz przenikniętych światłem, w których faktyczny układ przestrzenny w tym momencie nie miał znaczenia. Pierwszy zatem z tych elementów łączył doświadczenie z konkretną przestrzenią architektoniczną, podczas gdy drugi – pozbawiając budowle ich materialności oraz wyraźnie wydzielonych przestrzeni, przekształcał je w metaforyczne wstępowanie na niebiosa. Obie formy odbioru świątyni opierały się na wierze w „chrześcijańską rzeczywistość”. Ten szczególny typ rzeczywistości wymagał nie tylko wiedzy na temat zasad symbolizmu, lecz także metafor, które wynikały z odkrywania w architekturze odniesień do tego, co stanowi nadprzyrodzoną niebiańską rzeczywistość. Właśnie dzięki symbolice świątynia mogła być postrzegana jako „chrześcijańska droga życia”, a dzięki włączeniu pierwiastka zakorzenionego w religijności – być doświadczana jako „alegoria życia mistycznego” czy „petryfikacja naszej religii” – „rodzaj kościoła duchowego”, jak to nazwał w swoim sonecie Wordsworth.

A perfect experience of a Gothic and a neo-Gothic church in the nineteenth century consisted of two different elements. On the one hand, it required physical movement within the church’s interior (kinaesthetic experience), and on the other hand, an almost total disposal of the body in order to be able to spiritually soar to the heavens (‘ecstatic’ experience). The physical movement and sensory experience served above all for deciphering the symbolism, recorded in the spatial structure of the church, in its architecture, decoration and furnishings, as the Christian way of life (font: beginning of life – nave: earth, Ecclesia militans – chancel: heaven, Ecclesia triumphans). The ‘flights’, in turn, although they started with kinaesthesia and affects located in the body, were supposed to sublimate into purely spiritual experiences, verging on completely freeing oneself from the body, because they were caused by the vertical orientation of the almost ethereal interiors permeated with light, whose actual spatial arrangement was in that case irrelevant. Thus, the first of these elements associated the experience with the actual architectural space, while the second, by depriving buildings of their materiality and clearly delineated space, changed them into metaphors of the ascent to heaven. Both ways of beholding the church were based on the belief in the existence of ‘Christian reality’. This special type of reality required not only knowledge of the principles of symbolism, but also of metaphors that resulted from the discovery in architecture of references to a supernatural, heavenly reality. Thanks to the symbolism the church could be perceived as a ‘Christian way of life’, and thanks to the inclusion of an emotional element rooted in piety, to be experienced as ‘the allegory of the mystical life’ or ‘the petrifaction of ou