Analiza porównawcza nawiązań do filozofii wschodu w Ziemi jałowej T. S. Eliota i jej tłumaczeniach na język polski

Celem niniejszej pracy jest (1) przedstawienie oraz omówienie nawiązań do filozofii wschodu (w szczególności Buddyzmu i podstawowej dla niego nauki o “Czterech Szlachetnych Prawdach”) w Ziemi jałowej T. S. Eliota; (2) przedstawienie, porównanie i analiza tłumaczeń wybranych fragmentów poematu oraz (3) zbadanie czy (i na ile) i w jaki sposób tłumacze wpływają (wzbogacają, zubażają; utrudniają, ułatwiają) na rozpoznawanie i rozumienie zawartych w wierszu aluzji do religijnych i filozoficznych tradycji Wschodu. Wybór Ziemi jałowej jako budulca do przeprowadzonej analizy wydaje się w pełni uzasadniony, ponieważ nawiązania do filozofii Orientu są tam szczególnie wyraziste i częstsze niż w innych utworach poety. Niniejsza praca wykazuje, że są one immanentną częścią poematu, a jego pełna interpretacja nie jest możliwa w izolacji od myśli buddyjskiej i hinduistycznej. Oprócz jednoznacznych i oczywistych nawiązań do tradycji wschodu takich jak “Kazanie ognia” w części III poematu, głos gromu z wedyjskich Upaniszad w części V, czy kończąca wiersz hinduistyczna mantra, istnieją również nawiązania ukryte, których rozpoznanie i odczytanie wymaga większej uważności oraz wiedzy i rzuca nowe światło na rozumienie zarówno poszczególnych fragmentów, jak i całości poematu.Przeprowadzona w pracy analiza porównawcza odnosi się do przekładów Czesława Miłosza (pierwsze opublikowane w Polsce tłumaczenie Ziemi jałowej, 1946), Krzysztofa Boczkowskiego (pierwsze [1988] oraz najnowsze tłumaczenie [2013]) i Adama Pomorskiego (2007). Ze względu na swą innowacyjność i kontrowersyjność, przekład Pomorskiego z tomu W moim początku jest mój kres, zajmuje więcej miejsca i stanowi ważny elementem niniejszej analizy. Wizerunek Eliota został w tłumaczeniu “ucieleśniony”: eteryczność i filozoficzność poety momentami giną i zostają zastąpione dosłownością i dosadnością; metafizyczny wymiar poematu spłycony fizycznością, co w sposób istotny wpływa na odbiór utworu, a w szczególności zawartych w nim odniesień do duchowości. Pozostali tłumacze są bardziej oszczędni w szafowaniu potocznością, “poprawniejsi” w swoim rzemiośle i wierniejsi zarówno warstwie semantycznej, jak i stylowi oryginału, przez co odniesienia do filozofii i religii Wschodu w ich wersjach Ziemi jałowej wydają się bardziej czytelne i sugestywne niż w przekładzie Pomorskiego.

This study has two major purposes: (1) to present and discuss the Indic (Buddhist, in particular) dimension of the Eliot's Waste Land and (2) to examine how these references to the East are transferred into Polish and how it may influence the perception of the readers.The Waste Land is the central part of the analysis as the references to Eastern traditions are more obvious and radical there than in any other pieces of the Eliot's works. They occur from the very beginning invocation to April, "the cruellest month", resurface throughout the poem, and close it with the vedic formula: "Shantih shantih shantih". The thesis is intended to prove that The Waste Land cannot be read and understood in isolation from the oriental truths. It also demonstrates that not all of them have clear points of reference. Apart from the explicit allusions to the Buddha’s "Fire Sermon" in part III and the vedic sound of the thunder from the Brihadaranyaka Upanishad in part V, the poem is also saturated with more implicit references to Buddhism - especially to its core teaching on "Four Noble Truths".The list of translators include: Czesław Miłosz (first published rendering of The Waste Land in 1946), Krzysztof Boczkowski (the earliest translation from 1988 and the latest one from 2013) and Adam Pomorski (2007). The first generations of translations are compared with the latest ones with a special emphasis on Adam Pomorski’s innovative and controversial approach presented in W moim początku jest mój kres. The volume is an interesting extension of the existing canon of available translations, but some spiritual references perish or become hardly identifiable in the Pomorski’s large-scale implementation of roughness and ordinariness. The translations provided by Krzysztof Boczkowski and Czesław Miłosz seem to be more systematic and literal in comparison with Pomorski's one. The Indic references are much more suggestive in their translations and they seem to be more sensitive to the spiritual and philosophical background deeply ingrained in the poem's verses.