Spatial Management and Functions of Small Town – Case of Zator

Przedmiotem pracy autorki był Zator, miasteczko w województwie małopolskim (3700 mieszkańców w 2014 roku), w powiecie oświęcimskim, położone w Kotlinie Oświęcimskiej, u stóp Pogórza Karpackiego, nad rzeką Skawą, blisko jej ujścia do Wisły. Zator, założony w 1292 r., w latach 1445-1564 był stolicą księstwa, politycznie związanego z Czechami, a następnie (do 1772 r.) – z Polską. Usytuowany na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych, rozwijał się jako ośrodek rzemiosła i handlu, a także rybactwa (stawy nad Skawą). Z końcem XIX w. dotarły do miasta linie kolejowe, co umożliwiło mieszkańcom podjęcie pracy w pobliskich ośrodkach przemysłowych. Podczas II wojny światowej hitlerowcy wymordowali Żydów, stanowiących tu ¼ ludności. W latach powojennych, na skutek przyrostu naturalnego i migracyjnego, zaludnienie miasteczka podwoiło się. Po 1990 r. rozwój demograficzny osłabł. Powstały pierwsze odiedla wielorodzinnej zabudowy, a najcenniejsze obiekty staromiejskiej dzielnicy Zatora objęto ochroną. Powstało wiele prywatnych podmiotów gospodarczych, dla których wyznaczono specjalną strefę. Nadal ważnym miejscem pracy i nauki są najbliższe miasta powiatowe – Oświęcim i Wadowice. Miasto zachowało dawny układ urbanistyczny, z około 100 zabytkowymi budowlami. Najważniejszymi są dawny książęcy zamek i kościół parafialny. Zator jest ośrodkiem gminy, obejmującej oprócz miasta jeszcze 9 wsi – dla blisko 9 tys. osób pełni więc kilka ważnych funkcji. Do głównych należą – administracja (w tym kościelna na szczeblu dekanatu złożonego z 9 parafii), oświata (gimnazjum i dwie szkoły zawodowe), handel, przemysł i rybactwo. Regionalny Ośrodek Kultury prowadzi muzeum i bibliotekę. Dzięki zabytkom, czystemu środowisku, atrakcyjnemu położeniu i komunikacyjnej dostępności dobrze rozwija się tu też turystyka. Wielką popularnością cieszą się zatorskie parki rozrywki, w tym DinoZatorland i Energylandia. Plany na przyszłość zakładają rozwój ww. funkcji, przy dbałości o ochronę środowiska naturalnego i dziedzictwa kulturowego tego ciekawego małego miasteczka.

The author has dealt with the town of Zator, sizuated in the Małopolskie (Cracow) voivodeship, in the Oświęcim Poviat, and the Oświęcim Basin, at the foot of the Carpathian Foothills, on the Skawa river, close to its mouth to that of Vistula. Zator had 3700 inhabitants in 2014. Zator was founded in 1292. During the 1445-1564 period the town was a capital of small principality, joined politically with Bohemia, next (to 1772) – with Poland. Due to important routes crossroad, Zator became a centre of craft and trade – and that of fishery, using ponds in the Skawa valley. In the end of the 19th cent., railway lines reached Zator, thus commuting to adjacent industrial centres deveoped. During the 2nd World War Nazis murdered Zator Jews, whose share in the town population amounted 25% in 1931. After the war the town showed demographical growth, owing a natural increase and immigration, in the 90s this growth weakened. The first multifamilial housing estates were built, and the historic core of Zator was modernized and regenerated. Many new economic entities were opened after 1990 political reform of Poland – in Zator a special Economic Activity Area was opened for them. The closest cities of Oświęcim and Wadowice are still important places of work and education for Zator inhabitants. The discussed town is the centre of local (gmina) administration for 9 villages with some 9,000 people. Zator is also the centre of the Roman Catholic Church decanate, consisted of 9 parishes. Basic functions of the town are: education (a lower secondary school and two vocational ones), trade, industry and fishery. The Regional Centre of Culture organizes interesting events, leades a museum and a library. Due to historic monuments (some 100, with a former prince palace and the old church), unpolluted natural environment and a transport accessibilty, Zator is also the tourist cente. Popular are theme parks, i.e. those of DinoZatorland and Energylandia. According to plans for the nearest future, the above described functions should be developed, and the nature of this interesting small town together with its cultural heritage needs protection.