Central Europe - a region or an idea? On the dual nature of the concept of Central Europe

Praca traktuje o pojęciu Europy Środkowej w jego cywilizacyjno-kulturowej wersji. W literaturze mamy do czynienia z wieloma znaczeniami tego terminu. Ta niejednoznaczność i nieprecyzyjność terminologiczna skłania wielu do odrzucenia pojęcia Europy Środkowej jako zbyt zagmatwanego i niejasnego. Wbrew tym tendencjom autor powyższej pracy argumentuje, że możliwe jest jego sensowne stosowanie, choć musi ono być poprzedzone uporządkowaniem różnych jego znaczeń. Główną tezą pracy jest twierdzenie, że pojęcie to ma jakby podwójną – realno-idealną – naturę z racji posiadania dwóch desygnatów. Pierwszym z nich jest realnie istniejący w ramach Europy wielki region historyczny. Charakteryzuje się on szczególnymi losami historycznymi, które wyodrębniają go z większej całości, jaką stanowi cywilizacja europejska. Te specyficzne losy historyczne ukształtowały jednocześnie szczególny zestaw cech, które charakteryzują mentalność i charakter społeczeństw zamieszkujących ów region. Wspólne doświadczenia historyczne oraz swoista mentalność jego mieszkańców sprawia więc, że, pomimo głębokiej różnorodności regionu, możemy sensownie odnosić pojęcie Europy Środkowej do tego realnie istniejącego w czasie i przestrzeni bytu. W dwóch pierwszych rozdziałach autor charakteryzuje region Europy Środkowej, przedstawiając jednocześnie argumenty za traktowaniem go nie jako mrzonki, a jako realnego miejsca na mapie Europy. Poparciem dla tej argumentacji są przywoływane dzieła historyków, historyków kultury i literatury oraz środkowoeuropejskich pisarzy. Pojęcie Europy Środkowej ma jednak jeszcze drugi – odrębny od pierwszego – desygnat. Jest nim zbiór różnych bytów idealnych – idei, projektów, utopii, mitów – które bądź przez odwołanie się do środkowoeuropejskiej przeszłości, bądź przez tworzenie projektów przyszłości regionu, tworzą pewne konstrukt myślowe, które mają spełnić określoną funkcję. Pomagają one nadać sens otaczającej rzeczywistości, zakorzeniają w mitycznej przeszłości, legitymizują określone wartości i postawy oraz popychają do czynu. W tym sensie Europa Środkowa jest np. ideą mówiącą o przynależności regionu do cywilizacji zachodniej i legitymizującą określone posunięcia w polityce zagranicznej, projektem kulturowej czy politycznej wspólnoty w regionie lub też ideą podpowiadającą jak funkcjonować w wielokulturowych i różnorodnych społeczeństwach. W trzecim rozdziale powyższej pracy autor wyjaśnią podwójną naturę pojęcia Europy Środkowej i omawia jej idealną postać na przykładzie różnorodnych idei Europy Środkowej tworzonych przez różnych autorów w ostatnich dziesięcioleciach.Odróżnienie dwóch desygnatów pojęcia Europy Środkowej nie oznacza konieczności odrzucenia któregoś z nich. Autor argumentuje, że oba znaczenia terminu są sensowne i spełniają swoje funkcje. Niemniej jednak adekwatne stosowanie tego pojęcia musi być z racji jego dwuznaczności obwarowane pewnymi zastrzeżeniami. Należy go bowiem używać w taki sposób, który uniknie mieszania dwóch porządków – realnego i idealnego. Jeśli posługujemy się ideą Europy Środkowej musimy być świadomi jej upraszczającego charakteru i nie mylić jej z obiektywnym opisem regionu Środkowej Europy. Realny kształt Środkowej Europy jako regionu nie przekreśla natomiast tworzenia pewnych środkowoeuropejskich mitów i idei, jeśli tylko stosowane są one świadomie i w słusznym celu. Mity i idee, które nadają sens otaczającej nas rzeczywistości, są konieczne człowiekowi do życia. Nie powinny one jednak zastępować naukowego i obiektywnego opisu realnej rzeczywistości ani tym bardziej go zniekształcać.

The dissertation discusses the concept of Central Europe in its civilizational and cultural version. One can encounter many meanings of this term in the literature of the subject. This terminological ambiguity and imprecision leads many to rejection of the concept of Central Europe as disorientating and unclear. In spite of such propensity the author of the above work argues that it is possible to use this term in a reasonable and logical way. Though its various meanings must be clarified and well organized first. The main thesis of the dissertation is that the concept of Central Europe has a dual – real and ideal – nature. It is so because it has two referents. The first of them is a great historical region that exists in real in the middle of the Old Continent. It is characterized by the specific historical past that distinguishes it within European civilization. These particular Central European history formed also a special set of features that characterize the mentality of the societies living in this region. These two facts (common historical experiences and specific mentality of its inhabitants) render the usage of the term of Central Europe reasonable: it refers to a really existing in time and space being – a historical region situated in the middle of Europe. In the first two chapters the author characterizes this region and at the same time presents arguments for treating it not as a fantasy but as a reality. As a support for such reasoning the author recalls works of historians, historians of culture and literature as well as Central European writers.The concept of Central Europe has also another referent that is an assemblage of various beings of ideal nature – ideas, projects, myths, utopias. They were made either by appealing to Central European past, by idealization of the region’s present or by projecting the region’s future. They are mental constructs that serve some functions: they help to give meaning to the surrounding reality, root in the mythical past, legitimize some specific values and attitudes, and provide justification or energy needed to act in some way. In this sense Central Europe is e.g. an idea stating that the region has always been a part of the Western civilization and therefore justifying certain actions in foreign policy; a project of cultural and political community in the region; or an idea suggesting how to behave in multicultural and diverse societies. In the third chapter of the above dissertation the author explains the dual nature of the concept of Central Europe and discusses its ideal referent by presenting various ideas of Central Europe conceived by many authors in the last decades.The discernment of these two referents of the concept of Central Europe does not have to lead to rejection of any of them. The author argues that both meanings of the term are reasonable and serve their functions. Nevertheless an adequate usage of the term requires some preconditions. It must be applied in such a way that would avoid blurring of these two separate meanings – real and ideal. If one plies the idea of Central Europe, they must be aware of its simplistic nature and must not confuse it with a factual description of the region of Central Europe. The real shape of the region however does not exclude the possibility of creating and using some Central European myths and ideas, if only they are used intentionally and in good purpose. Myths and ideas that give meaning to the reality surrounding us are necessary for humans to live. However it does not mean that they should replace scientific and objective description of the reality, much less distort it.