Use of the Pieniny radiolarite in the Late Palaeolithic and Mesolithic in the West Carpathians. A case study of the Orawa-Nowy Targ Basin, the Spiš Basin and the Pieniny Mts.

A thesis is dedicated to extraction and knapping of the Pieniny radiolarite in the end of Pleistocene and in the beginning of Holocene in the region of appearance of the outcrops of radiolarites. Radiolarite – a siliceous rock evolved from recrystalized skeletons of radiolaria – appears in the form of layers and lenses in surrounding of loamy and loamy-carbonate rocks. On the territory of Poland radiolarites occur in the area of Pieniny Klippen Belt – a range of limestone hills to which the Pieniny Mountains belong. Radiolarites described in this thesis have its outcrops in the middle section of the Pieniny Klippen Belt. This section spreads over a narrow strip of land stretched from Stare Bystre in the west part of Podhale to the Poprad valley in the vicinity of Chmeľnica in Slovakia. The Pieniny radiolarite was exploited from secondary beds, such as rubbles and alluvial deposits. Extraction of raw material from the outcrops is also possible. Unfortunately there is no evidence of existence of the mining places in the middle section of the Pieniny Klippen Belt so far. Use of the Pieniny radiolarite was claimed 34 years ago. From that moment on the territory of polish Orava, Podhale as well as polish and slovak Spiš were discovered a lot of archaeological sites contained artifacts made from that raw material. Majority of them is dated to Late Palaeolithic. The frequency of Mesolithic sites is slightly lower. In the end of the Pleistocene the region of occurrence of the outcrops of Pieniny radiolarite and its environment was visited by communities represented the Magdalenian culture, the Federmesser culture, the Witowian group, the Ahrensburg culture and also the Masovian cycle. In the Mesolithic on that area the representatives of the Janisławice culture probably appeared. The groups mentioned above used commonly siliceous rock occurring in the Pieniny Klippen Belt. Products made of Pieniny radiolarite prevail over artifacts made of imported rocks in the majority of Late Palaeolithic and Mesolithic inventories. It seems that especially red type of radiolarite was highly appreciated. Apart from general discussion about late Pleistocene and early Holocene archaeological sites this thesis contains also a detailed analysis of three selected inventories of finds. The first one is the inventory of Nowa Biała 1 site. The second one is created by archaeological material from the workshop of radiolarite at Sromowce Wyżne 8 site. The third one is maked up by finds came from the complex of archaeological sites located on the hill Litmanovská in Jarabina in the north of Slovakia. In one of the chapters was taken up the question of extent of the radiolarite artifacts on the territory of Poland in the Late Palaeolithic and Mesolithic. Radiolarites of the middle section of Pieniny Klippen Belt were one of the factors which attracted communities living in the end of Palaeolithic and in the beginning of Mesolithic on the territory of two large piedmont Basins. Existing on that area centre of exploitation of the Pieniny radiolarite could play a comparable part like one of the most important prehistoric centers of stone extraction and knapping in Europe.

Praca magisterska poświęcona jest wydobywaniu i obróbce radiolarytu pienińskiego u schyłku plejstocenu i na początku holocenu w szeroko pojętym sąsiedztwie wychodni tego surowca. Radiolaryt – skała krzemionkowa powstała ze zrekrystalizowanych szkielecików radiolarii – występuje w postaci warstw i soczewek w obrębie skał ilastych i ilasto-węglanowych. Na ziemiach polskich radiolaryty spotyka się m. in. na obszarze pienińskiego pasa skałkowego - łańcucha wapiennych wzniesień, w skład którego wchodzą Pieniny. Omówione w niniejszej pracy radiolaryty mają swoje wychodnie w środkowym odcinku pasa skalicowego, który obejmuje wąskie pasmo terenu od Starego Bystrego w zachodniej części Podhala do doliny Popradu w okolicach miejscowości Chmeľnica na Słowacji. Radiolaryt pieniński pozyskiwano ze złóż wtórnych, takich jak rumowiska skalne i osady rzeczne. Eksploatacja surowca z wychodni skalnych również wydaje się prawdopodobna. W środkowym odcinku pienińskiego pasa skałkowego nie odkryto jednak jak dotąd punktów wydobywczych. Użytkowanie radiolarytu pienińskiego przez pradziejowe społeczności zostało stwierdzone 34 lata temu. Od tamtej pory na polskiej Orawie, na Podhalu oraz na polskim i słowackim Spiszu odkryto liczne stanowiska archeologiczne zawierające wyroby z tego surowca. Większość punktów osadniczych datuje się na schyłek paleolitu. Frekwencja stanowisk mezolitycznych jest nieco niższa. Pod koniec plejstocenu rejon występowania złóż radiolarytu pienińskiego i jego okolice odwiedzały społeczności reprezentujące kulturę magdaleńską, kulturę Federmesser, przemysł witowski, kulturę ahrensburską i cykl mazowszański. W środkowej epoce kamienia na tym obszarze pojawiali się przypuszczalnie przedstawiciele kultury janisławickiej. Wymienione grupy powszechnie korzystały z zasobów pienińskiej skały krzemionkowej. Wyroby z radiolarytu dominują nad wytworami ze skał importowanych w większości schyłkowopaleolitycznych i mezolitycznych inwentarzy zabytków. Wydaje się, że wysoko ceniono zwłaszcza czerwoną odmianę pienińskiego surowca. Oprócz ogólnego omówienia późnoplejstoceńskich i wczesnoholoceńskich stanowisk z wyrobami z radiolarytu na badanym obszarze praca magisterska zawiera szczegółową analizę trzech wybranych zespołów znalezisk. Pierwszym z nich jest inwentarz stanowiska podomowego Nowa Biała 1. Drugi inwentarz tworzy materiał archeologiczny pozyskany z przykopalnianej pracowni obróbki radiolarytu na stanowisku 8 w Sromowcach Wyżnych. Trzeci zespół zabytków stanowią wyroby pochodzące z kompleksu stanowisk archeologicznych ulokowanych na wzgórzu Litmanovská w Jarabinie na północy Słowacji. W jednym z rozdziałów podjęte zostało zagadnienie rozprzestrzenienia wytworów z radiolarytu pienińskiego na ziemiach polskich. Rozpowszechnianie tego surowca przez społeczności starszej i środkowej epoki kamienia można uznać za pewnik, jednak ze względu na podobieństwa pomiędzy radiolarytami z zachodniej, środkowej i wschodniej części pienińskiego pasa skałkowego nie można właściwie określić skali tego zjawiska. Radiolaryty środkowego odcinka pasa skalicowego stanowiły jeden z czynników przyciągających społeczności końca plejstocenu i początku holocenu na obszar dwóch wielkich śródgórskich kotlin oraz w Pieniny. Rozwijające się na tym terenie centrum eksploatacji surowca mogło odgrywać rolę porównywalną do roli najważniejszych pradziejowych ośrodków przetwarzania skał krzemionkowych w Europie.