The horse in the medieval Poland’s society. The chosen aspects.

Horses have accompanied people since the dawn of history. We cannot be certain that at the beginning there were different kinds of horses depending on their use. Thanks to written sources we know that people had been using different kind of horses depending on their use since 12th c. A specially trained trotter, presenting a characteristic type of trot, was called an ambulator or a palefridus, meaning inochodnik or drabarz. There were also labor horses used to work at the peasent and the noble farms and the large, strong and resistant horses used to pull the merchant wagons called woźniki. In the medieval sources we can also find świeropki and szwyrzepicze – the unbroken young horses, spadones – gelding horses to fight, and so called badaviae, meaning the Arabian Horses. The battle horse, which was used only during battles, was called dextrarius. They differed each other by usage. The Equus hastarii was the horse mounted by a knight with a lance. The Equus balistarii or equus sagittari was the horse used by crossbowers. A knight with a lance, besides the battle horse, had had the special mount used to travel, called podjezdek. The similar classification of the kinds of horses existed in the Western Europe as well. Besides the type of horse dependent on their use, also the horses’ color was taken into consideration. Thanks to the variety of names used to describe the horse’s color, we know that it took a big part in the horse classification. In the medieval Polish sources we can find a big name variety of horse’s colors. The medieval sources confirm the developing horse breeding at the time and ability of the horse breaking and training as well. Profesional knowledge, skills and appropriate natural enviroment were needed to breed and care. Breeding was developed at the duke’s and the royal court and bigger land ownerships and monasteries. The breeding was done to get horses, which were used to work and fight, but also as trade items. In the medieval Poland there were many horse trade centers. The horse border trade was well developed between merchants from Poland and Hungary. The Hungarian horses had been brought to Polish trade center’s markets. The treatment abilities were known since the dawn of history. In the medieval Poland, the person, who knew how to treat horses was called konował or hipiatra. Since the 11th c. blacksmiths, beyond shoeing, knew how to treat horses as well. At the time, several works about horse care and treatment, containing so called „lekarstwa końskie”, had been written. „Lekarstwa końskie” was the common name of the horse medical recipies collection. Probably the first, and the most important medieval work about horse care and treatment was Jordanus Ruffus’ work from the 13th c. At the beginning of the 15th c. in the Teutonic Knights’ state another work about the horse treatment had been written, titled „Liber de cura eqourum”. Besides several manuscripts from the 15th c. which have survived until today, the first Polish printed source about horse treatment is the work titled „Spraua a lekarstua końskie”. The only known edition is from 1532, but it is a compilation of many earlier works from the 15th c. This work had been the main source of the horse treatment knowledge throughout almost 3 centuries.The Polish historicians have many valuable sources about horse prices in the medieval Polish state. Their price was largely dependent on their type. Generally horse prices added up to several - dozen or so grzywnas of silver. The most popular kind of horse was the labor horse which costed about 1-3 g. There were also many horses so called „woźniki” and some middle-class battle horses mounted by wójt, sołtys or the poorer nobility during the war which costed about 4-6 g. Horses, which prices amounted about 7-10 g., were the high-class horses being the property of a duke or a king and the richest part of society. The horses which prices crossed the 10 g. were outstanding and very rare.

Koń towarzysząc ludziom od zarania dziejów odegrał wielką rolę w życiu społeczeństwa średniowiecznej Polski. Jak wynika z zachowanych źródeł, począwszy od XII w. ludzie mieli świadomość istnienia różnych rodzajów konia w zależności od ich zastosowania. Mianem ambulator i palefridus określano specjalnie wyćwiczonego kłusaka, charakteryzującego się specyficznym typem kłusa (inochodnik, drabarz). Wyróżniano również konie robocze. Do ciągnięcia wozów kupieckich używano dużych i wytrzymałych woźników. W źródłach średniowiecznych spotykamy również świeropki i szwyrzepicze (konie nieujeżdżone), spadones (wałachy do walki) oraz badaviae (konie arabskie). Konia bojowego dosiadanego tylko podczas bitwy określano mianem dextrarius. Konie bojowe różniły się między sobą przeznaczeniem. Equus hastarii to koń kopijniczy, e. balistarii lub inaczej e. sagittarii - koń strzelczy. Rycerz kopijnik dysponował także wierzchowcem pochodowym. Podobny podział koni dokonał się także na Zachodzie Europy. Oprócz typu konia, brano także pod uwagę jego maść, która odgrywała istotną rolę w klasyfikacji koni. Z licznych zachowanych źródeł dowiadujemy się o koniach maści: białej, siwej, gniadej, czarnej, cisawej, rydzej, pleśniwej, wronej, srokatej, gołębiej, dropiastej, myszatej, wilczatej, lisej, wroniej, zwronapleśniwej, zgniadapleśniwej, zrydzapleśniwej, żelaznosiwej, płowej, gliniastej, popielczatej, i piegowatej.Hodowla i opieka nad koniem wymagała fachowej wiedzy oraz odpowiednich warunków naturalnych. Rozwijała się na dworze, a także w większych majątkach ziemskich i klasztorach. Prowadzono ją dla zapewnienia sprzężaju, wyekwipowania w razie wojny oraz na potrzeby rozwiniętego handlu. Istniało wiele ośrodków handlu końmi, m.in w kilku miastach na Śląsku, w Kazimierzu pod Krakowem, Nowym Sączu, Jarosławiu, Pilźnie, Poniecu, Sieradzu, Płocku, Warszawie, Opatowcu, Lwowie i Jaśliskach. Dobrze rozwinięty był handel końmi na pograniczu polsko-węgierskim. Konie węgierskie sprowadzano na targi do Rymanowa, Sanoka, Żmigrodu, Krosna, Biecza i Pilzna. Sztuka leczenia koni znana była od najdawniejszych czasów. W średniowieczu tych, którzy zajmowali się leczeniem koni nazywano hipiatrami lub konowałami. Od XI w. leczeniem koni zajmowali się kowale. W średniowieczu powstało kilka traktatów poświęconych metodom opieki nad koniem, a także wiele recept na końskie dolegliwości (tzw. „lekarstwa końskie). Prawdopodobnie pierwszą i jedną z najważniejszych prac na ten temat było dzieło Jordanusa Ruffusa z poł. XIII w. Na pocz. XV w. w państwie krzyżackim powstał traktat „Liber de cura eqourum”. Zanim pojawiły się w Polsce pierwsze druki weterynaryjne, posługiwano się rękopisami łacińskimi. Jednym z nich jest zachowany w Bibliotece Jagiellońskiej rękopis z pocz. XV w. pt.„Petri de Crescentiis: Ruralium libri absque initio et fine”. Także z XV w. pochodzą 2 rękopisy łacińskie lekarstw końskich zachowane w Bibliotece Kórnickiej i B.J. Pierwszym polskim źródłem drukowanym o opiece nad koniem, zawierającym „lekarstwa końskie”, jest dziełko z 1532 r. pt.„Spraua a lekarstua końskie…”, stanowiące kompilacją poprzednich prac na ten temat. Opracowanie to w ciągu prawie trzech wieków stanowiło podstawowe źródło wiedzy na temat leczenia koni.Historycy dysponują bogatym materiałem na temat cen koni w średniowiecznej Polsce. Ich wartość zależała od rodzaju i przeznaczenia. Generalnie ceny koni wahały się od kilku do kilkunastu grzywien. Koń roboczy był zdecydowanie najpopularniejszy, a jego cena wynosiła od 1 do 3 g. Licznie występowały również konie wartości od 4 do 6 g. Były to konie pociągowe (woźniki) wykorzystywane do ciągnięcia wozów kupieckich oraz średniej klasy konie bojowe biorące udział w wyprawach wojennych dosiadane przez wójtów, sołtysów i średniozamożne rycerstwo. Konie o wartości od 7 do 10 g. to wierzchowce wysokiej klasy, będące w posiadaniu bogatej elity. Konie o wartości większej niż 10 grzywien należały do rzadkości.