Contra spem spero : meeting of Herling-Grudzinski with Shalamov

Contra spem spero : встречи Густава Герлинга-Грудзинского с Варламом Шаламовым

Contra spem spero : vstreči Gustava Gerlinga-Grudzinskogo s Varlamom Ŝalamovym

Artykuł stanowi próbę całościowego, syntetycznego opisu stosunku Gustawa Herlinga-Grudzińskiego (1919–2000) – wielkiego polskiego pisarza na emigracji, w przeszłości (1940–1942) więźnia stalinowskich łagrów, a potem autora Innego Świata (1951) – do twórczości Warłama Szałamowa (1907–1982), wybitnego pisarza rosyjskiego, tworzącego w ZSRR, wcześniej (1929–1931; 1937–1951) długoletniego więźnia sowieckich łagrów. Szałamow jest przede wszystkim znany jako autor genialnych, acz niezwykle mrocznych Opowiadań kołymskich (pisane w 1954–1962, publikowane od 1966–1967), autobiograficznych, ale głównie opisujących kondycję człowieka pierwszej połowy XX wieku w warunkach skrajnie nieludzkich. Czytając gorliwie Szałamowa od początku lat 70. aż do końca życia, Herling poszukiwał u tego rosyjskiego pobratymca (którego znał oczywiście jedynie z lektury), odpowiedzi zarówno na pytania o znaczeniu historycznym, jak i te o wymiarze metafizycznym. Z jednej strony, postawa i twórczość ludzi jak Szałamow była dlań dowodem na istnienie "innej Rosji" niejako "źródła podziemnego" w procesie nieuchronnego, jak wierzył Herling, wyzwalania Europy Wschodniej i Środkowej z jarzma komunizmu. Z drugiej wszak strony, polski pisarz nie przyjmował skrajnie pesymistycznego obrazu świata i człowieka Szałamowa, wierząc gorąco, iż w każdej istocie ludzkiej istnieje – mówiąc językiem Franza Kafki – "twarde jądro", którego nie jest w stanie wykorzenić najbardziej nieludzki ustrój. Nie potrafiły tego dokonać ani nazizm, ani komunizm, określane przez Herlinga mianem "braci-bliźniaków". Polski pisarz uznawał ostatecznie Szałamowa – dodajmy, iż przekonanego ateistę – za osobę świętą, obok notabene takich arcyważnych dla Europy postaci, jak ojciec Maksymilan Kolbe, Janusz Korczak, Albert Camus czy Franz Kafka.

The article is an attempt at a comprehensive, synthetic description of the attitude of Gustaw Herling-Grudzinski (1919–2000) – a great Polish writer in exile, a prisoner of Stalinist labour camps (1940–1942), and then the author of A World Apart (1951) – to the work of Varlam Shalamov (1907–1982) – an eminent Russian writer who wrote in the USSR and had been a former long-term prisoner of the Soviet labour camps (1929–1931; 1937–1951). Shalamov is primarily known as the author of the brilliant, but extremely dark Kolyma Tales (written in 1954–1962, and published 1966–1967), autobiographical, but above all describing the state of the human being of the first half of the 20th century in extremely inhuman conditions.Eagerly reading Shalamov from the beginning of the 70s until the end of his life, Herling sought from this Russian brotherly soul of his (whom he had obviously known from his publications only) the answers to both historical and metaphysical questions. On the one hand, the attitude and creative works of people like Shalamov proved to him that "another Russia" did exist – as a sort of "underground source" in the process of liberating of Eastern and Central Europe from the yoke of Communism – inevitable in Herling’s view. On the other hand, the Polish writer did not accept Shalamov’s extremely pessimistic picture of the world and the human being, strongly believing that there is a "hard core" in man, in Franz Kafka’ language, that cannot be eradicated by even the most inhuman system, neither Nazism nor Communism, referred to by Herling as "twin brothers". The Polish writer finally recognized Shalamov – a convinced atheist it should be added – as a saintly person, alongside with the noteworthy figures who were so important for Europe – Father Maksymilan Kolbe, Janusz Korczak, Albert Camus or Franz Kafka.

В статье предпринята попытка обобщённого, синтетического описания отношения Густава Герлинга-Грудзинского (1919–2000) – выдающегося писателя польской эмиграции, в 1940– 1942 годах узника сталинских лагерей, автора "Иного мира" (1951) – к творчеству Варлама Шаламова (1907–1982), замечательного русского писателя, многолетнего – 1929–1931; 1937–1951 – узника советских лагерей. Шаламов известен прежде всего как автор гениальных, необычайно мрачных "Колымских рассказов", написанных в 1954–1962 годах и публиковавшихся начиная с 1966–1967 годов. Эти рассказы автобиографичны, а главным их предметом стало состояние человека первой половины XX века в совершенно нечеловеческих условиях. Внимательно вчитываясь в прозу Шаламова начиная с 1970-х годов и до конца жизни, Герлинг искал у своего русского побратима, (которого знал лишь по литературному творчеству) ответа как на исторически значимые вопросы, так и на вопросы метафизические. С одной стороны, позиция и творчество людей, подобных Шаламову, была для Герлинга доказательством существования "иной России" – своеобразного "подземного источника" в процессе неминуемого – во что польский писатель верил свято – освобождения Восточной и Центральной Европы от коммунистического ига. Однако с другой стороны, Герлинг не принимал шаламовского крайне пессимистического образа мира и человека, горячо веря в наличие в каждом человеческом существе – говоря словами Франца Кафки – "твёрдого ядра", которое не в силах истребить самый бесчеловечный строй. Было это не под силу ни нацизму, ни коммунизму – режимам, называемым Герлингом "братьями-близнецами". Польский писатель считал Шаламова – убеждённого атеиста – святым, равным необычайно важным для Европы Максимилиану Кольбе, Янушу Корчаку, Альберу Камю и упомянутому Францу Кафке.