Utrum electuaria solvant Ieiunium? : thirteenth-century Scholastics and Decretalists on consuming electuaries during fasting

DOI nieaktywne: 10.35765/rfi.2024.3004.16

Niniejszy artykuł został poświęcony charakterystyce poglądów wybranych scholastyków i dekretalistów z XIII wieku dotyczących kwestii spożywania w poście słodkich wyrobów aptekarzy, zwanych po łacinie electuaria, w angielskiej literaturze przedmiotu znanych jako electuary. Autor omówił to zagadnienie, opierając się na analizie fragmentów dzieł autorstwa: Wilhelma z Auxerre (Summa aurea, znanym też jako Summa in IV Sententiarum), Aleksandra z Hales (Summa teologii), Tomasza z Akwinu (Komentarz do czterech ksiąg Sentencji Piotra Lombarda (łac. Scriptum super libros Sententiarum) i Summa teologii), Innocentego IV (Commentaria super libros quinque decretalium) oraz Henryka z Ostii (znanego jako Hostiensis, Apparatus in Decretales). Poglądy poszczególnych autorów niniejszej kwestii były zbieżne i sprowadzały się do stwierdzenia, że spożycie elekwarzy w poście jest dopuszczalne, o ile nie będą traktowane jako słodycze. Każdy z wymienionych autorów używał nieco odmiennych argumentów. I tak Wilhelm z Auxerre wskazał, że przyjmowanie powidełek leczniczych, choć prowadzi do złamania postu, nie skutkuje utratą zasługi, tj. nagrody do życia wiecznego. Aleksander z Hales dokonał analizy typologicznej produktów spożywczych i podzielił je na cztery kategorie, takie jak: lekarstwa, właściwa żywność, lekarstwa pokarmowe i żywność lecznicza. Elekwarze zostały zaliczone do grupy trzeciej i z tego względu mogły być spożywane w poście. Święty Tomasz z Akwinu podkreślił znaczenie czynnika ilościowego i roli walorów smakowych jako kryteriów oceny dopuszczalności spożywania elekwarzy w czasie postu. Zaś zarówno Innocenty IV, jak i Henryk z Suzy (Hostiensis) uwypuklili jedyny warunek spożycia powidełek leczniczych w czasie postu, jakim jest choroba. W konkluzji autor dochodzi do wniosku, że uwaga wybitnych przedstawicieli ówczesnej myśli teologicznej, jak i prawniczej, poświęcona zagadnieniu dopuszczalności spożywania w poście elekwarzy, czyli słodkich wyrobów aptekarskich, stanowiła odpowiedź na zmieniającą się wówczas rolę tego typu wyrobów aptekarskich. Traktowane uprzednio jako lekarstwa na różne dolegliwości (na ogół o podłożu gastrycznym), stawały się słodyczami jedzonymi dla przyjemności i w nadmiarze. Tym samym ich przyjmowanie w czasie postu, czyli umartwienia, rodziło istotny dylemat moralny. W zgodnej opinii zarówno scholastyków, jak i dekretalistów zostały one uznane jako medykamenty i jako takie mogły być przyjmowane w poście. W efekcie ten typ wyrobów aptekarskich, obok konfektów (łac. confectes), na trwałe wszedł do menu postnego u schyłku średniowiecza. Co więcej, postrzegane jako produkty postne, cieszyły się rosnącą popularnością, niezależnie od uwarunkowań ówczesnej medycyny, jak i poglądów myślicieli i dekretalistów z XIII wieku.

This article is dedicated to examining the views of selected 13th-century scholastics and decretalists on the consumption of sweet apothecary products, known in Latin as electuaria and referred to as electuaries in English scholarly literature, during fasting. The author discusses this issue based on an analysis of excerpts from the works of William of Auxerre (Summa aurea, also known as Summa in IV Sententiarum), Alexander of Hales (Summa Theologiae), Thomas Aquinas (Commentary on the Four Books of Sentences by Peter Lombard and Summa Theologiae), Innocent IV (Commentaria super libros quinque decretalium), and Henry of Susa (known as Hostiensis, Apparatus in Decretales). The views of these authors were largely consistent and can be summarized as affirming that the consumption of electuaries during fasting is permissible, provided they are not treated as confections. Each of these authors employed slightly different arguments to support their stance. William of Auxerre noted that consuming medicinal preserves, while technically breaking the fast, does not result in the loss of merit, that is, the reward of eternal life. Alexander of Hales conducted a typological analysis of food products, categorizing them into four groups: medicines, proper food, medicinal foods, and food-like medicines. Electuaries were classified in the third group, and thus their consumption was permissible during fasting. St. Thomas Aquinas emphasized the quantitative factor and the role of taste as criteria for assessing the permissibility of consuming electuaries during fasting. Innocent IV and Henry of Susa (Hostiensis) highlighted the sole condition for consuming medicinal preserves during fasting: the presence of illness. In conclusion, the author argues that the attention given by prominent representatives of contemporary theological and legal thought to the question of the permissibility of consuming electuaries-sweet apothecary products-during fasting reflected a response to the changing role of such products at the time. Previously treated as remedies for various ailments (mostly gastrointestinal), they were increasingly becoming confections consumed for pleasure and in excess. Consequently, their consumption during fasting, a time of self-mortification, posed a significant moral dilemma. In the unanimous opinion of both scholastics and decretalists, electuaries were classified as medicinal substances and, as such, could be consumed during fasting. As a result, this type of apothecary product, alongside confectes, became a staple of fasting menus by the late Middle Ages. Moreover, perceived as fasting-appropriate products, they gained increasing popularity, regardless of the medical co context of the time or the views of 13th-century thinkers and decretalists.