The Quest for the Holy Grail : a thirteenth-century Arthurian novel

Książka "Poszukiwanie Świętego Graala. Trzynastowieczna powieść arturiańska", przekład z języka starofrancuskiego, wstęp, i komentarz Katarzyna Dybeł, Kraków 2024, zawiera pierwszy przekład anonimowej trzynastowiecznej powieści arturiańskiej "Poszukiwanie Świętego Graala" z języka oryginału - języka starofrancuskiego (ancien français) - na język polski. Przekład został poprzedzony obszernym wstępem i opatrzony licznymi przypisami, właściwymi dla krytycznego wydania tekstu przynależącego do obszaru literatury dawnej i odnoszącymi się zarówno do aspektu filologicznego, jak i kulturowego przetłumaczonego dzieła. Zamieszczona została także obszerna bibliografia tematu i indeks nazw własnych (w języku oryginału i w przekładzie na język polski)

Starofrancuska anonimowa powieść arturiańska "Poszukiwanie Świętego Graala" (La Queste del Saint Graal) została kilkakrotnie przetłumaczona na współczesny język francuski, była też tłumaczona na liczne języki europejskie. W języku polskim pojawiły się jak dotąd jedynie krótkie (kilku- lub kilkunastostronicowe) fragmenty, wykonywane najczęściej na podstawie przekładów tego utworu na współczesny język francuski, albo na język angielski. Niniejsza publikacja ma na celu udostępnienie polskojęzycznemu odbiorcy pierwszego pełnego przekładu "Poszukiwania Świętego Graala" z języka oryginału - języka starofrancuskiego (ancien français) – na język polski. Jest to tłumaczenie wierne oryginałowi, zarówno na poziomie treści, jak i formy. Przekład został poprzedzony obszernym Wstępem i opatrzony licznymi przypisami, właściwymi dla krytycznego wydania tekstu przynależącego do obszaru literatury dawnej i odnoszącymi się zarówno do aspektu filologicznego, jak i kulturowego przetłumaczonego dzieła. Zamieszczona została także obszerna bibliografia tematu i indeks nazw własnych (w języku oryginału i w przekładzie na język polski). Wstęp składa się z czterech głównych rozdziałów. Rozdział pierwszy („Wokół tajemnicy Graala”) ma charakter wprowadzający i porządkujący. Rozdział drugi („Autor i jego dzieło. Tekst i kontekst”) prezentuje kontekst intelektualny i duchowy epoki, w której powstało Poszukiwanie Świętego Graala, przedstawia złożoną kwestię autorstwa i inspiracji powieści, sytuuje tę ostatnią w kontekście cyklu "Lancelota-Graala", sygnalizuje złożoność symboliki Graala, zawiera analizę głównych rysów poetyki utworu, wreszcie przedstawia trzynastowieczne rękopisy Poszukiwania Świętego Graala. Rozdział trzeci („Między teologią a literaturą”) ukazuje hamartiologiczny, sakramentologiczny i pneumatologiczny wymiar powieści, oraz przedstawia sformułowane w niej zasady walki duchowej. Rozdział czwarty („Uwagi dotyczące przekładu”) zawiera uwagi tłumaczki odnoszące się do wykonanego przekładu. "Poszukiwanie Świętego Graala", powstałe ok. 1225-1230 r., to jeden z najpopularniejszych i najbardziej nowatorskich w swojej epoce utworów, łączący cechy gatunku powieści rycerskiej, tekstu hagiograficznego, paraboli i Ewangelii apokryficznych. Stanowi interesujący przykład migracji wątków literackich, ich metamorfozy i reinterpretacji. O sile jego oddziaływania świadczy ilość zachowanych rękopisów (52), oraz liczne średniowieczne adaptacje w językach niemieckim, hiszpańskim, katalońskim, włoskim, niderlandzkim. Jest częścią trzynastowiecznego cyklu Lancelota-Graala, do którego przynależą: "Historia o Świętym Graalu" (L’Estoire del Saint Graal), "Merlin" (Merlin), "Lancelot pisany prozą" (Lancelot en prose), "Poszukiwanie Świętego Graala" (La Queste del Saint Graal) i "Śmierć Króla Artura" (La Mort le Roi Artu). Przez długi czas za autora "Poszukiwania Świętego Graala" uważano Waltera Mapa - angielskiego pisarza i duchownego walijskiego pochodzenia (ok. 1130/1135-ok. 1210), związanego z dworem Henryka II Plantageneta. Imię Waltera Mapa pojawia się co prawda na końcu powieści, chodzi jednak o mistyfikację literacką, o rodzaj literackiego pseudonimu. Być może autorem był nieznany nam z imienia mnich cysterski, ale mógł to być także pisarz nieprzynależący do "Ordo Cisterciensis", lecz dobrze znający myśl teologiczną tego zakonu, o czym świadczą liczne nawiązania do duchowości i reguły cystersów w powieści. W ogólności, dzieło to stanowi przykład nie tylko interferencji licznych gatunków i tradycji, ale także interesującej relacji dialogicznej pomiędzy literaturą, filozofią i teologią. Nadzwyczajne bogactwo myśli teologicznej sprawia, że ta szczególna powieść arturiańska jawi się jako "locus theologicus" – miejsce spotkania materii literackiej z duchową intuicją i z doktryną teologiczną współczesnej mu epoki. Autor często i kompetentnie zabiera głos w teologicznych dysputach, jakich było wiele we współczesnym mu stuleciu, a dotyczących m.in natury "visio beatifica" (wizji uszczęśliwiającej), natury Trójcy Świętej, tajemnicy Niepokalanego Poczęcia i Bożego macierzyństwa Maryi, Wcielenia czy transsubstancjacji. Motyw Graala znany był już w celtyckich mitach i legendach, jednak średniowieczna literatura powieściowa nadała mu nowe znaczenie i nowe oblicze. W "Poszukiwaniu Świętego Graala" nie jest już on symbolem obfitości i magicznym kotłem (le chaudron), zaspokajającym głód bogów czy śmiertelników, jak było to w tradycji celtyckiej, lecz podlega chrystianizacji, stając się jednym z najistotniejszych wyznaczników tożsamości rycerskiego stanu. Wiąże się tu z ideą Eucharystii, ale także z ideą łaski, nawrócenia, odkupienia, Bożego przebaczenia i Miłosierdzia, wreszcie z ideą szczególnego działania Ducha Świętego. Wymowa dzieła zdominowana jest przez spojrzenie eschatologiczne: poszukiwanie Świętego Graala otwiera drogę do rzeczy ostatecznych i do nieskończoności. Czas linearny i cykliczny przeplatają się z wiecznością, a kontemplacja Świętego Naczynia kieruje uwagę bohaterów i odbiorców tekstu ku kategorii szczęścia, którego istotą jest oglądanie Boga.

The Old French Arthurian novel "The Quest for the Holy Grail" (La Queste del Saint Graal) has been translated several times into modern French, as well as into many European languages. So far, however, only brief excerpts (a few or a dozen or so pages) have appeared in Polish, most often based on modern French or English translations. This publication seeks to present the Polish audience with the first complete translation of "The Quest for the Holy Grail" directly from Old French (ancien français) into Polish, while being faithful to the original, both in content and form. It is supplemented with extensive annotations befitting a critical edition of a medieval text, addressing both philological and cultural aspects of the translated work. The translation is preceded by a comprehensive Introduction and completed by an extensive bibliography and an index of proper names (both in the original language and in the Polish translation). The Introduction consists of four chapters. The first one (“Around the Mystery of the Grail”) serves as an organizational and contextual overview. The second one (“The Author and His Work. Text and Context”) delves into the intellectual and spiritual context of the era in which "The Quest for the Holy Grail" was written, discusses the complex issue of its authorship and inspiration, situates it within the context of the "Lancelot-Grail Cycle", explores the intricate symbolism of the Grail, and analyzes the main features of the novel’s poetics. It also provides an overview of the 13th-century manuscripts of the work. The third chapter (“Between Theology and Literature”) discusses the hamartiological, sacramentological and pneumatological dimensions of the novel, as well as the principles of spiritual warfare that are articulated in it. In the final chapter (“Notes on the Translation”) the translator offers her comments on the translation. "The Quest for the Holy Grail", composed ca. 1225–1230, stands as one of the most popular and innovative works of its era, combining features of chivalric novel, hagiography, parable and apocryphal Gospels. It is an interesting example of the migration, metamorphosis, and reinterpretation of literary themes and its huge influence is testified by the number of surviving manuscripts (52), as well as by numerous medieval adaptations into German, Spanish, Catalan, Italian, and Dutch. The novel is part of the 13th-century Lancelot-Grail Cycle, which includes: "The Story of the Holy Grail" (L’Estoire del Saint Graal), "Merlin" (Merlin), "Lancelot written in prose" (Lancelot en prose), "The Quest for the Holy Grail" (La Queste del Saint Graal ) and "The Death of King Arthur" (La Mort le Roi Artu). For a long time, the novel’s authorship was attributed to Walter Map – an English writer and clergyman of Welsh descent (ca. 1130/1135–ca. 1210), who was associated with the court of Henry II Plantagenet. Although Walter Map’s name appears at the end of the novel, this is a literary mystification, a kind of literary pseudonym. It is likely that the true author was a Cistercian monk, whose identity remains unknown, or perhaps somebody who did not belong to the "Ordo Cisterciensis", but who was well-versed in its theological thought, as evidenced by the numerous references to Cistercian spirituality and rule in the novel. Overall, "The Quest for the Holy Grail" exemplifies not only the interplay of numerous genres and traditions, but also an interesting dialogical relationship between literature, philosophy and theology. The extraordinary richness of its theological thought makes this particular Arthurian novel a "locus theologicus" - a meeting place of literary matter with spiritual intuition and with the theological doctrine of its era. The author frequently and competently participates in theological disputes that were common in his times and that concentrated, among other things, on the nature of the "visio beatifica" (beatific vision), the nature of the Holy Trinity, the mystery of the Immaculate Conception and the divine motherhood of Mary, the Incarnation or transubstantiation. The Grail motif had already been known in Celtic myths and legends, yet medieval novel literature gave it a new meaning and a new form. In "The Quest for the Holy Grail" it is no longer a symbol of abundance and a magical cauldron (le chaudron) that satisfies the hunger of gods or mortals, as it was in the Celtic tradition, but undergoes Christianization and turns into one of the central markers of the identity of the chivalric estate. The Grail in this context is linked to the idea of the Eucharist, as well as to the concepts of grace, conversion, redemption, divine forgiveness and mercy, and finally to the idea of the special work of the Holy Spirit. The message of the work is deeply eschatological: the search for the Holy Grail opens the path to the four last things and to the infinite. Linear and cyclical times intertwine with eternity, and the contemplation of the Holy Vessel directs the attention of the characters and readers toward the category of happiness, the essence of which is seeing God.