Pietà in 20th Century Literature and Art

Praca stanowi próbę konceptualizacji kategorii „pietà”, rozumianej jako silna afektywna reakcja na widok cudzego cierpienia, oraz jej oddźwięków w literaturze i sztuce XX wieku, zaś jej ramy teoretyczne wyznacza teoria afektów oraz poszczególny nurty humanistyki nieantropocentrycznej. Badanie podzielono na trzy części. Pierwsza z nich ma charakter metodologiczny i zawiera dwa rozdziały, z których pierwszy poświęcono relacji afektu i uprzedmiotawiającej estetyzacji cierpienia w literaturze i sztukach wizualnych, drugi zaś – kontekstualizacji piety jako gatunku oraz, poprzez odróżnienie od litości, współczucia i miłosierdzia, jej lokalizacji w przestrzeni antropologicznej. Część druga składa się z analiz literackich, których celem jest demonstracja, jak tytułowe doświadczenie prowadzi do rekonfiguracji ontologicznego statusu podmiotu i jego otwarcia na poddaną przemocy inność. Badaniu poddano cztery utwory: poetycki cykl „Casa e campagna” („Dom i wieś”) Umberto Saby, poemat „Niobe” Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, opowiadanie „Amor” („Miłość”) Clarice Lispector oraz dramat „Stara kobieta wysiaduje” Tadeusza Różewicza, umieszczając je kolejno w perspektywie: teorii kozła ofiarnego René Girarda, myśli politycznej Hanny Arendt i studiów nad rzeczami, filozofii deleuzjańskiej oraz plant studies, wreszcie namysłu nad antropocenem spod znaku Timothy’ego Mortona. Na część trzecią składają się analizy trzech wizualnych piet, powstałych na przełomie XX i XXI wieku. W przypadku „Still Life (Pietà)” Sama Jinksa skoncentrowano się na problemie starego, budzącego wstręt ciała, „Pietę” Agnusa Fairhursta odczytano jako rodzaj postmodernistycznej gry prowadzącej do pobudzenia afektu w ciele patrzącego/-ej, zaś „Cloak of Conscience” Anny Chromý umieszczono w kontekście myśli Martina Heideggera, by zarysować problem czasu i przestrzeni materialnych przedmiotów. Pracę wieńczą krótkie uwagi nad perspektywami dalszych badań nad pietą – rozumianą tak w kategoriach afektywnych, jak i genologicznych – która okazuje się pociągającym punktem odniesienia także dla współczesnych twórców i twórczyń.

The thesis attempts to conceptualize the category of 'pietà', defined as a strong affective reaction to the image of someone else’s suffering, and its echos in the 20th century literature and art. The theoretical framework is set by the affect theory, as well as by particular currents of non-anthropocentric humanities. The research was divided into three sections. The first section is of a methodological character and contains two chapters, first of which focuses on the relation between the affect and the objectifying aestheticization of suffering in the literature and visual arts; the second contextualises the pietà as an artistic genre and – by distinguishing it from pity, compassion and mercy – localises it in the area of anthropology. The second section consists of two literary analysis, which are designed to demonstrate how the experience in question results in a reconfiguration of the subject’s ontological condition and in its opening to the otherness subjected to violence. Four literary works were analysed: the poetic cycle 'Casa e campagna' ('House and Countryside') by Umberto Saba, Konstanty Ildefons Gałczyński’s poem 'Niobe', the story 'Amor' ('Love') by Clarice Lispector and Tadeusz Różewicz’s play 'Stara kobieta wysiaduje'), placed, consecutively, in the light of René Girard’s scapegoat theory, the political thought of Hannah Arendt joined with object studies, Gilles Deleuze’s philosophy and humanistic plant studies, and finally Timothy Morton’s reflexions on the Anthropocene. The third section is composed of analysis of three visual pietas, created at the turn of the 20th and 21st centuries. In the case of Sam Jinks 'Still Life (Pietà') the problem of an odious old body was emphasised, Agnus Fairhurst’s pietà was interpreted as a postmodern play that stimulates the affect in the one who looks at it, while „Cloak of Conscience” by Anna Chromý was juxtaposed with Martin Heidegger’s thought in order to outline the question of material objects’ time and space. The thesis ends with brief remarks on the perspectives of further research on pietà – understood both as an affective category and as a genre – which seems to be an attractive point of reference also for contemporary artists and writers.