The influence of affective information on the neural mechanisms of attention

Dostęp do publikacji jest możliwy w Archiwum UJ

Celem przedstawionych w pracy badań była próba określenia sposobu, w jaki informacje afektywne oddziałują na funkcjonowanie uwagi. Przedmiotem zainteresowania była w szczególności dynamika procesu reorientacji uwagi w następstwie detekcji sygnału potencjalnego zagrożenia. Według jednej z proponowanych koncepcji teoretycznych, dostrzeżenie tego typu obiektu przyspiesza zaangażowanie uwagi, facylitujące proces przetwarzania związanych z nim informacji (np. Öhman, Flykt i Esteves, 2001). Alternatywny model przewiduje, że bodźce afektywne nie są dostrzegane szybciej, ale jeżeli już zostają zidentyfikowane, angażują uwagę na tyle mocno, że trudno jest ją od nich oderwać (odogniskować) (np. Fox, Russo, Bowles i Dutton, 2001). Wyniki dotychczasowych badań nie pozwalały na rozstrzygnięcie tego problemu, wspierając czasem jedną, innym razem drugą możliwość. W pracy zaproponowano wyjaśnienie które godzi te dwie, pozornie przeciwstawne propozycje, uwzględniając zmienny w czasie charakter badanego procesu. Hipoteza dynamicznej reorientacji uwagi zakłada występowanie obu efektów, ale na innych etapach przetwarzania. W myśl proponowanej koncepcji, rozpoznanie sygnału zagrożenia powinno następować w bardzo wczesnym stadium przetwarzania informacji i powodować automatyczne zaangażowanie uwagi, a w konsekwencji głębszą analizę bodźców. Jeśli zagrożenie jest prawdziwe, uwaga pozostaje na nich skupiona, a przetwarzanie innych, nieistotnych informacji jest hamowane. Jeśli sygnał zagrożenia okazuje się fałszywy, wtedy zaangażowanie uwagi jest tłumione, a ona sama jest kierowana w inne miejsce. Ewentualne próby powrotu uwagi w miejsce przed chwilą przeszukiwane, a zatem już znane, będą hamowane (inhibition of return, IOR). Do weryfikacji powyższej hipotezy wykorzystano narzędzie opracowane wcześniej do badania nadmiernej tendencyjności uwagi w lęku - zadanie dot-probe. Pozwala ono na precyzyjny pomiar reorientacji uwagi oraz uchwycenie jej dynamiki czasowej, co sprawia, że jest bardzo dobrym narzędziem do badania podjętego problemu. Zadanie to jest cenione przez badaczy i było często wykorzystywane w badaniach funkcjonowania uwagi w lęku i innych zaburzeniach afektywnych. Jednakże wstępna analiza wyników uzyskiwanych w tych badaniach przez osoby z grup kontrolnych ukazała pewien paradoks. Dotychczasowe wyniki badań z użyciem zadania dot-probe regularnie wspierają hipotezę nadmiernej tendencyjności uwagi (attentional bias) u osób lękowych. Jednak równie regularnie badania te ukazują brak takich efektów w grupach kontrolnych, co kłóci się zarówno z wynikami badań w innych paradygmatach eksperymentalnych, jak również z modelami teoretycznymi zakładającymi, że skłonność do faworyzowania w procesie selekcji bodźców afektywnych, a zwłaszcza sygnałów potencjalnego zagrożenia, jako cecha silnie premiowana przez selekcję naturalną, jest uniwersalna gatunkowo. Przed podjęciem próby weryfikacji hipotezy dynamicznej reorientacji uwagi, trzeba było zatem zmierzyć się z zasadniczym kłopotem - trudnością w uzyskaniu efektu. Wymagało to wyjaśnienia podstawowych kwestii: Jaka jest przyczyna braku efektów tendencyjności uwagi w zadaniu dot-probe u osób nielękowych i co tak naprawdę mierzymy w tym zadaniu? Przeprowadzono 8 eksperymentów; w każdym wykorzystano zadanie dot-probe w odpowiednim wariancie. W pierwszym badaniu użyto materiału werbalnego - negatywnych i neutralnych emocjonalnie słów. Dodatkowo przeprowadzono eksperyment kontrolny z zadaniem Stroopa, w którym wykorzystano ten sam materiał bodźcowy. Wyniki pokazały, że osoby nielękowe, wbrew temu co sugerowały wyniki grup kontrolnych we wcześniejszych badaniach, charakteryzują się tendencyjnością uwagi, natomiast zadanie dot-probe w formie użytej w tym eksperymencie najwyraźniej nie pozwala na demonstrację tego efektu. W eksperymencie drugim, w zadaniu dot-probe zastosowano materiał obrazowy - zdjęcia twarzy - jako bodźce bardziej trafne ekologicznie, ale ponownie uzyskano zerowy wskaźnik tendencyjności uwagi. Eksperyment III pokazał, że jedną z przyczyn braku efektów była kwestia związana z dynamiką procesu reorientacji uwagi: jest to proces bardzo szybki i dlatego stosowany zwykle 500 ms interwał dzielący prymy i cel to czas zbyt długi, by jeszcze dało się uchwycić efekty wstępnej, automatycznej reorientacji uwagi. Zgodnie z oczekiwaniem, skrócenie odstępu między prymami i celem do 100 ms pozwoliło uzyskać wyraźny efekt tendencyjności uwagi. Wyniki wsparły zatem hipotezę dynamicznej reorientacji uwagi, ukazując oddziaływanie negatywnych bodźców afektywnych na uwagę we wstępnych stadiach procesu, pomimo iż nie zapowiadały one prawdziwego zagrożenia. Okazało się również, że do wywołania tego efektu nie jest konieczna świadoma percepcja bodźca (eksperyment IV). W badaniu V wykorzystano procedurę pozwalającą na dekompozycję efektu tendencyjności uwagi i określenie czy jest on wywołany automatycznym przyciąganiem uwagi, czy może wydłużeniem czasu jej odogniskowania od afektywnej wskazówki. Wyniki ukazały wyraźny efekt facylitacji na wstępnych etapach przetwarzania, natomiast w późniejszych, efekt odogniskowania uwagi. Siła tego ostatniego korelowała z lękiem, co pozostaje w zgodzie z interpretacją zakładającą, że utrzymywanie się efektu tendencyjności uwagi przez dłuższy czas wynika z charakterystycznej dla osób lękowych skłonności do przeceniania zagrożenia. W eksperymencie VI jako bodźce poprzedzające zastosowano fotografie scen naturalnych. Brak efektu ukierunkowania uwagi w tym badaniu potwierdza tezę Öhmana (2005), że tylko bodźce posiadające charakterystyczne cechy prototypowego sygnału zagrożenia potrafią automatycznie przyciągnąć uwagę, natomiast rozpoznanie znaczenia emocjonalnego innych obiektów wymaga dłuższej i dokładniejszej analizy. W badaniu VII podjęto próbę zweryfikowania tezy, zakładającej że ukierunkowanie uwagi przez bodźce afektywne zachodzi w sposób automatyczny. W zadaniu dot-probe ponownie wykorzystano zdjęcia twarzy. Zgodnie z oczekiwaniami, zaobserwowano efekt hamowania powrotu uwagi, który wskazuje na mimowolny charakter badanego procesu, wspierając tym samym proponowaną hipotezę. Dodatkowo, w badaniu zreplikowano ważny wynik z eksperymentu V, ukazujący wyraźny efekt facylitacji we wstępnej fazie analizy bodźców. W badaniu VIII powtórzono eksperyment VII, rejestrując dodatkowo sygnał EEG. Dzięki analizie potencjałów wywołanych uzyskano bardziej kompletny obraz przebiegu czasowego procesu reorientacji uwagi i selekcji informacji mających znaczenie emocjonalne. Wyniki potwierdziły ponownie, że bodźce negatywne emocjonalnie angażują uwagę szybciej, silniej i dłużej niż pozytywne. Wpływ informacji afektywnych był do pewnego stopnia modulowany przez poziom lęku - podobnie jak w wielu wcześniejszych doświadczeniach. Badanie przyniosło jeszcze jeden ciekawy wynik: część osób, bez względu na poziom lęku, charakteryzowała mniejszą wrażliwość na bodźce afektywne. Prawdopodobnym czynnikiem modulującym wrażliwość na nieistotne w aktualnym kontekście bodźce afektywne jest jakaś forma kontroli poznawczej, wykazująca duże zróżnicowanie indywidualne. Wyniki przeprowadzonych badań wpierają podstawowe założenia proponowanej koncepcji. Ukazały one dynamikę interakcji procesów uwagowych i emocjonalnych, prowadząc jednocześnie do nowych, interesujących pytań i hipotez dotyczących mechanizmów leżących u podłoża obserwowanych efektów. Wskazują również, że na relacje pomiędzy tymi dwoma systemami wpływa nie tylko skłonność do lęku, podnosząca ogólną wrażliwość na sygnały potencjalnego zagrożenia, ale również inne cechy mogące tę wrażliwość zmniejszać. Ich zidentyfikowanie nie tylko przyczyni się do lepszego zrozumienia tych zjawisk, ale może też okazać się pomocne w opracowywaniu skuteczniejszych metod terapii zaburzeń lękowych.