Functions and Spatial Structure of Oksa - an Ex-Town in the Jędrzejów Powiat

Przedmiotem opracowania była Oksa, miasto w latach 1554-1867, obecnie wieś w zachodniej części województwa świętokrzyskiego. Ta niewielka miejscowość (14km², 795 mieszkańców w 2012 roku) leży na południowym skraju Wyżyny Przedborskiej (Niecka Włoszczowska), nad Białą Nidą. Łagodna rzeźba i niezłe gleby sprzyjały tu rolnictwu. Jedynie na północy występują sosnowe lasy.Oksę założył pisarz Mikołaj Rej, właściciel okolicznych dóbr. Nie było tu jednak warunków do rozwoju ośrodka miejskiego (np. uczęszczanych szlaków handlowych) i miejscowa ludność nadal zajmowała się rolnictwem. W XX wieku część mieszkańców zaczęła dojeżdżać do pracy do pobliskich, lepiej rozwiniętych miast (Małogoszcz, Włoszczowa, Jędrzejów). Dopiero w 1991 roku Oksa została siedzibą gminy, obejmującej obecnie 13 miejscowości, z 4,8 tys. ludności.Mimo odpływu części młodszego pokolenia, w celu nauki i pracy do innych miast ( a nawet za granicę), liczba ludności w Oksie ostatnio wzrasta. Obserwuje się bowiem napływ dawnych mieszkańców – powracają oni, jako emeryci m.in z górnośląskich miast i budują tu domy, korzystając z czystego środowiska naturalnego.O miejskiej przeszłości Oksy świadczy jedynie układ przestrzenny jej najstarszej, centralnej części – z dużym rynkiem, regularną siecią ulic i zabytkowym kościołem. Ulice mają nazwy, a domy ponumerowano. Jednak jest to zabudowa co najwyżej małomiasteczkowa, w większości wiejska, zwłaszcza w peryferyjnych przysiółkach.Głównymi funkcjami Oksy są: administracja (gminna i kościelna), oświata (Zespół Placówek Oświatowych obejmuje przedszkole, szkołę podstawową i gimnazjum), kultura (biblioteka, klub sportowy oraz kilka stałych imprez). Działa tu kilkanaście podmiotów gospodarczych – głównie sklepów. Na uwagę zasługuje kilka większych gospodarstw rolnych – w tym jedno zajmujące się hodowlą karpia w stawach nieopodal Białej Nidy. Oksa ma połączenia mikrobusowe tylko z dwoma miasteczkami powiatowymi – ta jej względna niedostępność komunikacyjna jest zapewne jedną z przyczyn niedorozwoju funkcji turystycznej, na równi z brakiem odpowiedniej bazy (noclegowej, gastronomicznej) – oraz promocji. Władze gminy w swych planach dążą do poprawy sieci dróg i do rozwoju turystyki. Po 1990 roku uporządkowano park w Rynku. Indagowani przez autorkę mieszkańcy Oksy zwracali uwagę na braki w infrastrukturze kulturalnej – i niedostatek miejsc pracy na miejscu. Powszechna była wśród nich znajomość miejskich tradycji Oksy – a jednocześnie sceptyzm co do możliwości odzyskania przez nią praw miejskich, podzielany zresztą przez autorkę (n.b. pochodząca z tej miejscowości). Badana wieś na bowiem niewiele ludności, jej zabudowa i krajobraz są typowo wiejskie, nie pełni też miastotwórczych funkcji, poza lokalną administracją i szkolnictwem.Brak możliwości odzyskania praw miejskich w najbliższej przyszłości nie powinien jednak utrudniać pomyślnego rozwoju Oksy.

The autor has dealt with Oksa - a town in the 1554-1867 period, nowadays a village in the western part of the Świętokrzyskie (Kielce) voidodeship, inhabited by 795 people only. This locality lies within the Przedborska Upland, on the Biała Nida river. Due to a mild relief and good soils, the agriculture has developed, only Oksa'a nother part is covered by pine forests.Oksa has founded by Mikołaj Rej, a famous Polish writer and owner of these lands. But Local conditions were unfavourable, this Oksa never became a real urban centre. In the 20th c. commuting to adjacent industrial centres were observed. In the 20th c. commuting to adjacent industrial centres were observed. In 1991 Oksa obtained a status of commune centre, containig 13 villages, with the total population of 4800 inh. In spite of an outflow of young generation, searching for education and job, a population of Oksa is growing. Numerous old inhabitants, now retired, return to Oksa and build their houses, owing and unpolluted natural enviroment of their natal locality.A urban past of Oksa is marked only by its spatial pattern in the centre, with a regular market square and the streets, having names and numbered houses. But architekture of Oksa is rural, rare and greater, non-residential buildings. The most known historical monument is the parish church.Main functions of Oksa are: local administration (the commune centre and that of parish), education (a preschool, a primary school and lower secondary one), culture (library, a sport club and some cultural events a year). There are over 10 small economic entities - mostly shops. Agriculture is traditional, but several farms give market production, i.e. the fishery farm, breeding carps in ponds situated in Biała Nida river valley. Oksa is served on by two minibus lines, which destinations are the closest cities (20km): those of Jędrzejów and Włoszczowa. This relative inaccesibility caused an underdevelopment of tourist function of Oksa - together with a lack of needed base (lodging, catering) - and that of tourist promotion.Local autorities try to improve the road network and develop the tourism. The central part of Oksa was renowated. Intervewed by the author inhabitants of Oksa stresses a lack of cultural infrastrukture - and that of jobs on the spot. They knew the urban tradition of their village, but doubted Oksa chances to be the town again - the same was author's opinion, who had born at Oksa. This locality has too less inhabitants its landscape is typically rural, and the non-rural (urban) functions are underdeveloped here.But an actual impossibility of regaining civic right of Oksa should not block its further socio-economic development.