Włoska terminologia muzyczna jako język uniwersalny w muzyce

Italian musical terminology as a universal language of music.

W różnego rodzaju słownikach języka polskiego można znaleźć niemal dwieście terminów pochodzenia włoskiego dotyczących tematyki muzycznej (np.: aria, kwartet, sonata, allegro, baryton, wirtuoz, akord, pianissimo, kontrabas, wiolonczela). Gdyby do tej liczby dodać wszystkie te słowa włoskie, jakie widnieją w polskich encyklopediach muzycznych, wnioskuje się, że polski muzyk może mieć do czynienia z prawie tysiącem pięciuset różnego rodzaju terminów pochodzących z tego języka. Ile spośród tych terminów wykorzystywanych jest przez osoby zajmujące się muzyką, zależy od tego, na ile osoby takie czują się i są ekspertami z tej dziedziny. Niemniej jednak ilość wspomnianych słów oraz zakres zjawiska italianizmów w polskiej terminologii muzycznej są zdumiewające. Tym bardziej, iż– jak wykazano – ogół wspomnianych słów stanowi specyficzny rodzaj terminologii. Z uwagi na jej międzynarodowy charakter oraz pewne cechy charakterystyczne (np.: bogactwo leksyki specyficznej o charakterze terminologicznym; semantyka czysto denotatywna; zakres techniczno-funkcjonalny; cel, jakim jest przekazywanie informacji pomiędzy ekspertami o kwestiach ze znanej im dziedziny), terminologia ta stanowi specjalną odmianę języka standardowego. Nawiązując do różnych definicji tego typu odmian języka udowodniono, że omawiana terminologia to właściwie język specjalny w ścisłym tego słowa znaczeniu. Z jednej więc strony opisano języki specjalne, które są z resztą zjawiskiem dość złożonym i trudnym do zdefiniowania w sposób jednoznaczny (wiele różnych definicji i nazw, brak zgodności pomiędzy językoznawcami, trudność w wyraźnym nakreśleniu ich profilu). Z drugiej zaś strony fakt, iż najbardziej charakterystyczna cecha wszystkich języków specjalnych, tj. specyficzne słownictwo (zwykle o charakterze międzynarodowym, jak w przypadku włoskiej terminologii muzycznej), wywodzi się od języka obcego, pozwoliła na przedstawienie interesującej tematyki, jaką są zapożyczenia językowe. Ich podział na takie, które dostosowano lub mniej do systemu gramatycznego języka polskiego oraz na takie, które stosowane są przez muzyków jako cytaty w niezmienionej formie włoskiej, pozwoliła na wyodrębnienie aż szesnastu różnych kategorii tego typu zapożyczeń w naszym języku muzycznym. Większość słów pochodzenia włoskiego to cytaty dotyczące różnych sposobów artykulacji dźwięku. Spolonizowane terminy włoskie w muzyce stanowią 14% całkowitej ilości zanalizowanych słów. Istotnym elementem było wykonanie analizy zapożyczeń włoskich w języku polskim: adaptacje fonologiczne i morfologiczne, jakie zaszły pomiędzy słowami włoskimi i polskimi. Co właściwie spowodowało, że tak wiele zapożyczeń włoskich zadomowiło się w jednej z naszych terminologii specjalistycznych? Niniejsza praca wykazuje, że zapożyczenia to nic innego jak wynik interferencji zachodzących pomiędzy dwoma językami. Zapożyczenia włoskie, jakie możemy dziś znaleźć w polskiej partyturze (jak również w książkach i podręcznikach muzycznych), to owoc interferencji pomiędzy językiem włoskim a językiem polskim. Na dowód tego już na samym początku niniejszej pracy nakreślono krótki rys historyczny kontaktów pomiędzy tymi dwoma narodami. To właśnie w konsekwencji kilku istotnych wydarzeń w historii Polski oraz w ważnej roli, jaką odegrała muzyka włoska w kulturze europejskiej, upatruje się przyczyny, z racji której nasze terminologie dotyczące sztuki (zwłaszcza sztuki muzyki), zostały zitalianizowane. Włoscy artyści z różnych epok terminami dotyczącymi tworzonej przez nich muzyki dokonali prawdziwej “kolonizacji” między innymi naszych zasobów leksykalnych z dziedziny muzyki. Tak wysoka liczba italianizmów w polskiej terminologii muzycznej jest dziś wynikiem długiego procesu historycznego, jaki miał miejsce w Europie. Ale również dosyć osobliwe cechy języka włoskiego (przede wszystkim jego melodyjny charakter), sprawiły, że język ten zawsze odnosił zwycięstwo w “bitwie” o to, który język najbardziej nadaje się do zastosowania w muzyce.

The present thesis demonstrates that in various dictionaries of Polish language it is possible to encounter more than two hundred Italian origin terms relating to the music (e.g.: aria, kwartet, sonata, allegro, tempo, baryton, wirtuoz, akord, pianissimo, fortepian, kontrabas, wiolonczela). If we added to them all the Italian words there are in Polish music enciclopaedias we would have to notice that a Polish musician probably faces even 1.500 different Italian terms. How many of these terms can be used by a person who deals with the music depends on to what extent he/she is an expert of music matters. Nevertheless, a number of such words, as well as the range of this phenomenon, may amaze. Furthermore – as it has been proved – all these words together constitute specific terminology. Considering its international character and some distinctive features (e.g.: plentiful specific terminological vocabulary; purely denotative semantics; technical and functional goals; the aim to convey information between experts about the subject matters they deal with), this terminology is a special kind of standard language. Referring to different definitions of such varieties, it has been possible to qualify the above terminology as a special language in a strict sense. On the one hand, then, a linguistic phenomenon – rather complicated and difficult to define in an unambiguous way (many different definitions and denominations, disagreement between linguists, difficulty with outlining the special languages in an explicit way) – has been described. On the other hand, the fact that the more characteristic feature of all the special language, that is particular vocabulary (usually international, as in the Italian music terminology in Polish), originates from a foreign language, made the author of the present study touch on loanwords. Dividing them into the ones adapted (more or less) into the Polish grammar system and the ones that are used by musicians in their Italian unchanged form allowed the author to individuate up to sixteen different categories of such linguistic borrowings in our music terminology. Most of the Italian original words concern different ways of sound articulation. The music Polish adapted terms represent 14% of all the relevant words found. It was then necessary to make an analysis of these Italian loanwords in Polish: phonological and morphological adaptation between Polish and Italian words. How was it that so many Italian loanwords domesticated in one of the Polish special languages? The thesis demonstrates that the loanwords are nothing other than a result of interferences between languages. In this case a detailed information has been given that the Italian loanwords we encounter actually in music scores (as well as in music books and manuals), are a result of the interferences between Italian and Polish. As evidence of the above, the first part of the thesis is a short historical outline of contacts between both the nations. It is thanks to some historical events in history of Poland and thanks to the role the Italian music played in European culture that our terminologies of arts (in particular in the art of music) were Italianized. Italian artists of various times, with their terms relating to the music they created, “colonized” even our music vocabularies. The high number of Italianisms in the Polish music terminology is a result of a long historical process which had place in different European countries, Poland included. But it is necessary to emphasize that Italian language, thanks to its melodious character, always won the “battle” concerning which language is the most appropriate for the music.

Nella presente tesi si è dimostrato che in vari dizionari del polacco di oggi si possono incontrare oltre duecento termini di provenienza italiana relativi alla musica (p.es.: aria, kwartet, sonata, allegro, baryton, wirtuoz, akord, pianissimo, kontrabas, wiolonczela). Aggiungendone tutti i vocaboli italiani che possiamo trovare in enciclopedie musicali polacche si rileva che un musicista polacco può affrontare ben mille cinquecento termini italiani diversi. Quanti di tali termini vengono usati da chi si occupa di musica dipende da quanto uno è esperto di argomenti musicali. Nondimeno il numero di tali vocaboli e la scala di questo fenomeno possono stupire. Tanto più che – come si è dimostrato – tutte queste parole costituiscono insieme una terminologia specifica. Vista la sua natura internazionale e alcune peculiarità caratteristiche (p.es.: abbondante lessico specifico di carattere terminologico; semantica puramente denotativa; finalità tecnico-funzionali; l’obiettivo di passare le informazioni fra esperti su cose relative alla materia da loro trattata), questa terminologia è una varietà speciale della lingua standard. Riferendosi alle diverse definizioni di tali varietà, si è potuto definire la soprannominata terminologia lingua speciale in senso stretto. Da una parte, quindi, si è descritto il fenomeno linguistico delle lingue speciali che è abbastanza complesso e difficile da definire in modo univoco (molte definizioni e denominazioni diverse, il disaccordo tra i linguisti, difficoltà di delineare le lingue speciali in maniera esplicita). Dall’altra parte, invece, il fatto che il tratto più caratteristico di tutte le lingue speciali, cioè il lessico particolare (di solito di carattere internazionale, come nel caso della terminologia musicale italiana in polacco), proviene da una lingua straniera, ha portato l’autore della presente ricerca alla necessità di accennare all’argomento di prestiti linguistici. La loro suddivisione in quelli che sono stati adattati o meno al sistema grammaticale polacco e quelli che vengono usati dai musicisti come citazioni in forma italiana inalterata ha permesso di individuare fino a sedici categorie diverse di tali prestiti nel nostro linguaggio musicale. La maggioranza di tali parole di derivazione italiana sono le citazioni relative ai diversi modi di articolazione del suono. I termini musicali italiani polonizzati costituiscono il 14% del numero totale di lessemi ritrovati in questo ambito. Non poteva mancare poi un’analisi del fenomeno di questi prestiti in polacco: adattamenti fonologici e morfologici che si sono avuti tra parole italiane e quelle polacche. Come mai tanti prestiti italiani si sono ambientati in uno dei linguaggi speciali polacchi? La tesi dimostra che i prestiti sono nient’altro che il frutto delle interferenze tra due lingue. In questo caso si è dimostrato in dettagli che i prestiti italiani che troviamo oggi accanto alle note musicali (come anche in libri e manuali di musica), sono il risultato delle interferenze tra l’italiano e il polacco. Per dimostrare ciò, all’inizio della tesi si è delineato un breve profilo storico di contatti tra le due nazioni. È proprio in conseguenza di tutte le vicende nella storia polacca e nel ruolo molto importante che ha giocato la musica italiana nella cultura europea, che le nostre terminologie delle arti, e in particolar modo quella della musica, sono state italianizzate. Artisti italiani di diverse epoche, con i termini relativi alla musica da loro creata, hanno “colonizzato” anche i nostri vocabolari musicali. Il numero così elevato degli italianismi nella terminologia musicale polacca di oggi è il risultato del lungo processo storico verificatosi in vari paesi d’Europa, Polonia inclusa. Ma sono state prima di tutto le caratteristiche eccezionali della lingua italiana (soprattutto il suo carattere melodioso) a contribuire a vincere la sempre esistente “battaglia” relativa a quale lingua sia più adatta all’uso nella musica.