Russia's position towards the Eastern Dimension of the European Union's European Neighbourhood Policy in 2004-2022

Bibliogr. s. 289-353. Indeks

Rozwój współpracy między Unią Europejską (UE) a sześcioma republikami poradzieckimi (Armenią, Azerbejdżanem, Białorusią, Gruzją, Mołdawią i Ukrainą) w ciągu ostatnich dwóch dekad ewaluował od zasad i mechanizmów ustanowionych w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa (EPS) do instrumentów i procesów zainicjowanych wraz z zainaugurowaniem programu Partnerstwa Wschodniego. Od samego początku jednak udział krajów partnerskich w obu powyższych unijnych propozycjach współpracy charakteryzował się dużym zróżnicowaniem. Jeżeli Białoruś nie była zainteresowana partycypowaniem w nich, a stanowisko Armenii i Azerbejdżanu było ambiwalentne, to trzy państwa (Gruzja, Mołdawia i Ukraina) skorzystały z pełni możliwości unijnej oferty współpracy. W szczególności, podpisały one z Unią Europejską umowy stowarzyszeniowe obejmujące pogłębione i kompleksowe strefy wolnego handlu, zobowiązując się jednocześnie do przeprowadzenia wewnętrznych reform politycznych, gospodarczych i społecznych. Z kolei w 2022 r. przed nimi została otwarta perspektywa członkostwa w UE. W reakcji na zbliżenie Gruzji, Mołdawii i Ukrainy z UE Federacja Rosyjska, traktując obszar poradziecki jako własną strefę wpływów, zastosowała wobec tych krajów takie instrumenty, jak naciski polityczne i gospodarczo-energetyczne, embargo handlowe oraz siłę militarną. Władze rosyjskie z jednej strony podkreślały suwerenne prawo każdego państwa do rozwoju stosunków z różnymi partnerami, natomiast z drugiej strony starały się ograniczyć obecność struktur zachodnich na obszarze poradzieckim. W związku z tym stanowisko Moskwy wobec EPS i Partnerstwa Wschodniego było krytyczne, chociaż początkowo unijna polityka sąsiedztwa była traktowana jako "naturalne dążenie" UE do ustanowienia "perspektywicznej strategii stosunków z państwami ją otaczającymi". Niemniej jednak z czasem EPS, a później także jej wschodni wymiar w postaci Partnerstwa Wschodniego, Rosja zaczęła postrzegać jako zagrożenie dla własnych interesów narodowych, uznając, iż ich celem jest oderwanie wspomnianych republik poradzieckich od Federacji Rosyjskiej, a tym samym osłabienie jej pozycji w stosunkach międzynarodowych. Po 2013 r. stanowisko to uległo znacznemu zaostrzeniu. Negatywne podejście Rosji do rozwoju wschodniego wymiaru EPS przejawiało się w podkreślaniu, że celem Partnerstwa Wschodniego jest faktyczne podporządkowanie państw partnerskich polityce UE, ich włączenie w unijną wyłączną strefę interesów, przekształcenie w unijny dodatek gospodarczy, zwracając jednocześnie uwagę na negatywny wpływ umów stowarzyszeniowych na gospodarki państw poradzieckich. W reakcji na agresję Rosji na Ukrainę wiele państw i organizacji międzynarodowych podjęło wysiłki na rzecz przywrócenia międzynarodowego pokoju i stabilności. Miały one charakter zarówno środków dyplomatycznych, jak i sankcji finansowych i gospodarczych. O ile w latach 2014-2021 ich skuteczność była dość niska, co pozwalało Rosji w dalszym ciągu pomyślnie realizować strategię polegającą na pogłębianiu podziałów między państwami członkowskimi UE i rozszerzaniu własnej strefy wpływów, zmierzając tym samym do odgrywania roli światowego mocarstwa; to po rozpoczęciu przez Kreml pełnowymiarowej inwazji na Ukrainę odpowiedź Zachodu była bardziej zdecydowana, co przyczyniło się do niepowodzenia dotychczasowych działań Moskwy, gdyż kraje, takie jak Ukraina, Gruzja i Mołdawia, w większym stopniu są zainteresowane zbliżeniem z UE i NATO, natomiast pozycja Rosji jest podważana nie tylko przez Zachód, lecz także przez jej partnerów strategicznych. Niemniej jednak działania podejmowane przez UE wciąż charakteryzują się pewną ostrożnością, która związana jest przede wszystkim z trudnością wypracowania spójnego i jednolitego stanowiska w zakresie przyjęcia znacznie zaostrzonych restrykcji. W głównej mierze wynika to z powiązań gospodarczych, a w szczególności energetycznych, poszczególnych krajów europejskich z Rosją.