The composite icon at Vlatadon monastery in Thessaloniki : its iconographic and compositional form as well as ideological and devotional function

Tekst w języku polskim i angielskim

Artykuł poświęcony jest dwustronnej ikonie znajdującej się w klasztorze Wlatadon w Salonikach, której awers wyróżnia niezwykły rys – wstawiona starsza ikona. Dzieło to było prezentowane na wielu wystawach i wielokrotnie publikowane, jednak badacze przede wszystkim skupiali się na stylu i datowaniu obu ikon, a niewiele miejsca poświęcali samemu aktowi ponownego użycia wcześniejszego obrazu, a to właśnie ten aspekt jest głównym zagadnieniem niniejszego studium. Omawiane dzieło zostało zaliczone do ikon w ikonach, w których to centralny obraz nie jest namalowanym, lecz fizycznie wstawionym elementem. Po raz pierwszy w malarstwie ikonowym opisał to Panagiotis L. Vokotopoulos jako σύνθετες εικόνες, dla których autorka proponuje polski termin ikony kompozytowe. Szczególna uwaga została poświęcona ramie, która oddziela starszy obraz od młodszego wizualnie i konceptualnie, a tym samym kreuje hierarchię świętości w ramach jednego dzieła sztuki. Technika wstawienia może być postrzegana jako metoda konserwacji mająca na celu utrzymanie obrazu w jak najlepszym stanie, jednakże działanie to nie tylko powiększa wstawiony obraz, ale przede wszystkim go podkreśla. Analiza ikonografii i teologicznego przesłania obu obrazów ukazuje, że tworzą one jednolity i złożony program. Dlatego też akt wstawienia nie powinien być widziany jedynie jako renowacja, ale także jako przemyślane działanie o głębszym znaczeniu, jednocześnie istnieje możliwość, że starsza ikona była uważana za szczególnie cenny przedmiot posiadany przez klasztor lub była w jakiś sposób powiązana z jego historią. Jako porównanie przytoczono przykłady ikon kompozytowych, które nadal są obiektem kultu w miejscach powstania, a także zaproponowano nową interpretację aktu ponownego użycia obrazu w ikonach kompozytowych – wstawiona ikona jest interpretowana jako relikwia, a większy obraz jako relikwiarz, dzięki czemu ukazany jest dynamizm relacji między elementem oprawionym a oprawą, której celem jest nie tylko ochrona, ale przede wszystkim prezentacja.

The article focuses on a bilateral icon from the Monastery of Vlatadon in Thessaloniki. The icon, which has already been presented at numerous exhibitions and studied by individual scholars, has an interesting detail – in the central part of the obverse there is another smaller inlaid painting. Rather than on the stylistic differences between the two icons and their dating, this study focuses entirely on the act of insertion itself and seeks to investigate the aspect of re-using an older icon and incorporating it into a larger one. The icon is compared to other examples of composite icons – a phenomenon first described by Panayotis L. Vocotopoulos – in which one icon is a part of a larger picture and at the same time the central icon is not a painted element but an earlier one inserted in to another panel. Special attention is paid to the frame – as this element not only separates them visually, but also conceptually, simultaneously creating a hierarchy of more significant space within one piece of art. The technique of inserting one image into a larger one can be seen as a type of conservation method employed to keep the smaller image in the best possible condition. Nevertheless, it not only enlarges the smaller icon, but also emphasizes its value. The analysis of the composition and theological meaning of the inlaid icon in conjunction with the iconography and dogmatic ideas of the larger icon shows that they form a coherent whole. The size and the complexity of the larger icon, and the special care that was taken to harmonize it with the one inlaid, indicate that the act of inserting should be reconsidered and seen not only as renovation. It is possible that the smaller icon was considered a precious object or somehow connected with the history of the monastery. Examples of composite icons that are still venerated in the monasteries which house them are presented as a comparison and therein proposed is a new interpretation of the act of re-using Byzantine icons in composite icons – the inserted panel is considered as a relic and the new panel as its reliquary container, which enables the sacred object to be transported and more effectively presented.