The deportation of population from Polish territories to the Soviet Union in June and July 1940. The course of deportation and further fates of exiles

Praca poświęcona jest charakterystyce przebiegu trzeciej deportacji ludności z ziem polskich w głąb ZSRR w okresie II wojny światowej, życia deportowanych na zesłaniu oraz ich dalszych losów po ogłoszeniu amnestii w 1942 r.Deportacja jest to przesiedlenie (zesłanie, wywózka) ludności na wyznaczone miejsce bez możliwości opuszczania go. Może ona dotyczyć określonych osób lub mieć charakter masowy i obejmować duże grupy ludności. Jest to forma represji, gdyż wiąże się z częściowym ograniczeniem lub całkowitym pozbawieniem wolności. Była stosowana przez władze radzieckie już na początku lat dwudziestych. W latach 1940-1941 przeprowadzono cztery przesiedlenia osadników z zachodnich obwodów BSRR i USRR. W 1940 roku wykonano trzy deportacje: pierwsza z nich rozpoczęła się 10 lutego, druga zsyłka przeprowadzona została w nocy z 12 na 13 kwietnia, natomiast trzecia deportacja rozpoczęła się 29 czerwca. Czwarta deportacja przeprowadzona została w 1941 roku, w nocy z 19 na 20 czerwca. Można spotkać się z wieloma rozbieżnościami dotyczącymi dat poszczególnych akcji deportacyjnych oraz liczby osób deportowanych. Według ostatnich badań liczba deportowanych obywateli polskich w latach 1940-1941 wyniosła ogółem około 356 942 osób (w tym podczas trzeciej deportacji przesiedlono 76 068 osób). Trzecia deportacja ludności polskiej z czerwca i lipca 1940 r. objęła tzw. bieżeńców – czyli osoby, które przybyły na terytorium zachodnich obwodów Ukrainy i Białorusi po rozpoczęciu działań wojennych w Polsce (wrzesień 1939 roku) i wyraziły chęć pozostania na terenie Związku Sowieckiego. Byli to uchodźcy, którzy uciekli w obawie przed prześladowaniami ze strony Niemców. Większość stanowili Żydzi. Założenia trzeciej deportacji nie odbiegały od założeń pozostałych zsyłek – cel stanowiło usunięcie tzw. „elementu zbędnego” i przeprowadzana była ona na podstawie tej samej instrukcji oraz z wykorzystaniem doświadczeń z poprzednich wywózek. Specyfikę stanowiła natomiast pora roku, odróżniająca trzecią deportację od dwóch poprzednich – letnie upały czyniły podróż niezwykle uciążliwą. Życie deportowanych w Związku Radzieckim w dużej mierze zależało od miejsca zesłania. Rodzaj zakwaterowania oraz pracy inny był w syberyjskiej tajdze, niż w kazachskich stepach, między innymi ze względu na warunki klimatyczne. Różnice wynikały również z odległości od wiosek czy miast, obecności lub braku szkół, szpitali lub sklepów w osiedlach. Na to wszystko nakładały się osobiste doświadczenia w kontaktach z miejscową ludnością oraz funkcjonariuszami NKWD, czy też kierownikami osiedli robotniczych i kołchozów.Po agresji niemieckiej na ZSRR został zawarty układ polsko-radziecki, w następstwie którego 12.08.1941 r. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR ogłosiło amnestię obywateli polskich przebywających w więzieniach, obozach i miejscach przymusowego osiedlenia na terenie Związku Radzieckiego. Amnestionowani udawali się początkowo najczęściej do Kazachstanu, Uzbekistanu czy Kirgistanu. Końcowym etapem podróży powrotnej było zazwyczaj dotarcie do rejonów formowania jednostek Armii Polskiej w ZSRR i dalsza podróż wraz z wojskiem przez Morze Kaspijskie lub droga lądową do Iranu. Deportacje ludności polskiej z lat 1940-1941 nadal są przedmiotem ożywionych dyskusji, ze względu na kwestię sporną, jaką stanowi przede wszystkim liczba zesłanych. Na jej ostateczne ustalenie prawdopodobnie pozwoli jedynie ujawnienie kolejnych, jeśli takie istnieją, dokumentów znajdujących się w archiwach rosyjskich.

Thesis is devoted to the characteristics of the third course of deportations of Polish population to the Soviet Union during the Second World War, life of deported in exile and their further fate after the proclamation of an amnesty in 1942. Deportation is the displacement (exile) of the population to the designated space without a chance of leaving it. It may relate to the single people or have a mass character and involve large groups of population. It is a form of repression, because it involves the partial reduction or total deprivation of liberty. It was used by the Soviet authorities in early twenties.In 1940-1941 were carried out four resettlements of settlers from the western districts of Belarussian and Ukrainian Republics. In 1940 three deportations were finalized: the first one began on 10 February, the second exile was carried out on the night of 12 to 13 April, while the third deportation began on June 29. The fourth deportation was carried out in 1941, on the night of 19 to 20 June. There are some discrepancies regarding the dates of deportations and the number of deportees. According to recent studies the number of Polish citizens deported in 1940-1941 in total was approximately 356 942 people (including the third deportation while resettled 76 068 people). The third deportation of the Polish population in June and July 1940 took the so-called. bieżeńców - that is people who arrived in the territory of the western districts of Ukraine and Belarus after the beginning of war in Poland (September 1939) and had a desire to remain in the Soviet Union. They were refugees who had fled in fear of persecution by the Germans. Most were Jews.Assumptions of the third deportation did not differ from the assumptions of the other exiles (the aim was to remove ‘unnecessary element’) and it was carried out under the same instructions and using the experience from previous deportations. The specificity was the season, the third deportation of differed from the previous ones - summer heat did the journey extremely hard. The life of the deportees in the Soviet Union depended on the place of exile. Type of accommodation and the type of work was different in the Siberian taiga, than in steppes of Kazakhstan, due to climatic conditions. Differences have also arisen from the distance to the closest villages or towns and the presence or absence of schools, hospitals or shops. Important thing was also dealing with local people and officers of the NKVD, or managers of collective farms. After the German aggression on the USSR was conclude the Polish-Soviet agreement and the amnesty to Polish citizens in prisons, camps and forced settlement areas in the Soviet Union was declared. Released people often went to Kazakhstan, Uzbekistan and Kyrgyzstan. The final stage of the return journey was to reach areas of forming the Polish Army units in Soviet Union and continue with those troops the journey to Iran.Deportations of the Polish population in 1940-1941 are still the subject of lively discussions, due to the contentious issue which is primarily the number of deported. Only further disclosure of documents from Russian archives will probably let for its final determination.