Gramatyczne wykładniki modalności epistemicznej w niemieckim języku mówionym

Grammatical means of expression of epistemic modality in spoken German

Przedmiotem niniejszej pracy licencjackiej są gramatyczne wykładniki modalności epistemicznej w niemieckim języku mówionym, które służą do wyrażania poszczególnych stopni przekonania mówiącego o prawdziwości opisywanego stanu rzeczy. Teoretyczna część pracy poświęcona została w pierwszej kolejności pojęciu modalności: definicjom tej kategorii w literaturze przedmiotu, wyodrębnianym przez różnych autorów rodzajom modalności oraz środkom językowym (prozodycznym, morfosyntaktycznym i leksykalnym), charakterystycznym dla każdego z tych rodzajów. Kolejny rozdział części teoretycznej skupia się wyłącznie na zagadnieniu modalności epistemicznej. Przedstawione zostaje tu rozróżnienie między modalnością epistemiczną a ewidencjalnością, następnie dwie różne gradacje epistemiczności i gramatyczne środki wyrażenia modalności epistemicznej w języku niemieckim (przede wszystkim czasowniki modalne i tryb). Podstawę przeprowadzonej w części empirycznej analizy stanowią wyodrębnione w gramatyce G. Helbiga i J. Buscha (2017) stopnie modalności epistemicznej. Analiza miała na celu określenie najczęściej używanych wykładników gramatycznych tejże modalności, jakie można odnaleźć w tekstach zamieszczonych w korpusach niemieckiego języka mówionego. Następnie omówione zostały „peryferyjne” obszary modalności epistemicznej, tj. wykładniki ewidencjalności, które obejmują czasowniki modalne sollen i wollen oraz mowę zależną. Analiza wykazała, że czasowniki modalne – a dokładniej ich poszczególne formy gramatyczne – są najczęściej stosowanym środkiem, po który sięga rodzimy użytkownik języka niemieckiego, w momencie, gdy chce zasygnalizować określony stopień przekonania o prawdziwości treści wypowiedzi. Tryb gramatyczny (dokładniej: tryb przypuszczający) znajduje również swoje zastosowanie, jednakże na mniejszą skalę, używany jest mianowicie przede wszystkim do wyrażania możliwych i nierzeczywistych stanów rzeczy.

The subject of the following bachelor's thesis are the grammatical means of epistemic modality in spoken German, which are used to express individual degrees of the speaker's certainty about the truthfulness of the described state of affairs. The theoretical part of the thesis is firstly devoted to the concept of modality: the definitions of this category within the literature on the subject, the types of modality identified by different authors, and the linguistic means (prosodic, morphosyntactic and lexical) characteristic for each of these types. The next chapter of the theoretical part focuses entirely on the issue of epistemic modality. Here is presented the distinction between epistemic modality and evidentiality, followed by the two different gradations of epistemicity and the grammatical means of expressing epistemic modality in German (mainly modal verbs and mode). The basis of the analysis carried out in the analytical part consists of the degrees of epistemic modality distinguished in the grammar of G. Helbig and J. Busch (2017). The analysis aimed to identify the most frequently used grammatical means of this modality found in texts included in corpora of spoken German. After that, the ‘peripheral’ areas of epistemic modality, i.e. the exponents of evidentiality, which include the modal verbs sollen and wollen and dependent speech, were discussed. The analysis showed that modal verbs - or more precisely their particular grammatical forms - are the most frequently used means that German native speakers reach for when they want to signal a certain degree of certainty about the truthfulness of the content of a statement. The grammatical mode (more precisely: subjunctive) is used as well, but rather on a smaller scale, namely to express possible and unreal states of affairs.

Den Gegenstand der vorliegenden Arbeit bilden grammatische Mittel, die im gesprochenen Deutsch zum Ausdruck einzelner Faktizitätsgrade der epistemischen Modalität dienen. Dabei werden dem jeweiligen Grad der Wahrscheinlichkeit bestimmte grammatische Ausdrucksmittel zugeordnet. Der theoretische Teil der Arbeit wird dem Begriff der Modalität gewidmet. Hier wird der Versuch unternommen, diesen Begriff zu definieren, seine verschiedenen Auffassungen zu vergleichen und die Ausdrucksmittel der Modalität im Deutschen einzuteilen. Besondere Aufmerksamkeit gilt dabei der epistemischen Modalität. Es werden zum einen Unterschiede zwischen der epistemischen Modalität und Evidentialität besprochen, zum anderen zwei verschiedene Abstufungen der Epistemizität und grammatische Exponenten der epistemischen Modalität im Deutschen dargestellt. Den Schwerpunkt bilden hier Modalverben und die Kategorie des Modus. Die im empirischen Teil durchgeführte Analyse gründet auf der von Helbig und Buscha (2017) vorgeschlagenen Auffassung der epistemischen Modalität und der Unterscheidung ihrer Stufen. Ihnen werden dann diejenigen grammatischen Mittel zugeordnet, die im gesprochenen Deutsch verwendet werden (v. a. sind das Modalverben und Modus). Anschließend werden auch die Randgebiete der epistemischen Modalität (Exponenten der Evidentialität) besprochen, zu denen die Modalverben sollen und wollen und die indirekte Rede gerechnet werden. Die Untersuchung hat ergeben, dass Modalverben (in bestimmten Tempus-Modus-Formen) am häufigsten als Exponenten der epistemischen Modalität im gesprochenen Deutsch fungieren. Die Kategorie Modus (genauer: Konjunktiv) findet auch Verwendung, aber mit einer geringeren Reichweite, weil sie nur zum Ausdruck der Möglichkeit oder Nichtwirklichkeit verwendet wird. Zur Wiedergabe einer fremden Behauptung können sowohl indirekte Rede als auch die Modalverben sollen und wollen verwendet werden.