Usucapio pro herede in the sources of Roman law

Praca podejmuje analizę źródeł poświęconych instytucji zasiedzenia w miejsce dziedzica. Usucapio pro herede - bo tak brzmi łacińskie określenie omawianej instytucji - polegała pierwotnie na tym, że dowolna osoba mogła zasiedzieć spadek i stać się dziedzicem, o ile posiadała rzeczy wchodzące w skład tego spadku przez jeden rok. Tak krótki termin zmuszał spadkobierców do możliwie rychłego nabycia spadku, w przeciwnym razie groził im swoistym wywłaszczeniem. Natomiast później doszło do zmiany modelu zasiedzenia w miejsce dziedzica. Od pewnego momentu przedmiotem tego zasiedzenia przestał być sam spadek, a zaczęły być poszczególne rzeczy, wchodzące w jego skład. Praca określa pierwszy model jako "archaiczną", a drugi jako "klasyczną" usucapio pro herede. Głównymi źródłami poświęconymi tej instytucji są fragment drugiej księgi "Instytucji" Gaiusa z połowy II wieku po Chr. oraz tytuł piąty czterdziestej pierwszej księgi "Digestów" justyniańskich. Każdemu z tych źródeł został poświęcony jeden rozdział. Gaius w swoim podręczniku nakreśla najpierw ogólny obraz zasiedzenia. Zasiedzenie w prawie rzymskim wymagało zasadniczo dobrej wiary od zasiadującego. Natomiast w przypadku zasiedzenia w miejsce dziedzica dobra wiara nie była konieczna. Ten fakt budził - jak się wydaje - takie oburzenie, że jurysta podejmuje próbę usprawiedliwienia samego powstania tej instytucji. Przy tej okazji odwołuje się do archaicznej usucapio pro herede, jest to zresztą jedyne znane nam źródło na jej temat. Zdaniem Gaiusa, usucapio pro herede została wprowadzona przez prawników z kręgu jurysprudencji pontyfikalnej w pierwszej połowie III wieku przed Chr.. Jej głównym celem było pośrednio wyłonienie osoby odpowiedzialnej za kontynuowanie kultu rodzinnego, sprawowanego przez osobę zmarłą. Uznawano więc, że ewentualne wywłaszczenie prawowitego dziedzica nie jest wygórowaną ceną za ciągłość kultu. Innym motywem była pewniejsza możliwość egzekwowania długów przez wierzycieli spadkowych. Odnalezienie jakiekogolwiek dziedzica również w tym przypadku było niezmiernie ważne, bo jedynym sposobem egzekucji była w tym czasie egzekucja osobista. Jednakże z biegiem czasu społeczeństwo rzymskie uległo stopniowej laicyzacji, a kult rodzinny zaczął być postrzegany jako jedynie ekonomiczny ciężar. Wypracowano też zasady egzekucji majątkowej. Wtedy usucapio pro herede zmieniła swoją formę na klasyczną. Gaius dodaje też, że instytucja została zmarginalizowana przez senatusconsultum uchwalone na wniosek Hadriana.Rozdział drugi dotyczy tytułu Pro herede vel pro possessore 41 księgi "Digestów" justyniańskich. Drobiazgowa analiza dowodzi, że cztery teksty wchodzące w skład tytułu zostały dobrane przez kompilatorów dość dowolnie i nie pozwalają precyzyjnie określić kształtu usucapio pro herede w prawie justyniańskim. Ani krytyka źródłowa, ani interpretacja palingenetyczna nie pomagają rozwiać nasuwających się wątpliwości. Koniec pracy przechodzi do zbadania świadectwa "Parafrazy" przypisywanej Teofilowi na temat usucapio pro herede. Na jego podstawie - wydaje się - że omawiana instytucja utraciła wszelkie znaczenie praktyczne.

The thesis analyzes the Roman law sources dedicated to the institution of "instead of heir usucapion" (usucapio pro herede). That institution originally consisted in this that anybody could acquire an inheritance and become a heir, if he possessed goods belonged to the inheritance for one year. Then usucapio pro herede had changed its object: it were goods belonged to the inheritance and not the inheritance as such. The sources dedicated to that institution are the fragment of 2. book of Gaius' "Institutes" and the title Pro herede vel pro possessor of 41. book of Justinian's "Digest". One chapter relates to each of them. Gaius talks in his lecture about rising of usucapio pro herede, its changing to classic model and finally about its marginalizing by senatusconsultum, enforced with a inspiration of the emperor Hadrian. Chapter two analyzes the fragments of "Digest". Scrupulous research proves that the texts were chosen by the compilers without any essential connexion. Neither sources criticism nor palingenetic interpretation can answer rising questions. In fact, we cannot define the shape of usucapio pro herede in Justinian's law. The end of the work follows "Paraphrase" attributed to Theophilus. According to it, it seems that usucapio pro herede lost any practical significance.