Between "traditio" and "renovatio Ecclesiae": on Medieval Roods in the Polish-Lithuanian Commonwealth and their new settings in the 16th-18th centuries

Ważną rolę w katolickiej teorii obrazu i jej podejściu do praktyk religijnych w okresie potrydenckim odegrało pojęcie starożytności. W myśl tej zasady materialne pozostałości przeszłości stały się ważnymi argumentami potwierdzającymi prawdziwość doktryny i zwyczajów Kościoła rzymskiego. W Rzeczypospolitej reformy liturgiczne zapoczątkowane na Soborze Trydenckim zaczęto stosunkowo szybko wprowadzać w życie. Biorąc pod uwagę szybko postępujące radykalne zmiany w wyposażeniu wnętrz kościelnych, warto zauważyć, że bardzo często stare krucyfiksy znajdujące się in medio ecclesiae pozostawały nietknięte. Według przybliżonych szacunków na terenie Małopolski zachowało się około dwustu gotyckich krucyfiksów, w tym prawie trzydzieści grup składających się z postaci św. Jana Ewangelisty i Najświętszej Maryi Panny oraz prawie pięćdziesięciu postaci towarzyszących, pierwotnie kojarzonych z nieistniejącymi już krucyfiksami. Do najważniejszych kryteriów decydujących o tym, jakie środki należy zastosować przy renowacji kościołów, była widoczność ołtarza głównego. Stosowanie metali szlachetnych było powszechnym sposobem podkreślania najwyższej rangi czczonych wizerunków, zalecanym przez pisarzy kościelnych. Natomiast ex votis w formie portretów, wieszane w sąsiedztwie krucyfiksów, zwykle in medio ecclesiae, wydają się być zjawiskiem specyficznie polskim. Były to tzw. portrety trumienne, czyli obrazy na metalowych panelach, często srebrnych, nieznanych w innych częściach kontynentu, które mocowano do przedniej ściany trumny lub wystawiano przed nią podczas uroczystości pogrzebowych członków rodów szlacheckich i arystokracji. Kolejnym zabiegiem artystycznym, charakterystycznym dla Rzeczypospolitej była konstrukcja obiektów architektoniczno-rzeźbiarskich w obrębie łuków tęczowych, które podkreślając granicę między chórem a nawą, tworzyły wizualną oprawę ołtarza głównego. W licznych kościołach wiejskich, zwłaszcza na ubogich terenach u podnóża Tatr, zbudowanych w większości z drewna, do dziś zachowały się średniowieczne kaplice z dekoracją rzeźbiarską lub malarską, w innych zaś okoliczności kultowe spowodowały, przeniesienie figur ze środka kościoła na jeden z ołtarzy. Zachowanie i kult średniowiecznych krucyfiksów triumfalnych we wczesnej epoce nowożytnej wydaje się być szczególnie istotnym przejawem prób zachowania równowagi między traditio i renovatio Ecclesiae.

An important role in the Catholic image theory and its approach towards religious practices in the post-Tridentine period was played by the notion of antiquity. In keeping with this principle, material remnants of the past became important arguments attesting to the veracity of the doctrine and custom of the Roman Church. In the Polish-Lithuanian Commonwealth liturgical reforms initiated at the Council of Trent started to be implemented relatively promptly. Considering the quickly advancing radical alterations made to the furnishings of church interiors, it is worthy of note that very often old roods located in medio ecclesiae would have been left untouched. According to rough estimations, around two hundred Gothic roods have survived in Lesser Poland, including almost thirty groups consisting of the figures of St John the Evangelist and the Virgin Mary and almost fifty attendant figures originally associated with the no longer surviving roods. Among the most important criteria for deciding about what measures should be applied in the renovation of churches was the visibility of the high altar. The use of precious metals was a common method of emphasising the highest rank of venerated images, that was recommended by church writers. In contrast, the ex-votis in the form of portraits, hung in the vicinity of the roods, usually in medio ecclesiae, seem to be a uniquely Polish phenomenon. These were known as coffin portraits, that is paintings on metal panels, often silver, unknown in other parts of the continent, that were attached to the front wall of a coffin or displayed before it during the funeral ceremonies of members of the nobility and aristocracy. Another artistic device, characteristic of the Polish-Lithuanian Commonwealth, was the construction of architectural and sculptural structures within chancel arches which, while emphasising the boundary between choir and nave, formed a visual frame of the high altar. In numerous rural churches, especially in the poor areas at the feet of the Tatra Mountains, which were mostly built of timber, medieval roods accompanied by sculpted or painted decoration have survived to this day, in other places the worship-related circumstances resulted in the removal of the figures from the centre of the church to one of the altars. The preservation and veneration of medieval triumphal crucifixes in the early modern period seems to have been a particularly important manifestation of attempts at keeping a balance between the traditio and renovatio Ecclesiae.