Stylizacja i jej przekład w oparciu o utwór Кысь T. Tołstoj i jego tłumaczenia na polski i angielski

Niniejsza praca się na problemach przekładu zjawisk stylistycznych, które zostały wykorzystane przez autora oryginału w celu uzyskania określonego efektu. Pierwsza część pracy, w oparciu o przytoczoną literaturę przedmiotu, przedstawia teorii tłumaczeniowych przegląd kluczowych dla analizy, takich jak przekładalność i ekwiwalencja, wierność przekładu i kontekst. Omówiono w niej problemy związane z przekładem stylu, a także przedstawiono strategie tłumaczeniowe jako możliwe rozwiązania tych problemów.W pracy przeanalizowano cztery główne aspekty stylu powieści Кысь, a mianowicie neologizmy, błędy, uludowienie i archaizacja.Jeśli chodzi o neologizmy, obaj tłumacze spełnili dwa najważniejsze kryteria: wymyślili słowa, które przede wszystkim brzmią naturalnie w językach docelowych (z wyjątkiem polskieg Effekty). Podobnie, znaczenie wszystkich słów można wyraźnie wywnioskować z kontekstu, ale także z części znaczeniowych, z których zostały one skompilowane. W przypadku błędów najbardziej produktywnym czynnikiem wykorzystanym do ich stworzenia była homofoniczna zmiana pisowni: 70% w j. ros. i 58% w ang. Najczęstszy czynnik w j. pol. oznaczono jako „inne”, gdyż wybory Czecha były najbardziej zróżnicowane. Gambrell wykorzystała zaś więcej istniejących ang. słów, z których stworzyła błędy (na przykład newrottick lub runnysauce).Dwie kolejne cechy składają się na szczególny styl powieści, czyli skaz. Jest to charakterystyczny styl dla literatury ros., przypominający gawędę, imitację mowy ustnej, zapis opowiadanej historii.Do uzyskania efektu uludowienia w oryginale wykorzystano leksemy potoczne, z tzw. prostoreczija, ludowe i spieszczenia. W j. pol. najczęstszym czynnikiem uludowienia były spieszczenia, a także ruchome końcówki czasownikowe czasu przeszłego -(e)m, -(e)ś, -(e)śmy, -(e)ście. Spośród tych trzech tekstów, polskie tłumaczenie okazało się najbardziej wulgarne. W tłumaczeniu ang. nie ma wyróżniającego się zjawiska; zamiast tego zauważono, że tłumaczka dość równomiernie korzystała z różnych narzędzi (słownictwo, redukcja fonetyczna, równoważniki zdań, żywe lub niestandardowe porównania lub kolokacje, powtórzenia i wyliczenia, wadliwa gramatyka, wulgaryzmy).Ze skazem i uludowieniem związana jest archaizacja, gdyż język ludowy jest zazwyczaj mową osób starszych. W j. ros. najczęściej archaizującym elementem były czasowniki, dalej rzeczowniki i historyzmy. Polskie tłumaczenie wydaje się o wiele bardziej archaiczne, ponieważ zaobserwowany więcej leksemów oznaczonych jako archaizowane. Większość z nich to rzeczowniki (ponad 38%), dalej czasowniki. W tłumaczeniu ang. trudno było znaleźć przypadki archaizacji; zawarto w sumie tylko 10 wyrażeń. Nie w pełni kompensuje to zachowanie przez Gambrell nazw liter starego ros. alfabetu w tytułach rozdziałów (egzotyzacja), ponieważ tłumaczka pominęła całe zdanie wyjaśniające użycie starych liter i pochodzenie ich nazw. Czech użył współczesnego alfabetu (domestykacja), ale popełnił przy tym kilka błędów. Co ciekawe, nie używszy nazw starych liter ros., umieścił w tekście zdanie wyjaśniające ich pochodzenie.Podsumowując, styl powieści Кысь jest jedną z jej dominant. Jest to powieść postmodernistyczna, toteż zarówno w języku, jak i w fabule można odnaleźć znaczną liczbę cech dawnych i nowoczesnych zmieszanych ze sobą. Ta postmodernistyczna mieszanka jest podstawą całej fabuły i całego języka powieści. Tłumacze słusznie skupili się na zgodności stylu i w efekcie udało się im przekazać wyjątkową stylistyczną konstrukcję dzieła Tatiany Tołstoj. Skaz jako element stylistyczny został z powodzeniem przełożony zarówno w języku ang., jak i pol. Najwyraźniejszymi różnicami są najwyższy stopień archaizacji tekstu pol. (podczas gdy ang. trudno w ogóle nazwać archaizowanym) oraz znaczna wulgarność tekstu pol. Różnice te nie wpływają jednak na ogólne wrażenie przekładów obu tłumaczy, które oceniamy jako właściwe.

The thesis focuses on the problems of translating stylistic phenomena which were used by the author of the original in order to exert a certain effect. Based on relevant literature on the subject as cited in the thesis, its first part presents an overview of key translation theories important to the analysis, such as translatability and equivalence, the faithfulness of translation and its relation to the context. It discusses the problems of transferring style in translation as well as presents translation strategies as possible solutions to them, or the inventory that a translator may draw from. In the thesis, four main aspects of style of Кысь are analysed, namely neologisms, mistakes, folk language, and archaisation. When it comes to neologisms, based on the examples presented in the analytical part, we can tell that both translators fulfilled the above two criteria: they came up with words that most importantly sound natural in the target languages (save for Polish Effekty). Likewise, the meaning of all the words can be clearly inferred from the context, but also from the meaningful parts that they were compiled of. As for mistakes, the most productive mistake-generating factor was a homophonic spelling change: 70% in Russian and 58% in English. In Polish, the most common factor was marked as ‘other’ as Czech’s choices were the most diverse. Gambrell’s choices used more actual English words to make mistakes (e.g. newrottick or runnysauce).The next two features contribute to the special style of the novel, namely skaz – a very remarkable style for the Russian literature, an imitation of oral speech, a script of a spoken story.The folk language stylization was achieved by informal spoken lexemes, prostorechie, folk and affectionate expressions. In Polish, the most common factor for it were diminutives and moving verbal endings of the past tense -(e)m, -(e)ś, -(e)śmy, -(e)ście. The Polish text is also the most vulgar out of the three. There is no outstanding factor in the English translation; instead, the translator equally used different tools (vocabulary, phonetic reduction, split sentences (clipped or nominal ones), vivid or non-standard comparisons or collocations, repetitions and enumerations, defective grammar, and vulgarisms).Related to skaz and folk language is archaisation as folk language is normally speech of the elderly. In Russian, the most archaising elements were verbs and then nouns and past realia. The Polish translation seems to be much more archaised as such lexemes were more frequent. The majority of them were nouns (over 38%) and then verbs. In the English translation, we struggled to find instances of archaisation. In the end, we included only 10 expressions in total. This is barely compensated by retaining the names of the letters of the old Russian alphabet as names of chapters (foreignization) since Gambrell omitted the whole sentence explaining the use of the old letters and the origins of their names. Czech used the modern alphabet (domestication), but made some mistakes with it. Interestingly, he, having not used the old letters’ names, did include the sentence explaining their origin.To sum up, it is argued that style in Кысь is one of the dominating features of the novel. As a postmodernist novel, both in the language and the plot one can find a significant amount of past and present features mixed with one another.Fortunately, the translators put an emphasis of the correspondence in style and managed to convey the exceptional stylistic construction of Tolstaya’s work. Skaz was successfully conveyed in both languages. The most prominent differences are the highest level of archaisation of the Polish text (whereas the English one can barely be called archaised) and the considerable vulgarisation of the Polish text. These differences do not influence the general impression of the translations, which we rate as accurately transferred by both translators.