Bizantyjskie freski Władysława II Jagiełły : królewski dar na chwalę Bożą

Fenomenalnym wyróżnikiem sztuki w Polsce za panowania Władysława II Jagiełły (1386-1434) są bizantyńskie malowidła we wnętrzach gotyckich kościołów: w kaplicy p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w katedrze w Krakowie, w katedrze Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Sandomierzu, w kolegiacie p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Wiślicy oraz w zamkowej kaplicy Świętej Trójcy w Lublinie. Ten niezwykły zamysł artystyczny króla Jagiełły dopełnił jego syn i następca na krakowskim tronie Kazimierz IV Jagiellończyk (1440-1492), zlecając pskowskim malarzom ozdobienie malowidłami królewskiej kaplicy grobowej pod wezwaniem Świętego Krzyża przy katedrze w Krakowie (1470). Stan zachowania bizantyńskich malowideł w Polsce jest zróżnicowany, od niewielkich pojedynczych fragmentów, jak w Kaplicy Mariackiej na Wawelu, po niemal kompletne programy, jak w Lublinie i Sandomierzu. Każdy z zespołów prezentuje inny wariant bizantyńskiego programu ikonograficznego oraz różni się cechami stylowymi i walorami artystycznymi. Najlepiej rozpoznane ze względu na stan zachowania pozostają malowidła w Lublinie i Sandomierzu. Anna Różycka Bryzek w swych wielu publikowanych rozważaniach nad znaczeniem malarskich fundacji Jagiełły wyrażała przekonanie, że malowidła te są przede wszystkim wyrazem artystycznych upodobań króla ukształtowanych w kręgu bizantyńsko-ruskiej kultury artystycznej kształtującej się na litewskim dworze od wieku XIII. Wielu innych badaczy podkreślało ich znaczącej rolę w propagowaniu unii kościelnej. W polsko-litewskiej monarchii Jagiellonów prawosławie było drugim po rzymskim katolicyzmie, znaczącym pod względem demograficznym wyznaniem chrześcijańskim, z własną odrębną strukturą organizacyjną. Wymagało to określenia prawno-instytucjonalnych ram koegzystencji dwóch Kościołów w obrębie jednego państwa, ale także pobudzało do działań na rzecz przywrócenia jedności w Kościele. Dwa najlepiej zachowane zespoły malowideł bizantyńskich w Lublinie i Sandomierzu wyróżniają się na tle pozostałych wysokim kunsztem artystycznym oraz rozbudowanym programem ikonograficznym nasyconym wielorakimi treściami teologicznymi i eklezjologicznymi. W obu programach wśród wielu wątków tematycznych wyraźnie rysują się dwa – wątek chwały Bożej zawiązany na sklepieniu i zstępujący wzdłuż osi spiralnej ku przestrzeni ołtarzowej oraz wątek królewsko-fundacyjny zobrazowany wzdłuż osi horyzontalnej – wzdłużnej w Lublinie i poprzecznej w Sandomierzu. Oba zespoły z pewnością mogły stanowić znakomitą oprawę królewskiego majestatu, gdy władca uczestniczył w uroczystej liturgii. Do dzisiaj pozostały przejmującym świadectwem królewskiej pobożności.

The Byzantine wall paintings decorating Gothic church buildings are a phenomenal feature of art in Poland during the reign of Ladislaus II Jagiełło (1386–1434): the chapel of the Nativity of the Virgin in Cracow Cathedral, the Cathedral of the Nativity of the Virgin at Sandomierz, the Church of the Nativity of the Virgin at Wiślica and the castle chapel of the Holy Trinity in Lublin. This extraordinary artistic programme was completed by Casimir IV the Jagiellon (1447–1492), who commissioned painters from Pskov for the wall paintings in the royal tomb chapel dedicated to the Holy Cross (1470) at Cracow Cathedral. The state of preservation of Byzantine wall paintings in Poland varies: from isolated small remnants in the Lady’s Chapel at Wawel to almost completely surviving programmes in Lublin and Sandomierz. Each one represents a specific Byzantine iconographic programme different from the others in style and artistic quality. The wall paintings in Lublin and Sandomierz presented here are the most studied cases, thanks to their good state of preservation.

In the iconographic programme of the Sandomierz paintings, as in the Lublin chapel, two main thematic axes intertwine, namely the historical and eschatological image of Theophany and the message of royal foundation. Following the tradition of Byzantine monumental painting, the first of these axes follows a spiral line from the theophanic theme on the vault, continues downwards along the successive tiers of the historical narration on the walls, and then ends in the scene of the Dormition of the Virgin on the north wall. The royal heraldic frieze below marks the beginning of the second, horizontal axis, running towards the representations on the opposite wall and combining them into an image of the regnum and the sacerdotium.

Byzantine art was highly appreciated in medieval Europe, and artefacts imported from Byzantium enhanced the prestige of their owners. The churches in Lublin and Sandomierz are the two best preserved examples of Byzantine wall paintings in Poland and are distinguished from other similar monuments thanks to the high level of craftsmanship and extensive iconographic programme reflecting both a theological and ecclesiological content. Beyond any doubt, they could form an excellent setting for the royal splendour and majesty when the king attended the Divine Liturgy and still remain a clear expression of King Ladislaus’ piety.