Tadeusz Różewicz’s Kartoteka and the issue of transmediality

Pracę rozpoczynają rozważania na temat struktury świata kreowanego przez Kartotekę Tadeusza Różewicza i samej koncepcji dramatu. Refleksje rozpoczyna próba określenia metody twórczej autora utworu, a także zdefiniowanie swoiście przez niego rozumianego pojęcia realizmu. Sprawą, która będzie stanowić podstawę do dalszych rozważań, jest określenie przez Różewicza szczególnej funkcji medium teatru. Autor Kartoteki podważa autonomiczność samego tekstu, twierdząc jest czymś martwym, bez zapośredniczenia przez odpowiednie medium (telewizję teatr) nie ma prawa żyć. Według niego medium teatru ma więc do spełnienia szczególne zadanie – dać dramatowi życie. Odwołania do prac W.B Worthena, M. Goldmana służą zbadaniu zjawiska sprawczości tekstu. Pochylenie się nad problematyką interpretacji scenicznej oraz procesów adaptacyjnych dramatu, służy określeniu relacji i zależności między tekstem dramatu, a zrealizowanym na jego podstawie spektaklem. Kolejne fragmenty poświęcone są tekstom Zbigniewa Solskiego i Stanisława Gębali, którzy analizując dramat Różewicza, sugerują obecność wyłaniającej się z niego potrzeby zastosowania filmowych technik wizualizacji.Szczególnej analizie poddane zostaje zjawisko nazwane przez Solskiego „efektem zoomu”, które polega na stopniowym skupianiu uwagi widza na detalach, wokół których nabudowywane są narracje służące wydobyciu ukrytych linii fabularnych. Fragment poświęcony temu aspektowi służy również zbadaniu warstwy symbolicznej utworu, funkcjonalności zawartej w nim topiki biblijnej. Stanisław Gębala zauważa zjawisko „myślenia ekranowego”, przejawiającego się w potrzebie charakterystycznego dla filmu, kadrowania rzeczywistości. Według badacza przemawia za nią szczególne pobudzanie zmysłu wzroku poprzez didaskalia, a także bardzo specyficzne opisy. Rozdział książki Tomasza Załuskiego pod tytułem: Sztuki w przestrzeni transmedialnej i wyłaniająca się z niej problematyka transmedialności stanowi punkt wyjścia do rozważań na temat specyfiki medium teatru i telewizji. Poruszony zostaje problem reprodukowalności spektaklu, wyobraźni widza swoiście ukształtowanej przez telewizję, a także kwestia strategii i zasięgu oddziaływania poszczególnych mediów, ich wpływu na percepcję publiczności spektaklu. Kolejne dwa rozdziały poświęcone są analizom spektakli Konrada Swinarskiego, Krzysztofa Kieślowskiego i Michała Zadary. Kartoteka w reżyserii Swinarskiego, uważana przez krytykę za klasyczną, niemal wzorcową inscenizację Różewiczowskiego dramatu, jest potraktowana jako modelowy przykład spektaklu, na którego podwalinach, budowane są kolejne. Obecność spektaklu Swinarskiego w realizacji Kieślowskiego, przejawia się nie tylko w zastosowaniu autentycznych fragmentów nagrania, ale również w bardzo sugestywnym wyborze aktora wcielającego w postać głównego Bohatera, oraz osadzeniu akcji w odpowiednich realiach. Przy analizie spektaklu powraca kwestia „efektu zoomu”, którego koncepcja świetnie się odnajduje w zabiegach reżyserskich Kieślowskiego. Realizacją Kartoteki, której w pracy zostaje poświęcone najwięcej uwagi, jest spektakl Michała Zadary. Jest to inscenizacja teatralna, jednak stworzono specjalną wersję tego przedstawienia przeznaczoną dla Teatru Telewizji. Zaznaczyć należy, że jest to bowiem adaptacja, która spotkała się z dużą aprobatą Różewicza. W postać głównego Bohatera wcielają się różni aktorzy, brakuje jednej linii fabularnej, wydzielonego terenu widowni i pola gry. Analizie zostają poddane dwa egzemplarze nagrania: jedno stworzone w celach dokumentacyjnych na potrzeby archiwum teatru, drugie dla telewizji. Różnice jakie między nimi występują umożliwiają wyodrębnienie i zbadanie takich zjawisk jak stronniczość i obiektywizm kamery. Zestawienie obu nagrań jest także kluczowe w ocenie gry aktorów, ich umiejętności wykorzystywania do swoich potrzeb obecności kamery, i właściwości poszczególnych mediów.Pracę kończy analiza twórczości Różewicza, umiejscowienie w niej dramatu, zbadanie właściwości tego gatunku.

The thesis starts with deliberation on the structure of the world created in Kartoteka, and on the drama’s concept itself. It begins with an attempt to describe the author’s creative method, as well as defining his specific understanding of realism. A question that will form the basis for further deliberations is Różewicz’s identification of particular function of theatre as a medium. The author undermines the autonomy of the text, claiming that it is something dead, that without a specific medium it has no right to live. According to him, theatre is there to fulfill a crucial role as a medium which gives life to the play. Appeals to works of W.B. Worthen and M. Goldman are there to examine performativity of the text. Concentrating on the issue of scenic interpretation and the adaptation process is used to determine relations and dependencies between the drama’s text and the performance based on it. Subsequent passages are devoted to texts by Zbigniew Solski and Stanisław Gębala, who in their analysis of Kartoteka suggest the need for applying film visualization techniques. According to Solski, the specificity of Różewicz’s dramas involves the use of language which triggers a kind of projection that is more characteristic for film than theatre. The subject of special analysis is a phenomenon called by Solski “zoom effect”, which involves a gradual focusing the viewer’s attention on details, around which narratives build up and extract hidden storylines. Stanisław Gębala notices the phenomenon of “screen thinking”, manifested in the need of framing reality, which is characteristic for film.Studying Różewicz’s drama through the prism of both studies is meant for questioning the “sufficiency” of theatre, as well as consideration of functionality of television as a medium for realization of Kartoteka. A chapter of Tomasz Załuski’s book entitled Sztuki w przestrzeni transmedialnej (English: Arts in the transmedial space) and described in it issue of transmediality is a starting point in a discussion about the specifics of the medium of theatre and television. The next two chapters are about analysis of performances directed by Konrad Swinarski, Krzysztof Kieślowski and Michał Zadara. Kartoteka directed by Swinarski is considered by the critics to be the classical, almost exemplary staging of Różewicz’s drama, and is treated as a model performance which is a foundation on which all other performances are being built. The presence of Swinarski’s interpretation in Kieślowski’s realization is manifested not only in the use of authentic fragments of recordings, but also in a very suggestive choice of actor playing the protagonist, and placing the performance in adequate reality. All of that causes Kieślowski’s interpretation to come across as merely a continuation of Swinarski’s version. The beforementioned “zoom effect” is greatly visible in Kieślowski’s directing style. The realization of Kartoteka to which this thesis pays the most attention is the performance directed by Michał Zadara. It is a theatrical staging, however a special version was created for Teatr Telewizji (English: Television Theatre). It should be noted that this adaptation met with the approval of the author of the play. Zadara complied with almost fanatical precision with the instructions contained in the stage directions of the play. The director totally dimembers the play’s reality. Two copies of the play’s recordings are analysed – one created for documentation for the theatre’s archives, and the other one for the television. The differences between the two make it impossible for isolation and investigation such phenomena as objectivity and bias of the camera. Watching both recordings is crucial is assessing the actor’s play, their ability of using the camera for their own needs, and the characteristics of both media.The thesis concludes with an analysis of Różewicz’s works, placing drama in it, and examining the characteristics of this literary genre.