Grounds of unworthiness to succeed: Polish inheritance law in the perspective of Roman law

Przedmiotem pracy jest analiza przyczyn niegodności dziedziczenia w rzymskim i polskim prawie spadkowym. Celem opracowania jest zarówno dokonanie wykładni art. 928 § 1 Kodeksu cywilnego, jak i zaproponowanie optymalnego katalogu przyczyn niegodności dziedziczenia, w oparciu przede wszystkim o doświadczenie prawa rzymskiego. Zasadnicze tezy pracy są dwie: po pierwsze, katalog przyczyn niegodności dziedziczenia był w prawie rzymskim niezwykle bogaty, obszerny, mający na celu ochronę wielu różnych wartości; polski ustawodawca oraz doktryna prawnicza powinny zatem inspirować się przede wszystkim rzymskim prawem spadkowym, a nie tylko współczesnymi systemami prawnymi, taki jak niemiecki czy francuski. Po drugie, doświadczenie prawa rzymskiego dostarcza istotnych argumentów za szerokim i elastycznym ukształtowaniem katalogu przyczyn niegodności dziedziczenia.Rozdział pierwszy dotyczy instytucji indignitas w prawie rzymskim. Przedstawione są źródłowe zagadnienia terminologiczne, ograniczenia dziedziczenia inne niż indignitas, charakter prawny omawianej instytucji, a także historia źródeł prawa dotyczących indignitatis. Stawiana jest teza o stałej obecności indignitatis w instrumentarium konceptualnym rzymskich prawników, począwszy od późnej republiki, aż po czasy Justyniana. Przeprowadzona analiza źródeł uzasadnia także wniosek, że skutkiem stwierdzenia niegodności dziedziczenia w prawie rzymskim nie zawsze była konfiskata majątku przez skarb cesarski. W rozdziale drugim przedstawiono katalog przyczyn niegodności dziedziczenia w prawie rzymskim. Obok najczęściej omawianych w podręcznikach przesłanek niegodności, dotyczących ataku na osobę lub testament spadkodawcy, prawo rzymskie wyróżniało także wiele innych przyczyn, takich jak naruszenie prawa czy obowiązków testamentowych przez spadkobiercę. W niektórych przypadkach niegodność dziedziczenia nie była związana z negatywnie ocenianą działalnością spadkobiercy, stanowiła instytucję wspierającą realizację nieformalnie wyrażonej woli spadkodawcy. W źródłach rzymskich dotyczących indignitatis dominowała kazuistyka, dzięki czemu omawianą instytucję można było wykorzystać w celu przeciwdziałania wielu różnym postaciom niesprawiedliwości. Rozdział trzeci dotyczy niegodności dziedziczenia w polskim prawie spadkowym. Przedstawiono poglądy doktryny na funkcję instytucji niegodności, dokonano wykładni przepisów o niegodności, zaprezentowano również uwagi dotyczące optymalnego katalogu przyczyn niegodności dziedziczenia. Aprobatywnie oceniane jest rozszerzenie katalogu przyczyn niegodności dziedziczenia, które miało miejsce w 2023 r. Stawiana jest także teza o dopuszczalności analogicznego stosowania art. 928 § 1 KC do niektórych stanów faktycznych nieobjętych tym przepisem. W podsumowaniu stwierdzono, że obecny stan prawny jest akceptowalny, wymaga jednak dalszych zmian, polegających głównie na rozszerzeniu katalogu przyczyn niegodności.W zakończeniu pracy zaprezentowano 36 szczegółowych tez, dotyczących zarówno prawa rzymskiego, jak i prawa polskiego. Podejmowanie badań nad prawem rzymskim, w tym prawem poklasycznym, znacząco poszerza perspektywę współczesnej cywilistyce. Kontekst prawnoporównawczy w ujęciu synchronicznym powinien być uzupełniany zagadnieniami historycznymi.

The subject of the thesis is the analysis of the grounds of unworthiness to succeed in Roman and Polish inheritance law. The purpose of the study is both to interpret Article 928 § 1 of the Civil Code and to propose an optimal catalogue of grounds of unworthiness to succeed, based primarily on the Roman law experience. There are two fundamental propositions of the thesis: firstly, the catalogue of grounds of unworthiness to succeed was in Roman law exceptionally abundant and extensive, aimed at protecting many different values; the Polish legislator and legal doctrine should therefore be inspired primarily by Roman inheritance law, and not only by modern legal systems such as German or French. Secondly, Roman law experience provides important arguments for a broad and flexible formation of the catalogue of grounds of unworthiness to succeed.The first chapter deals with the concept of indignitas in Roman law. Terminological issues, limitations on inheritance other than indignitas, the legal nature of Roman unworthiness, and the history of legal sources on indignitas are presented. A proposition is put forward about the constant presence of indignitas in the conceptual framework of Roman jurists from the late republic to the Justinian era. The analysis of the sources also justifies the conclusion that the result of being unworthy to succeed in Roman law was not always the confiscation of property by the imperial treasury. The second chapter presents a catalogue of grounds of unworthiness to succeed in Roman law. In addition to the grounds of unworthiness most often discussed in textbooks, relating to an attack on the person or will of the deceased, Roman law also distinguished a number of other grounds, such as a violation of the law or testamentary obligations by the heir. In some cases, the unworthiness was not related to the dishonorable activity of the heir, it was an instrument supporting the implementation of the testator's informally expressed will. Roman sources on indignitas were dominated by casuistry, so that indignitas could be used to react to many different forms of injustice. The third chapter concerns the unworthiness to succeed in Polish inheritance law. The views of the doctrine on the purpose of the institution of unworthiness are presented, the provisions on unworthiness are interpreted, and remarks on the optimal catalogue of grounds of unworthiness to succeed are presented. The extension of the catalogue of reasons for unworthiness of inheritance, which took place in 2023, is approvingly assessed. A proposition is also put forward on the permissibility of application of Article 928 § 1 of the Civil Code per analogiam to certain facts not covered by this provision. In conclusion, it is argued that the current state of the law is acceptable, but still requires further changes.The conclusion of the paper presents 36 detailed statements, relating to both Roman law and Polish law. Undertaking research on Roman law, including post-Classical law, significantly broadens the perspective of contemporary civil law doctrine. The comparative law context in synchronous approach should be supplemented with historical issues.