Axiological foundations of the nemo plus iuris rule

Celem pracy jest ustalenie aksjologicznych podstaw zasady nemo plus iuris. Na wstępie przedstawione zostają źródła zasady nemo plus iuris w Konstytucji oraz w polskim prawie cywilnym. Następnie praca koncentruje się na analizie wyjątków od zasady nemo plus iuris, w szczególności rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych, nabyciu ruchomości od nieuprawnionego (art. 169 k.c.) oraz nabyciu od nieuprawnionego legitymującego się dokumentem potwierdzającym dziedziczenie (w prawie krajowym i unijnym) – zarysowane zostają podobieństwa oraz różnice pomiędzy tymi instytucjami (takie jak np. wymaganie odpłatności czynności prawnej na podstawie której następuje nabycie od nieuprawnionego). Szczególną uwagę poświęcono kwestii różnego rozumienia dobrej wiary w ramach różnych wyjątków od zasady nemo plus iuris. Analiza wyjątków dokonana jest w celu określenia, jakie wartości uzasadniają przyznanie ochrony nabywcy od nieuprawnionego. W pracy omówiono także środki ochrony pierwotnie uprawnionego w ramach bezpodstawnego wzbogacenia oraz odpowiedzialności deliktowej. Przeprowadzony wywód pozwolił stwierdzić, że zasada nemo plus iuris obowiązuje w prawie jako gwarancja zapewniająca poprawny, zgodny z społecznymi i ekonomicznymi oczekiwaniami, sposób prowadzenia obrotu prawami. Za tłumaczącą dopuszczalność nabycia od nieuprawnionego uznano teorię legitymacji uzupełnioną o teorię pozoru prawnego. W zakresie wniosków de lege ferenda odrzucono możliwość wprowadzenia klauzuli generalnej pozwalającej na nabycie od nieuprawnionego oraz nie przychylono się do krytyki dopuszczalności nabycia od nieuprawnionego rzeczy skradzionej. Zaaprobowano jednak negatywną ocenę możliwości nabycia od nieuprawnionego, w ramach większości wyjątków od zasady nemo plus iuris, na podstawie czynności prawnej nieodpłatnej.

The goal of the paper is to determine the axiological foundations of the nemo plus iuris rule (nemo dat rule). At the beginning, there are presented sources of the nemo plus iuris rule in the Polish Constitution and in the Polish civil law. Subsequently, paper focuses on the analysis of exceptions to the nemo plus iuris rule, in particular the public credibility warranty of land and mortgage registers, the acquisition of movable property from unauthorized person (Article 169 of the Polish Civil Code) and the acquisition from unauthorized person, who holds a document confirming inheritance (in national and EU law) – there are presented similarities and differences between these institutions. Special attention is given to different understanding of good faith under various exceptions to the nemo plus iuris rule. This analysis is made to determine which values justify granting protection to a bona fide purchaser. The paper also discusses the means of protection of the original owner (unjust enrichment, tortious liability). The reasoning allows to conclude that the nemo plus iuris rule ensures proper, consistent with social and economic expectations, way of trading. The possibility to acquire from an unauthorized person is explained by the theory of legitimacy and the theory of legal appearance. As regards to de lege lata proposals: an idea to introduce a general clause allowing an acquisition from an unauthorized person is rejected, a possibility to acquire stolen property by a bona fide purchaser is approved, but an admissibility of acquisition by a bona fide purchaser on the basis of gratuitous legal transactions is assessed negatively.