Zapożyczenia z języka włoskiego w polskiej terminologii muzycznej

Loanwords from Italian in musical terminology in Poland

Temat zapożyczeń jest istotny w kontekście języka włoskiego, z racji na jego znaczący wpływ na słownictwo wielu innych języków świata. Od wieków włoski jest utożsamiany z kategoriami piękna i dlatego też największy ślad pozostawił wśród terminów związanych z szeroko pojętą sztuką, a w szczególności z muzyką. W wyniku tego przeświadczenia najważniejszym celem i założeniem niniejszej pracy zostało stworzenie pierwszej części (A-C) „Słownika italianizmów muzycznych w języku polskim”, zawierającego informacje historyczne, etymologiczne i gramatyczne oraz analizę bardziej złożonych przypadków. Badania przeprowadzone na licznych źródłach skupiły się w szczególności na ustaleniu datowania. Zebrane materiały pozwoliły na przedstawienie wyróżniającej się przewagi liczebnej zapożyczeń z włoskiego właśnie w zakresie terminologii muzycznej oraz ukazanie, że italianizmy tego typu napływają do języka polskiego nieprzerwanie od wieku XVI do czasów współczesnych, co świadczy o prestiżu języka włoskiego w środowisku muzycznym i w konsekwencji o możliwości uznania go za międzynarodowy język muzyki. Pierwszy rozdział pracy rozpoczyna się ogólnym wprowadzeniem do tematu zapożyczeń, a następnie skupia się na zaprezentowaniu reguł i klasyfikacji tego zjawiska obowiązujących w języku włoskim oraz polskim. Rozdział drugi koncentruje się na wyjaśnieniu koncepcji i cech projektu OIM, który stanowi podstawę i punkt wyjścia dla przeprowadzonych badań. Po informacjach o charakterze teoretycznym nadchodzi moment na „serce” całej rozprawy, czyli rozdział trzeci, poświęcony wyłącznie zagadnieniom muzycznym. Zawarty jest w nim „Słownik italianizmów muzycznych w języku polskim”, poprzedzony uwagami wstępnymi na temat włoskich zapożyczeń w muzyce oraz omówieniem metodologii i procesu badań. Ostatni, czwarty rozdział składa się z prezentacji najciekawszych odkryć i spostrzeżeń, które wyłoniły się podczas analizy źródeł lub w trakcie tworzenia słownika. Niniejsza praca jest efektem wielkiej pasji zarówno do muzyki, jak i do języka włoskiego. W jej realizacji szczególnie pomocne okazało się prywatne doświadczenie przebywania w środowisku artystycznym i wiedza zdobyta podczas kształcenia muzycznego.

The topic of loanwords is relevant in the context of the Italian language, due to its significant influence on the vocabulary of many other languages in the world. For centuries, Italian has been identified with categories of beauty, and for that reason, its greatest mark has been left among terms related to art but especially to music. As a result of this conviction, the most important aim and objective of this thesis was to create the first part (A-C) of the “Dictionary of Musical Italianisms in Polish”, containing historical, etymological, and grammatical information, as well as an analysis of more complex cases. The research conducted thanks to numerous sources was focused in particular on the dating process. Moreover, the material collected made it possible to indicate the distinctive predominance of borrowings from Italian in the field of musical terminology and to demonstrate that Italianisms of this type appear in the Polish language uninterruptedly from the 16th century to the modern era, which is an evidence of the prestige that Italian holds in the musical community and of the possibility to consider it an international language of music. The first chapter of the thesis begins with a general introduction to the subject of loanwords, and then concentrates on presenting the rules and classifications of this phenomenon in Italian and Polish. The second chapter focuses on explaining the concept and features of the OIM project, which is the basis and starting point for the research. After these theoretical information comes the “heart” of the thesis, the third chapter, dedicated exclusively to musical aspects. This is where the “Dictionary of Musical Italianisms in Polish” is placed, preceded by introductory remarks on Italian borrowings in music and a description of the methodology and the process of research. The final, fourth chapter consists of presenting the most interesting discoveries and observations that emerged during the analysis of the sources or during the compilation of the dictionary. The present thesis is the fruit of a great passion for both music and the Italian language. What is more, the personal experience of being in an artistic community as well as the knowledge acquired during musical education have been particularly helpful in its realisation.

Il tema dei prestiti è rilevante nel contesto della lingua italiana, in quanto ha influenzato in modo significativo il vocabolario di molte altre lingue del mondo. Per secoli, l’italiano è stato identificato con le categorie della bellezza, e di conseguenza ha lasciato un segno particolare tra i termini relativi alle arti, ma soprattutto alla musica. In virtù di questa convinzione, lo scopo e l’obiettivo più importante della presente tesi si è concretizzato nella creazione della prima parte (A-C) del “Dizionario degli italianismi musicali in polacco”, contenente informazioni storiche, etimologiche e grammaticali, insieme all’analisi dei casi più complessi. La ricerca effettuata grazie a numerose fonti si è focalizzata specialmente sull’accertamento della datazione. I materiali raccolti hanno permesso di presentare la netta predominanza di prestiti dall’italiano nel campo della terminologia musicale e di dimostrare che gli italianismi di questo tipo entrano nella lingua polacca ininterrottamente dal XVI secolo fino ai tempi moderni, testimoniando quindi il prestigio della lingua italiana nell’ambito musicale e la possibilità di considerarla una lingua internazionale della musica. Il primo capitolo della tesi si apre con informazioni generali riguardanti il tema dei prestiti, per poi passare a una presentazione più concreta sotto forma di regole e classificazioni dei prestiti che si verificano nei sistemi linguistici italiano e polacco. Il secondo capitolo si concentra sulla spiegazione delle idee e delle caratteristiche del progetto OIM, che rappresenta la base e il punto di partenza per le ricerche. A questo punto finisce la parte teorica e inizia il “cuore” della tesi, il terzo capitolo, dedicato esclusivamente alle questioni musicali. All’interno di esso è contenuto il “Dizionario degli italianismi musicali in polacco”, preceduto da alcune considerazioni introduttive sui prestiti italiani nella musica e da un resoconto della metodologia e del processo di ricerca. L’ultimo, quarto capitolo, consiste nella descrizione delle scoperte e delle osservazioni più interessanti che sono emerse durante l’analisi delle fonti o durante la realizzazione del dizionario. La presente tesi è il risultato di una grande passione sia per la musica che per la lingua italiana e a realizzarla hanno contribuito in modo particolare l’esperienza personale nell’ambiente artistico e le conoscenze acquisite durante la formazione musicale.