Educated Muse : knowledge and poetry in Palingenius' 'Zodiacus vitae'

Źródło finansowania: Narodowe Centrum Nauki

Niniejsza książka po raz pierwszy rozważa konteksty literaturoznawcze Zodiaku życia (poetykę historyczną, gnomologię, źródła literackie i poczytność), które - chociaż były sygnalizowane w badaniach naukowych - pozostawały dotychczas na marginesie innych zagadnień. Włączenie tej optyki w zakres studiów nad łacińskim dziełem poszerza i wzbogaca wcześniejsze ustalenia, koncentrujące się głównie na jego złożonym pejzażu filozoficznym oraz na rekonstrukcji biogramu zapomnianego Palingeniusa. Za potrzebą uwzględnienia perspektywy literaturoznawczej przemawia kilka powodów: sądzę bowiem, że o dużej i trwającej kilka stuleci popularności poczytnego Zodiaku zdecydowało nie tylko bogactwo jego filozoficznych odniesień, ale również kluczowe dla kultury renesansu zagadnienia ideowe zamknięte w oszczędnej formie toposów, cyrkulujących we wszystkich 12 księgach. W erze, która wydała Adagia Rotterdamczyka, duże gnomiczne zaplecze poematu nie powinno dziwić. Ono właśnie stało się istotnym ogniwem jego recepcji w okresie nowożytnym. We Wstępie, pełniącym rolę wprowadzenia, przedstawiono aktualny stan badań nad dziełem, określone zostały cele, hipotezy i pytania badawcze, omówiono zawartość prezentowanej książki zorientowanej na problem poezji i wiedzy. Rozdział I (Zodiak życia i jego autor) przybliża pokrótce dotychczasowe ustalenia nad biogramem enigmatycznego Palingeniusa i porusza kwestię jego rzekomego luteranizmu. Równoległa lektura humanistycznych dzieł włoskiego quattrocenta z passusami poematu pokazuje, że to literatura humanistyczna i filozofia neoplatońska, nie postulaty reformacji, inspirowały poetyckie imaginarium dzieła. W tej części zostały również omówione w wyborze jego najważniejsze edycje i przekłady począwszy od XVI-XXI w. Rozdział II (Wiedza i poezja) składa się z trzech części. W pierwszej rozważono w jaki sposób problem wiedzy uobecnia się w treści poematu - we wszystkich księgach nieustannie powracają bowiem toposy mądrości i głupoty, które stanowią wskazówkę interpretacyjną dla zrozumienia jego wymowy, słowem-kluczem całego dzieła jest wiedza - wokół niej koncentrują się najważniejsze problemy Zodiaku życia. Nieprzypadkowo przybrał on kształt erudycyjnego poematu dydaktycznego, zaś jego ramowa fabuła wspiera się na cynickim toposie wyprawy po wiedzę. Cześć druga poświęcona została kwestiom poetologicznym, rozważonym w świetle ówczesnych dyskusji na temat poezji, oscylujących pomiędzy krytyką i deprecjacją, a apologią i aprobatą niektórych jej aspektów. Erudycyjny charakter Zodiaku, nazywanego przed czytelników i wydawców "dziełem niezwykle uczonym" odzwierciedlił się w bogactwie rozważań filozoficznych i zagadnień z różnych dziedzin, które zostały wkomponowane w materię poezji, stając się istotnym budulcem alegorycznej fabuły poematu. Ich odsłanianiu poświęcona jest ostatnia z części drugiego rozdziału (Ogród rozkoszy i Zaświaty i Platońskie universum). Kolejny rozdział (Na styku gatunków) koncentruje się na kwestiach genologicznych analizowanego dzieła – wielokrotnie zwracano bowiem uwagę na jego hybrydyczną formę, niepoddającą się prostym klasyfikacjom. W pierwszej kolejności rozważono Zodiacus jako poema didascalicum, omawiając realizację w utworze wyznaczników tego gatunku, takich jak konstelacja nauczyciel-uczeń, zmienne role podmiotu mówiącego, poetic poetic self-consciousness, poetic simultaneity oraz dygresje i aluzje. Dzieło Palingeniusa, chociaż przynależy do poezji dydaktycznej, wykazuje jednak pewne odstępstwa od tego gatunku i wyróżnia się na tle jego starożytnych i nowożytnych odmian. Wyraźnie dostrzegalne są w nim determinanty genetyczne satyry, za którą uważał go XVI-wieczny krytyk - Juliusz Cezar Scaliger. Zodiacus stanowi przykład mieszaniny różnorodnych jej wariantów, które współegzystowały w literaturze renesansu. Został on pomyślany też jako sui generis poetycka encyklopedia. Ów cykl wiedzy odzwierciedlił się już w metaforycznym tytule dzieła, w niespotykanej w panoramie starożytnych i nowożytnych poematów dydaktycznych wielotematyczności, a także w cyklicznej formie tekstu. Chaotyczność i nadmiar dostrzegalne we wszystkich księgach i krytykowane już w XVI wieku, potraktowane zostały jako kategorie estetyczne, które włączają poemat do grupy miscellaneów, zbliżonych w swojej strukturze do dzieł slywicznych i polihistorycznych (polymathy) - do swego rodzaju "poetic poikilography". Na koniec III rozdziału rozważono czy Zodiacus vitae mógł funkcjonować jako copia rerum et verborum. Utwór został tutaj odczytany dwutorowo: jako owoc kultury topicznej oraz dzieło, które wyraźnie ją współtworzyło. Spośród licznych toposów gnomicznych występujących w jego 12 księgach wybrano kilkadziesiąt najczęściej występujących i zaprezentowano ich różne słowne warianty. Zalecane w dydaktyce szkolnej m.in przez Filipa Melanchtona, Rudolfa Agricolę czy Erazma z Rotterdamu loci communes pełniące funkcję słów-kluczy, "nagłówków" (capita, tituli), zapisywano często na marginesach dzieł, nim trafiły do uczniowskich książek "miejsc wspólnych" (commonplace books). To, że Zodiacus vitae mógł być tak czytany, sygnalizują licznie tytuliki na marginesach wielu egzemplarzy poematu. Oznacza to, że mógł on stać się budulcem lingwistycznego zaplecza kilku pokoleń czytelników, w tym uczniów z XVI i XVII wieku, a w dalszej perspektywie - integralną częścią szkolnych wypracowań i innych pism. Rozdział IV (Zodiak życia w odbiorze czytelniczym Rzeczpospolitej, Pomorza i Śląska w XVI−XVII w.) poświęcony został poczytności Zodiaku na tych terenach w erze nowożytnej. Poemat wzmiankują inwentarze mieszczan, szlachty, magnaterii, a także znanych księgarzy w prominentnych centrach handlu książką - w Krakowie i we Lwowie. Głównym materiałem źródłowym do badań stał się zbiór 72 egzemplarzy dzieła znalezionych w zbiorach polskich bibliotek. Ich znaki proweniencyjne ujawniają znanych posesorów oraz instytucje - publiczne, szklone i klasztorne biblioteki. Obficie wypełniające stronice Zodiaków marginalia, zdradzające gusta czytelnicze odbiorców, stanowią barwny kolaż uwag, "tytulików", komentarzy, apologii i anatem rzucanych na dzieło przez czytelników. Kontynuacją tych rozważań jest zbadanie problemu cyrkulowania Zodiaku w szkołach protestanckich Polski, Pomorza i Śląska - zjawisko to było symultaniczne do jego funkcjonowania w angielskim szkolnictwie czasów elżbietańskich. Poemat zalecany był jako lektura m.in w protestanckich gimnazjach akademickich w Toruniu i Gdańsku w XVI w., w XVII w kalwińskiej szkole w Bełżycach. Przykładem tego, w jaki sposób go czytano na gruncie szkolnym jest anonimowa Nota scripta ad Palingenium - obszerny, 90-stronicowy komentarz uczniowski do pierwszych 4 ksiąg utworu. Niniejsza książka badająca poetykę, źródła i poczytność Zodiaku życia poszerza stan dotychczasowy wiedzy i aktualizuje wcześniejsze ustalenia, włączając w zakres studiów nad dziełem pogłębioną refleksję nad jego kontekstami poetologicznymi, prezentując je w świetle rozmaitych odniesień i znaczeń.

This book is the first to examine the literary contexts of the Zodiacus vitae (Zodiac of Life) – historical poetics, gnomology, literary sources and readership which, although signaled in scientific research, have so far remained sidetracked in favor of other issues. Including this optics in the scope of studies on the Latin poem broadens and enriches the earlier findings, which focused mainly on its complex philosophical landscape and on the reconstruction of the biography of the forgotten Palingenius. There are several reasons for the need to take into account the literary perspective: I believe that the popularity of the widely read Zodiacus, lasting several centuries, was due not only to the abundance of its philosophical references, but also the ideological issues of key importance for the Renaissance culture, closed in the frugal form of topoi circulating in all 12 books. In the era when Erasmus Adagia were issued, the large gnomic background of Palingenius’ poem should come as no surprise. It was precisely this that became an important element of its reception in early modern period. In the Introduction, which serves as a preface, the current state of research on the piece was presented, goals, hypotheses and research questions were defined, and the content of the presented book focused on the issue of poetry and knowledge was discussed. Chapter 1 (The Zodiac of Life and its author) briefly presents the figure of the poem’s author and addresses the issue of his alleged Lutheranism. Parallel reading of the humanistic works of the Italian quattrocento with passages of the Zodiacus shows that it was humanist literature and Neoplatonic philosophy, not the postulates of the Reformation, that inspired the poetic imagery of the work. The most important editions and translations from the 16th to the 21st centuries are also discussed in this section. Chapter 2 (Knowledge and Poetry) consists of three parts. The first one discusses how the problem of knowledge manifests itself in the content of the poem - all books constantly return to the topoi of wisdom and stupidity, which constitute an interpretative clue for understanding its significance; the key word of the whole work is knowledge - the most important problems of The Zodiac of Life revolve around it. It is no coincidence that it took the form of an erudite didactic poem, and its framework plot is based on the Cynic topos of an expedition for knowledge. The second part is devoted to poetological issues, addressed in the light of early modern discussions on poetry, oscillating between criticism and depreciation, apology and approval of some of its aspects. The erudite nature of the Zodiacus, referred to by readers and publishers as ‘an extremely learned work,’ was reflected in the wealth of philosophical considerations and issues in various fields that were incorporated into the matter of poetry, becoming an important building block of the allegorical plot of the poem. Their unveiling is the core part of the last part of the second chapter (The Garden of Voluptas and the Platonic Universe). The next chapter (At The Interface of Genres) focuses on the genological issues of the analyzed piece - attention has been paid many times to its hybrid form, which does not lend itself to simple classifications. First of all, the Zodiacus was considered as poema didascalicum, discussing the implementation of this genre’s determinants in the work, such as the teacher-student constellation, the changing roles of the speaking subject, the poetic self-consciousness, poetic simultaneity, as well as digressions and allusions. The work of Palingenius, although belonging to didactic poetry, shows some departures from this genre and stands out against the background of its ancient and modern varieties. It clearly shows the genetic determinants of satire, for which Julius Caesar Scaliger, a sixteenth-century critic, believed it to be. The Zodiacus is an example of a mixture of its different variants that coexisted in Renaissance literature. It was also conceived as a sui generis poetic encyclopaedia. This cycle of knowledge has already been reflected in the metaphorical title of the work, in its multi-thematic nature, unusal among ancient and early modern didactic poems, as well as in the text’s cyclical form. Chaos and excess, noticeable in all books and already criticized in the 16th century, were treated as aesthetic categories that include the poem in a group of miscellanea, similar in structure to silvae and polymathy works - a sort of ‘poetic poikilography’. At the end of Chapter 3, it was considered whether Zodiacus vitae could function as a copia rerum et verborum. The piece was interpreted here in two ways: as a result of topical culture and a work that clearly co-created it. From among the numerous gnomic topoi appearing in its 12 books, several dozen of the most common ones were selected and their various verbal variants were presented. Recommended in school teaching, e.g., by Philip Melanchthon, Rudolphus Agricola or Erasmus of Rotterdam, loci communes serving as key words or headers (capita, tituli), were often written on the margins of works before they found their way to students’ commonplace books. The fact that the Zodiacus vitae could be read in this way is indicated by the numerous headers on the margins of many copies of the poem. This means that it could become the building blocks of the linguistic background of several generations of readers, including 16th- and 17th-century students, and - in the longer term - an integral part of school essays and other papers. Chapter 4 (The Zodiac of Life in Readership in the Republic of Poland, Pomerania and Silesia in the 16th-17th Centuries) is devoted to the readership of the Zodiacus in these areas in the Early modern era. The poem is mentioned in the inventories of townspeople, nobility, and magnates, as well as famous booksellers in prominent book trade centers in Krakow and Lviv. The main source material for the research was a group of 72 copies of the work found in the collections of Polish libraries. Their provenance signs reveal well-known owners and institutions - public, school and monastic libraries. An analysis of copious amounts of marginal notes in the extant copies of the poem sheds some light on the aspects of the poem that were of most interest to its readers. A continuation of these considerations is the examination of the issue of the Zodiacus’ circulation in Protestant schools in Poland, Pomerania and Silesia – this phenomenon was simultaneous to its functioning in the English education during Elizabethan times. The poem was recommended for reading, among others in Protestant gymnasia in Toruń and Gdańsk in the 16th century, and in a Calvinist school in Bełżyce in the 17th century. An example of how it was read in a school setting is the anonymous Nota scripta ad Palingenium - an extensive, 90-page student commentary on the first 4 books of the work. This book, which explores the poetics, literary sources and readership of the Zodiacus vitae in early modern Poland, Silesia and Pomerania, expands on current knowledge and updates previous findings, including in-depth reflection on its poetological contexts in the scope of studies, presenting Palingenius’ poem in the light of various references and meanings.