Bukhara dialects in light of European 18th and 19th century lexicographic sources

Bibliogr. s. 219-234

Będące przedmiotem tej pracy języki i dialekty bucharskie były etnolektami używanymi w Chanacie Bucharskim oraz koloniach zamieszkałych przez emigrantów i wysiedleńców z Buchary w inne rejony historycznego Turkiestanu lub dalej na Syberię. Dysponujemy wiedzą o tych dialektach dzięki zapiskom podróżników, dyplomatów, geografów i etnografów z XVIII wieku, a także leksykografów z XIX wieku. Opierając się na lokalnie pozyskiwanych informacjach, wyrażali oni rozbieżne opinie na temat afiliacji lub klasyfikacji genetycznej tych dialektów. Ówcześni orientaliści skupiali się na kwestii, czy opisywany przez nich język bucharski jest dialektem tureckim (tatarskim, turkmeńskim, uzbeckim) z silnymi leksykalnymi wpływami perskimi, czy też dialektem perskim (tadżyckim). W swej księdze Linguarum totius orbis vocabularia comparativa augustissimae cura collecta (1787–1789) Peter Simon Pallas w ogóle nie wymienia języków uzbeckiego ani tadżyckiego, a bucharski umieszcza wśród dialektów tatarskich. Z kolei Julius von Klaproth w swym monumentalnym dziele Asia Polyglotta (1823) polemizuje z Pallasem w rozdziale "Was sind die Bukharen?" (Kim są Bucharowie?), sugerując, że bucharski jest dialektem irańskim. Niniejsza praca jest poświęcona dialektom bucharskim, opisanym przez osiemnastowiecznych podróżników, z czasów schyłku Chanatu Bucharskiego (XVIII–XIX wiek). Państwo to, które istniało przez ponad cztery stulecia, założone przez Uzbeków z centralnym ośrodkiem w Mawarannahrze, w różnych okresach rozciągało się też na inne rejony Azji Środkowej. W pierwszej połowie XVIII wieku graniczyło od północy z chanatem kokandzkim, od wschodu z chanatem badachszańskim, od południa z Balchem (Królestwo Afganistanu), a od zachodu z chanatem Chiwy. Celem pracy jest scharakteryzowanie słownictwa obu dialektów bucharskich (irańskiego i uzbeckiego), utrwalonych w opracowaniach leksykograficznych od XVIII do początku XX wieku. Przeprowadzona analiza jasno wskazuje na silne ziranizowanie dialektu uzbeckiego, przez co badacze (na przykład Klaproth) mieli wątpliwości, czy faktycznie należy on do rodziny języków tureckich. Również dzisiaj w Bucharze i Samarkandzie występuje zjawisko dwu-, a nawet wielojęzyczności, które nie było uwzględniane przez wszystkich badaczy. Stąd brały się wątpliwości co do tego, jakim językiem posługują się Bucharczycy. Książka zawiera analizę charakterystycznej dla obu dialektów bucharskich leksyki, a także przykłady tych słów w słowniku definicyjnym z ich etymologią i znaczeniami.

The Bukhara languages and dialects that are the subject of this work were ethnolects spoken in the Bukhara Khanate and in colonies inhabited by emigrants and displaced persons from Bukhara to other regions of historical Turkestan or further to Siberia. They are known from the notes of travelers, diplomats, geographers and ethnographers of the 18th and lexicographers of the 19th century, who, however, relying on local informants, had varying opinions about their affiliation or genetic classification. The orientalists of that time focused on the discussion about whether the Bukharan they described was a Turkic dialect (Tatar, Turkmen, Uzbek) with strong Persian lexical influences, or a dialect of Persian (Tajik). In his Linguarum totius orbis vocabularia comparativa augustissimae cura collecta (1787–1789), Peter Simon Pallas does not mention either the Uzbek or Tajik languages at all, but places Bukhara among the Tatar dialects. In turn, Julius Klaproth, in his monumental work Asia Polyglotta (1823), polemicized with Pallas in the chapter Was sind Bukharen? (Who are the Bukharians?) suggesting that Bukharian was an Iranian dialect. This work is devoted to the Bukhara dialects, described by 18th-century travelers, from the times of the decline of the Bukhara Khanate (18th-19th century). The state, which existed for more than four centuries and was founded by Uzbeks with its center in Mawarannahr, also covered other regions of Central Asia at various times. In the first half of the 18th century, it bordered on the north with the Khanate of Kokand, on the east with the Khanate of Badakhshan, on the south with Balkh (Kingdom of Afghanistan), and on the west with the Khanate of Khiva. The aim of this work is to characterize the lexis of both Bukhara dialects (Iranian and Uzbek) preserved in lexicographic works from the 18th to the early 20th century. Its analysis clearly indicates that the Uzbek dialect was heavily Iranianized, hence researchers (like Klaproth) had doubts whether it really belonged to a Turkic family. Similarly today, in Bukhara and Samarqand there is a phenomenon of bilingualism and even polylingualism, which not all researchers took into account. Hence, there were doubts as to what languages the Bukharians spoke. Th is book presents the dialectal analysis of the lexica characteristic of two Bukharan dialects, as well as the examples of these words in the explanatory dictionary, the etymology of the words, and their meanings.