The works of Daniil Kharms : a study in the poetics of the body

Dostęp do publikacji jest możliwy w Archiwum UJ

Niniejsza rozprawa doktorska jest opowieścią o cielesności w utworach rosyjskiego poety Daniiła Charmsa (1905-1942). Twórczość Charmsa pozostała w dużej mierze nieznana za krótkiego życia autora i musiało minąć wiele dziesięcioleci, zanim w świecie literatury przyznano należne jej miejsce, niemniej obecnie doczekała się już bogatej literatury krytycznej, a także wielu entuzjastów i popularyzatorów. W literaturze akademickiej Charms bywał już określany mianem twórcy absurdalnego, analizowany w kontekście ówczesnych prądów artystycznych i filozoficznych. Niniejsza praca skupia się tymczasem na istnieniu ciał i cielesności w utworach poety. O wyborze tematu przesądziło przekonanie autorki, że Charmsowskie ciała pozwalają zrozumieć ten szczególny splot erotyki, przemocy i języka, który stanowi o wyjątkowości tego twórcy. We wstępie opisano pokrótce zasadnicze tezy pracy, a także wskazano szersze intelektualne inspiracje, które służyły autorce za wskazówki przy pisaniu rozprawy. Otwierający właściwą pracę rozdział pierwszy zawiera zarys biograficzny. Autorka uznała za konieczne, by przed przystąpieniem do lektury ciał fikcyjnych Charmsowskich bohaterów przywołać in extenso biografię Daniiła. Ta konieczność wynika z dwóch względów. Po pierwsze, Charmsowska biografia staje się pretekstem do osadzenia twórczości w życiu towarzyskim i intelektualnym lat dwudziestych, jakie stało się udziałem poety, i pozwala oddać realia epoki, bez których zrozumienie materialnego konkretu poezji Charmsa nie jest możliwe. Po drugie, biografia staje się kluczem, który organizuje rozprawę i warunkuje podział na kolejne dwa rozdziały, w których uwagę poświęcono twórczości. Za Jeanem-Philippem Jaccardem autorka przyjmuje za kluczową cezurę zsyłkę do Kurska w 1931 r. Twórczość sprzed zsyłki jest przedmiotem rozdziału drugiego, natomiast twórczość od 1931 r. aż do tragicznej śmierci - rozdziału trzeciego. Należy przy tym zaznaczyć, że paradoksalnie rozdział pierwszy poświęcony biografii jest rozdziałem najbardziej oddalonym od materialnego konkretu - składają się nań odniesienia, cytaty i szerszy portret czasów i środowiska Charmsa - podczas gdy rozdziały drugi i trzeci pozostają możliwie jak najbliżej świata przedstawionego, jaki pozostawił w swojej literaturze Charms. Uwaga ta nie odnosi się jednak do końca Charmsowskiej biografii - tragiczna głodowa śmierć w leningradzkim więzieniu przypomina o pierwszym z Charmsowskich ciał, jego własnym. Zgodnie z chronologicznym podziałem wspomnianym powyżej rozdział drugi dotyczy ciał w utworach Charmsa z lat dwudziestych. Bliską lekturę wybranych utworów zorganizowano wokół wybranych awangardowych koncepcji (jak w przypadku podrozdziału "Cięcie", w którym autorka odwołuje się do perspektywy zaproponowanej przez malarstwo kubistyczne) lub tematów (jak w przypadku podrozdziałów "Walka" lub "Erotyka i prokreacja"). Przewodnią myślą rozdziału jest wolność Charmsowskich ciał, znajdujących się w nieustannym ruchu, unoszących się w nieprzerwanym pędzie i locie. Wolność ciał Charmsowskich bohaterów jest przy tym radykalna, ponieważ są one wolne nawet od programowych obowiązków, jakie narzucała literaturze awangarda - jak zauważa autorka, "wypisują się z wszelkich powinności". Próbując uchwycić sposób istnienia tych ciał, autorka proponuje, by myśleć o nich w kategoriach głębokiej egzystencjalnej wolności, "jako o ciałach przygotowujących się na zmartwychwstanie lub już zmartwychwstałych". Rozdział trzeci zaświadcza o przemianie, jaką przeszła twórczość Charmsa w latach trzydziestych. Podobnie jak w przypadku rozdziału drugiego, lekturę utworów podzielono w oparciu o zagadnienia tematyczne (między innymi podrozdziały "Agresja" i "Głód") lub abstrakcyjne kategorie (podrozdział "Perspektywa i koło"). Nietrudno przy tym dostrzec, że niektóre z podrozdziałów w rozdziale trzecim stanowią odpowiedź na fragmenty rozdziału drugiego (na przykład odpowiednio podrozdział "Unoszenie się" w rozdziale drugim i "Upadek" w trzecim). Twórczość Charmsa z lat trzydziestych przegląda się zatem w twórczości z lat dwudziestych. Z lektury tych późniejszych utworów wyłania się zupełnie inny niż w latach dwudziestych obraz ciała. Bohaterowie nie spełniają się już w awangardowym marzeniu o locie, a ich ciała nabierają ciężaru i ciągną ku ziemi. Zniknęła wcześniejsza powietrzna lekkość, utwory zaludniły się licznymi postaciami, które podglądają się, śledzą, popychają, uderzają. Ciała stają się źródłem głębokiego niespełnienia, przy czym niespełnienie to - obok głodu i pustki - przybiera formę najbardziej radykalną, ponieważ nawet cierpiąc i umierając, ciała te nie są w stanie cierpieć i umrzeć do końca. Z tego też względu w odniesieniu do lat trzydziestych autorka proponuje przeformułować tezę z poprzedniego rozdziału: w latach trzydziestych ciała Charmsa nie przygotowują się na zmartwychwstanie, ale niczym upiory wloką się "na granicy życia i nieżycia". Zniknęła obietnica zmartwychwstania. W zakończeniu niniejszej rozprawy autorka podsumowuje wnioski z lektury. Zakończenia utworów Charmsa są zazwyczaj zwięzłe i raptowne. Na kilku ostatnich zwięzłych stronach niniejszej pracy autorka przypomina o radykalnym pragnieniu tych ciał - pragnieniu tak trudnym do spełnienia - by istnieć, żyć i umierać poza polityką.

The study contemplates the representation of the body in the works of the Russian poet Daniil Kharms (1905-1942). Kharms's poetry remained largely unknown during his short life, and many decades passed before its value became fully recognised. By now, Kharms's poems have gained popularity and become the subject of much critical interest. The poet has been linked to the theatre of the absurd and placed among the writers of nonsense poetry, while his works have been discussed in the context of early 20th-century developments in the arts and in philosophy. This study takes up the subject of the body and corporeality in Kharms's oeuvre and demonstrates the ways in which eroticism, violence and language combine to create the poet's unique voice. The study opens with an introductory chapter, which briefly presents the main arguments developed in the dissertation. The chapter provides also the broader field of intellectual inspiration that laid down the foundations for the interpretative perspectives adopted throughout the work. The first analytical chapter of the study offers a biographical sketch of Daniil Kharms's life, as it is apt that a study exploring the body and physicality in his poetry should begin with a discussion of Kharms's own physical existence. The biographical information is also of consequence to the following analysis for two main reasons. In the first place, it provides the necessary context of the vibrant intellectual sociability of the 1920's, in which Kharms took an active part, and without which it would be difficult to understand and appreciate much of the reference to concrete objects and materiality in his work. Secondly, following Jean-Philippe Jaccard's periodisation of the poet's output, the events in Kharms's life determine the organisation of the dissertation, and thus the works produced before 1931 and Kharms's exile to Kursk are analysed in Chapter Two, and those subsequently produced until the poet's tragic death are the subject of the discussion in Chapter Three. Paradoxically, the first chapter, which furnishes the more concrete and factual references to Kharms's life and times may appear farthest removed from the poetic material analysed in the chapters that follow. These analytical chapters offer close readings of the poems and explore in depth the represented worlds of Kharms's literary output. However, the reality of the poet's actual existence and that of his literary worlds come poignantly together at the moment of Kharms's tragic death of starvation in a Leningrad prison. The event serves as a reminder that the first and most important body of Kharms's to be mentioned must always be his own. The second analytical chapter of the dissertation investigates the representation of the body in the poems written by Kharms in the 1920's. The analyses are organised around the relevant avangarde concepts as reflected in the scrutinised works (for instance, the section "The Scission" employs the interpretational perspectives inspired by cubist art), or around the recurring themes in Kharms's poetry (for instance, the sections "Fighting" or "Eroticism and Procreation"). The readings offered in the chapter point to the freedom of the body as envisaged by Kharms: the bodies in the poems of the period appear to be in constant motion: they fly, leap and whirl. The freedom they enjoy seems truly total; they are bound by no constraints or rules, not even those governing avangarde literature. They do indeed, as it is put in the chapter, "elude all commitment and obligation". The conclusions of the chapter propose to view the body in Kharms's early poems as epitomising the ultimate existential freedom "of bodies readying themselves for resurrection or resurrected already". The third chapter notes the changes in the representation of the body in Kharms's poetry of the 1930's. As in the earlier chapter so here the analysis is structured around the key themes (for instance, "Aggression" or "Hunger") or abstract motifs recurring in the poems (for instance, the section "The Perspective and the Circle"). In many ways the subchapters form a response to the analyses presented in Chapter Two (for instance, the section "Rising" from Chapter Two has its counterpart in "The Fall" in Chapter Three). Such pairings demonstrate more clearly the differences in the treatment of the body between the poems written before and those produced after 1931. The vision of the body which emerges in the later poems stands in sharp contrast indeed to the one suggested by the poems of the 1920's. The characters no longer realise the avangarde dream of weightless flight; on the contrary, their bodies become heavy and gravitate downwards. The ethereal lightness has gone, and instead, the poems become peopled with figures that bump into each other, push one another, stalk or spy on each other. The body has also become the source of discontent and frustration, which is often symbolised by hunger or emptiness, or which, at times, becomes expressed even more radically: when the suffering bodies cannot - even in suffering or death - find the ultimate relief. Thus, the conclusions of this chapter posit that in the portrayal of the body, Kharms's later poetry achieves the reversal of the effects achieved in his earlier poems. In the 1930's, the body for Kharms is no longer preparing for resurrection; it merely subsists, like a demon, somewhere between life and death. The hope for resurrection is no more. The closing chapter presents the final conclusions, and aims to be in keeping with the finishing lines in Kharms's poems, which are often concise and may even appear somewhat abrupt. Thus, the last pages of the dissertation offer a brief reflection on the fundamental need of the body as it transpires in Daniil Kharms's poetry, the need so apparently difficult to attain: to be, live and die, away from politics.