Sense of agency in the classical Indian philosophy (Sāṃkhya-Yoga)

Artykuł stanowi rozszerzoną i nieco zmienioną wersję anglojęzycznego tekstu: M. Jakubczak, The Problem of Psychophysical Agency in the Classical Sāṃkhya and Yogaperspective, "Argument: Biannual Philosophical Journal", t. 5(1)/2015, s. 25-34.

Artykuł omawia poczucie sprawczości (kartṛtva) w kontekście filozofii indyjskiej, skupiając się na najstarszych zachowanych tekstach klasycznej tradycji sankhja-jogi. Autorka stawia trzy główne pytania: czym jest działanie w ujęciu Sankhjakariki (Sāṃkhyakārikā, ok. V n.e.) i Jogasutr (Yogasūtra, ok. III n.e.)?; kto jest podmiotem działania, tj. sprawcą?; jaki czyn uznawany jest za właściwy i moralnie dobry? Pierwsza część artykułu przedstawia ogólną koncepcję działania – zarówno tego, które jest wykonywane celowo, jak i tego, które jedynie się zdarza – utożsamianego przez Patańdżalego i Iśwarakrisznę ze spontaniczną przemianą natury (parināma) zdeterminowaną przez uniwersalną zasadę przyczynowości (satkārya). Następnie Autorka omawia trzy kategorie działań wyodrębnione ze względu na ich przyczyny, tj. sprawczość wewnętrzną (ādhyātmika), sprawczość zewnętrzną (ādhibhautika) i tzw. sprawczość "boską" (ādhidaivika). Druga część artykułu podejmuje problematykę autonomii sprawcy i psychofizycznej integralności podmiotu działania. Szczególna uwaga zwrócona została na dwa zagadnienia: związek pomiędzy podmiotem działania a jego zdolnością do percepcji i poznania, a także kluczowe rozróżnienie pomiędzy sprawcą a Ja w na gruncie tradycji sankhja-jogi. Pokrótce omówiona została także samoświadomość podmiotu działania i samoocena moralna osoby sprawczej. Ponadto rozważona została kwestia skuteczności działania w teraźniejszości i przyszłości (tj. karman, karmāśaya, saṃskāra, vāsanā) oraz kryteriów czynu właściwego, czy też dobrego, spełnianych dzięki realizacji wglądu medytacyjnego (samādhi) i dyscypliny moralnej (yama).

The paper discusses the sense of agency (kartṛtva) in the context of Indian philosophy, focusing on the oldest preserved texts of the classical tradition of Sāṃkhya–Yoga. The author raises three major questions: what is action in terms of Sāṃkhyakārikā (ca. fifth CE) and Yogasūtra (ca. third CE)?; whose action is it, or what makes one an agent?; what is a right act and morally good action? The first part of the paper reconsiders a general idea of action—that both deliberately done and that which ‘merely’ happens—identified by Patañjali and Ῑśvarakṛṣṇa with a permanent change or transformation (pariṇāma) determined by the universal principle of causation (satkārya). Then, a threefold categorization of actions according to their causes is presented, i.e. internal agency (ādhyātmika), external agency (ādhibhautika) and so called ‘divine’ agency (ādhidaivika). The second part of the paper undertakes the problem of agent’s autonomy and a doer’s psychophysical integrity. Among the main issues exposed in this context there are: the relationship between an agent and its capacity of perception and cognition, as well as Sāṃkhya–Yoga crucial distinction between ‘a doer’ and ‘the self’. The agent’s self-awareness and his or her moral self-esteem is also briefly examined. Moreover, the efficiency of action in presence and future is discussed (i.e. karman, karmāśaya, saṃskāra, vāsanā) together with the criteria of a right act accomplished through a meditative insight (samādhi) and moral discipline (yama).