Monika Kamińska Instytut Archeologii UJ Grody południowo-zachodniej Rusi w okresie od 1240 do 1340 r. w świetle źródeł archeologicznych i historycznych. Praca doktorska SPIS TREŚCI I. Wstęp, cel i zakres pracy 5 I.1. Zakres merytoryczny 8 I.2. Zakres chronologiczny 11 I.3. Zakres geograficzny 15 I.3.1. Geografia fizyczna i historyczna południowo-zachodniej Rusi 15 I.3.1.1. Środowisko przyrodnicze 15 I.3.1.2. Regiony geograficzne i krainy historyczne 18 I.3.1.3. Geografia historyczna regionu i podział administracyjny Rusi 28 I.3.2. Granice dzierżawy Romanowiczów 38 I.3.2.1. Granica polsko-ruska, przebieg i metody jej rekonstrukcji 38 I.3.2.2. Granica północna: pogranicze rusko-bałtyjskie, kwestia tzw. Rusi Czarnej i ziemi pińskiej 47 I.3.2.3. Zasięg władztwa Romanowiczów w innych kierunkach: przebieg granicy północnowschodniej i wschodniej (pogranicze wołyńsko-pińskie i wołyńsko-kijowskie) 51 I.3.2.4. Południowy zasięg władztwa Romanowiczów: problem granic politycznych, etnicznych i kulturowych 53 II. Grody południowo-zachodniej Rusi 67 II.1. Zarys dziejów Rusi Halicko-Wołyńskiej w 2. połowie XIII-1. połowie XIV w. 67 II.1.1. Kontakty rusko-ordyńskie 69 II.1.2. Kontakty rusko-litewskie 71 II.1.3. Kontakty rusko-polskie 72 II.1.4. Kontakty rusko-węgierskie 73 II.1.5. Stosunki litewsko-polskie a Ruś (i Orda) po 1340 r. 73 II.2. Charakterystyka źródeł pisanych i literatury przedmiotu 75 II.2.1. Źródła ruskie 75 II.2.2. Źródła łacińskie 78 II.2.3. Źródła „wschodnie‖: hebrajskie, arabskie, perskie i greckie 79 II.2.4. Literatura historyczna i archeologiczna poświęcona Rusi XIII-XIV w. 81 II.2.5. Źródła kartograficzne 84 II.3. Historia badań grodzisk średniowiecznych obszaru historycznej Rusi Halicko-Wołyńskiej 89 II.3.1. Zainteresowanie grodziskami ruskimi w XVII-XVIII w. 89 II.3.2. Początki i rozwój archeologii w wczesnośredniowiecznych grodzisk w wieku XIX 90 II.3.3. Okres międzywojenny w badaniach grodzisk 93 II.3.4. Archeologia powojenna w badaniach grodzisk wczesnośredniowiecznej Rusi w Polsce i Związku Radzieckim 94 II.3.5. Badania grodzisk po roku 1990 96 II.4. Systematyka grodzisk wczesnośredniowiecznych Rusi południowo-zachodniej 98 II.4.1. Najważniejsze prace poświęcone grodom Rusi południowo-zachodniej (katalogi, prace o charakterze syntetycznym, typologie grodzisk) 98 II.4.2. Opracowania regionalne grodów Rusi południowo-zachodniej 100 II.4.3. Zasady opisu grodzisk – kwestionariusz 105 II.5. Podstawy datowania średniowiecznych grodzisk 107 II.5.1. Ceramika 107 II.5.2. Inne zabytki datujące 114 II.5.3. Źródła pisane 123 II.5.4. Dendrochronologia, C14 i inne metody datowania bezwzględnego 124 II.6. Grody Rusi Halicko-Wołyńskiej w świetle analizy źródeł pisanych i archeologicznych 127 II. 6.1. Obraz grodów Rusi Halickiej i Wołynia w źródłach pisanych X-XIV w. 127 II.6.2. Charakterystyka staroruskiego budownictwa grodowego do połowy XIII w. (w świetle badań archeologicznych) 139 II.6.3. Grody ruskie po połowie XIII w. (w świetle badań archeologicznych) - kryzys czy rozwój? 153 II.7. Losy grodów po połowie XIII w. i po roku 1340 (zamki, cmentarze i inne elementy przestrzeni osadniczej) 162 II.7.1. Zamki 162 II.7.1.1. Ruskie „zamki‖ typu „motte‖? 163 II.7.1.2. Przegląd stanowisk 168 II.7.2. Klasztory, kościoły i cmentarze 188 II.7.3. Wnioski 190 II.8. Sieć grodów Rusi południowo-zachodniej przed i po najeździe mongolskim (analiza) 191 II.8.1. Dotychczasowe próby bilansu najazdów w mongolskich w XIII w. 192 II.8.2. Najazd mongolski 1240-1241 r. - źródła pisane a archeologia 193 II.8.3. Pokłosie konfliktu z Burundajem z 1259/1260 r. 195 II.8.4. Grody ruskie - czynniki zastoju i rozwoju w okresie rządów Romanowiczów 196 II.8.5. Sieć grodowa Rusi południowo-zachodniej w liczbach - analiza statystyczna 197 II.8.6. Wnioski na temat przemian budownictwa grodowego na Rusi południowo-zachodniej w 2. połowie XIII-1. połowie XIV w. 204 III. Zakończenie 205 IV. Bibliografia 208 V. Tabele stanowisk 339 V.1. Zestawienie głównych danych z katalogu (cz. I i II) 340 V.2. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych obwodu brzeskiego 357 V.3. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych obwodu chmielnickiego 358 V.4. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych obwodu czerniowieckiego 364 V.5. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych obwodu iwanofrankowskiego 370 V.6. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych obwodu lwowskiego 377 V.7. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych obwodu rówieńskiego 390 V.8. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych obwodu tarnopolskiego 398 V.9. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych obwodu wołyńskiego 407 V.10. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych województwa lubelskiego 418 V.11. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych województwa mazowieckiego 425 V.12. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych województwa podkarpackiego 427 V.13. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych województwa podlaskiego 435 VI. Mapy 438 VII. Katalog stanowisk 482 I. WSTĘP Na tle ogromnego terytorium Rusi, rozciągającego się od ziemi nowogrodzkiej po Wielki Step, wyjątkowe miejsce zajmowały jej południowo-zachodnie krańce – ziemie wołyńskie i halickie. Próbę ich zjednoczenia pod berłem jednego władcy, podjął protoplasta dynastii Romanowiczów – Roman Mścisławowicz. Wyjątkowość tych terenów na tle krain ruskiej ekumeny wynikała nie tylko z położenia na szlaku handlowym z Europy Zachodniej do Kijowa, ale także z bezpośredniego sąsiedztwa z łacińskim kręgiem kulturowym, z którego zachodnie krańce Rusi czerpały wzorce kulturowe, widoczne np. w unikatowej architekturze monumentalnej, datowanej już od XII w. Dzieje Rusi południowo-zachodniej w XII-1. połowie XIII w., jej relacje z Zachodem i Wschodem, kultura materialna i sztuka, były przedmiotem wielu studiów. Momentem przełomowym dla ziemi halickiej i Wołynia był koniec 1240 r., gdy również tutaj dotarły wojska mongolskie, po tym, jak zdobyły i zniszczyły Kijów oraz inne ważne grody Rusi Kijowskiej. Mongołowie przynieśli Rusi długotrwały okres kontroli politycznej, obowiązku płacenia daniny i stałego zagrożenia zakończony umownie w 1480 r. Podkreślić jednak należy, że model relacji rusko-mongolskich różnił się w poszczególnych częściach wielkiej ziemi Rurykowiczów. Jak wyglądało zwierzchnictwo mongolskie w odniesieniu do południowo-zachodniej Rusi? Jakie odzwierciedlenie tego stanu znajdujemy w tak specyficznym elemencie struktury państwowej, jakim jest sieć grodowa? Jakie szkody poczynili Mongołowie w 1240-1241 r. i czy Ruś spadkobierców Romana Mścisławowicza po najeździe mongolskim rzeczywiście „upadła‖? Odpowiedzi na te pytania częściowo udzielili już historycy, posiłkując się więc ich ustaleniami, jak i dokonując analizy źródeł archeologicznych, czyli pozostałości grodów, pisząca te słowa podejmuje próbę zarysowania zmian zachodzących w obrębie zachodnich peryferii Rusi w latach 1240 – 1340, przy uwzględnieniu oczywiście nierównomiernego zaawansowania badań i publikacji ich wyników odnośnie do reliktów poszczególnych grodów W historii mojego rozwoju naukowego, zainteresowanie kulturą dawnej Rusi pojawiło się już na etapie studiów licencjackich w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, więc jeszcze w ich trakcie podjęłam decyzję o rozpoczęciu studiów na drugim kierunku, na Wydziale Filologii Wschodniosłowiańskiej, który ukończyłam ze stopniem licencjata. Studia licencjackie i magisterskie w Instytucie Archeologii oraz równoczesne studia filologiczne były dla mnie okresem nie tylko kształtowania warsztatu archeologa „powszechnego‖, ale i archeologa-slawisty. Studia magisterskie na kierunku archeologia ukończyłam pod kierunkiem Promotora niniejszej rozprawy, prof. Jacka Poleskiego, który obdarzył mnie zaufaniem i przyjął mój pomysł na temat pracy doktorskiej. Wybór ten, przez pierwsze lata, zaowocował długimi kwerendami, podróżami po części wspomnianych w pracy stanowisk, zebraniem obszernej literatury, później zaś satysfakcjonującą, choć niekiedy żmudną, pracą, za nadzorowanie której chciałam serdecznie podziękować Profesorowi. Niniejsza praca powstawała głównie w latach 2015-2020, po mojej emigracji do Hiszpanii. Jako archeolog odczuwam dyskomfort z powodu niezamieszczenia w prezentowanej pracy większej liczby rycin ilustrujących wyniki badań wykopaliskowych na terenie grodzisk (głównie w katalogu), które były pierwotnie zaplanowane. Jak zazwyczaj bywa w takich przypadkach, skanowanie rycin i ich „wklejanie‖ do tekstu zaplanowane miałam na okres po zakończeniu pisania tekstu rozprawy. Niestety, wybuch pandemii koronawirusa odciął mnie na kilka miesięcy od dostępu do krajowych bibliotek (od kilku lat mieszkam i pracuję w Alicante, lecz dzięki życzliwym osobom zawsze mogłam skorzystać ze zbiorów bibliotecznych). Ostatnie kilka tygodni, które spędzam w Polsce, nie przyniosły radykalnej zmiany w tej sytuacji – w zdecydowanej większości przypadków biblioteki udostępniają swoje księgozbiory w minimalnych zakresie. Tak więc zmuszona byłam wykorzystać w pracy tylko te ryciny (na szczęście są wśród nich plany grodzisk), które zgromadziłam jeszcze przed wybuchem pandemii, jak i pojedyncze, które udało mi się pozyskać poprzez internetowy dostęp do publikacji. Mimo postępującej digitalizacji rozmaitych zbiorów bibliotecznych, przez te kilka lat powstawania pracy do wielu pozycji bibliograficznych dotrzeć mogłam jedynie dzięki pomocy polskich i ukraińskich kolegów, którym serdecznie dziękuję. Szczególne podziękowania w tym zakresie kieruję (w kolejności alfabetycznej) do Bożeny Figieli z Przeworska, Andrija Fylypčuka, Ivanny Papy i Nestora Rybčyns’kiego ze Lwowa, Myroslava Volońčuka z Iwano-Frankowska, Radosława Liwocha, Wiktora Węglewicza i Barbary Żurek z Krakowa oraz Piotra Kotowicza z Sanoka. Za konsultacje naukowe, pomoc w pozyskaniu materiałów bibliograficznych oraz za zaprezentowanie mi zbiorów zabytków z poszczególnych stanowisk dziękuję także T. Verbie z Łucka, S. Panyńce z Włodzimierza, I. Voznemu i A. Fedorukowi z Czerniowców i S. Ters’kiemu z Lwowa. W miejscu tym chciałabym również wspomnieć zawsze mi życzliwego Ś.p. dr Mychaiłę Fylypčuka ze Lwowa, który zawsze z chęcią gościł mnie na swoich wykopaliskach i pomagał w zdobyciu potrzebnej literatury. Nieoceniona w kwestii konsultacji z dziedziny historii była pomoc dr hab. Adriana Jusupovića z Warszawy i prof. Dariusza Dąbrowskiego z Bydgoszczy, którym dziękuję nie tylko za uwagi dotyczące posługiwania się źródłami historycznymi, ale i za przyjacielskie wsparcie oraz motywację do pracy. W końcu, za anielską cierpliwość i wyrozumiałość dziękuję narzeczonemu, Bruno. Kraków, wrzesień 2020 I.1. Cel i zakres merytoryczny pracy Tematem pracy jest odtworzenie dziejów sieci grodowej i specyfiki budownictwa obronnego południowo-zachodniej Rusi, terenów wchodzących w skład politycznej domeny dynastii Romanowiczów w okresie od 1240 r. do końca rządów dynastii, czyli roku 1340, kiedy to, po śmierci księcia Bolesława Jerzego, państwo Romanowiczów stało się polem politycznej rywalizacji między władcami Litwy i Polski. Zagadnienia losów ruskich grodów w interesującej nas części Rusi w latach 1240 – 1340 nie sposób omówić bez odniesienia się do lokalnej tradycji budowlanej i rozrostu terytorialnego południowo-zachodniej Rusi, który zapoczątkował podbojem Wołynia Włodzimierz Wielki. Polityka ta wymagała budowy i rozbudowy ośrodków ośrodków grodowych stanowiących ważny element ruskiej administracji państwowej na przyłączonych terenach. Obecnie dostępnych jest już kilka prac katalogujących grodziska ziemi halickiej i wołyńskiej w okresie staroruskim (Ратич 1957; Раппопорт 1967; Kуза 1996; Liwoch 2003; Kучинко 2009 i in.)1, brak jednak opracowania zbiorczego, ukazującego zmiany zachodzące w południoworuskim budownictwie obronnym po połowie XIII w., gdy warunki rozwoju sztuki fortyfikacyjnej pod względem politycznym stały się niekorzystne, szczególnie na terenach bezpośrednio graniczących z podporządkowanymi Mongołom2 terytoriami ziemi bołochowskiej, Porosia i Ponizia. Rok 1240 r. (lub, bardziej umownie, połowa XIII w.) uznawany jest przez historyków i archeologów za cezurę wczesnego i późnego średniowiecza przede wszystkim w Europie Środkowej (Kajzer 2014, 7-8; Kruppe 1981, 14; Piekalski 2007, 9-18), ale data ta jest znacząca także dla Europy Wschodniej (por. Dzieńkowski 2014, 151; Макаров 2003). Właśnie wówczas liczna grupa grodów upadła, została porzucona lub zmniejszyło się ich znaczenie. Przyjmuje się zatem w literaturze, iż główną przyczyną upadku większości ruskich grodów był najazd mongolski z końca 1. połowy XIII w. (jak wynika z większości opracowań tematyki grodów południowej Rusi, gros założeń obronnych funkcjonowało umownie „do połowy XIII‖ lub, bardziej ogólnie, „do XIII w.‖; por. np. Винокур, Телегін 2008, 361-388; Древняя… 60-61; Куза 1989, 72-79, 82-84). Nie zawsze jednak takie ustalenia badaczy poparte są wyrazistymi odkryciami – śladami, jakie pozostawiły ataki Mongołów (takimi, jak zgliszcza, szczątki ofiar najazdów czy znaleziska 1 Zestawienia i klasyfikacje grodzisk południowo-zachodniej Rusi omówione zostaną w kolejnym rozdziale. 2 W odniesieniu do stepowych najeźdźców w XIII w. w literaturze stosuje się zwyczajowo określenie „Mongołowie‖, zaś szeroko pojętych Ordyńców (stepowców, ale i ludność osiadłą Ordy) od wieku XIV po czasy nowożytne nazywa się już „Tatarami‖ (por. Kamińska 2015, 226-227). militariów najeźdźсy). Wiele stanowisk wydatowanych zostało na podstawie znalezisk ułamków ceramiki z badań powierzchniowych lub niewielkich sondaży. W tym miejscu należy podkreślić, że zarówno przekazy historyczne, jak i archeologia dostarczają też informacji o grodach, które przetrwały burzliwy wiek XIII w. oraz o zupełnie nowych ośrodkach, założonych właśnie w tym stuleciu. Tematyka dziejów grodów ruskich w stuleciu po najeździe mongolskim z 1240-1241 r. w pierwszej kolejności wymaga zagłębienia się w rozproszone publikacje historyczne i archeologiczne (nierzadko są to tylko krótkie sprawozdania w wykopalisk), następnie uwzględnienia najnowszych badań (wszystko to w celu poszukiwania specyfiki zmian w budownictwie grodowym, które nastąpiły w 2. połowie XIII w.), a w rezultacie zestawienia ich z oddziałującymi na nie zewnętrznymi i wewnętrznymi czynnikami politycznymi. Na omawianym obszarze, którego dokładne granice nakreślone zostaną w dalszej części pracy, odkryto do tej pory ponad 400 grodzisk datowanych mniej lub bardziej precyzyjnie na okres funkcjonowania Rusi kijowskiej, czyli do najazdu Mongołów, a w niektórych przypadkach nawet do XIV w. Grupą reprezentatywną dla całego obszaru Rusi Halicko-Wołyńskiej, poddaną szczegółowej analizie, będą grody znane z kart źródeł pisanych, przede wszystkim z latopisów ruskich. Wedle szacunków autorki źródła pisane do roku 1240 wspominają ok. 69 grodów, zaś po tej dacie do 1340 r. wymieniają ponad 80 toponimów, które można identyfikować z grodami. Na dokładne przeanalizowanie wszystkich grodzisk średniowiecznej Rusi południowo-zachodniej nie pozwala nierównomierny i niezadowalający stan badań, a sam projekt analizy tak ogromnej liczby stanowisk jest zwyczajnie ponad siły jednego człowieka (mimo, iż takie próby były w przeszłości podejmowane). Oczywistym walorem stanowisk wspomnianych w przekazach pisanych jest przede wszystkim datująca wartość źródeł. Wykaz stanowisk i szczegółowe informacje na temat rozpoznania archeologicznego poszczególnych grodzisk znajdują się w części katalogowej pracy. Kolejnym argumentem za wyborem tej grupy grodów przy użyciu zasady pars pro toto jest fakt, iż grody znane z przekazów źródłowych od X po XIV w. stanowią wcale niemałą (por. katalog) część całości zbioru znanych dotychczas pozostałości wczesnośredniowiecznych grodów państwowych ziemi halickiej i wołyńskiej. Rozważań na temat schyłkowej fazy budownictwa grodowego południowo-zachodniej Rusi nie sposób oddzielić od kontekstu politycznego oraz ogólnej wiedzy na temat tradycji ruskiego budownictwa obronnego, zatem zdaniem autorki niemożliwe byłoby napisanie na ten temat pracy stricte archeologicznej ani stricte historycznej. Autorka, nie będąc z wykształcenia historykiem, prócz samodzielnego wykorzystywania źródeł pisanych posiłkować się będzie zatem bogatą literaturą historyczną poświęconą dziejom państwa Romanowiczów. Celem prezentowanej pracy jest zatem pokazanie i zdefiniowanie procesów zachodzących w budownictwie obronnym Rusi pod rządami Daniela Romanowicza i jego następców. Ponadto ważnym elementem studiów będzie uaktualnienie, uzupełnienie, uściślenie oraz korekta informacji zawartych w dotychczasowych studiach nad geografią historyczną średniowiecznej Rusi południowo-zachodniej, poczynając od XIX-wiecznych prac N. Barsowa (Географический словарь русской земли, Вильно 1865; poprawioną wersję tego wydania stanowią: Очерки русской исторической географіи. Географія начальной (несторовой) летописи, Варшава 1885) i Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich (dalej: SGKP) poprzez imienne i geograficzne indeksy wydań latopisów i prace o charakterze historyczno-lingwistycznym (np. zawierający błędy i opuszczenia indeks nazw geograficznych Latopisu ipatijewskiego w t. II ПСРЛ, С.-Петербург 1908; Указатель к восьми томам Полного собрания русских летописей, Отдел 2: Указатель географический (А–Ф), Санкт-Петербург 1907; Етимологічний словник літописних географічних назв Південной Русі, ред. О. С. Стрижак, Київ 1985) po nowsze, lecz również niepozbawione błędów, prace. I.2. Zakres chronologiczny Zakres chronologiczny niniejszej pracy obejmuje okres stu lat od niszczycielskiego wtargnięcia Mongołów na teren Wołynia (koniec 1240 r.)3 po oficjalne wygaśnięcie dynastii Romanowiczów (1340 r.)4. Co za tym idzie, podstawą części analitycznej pracy będą założenia grodowe, które przetrwały najazd mongolski i kontynuowały swe istnienie w XIII i XIV w. oraz grody wzniesione w okresie po 1240 r. aż do końca lat 30. XIV w. Dokonana zostanie analiza porównawcza tych grodów ze znanymi ze źródeł pisanych grodami wzniesionymi przed rokiem 1240 (patrz: katalog), podczas której wielokrotnie będę się posiłkowała najnowszą wiedzą na temat budownictwa obronnego na terenie całej Rusi w X-XIV w. 3 Nastąpić to musiało po zdobyciu przez Mongołów Kijowa. Za datę dzienną upadku miasta powszechnie uznaje się 6.XII.1240 r. Pierwszymi zdobytymi po Kijowie grodami był Kołodjażyn (gród pogranicza kijowsko-wołyńskiego) oraz wołyńskie grody Kamieniec i Izjasławl (Kronika.... przyp. 711-715, 161-162). 4 Za koniec rządów dynastii Romanowiczów uznawana jest śmierć Bolesława Trojdenowicza, który przeszedł do historii jako Jerzy II. Ostatnimi Romanowiczami wywodzący się bezpośrednio z linii Daniela byli zmarli w tajemniczych okolicznościach Andrzej i Lew II. Ze względu na brak źródeł, pewnym jest jedynie, iż w roku 1323 książęta już nie żyli (Bieniak 2000, 387). Bolesław (Jerzy), Romanowicz po matce – siostrze swych poprzedników, był księciem mazowieckim zaakceptowanym przez większość bojarstwa (choć, jak się później okazało, władca próbował zmienić „prawo i wiarę‖ na Rusi) (Бєняк 2001, 82-83), które w ostatnich dekadach istnienia państwa Romanowiczów zdawało się odgrywać jeszcze większą niż dotąd rolę. Rządy władcy przedstawione zostały przede wszystkim w źródłach polskich – jednym z najbardziej istotnym względem niniejszej pracy dokonań władcy było nadanie prawa magdeburskiego Sanokowi. 5 Jak wynika z Opowiadania o najeździe Batu, zawartego w Kronice halicko-wołyńskiej, nie doszło wówczas do otwartego starcia wojsk władcy z Mongołami, bowiem Daniel przebywał wówczas na Węgrzech (Kronika... 162). Konsekwencjom najazdu mongolskiego w 1240 r. czoła musiał stawić książę Daniel Romanowicz5, syn wybitnego władcy i założyciela dynastii, Romana, który w 1199 r. zjednoczył ziemię włodzimierską i halicką. Daniel, od najmłodszych lat zmuszony był walczyć o władzę i o utrzymanie wpływów na rozległym i niejednolitym obszarze Rusi południowo-zachodniej – np. na tronie halickim zasiadał aż 5 razy (Dąbrowski 2012, 207). Po ataku Mongołów, państwo Daniela, choć stało się lennikiem Ordy, było liczącym się graczem na arenie wydarzeń politycznych w Europie Środkowo-Wschodniej. Ruś Romanowiczów, rządzona przez spadkobierców Daniela trwała do 1340 r. Bolesław Jerzy (Jerzy II), Romanowicz po kądzieli, pozostawił państwo bez spadkobiercy, co wykorzystali władcy państw ościennych. Do tego krótkiego opisu sztywnych ram chronologicznych zawartych między dwiema datami rocznymi, dodać należy zwięzłe uzupełnienie podkreślające zmiany polityczne i kulturowe, jakie przyniósł upadek lokalnej dynastii. Wołyń natychmiast po śmierci Jerzego II przejęty został przez księcia litewskiego Lubarta, zaś obszar Rusi Halickiej po okresie walk zajął Kazimierz Wielki, a wprowadzone przez króla polskiego zmiany organizacyjne i osadnicze zamykały okres funkcjonowania Rusi Romanowiczów w wymiarze politycznym, lecz nie oznaczały one końca kulturowej „ruskości‖ tych ziem. Zagadnieniem historii wykraczającej poza ramy chronologiczne pracy sensu stricto, lecz wartym wspomnienia we wstępie, jest kwestia końca sąsiedztwa terytoriów (podbitej) Rusi Halickiej i Ordy. Ważnym w kontekście datowania znalezisk ordyńskich z tych terenów jest okres tzw. wielkiej zamieci politycznej w Ordzie, który w przypadku Podola kończy się porzuceniem tych ziem przez tatarskie elity. W 1359 r. wskutek rebelii zginął chan Berdi Beg. Śmierć chana rozpoczęła kryzys polityczny, który połączony z głodem i zarazą doprowadził do stopniowego wycofywania się Ordyńców z terenów peryferyjnych. Ostatnią datą, którą należy zatem przywołać we wstępie jest rok 1362, kiedy to wojska litewskie pod wodzą Olgierda pokonały Tatarów w bitwie nad Sinymi Wodami, co uznaje się za kres ordyńskiej kontroli nad znaczną częścią ziem późniejszej Ukrainy: ziemi kijowskiej, czernihowskiej i Podola (Черкас 2013, 137-138, 142). Ze względu na to, iż prezentowana rozprawa ma charakter dzieła interdyscyplinarnego – historyczno-archeologicznego, na zakończenie opisu zakresu chronologicznego, odnieść należy się do chronologii Rusi w ujęciu archeologicznym (zagadnienie to rozwinięte zostanie w dalszej części pracy) i wymienienia podziałów chronologicznych epoki średniowiecza, jakimi posługują się badacze z różnych państw. Periodyzacja wczesnego średniowiecza w przypadku Polski środkowo-wschodniej zawarta jest pomiędzy V a połową XIII w. Starszą fazę tego okresu wyznaczają znaleziska związane z kultury wczesnosłowiańskiej, a najmłodszą – głębokie zmiany społeczno-kulturowe spowodowane urbanizacją, migracjami, czy pojawianiem się nowych technologii (np. w garncarstwie; por. Dulinicz 2001; Kruppe 1981, 14; Parczewski 1988; Piekalski 1999, 21, 29; Rzeźnik 1999, 125 i in.). Zdaniem L. Kajzera (2014) zmiany te rozpatrywać należy regionalnie i tak np. w przypadku Mazowsza przemiany kulturowe, charakterystyczne dla wieku XIII rozpoczęły się na tam w 2. ćwierci tego stulecia (jeszcze w okresie rządów Konrada Mazowieckiego), trwały bardzo długo (według badacza zakończyły się dopiero w czasie panowania dwóch największych władców lokalnych, czyli Siemowita IV i Janusza Starszego, żyjących na przełomie XIV i XV w.) i nie można zastosować tych samych obserwacji dla sąsiedniego Podlasia, którego trwały związek z Koroną miał miejsce dopiero po Unii Lubelskiej (Kajzer 2014, 19). Podobnie było w przypadku Małopolski, której wschodnie partie zajmowało osadnictwo przynależące do wschodniosłowiańskiego kręgu kulturowego, zaś część zachodnia wchodziła w skład państwa polskiego. Połowa XIII w. stanowiła moment przełomowy również dla Rusi (nazwijmy ją ogólnie, Kijowską)6. Najazd mongolski w 1240 r., uznawany jest nawet niekiedy wręcz za „koniec‖ kultury staroruskiej (Корзухина 1954, 18- 19, 27; Макаров 2003, 5). Przyjmuje się, iż kultura materialna Rusi 2. połowie XIII-XIV w., prócz zaniku śladów zamieszkiwania na wielu stanowiskach grodowych, charakteryzuje się zanikiem niektórych przedmiotów użytkowanych w czasach przedmongolskich, a także zmniejszeniem się ilości wyrobów rzemieślniczych i ozdób uważanych za elitarne lub związanych z kultem religijnym na tych osadach, na których życie nie ustało (por. Макаров 2003). Podejście takie (w którym uwzględnia się jednak szereg wyjątków i zastrzeżeń) znajduje uzasadnienie w odniesieniu do takich regionów, jak np. spora część Rusi Zaleskiej czy ziemia riazańska (Чернецов 2003, 12-13), lecz już na zachodnich krańcach Rusi zbrojne wtargnięcie Mongołów nie wyznaczało aż tak jednoznacznie końca pewnej epoki (Dąbrowski 2012, 220; Liwoch 2013, 9). Ruś Halicka, z racji swego pogranicznego położenia była regionem szczególne podatnym na wpływy zachodnie (np. wpływy architektury romańskiej) już od XII w., którym sprzyjały związki dynastyczne i kontakty handlowe. T. Dzieńkowski (2014, 151-152) za moment przełomowy w dziejach regionu Rusi Halicko-Wołyńskiej uznaje śmierć Daniela Romanowicza w 1264 r., jednakże zwraca uwagę na kontynuację działalności inwestycyjnej i ogólnie aktywną politykę jego następców - zdaniem badacza brak cezury 1240 r. widoczny jest np. w funkcjonowaniu na Rusi Romanowiczów struktur o wczesnośredniowiecznym rodowodzie oraz inicjowaniu nowych inwestycji, np. rozbudowy założenia w Stołpiu po 1284 r. czy w powstawaniu nowych obiektów architektury murowanej na przełomie XIII i XIV w.7 6 „Ruś Kijowska‖ to termin pomocniczy, gdyż państwo o takiej nazwie nigdy nie istniało (w źródłach ruskich znajdziemy jednie pojęcia „Ruś‖ lub „ziemia ruska‖ – stworzony został przez historyków wieku XIX jako zamiennik „dawnej (starożytnej) Rusi‖ (Войтович 2003, 135-136). 7 Przy okazji architektury murowanej, warto przyjrzeć się również sytuacji murowanej architektury religijnej, bowiem tzw. szkoła halicka łącząca w sobie styl romański z architekturą bizantyjską stanowiła na Rusi zjawisko wyjątkowe. Południowo-zachodnia Ruś, mimo, iż dotkliwie odczuła najazd mongolski, była w stanie wznowić działalność budowniczych już latach 50. XIII w. (dowodem tego miała być np. cerkiew św. Mikołaja we Lwowie; Иоаннисян 1995, 156). 8 Długie trwanie ruskiego (w głównej mierze rosyjskiego) średniowiecza (do XVI-XVII lub nawet początków XVIII w.) przyjmuje się w przekrojowych pracach historycznych (np. Bazylow, Wieczorkiewicz 2005) i Średniowiecze na Rusi, w tradycyjnym ujęciu trwające aż do czasów Piotra I8, dzieli się na wczesne (zwane okresem przedmongolskim)9 i późne. W przypadku południowo- archeologicznych (np. Панова 2004). Ciągłość kultury staroruskiej do XVII w. włącznie, odzwierciedlona jest również w periodyzacji rosyjskie literatury (por. Jakubowski, Łużny 1971). Również w nauce marksistowskiej średniowiecze trwać miało od końca V w. do co najmniej do połowy wieku XVII (w Rosji do 1861 r.), choć tu odniesieniem był „rozwój feudalizmu‖ (Войтович 2003, 134). 9 Przedmongolskie dzieje Rusi dzieli się zazwyczaj na okres Rusi Kijowskiej (względnie zjednoczonej do 1132 r.) i okres księstw udzielnych (zwanego niekiedy rozbiciem dzielnicowym). Koniec okresu udzielnego nie jest jednoznaczny z najazdem mongolskim, gdyż np. w przypadku wielu ziem północnych nie zaważył on na ich historii (Войтович 2003, 138). 10 W opinii T. Dzieńkowskiego (2014, 152) w odniesieniu do badań grodzisk regionu południowo-zachodniej Rusi cezura pomiędzy okresem przedpaństwowym, a wczesnopaństwowym przyjmowana najczęściej na 2. poł. X w. jest elementem wymagającym weryfikacji. 11 Podział taki jest wyraźnie zauważalny w literaturze naukowej ostatnich dwóch dekad. Co ciekawe, wewnętrznego podziału epoki średniowiecza, poprzedzającego tzw. „dobę kozacką‖ nie zastosowano w podręczniku do archeologii Ukrainy (Винокур, Телегін 2008, 16). 12 W niniejszej pracy w odniesieniu do współczesnych nazwisk zastosowana będzie transliteracja jęz. ukraińskiego, rosyjskiego i białoruskiego (por. https://sjp.pwn.pl/zasady/318-78-A-Transliteracja-i-transkrypcja-wspolczesnego-alfabetu-ukrainskiego;629711.html;https://sjp.pwn.pl/zasady/Transliteracja-i-transkrypcja-wspolczesnego-alfabetu-rosyjskiego;629695.html;https://sjp.pwn.pl/zasady/325-79-A-Transliteracja-i-transkrypcja-wspolczesnego-alfabetu-bialoruskiego;629720.html), jeśli nie są znane ich polskie warianty. 13 Rok 454 uznano za koniec tzw. okresu huńskiego na ziemiach Ukrainy (Войтович 2003, 138). zachodnich rubieży świata ruskiego oraz ziemi kijowskiej w nauce ukraińskiej, zwłaszcza w archeologii, stosowany jest nieco inny podział średniowiecza – są to: okres wczesnosłowiański, okres przedpaństwowy (zwany „słowiańskim‖), okres państwowy (tzw. княжа доба)10 i okres litewski (lub polsko-litewski) pomiędzy którymi uwzględnia się niekiedy tzw. ciemny wiek lub okres złotoordyński (por. Моця 2017a, 2017b)11, odpowiadający mniej więcej zakresowi chronologicznemu niniejszej pracy. Jest to podział arbitralny, najbardziej widoczny w publikacjach poświęconych archeologii i historii Rusi Halicko-Wołyńskiej i, w pewnym stopniu, ziemi kijowskiej. W podziale tym trudno jednoznacznie określić kiedy zakończyło się średniowiecze (bo był nim wciąż bez wątpienia „okres litewski‖, za początek okresu polsko-litewskiego przyjmuje się często Unię Lubelską). Historycy ukraińscy, za Â. Isajevyčem12, proponują doprowadzić historię wieków średnich na ziemiach Ukrainy do końca wieku XV (do przywileju wileńskiego z 1492 r.), co pokrywa się z końcem europejskiego średniowiecza, i podzielić okres ten na: 1. fazę powstania i rozwoju organizmów plemiennych (45413 - 882), 2. fazę „klasycznego‖ średniowiecza (umownie 882-1240 r.) i 3. średniowiecze późne (1241-1492r./pocz. XVI w.; Войтович 2003, 138). Zasadność takiego wyboru może być przedmiotem dyskusji, lecz w świetle takiego podziału, zarówno w optyce chronologii polskiej, jak i ukraińskiej zakres chronologiczny niniejszej pracy zamyka się w ramach późnego średniowiecza. I.3. Zakres geograficzny W najogólniejszym, administracyjnym, ujęciu zakres geograficzny niniejszej rozprawy obejmuje fragmenty terytorium 3 współczesnych państw: Białorusi (zachodnia część obwodu brzeskiego), Polski (wschodnie partie województw: podlaskiego, lubelskiego, podkarpackiego, a także mazowieckiego) oraz przede wszystkim Ukrainy (obwody: lwowski, iwano-frankowski, tarnopolski, czerniowiecki, wołyński oraz częściowo rówieński i chmielnicki) o powierzchni niemal 123 000 km². I.3.1. Geografia fizyczna i historyczna południowo-zachodniej Rusi I.3.1.1. Środowisko przyrodnicze Kluczową rolę od początków istnienia Rusi, także na omawianych terenach, pełniły rzeki, będące nie granicami, a łącznikami (głównymi arteriami komunikacyjnymi, drogami kolonizacji, ekspansji, transportu, osiami, wzdłuż których następował rozwój osadnictwa), zaś rolę przeszkód spełniały tereny zabagnione, bory i wysokie wzniesienia (Fastnacht 1962, 31-32; Grzesik 1999, 61; Ościłowski 2015, 325; Semkowicz 1925, 287-288 i in.). W licznych pracach poświęconych osadnictwu ruskiemu (w tym również grodowemu), poszczególne rejony Rusi rozpatrywane są właśnie pod względem ich ulokowania w basenach głównych rzek (Dniestru, Bugu, Horynia etc.)14, ponieważ grodziska położone w strefach wododziałowych są nieliczne (por. Jakimowicz 1934, 48, mapa; Возний 2009, 1, 60; Прищепа 2016a, 30, mapa i in.). Wspominane w rozprawie rzeki należą do zlewisk Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego15 - granica działu wodnego przebiega przez omawiane w pracy tereny takie, jak Karpaty Zachodnie, Roztocze, zachodnią część Wyżyny Wołyńsko-Podolskiej, Polesie Zachodnie oraz Niziny Podlasko-Białoruskie (Kondracki 2002, 19-20; Природа Львовской области, 7-8). 14 Taką strukturę posiadają m. in. prace o charakterze zbiorczym pióra M. Kučery (1999) i B. Pryńčepy (2016). 15 Szczególnie interesującą, choć prezentowaną przez niezbyt liczne studia naukowe, kwestią są przewłoki (co do funkcjonowania samych przewłok na interesującym nas obszarze na np. szlaku łączącym Bug z Prypecią nie ma oczywiście wątpliwości; por. Бужанський 1966, 23-25; Skrzyńska-Jankowska 2006a, Siemianowska 2017, 119-120; Козубовський 2015, 50). Analizując znaczenie rzek na omawianym w pracy terytorium od zachodu począwszy, główną rolę należy przypisać Bugowi, w basenie którego położone były nie tylko grody tradycyjnie „wołyńskie‖, ale i „halickie‖. Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego Jan Długosz rozpoczął od Chorografii - opisu geograficznego znanego sobie świata i oczywiście Polski, w tym jej siedmiu głównych rzek (i ich dopływów), a więc i Bugu. Długosz przedstawił Bug następująco cyt. „Piątą rzeką ziem polskich i ruskich jest Bug, płynący czarniawą wodą, nienawistny dla wszystkich Rusinów. Albowiem nad jego nurtem starte zostały przez Polaków pod wodzą Bolesława Wielkiego, pierwszego ich króla, wszystkie siły zbrojne [Rusinów]‖ (Roczniki.... ks. I, 126-127). Ciemna barwa wód rzeki wynikać miała, jak wyjaśnia Długosz w części historycznej swego dzieła, z wielkiej ilości krwi wojów ruskich poległych w potyczce z wojskami Chrobrego nad brzegiem Bugu w 1009 r. (Wołoszyn 2013, 85-86). Według Długosza rzeka brała swe źródła w okolicach zamku zamku oleskiego (Roczniki.... ks. I, 105), lecz w rzeczywistości jej źródła znajdują się w okolicach Verhobuņa w obwodzie lwowskim. Idąc w dół rzeki nazwany od niej Busk, pogranicze ziemi halickiej i Wołynia. Ważnym dopływem Bugu i osią zachodnich partii Polesia był Muchawiec, u ujścia którego położony był Brześć. Następnie nad środkowym Bugiem położone były wzmiankowane w źródłach ośrodki - Mielnik i Drohiczyn, dalej rzeka wkracza w obszar polskiego Mazowsza, gdzie poprzez Narew zasila wody Wisły. Na terytorium Polski wschodzącym w średniowieczu w skład terytoriów Rusi, znaczenie miały także pomniejsze rzeki należące do zlewiska Morza Bałtyckiego takie, jak Narew, Nurzec, Wieprz i Por oraz Wisłok i San. Rzeki te wspominane są często w kontekście pogranicza polsko-ruskiego, lecz wielkim uogólnieniem byłoby uznać je za granice poszczególnych ziem czy nawet państw, zwłaszcza, iż osadnictwo preferowało brzegi rzek w przeciwieństwie do stref wododziałowych (por. następny rozdział). Dla ziemi halickiej najważniejszymi rzekami od początku były San i Dniestr (należące do zlewisk Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego), a na południowych jej peryferiach Prut, Seret16 i Czeremosz. Najważniejszy dla zachodnich rubieży Rusi Halickiej San wypływa z Bieszczadów Zachodnich i płynąc na północny-zachód przepływa przez Przemyśl. Dalej w jego dolinie znajdują się miasta takie, jak Przeworsk i Jarosław. Dopływami Sanu są rzeki takie, jak Wisłok, Szkło, Lubaczówka i Wisznia, nad którymi również powstawały średniowieczne grody. Dniestr („czwarta polska rzeka‖ według Jana Długosza i jeden z najważniejszych, prócz Dniepru, łączników świata ruskiego ze światem koczowniczym oraz, poprzez Morze Czarne, z Konstantynopolem), podobnie jak San, bierze swe początki w 16 Przez tereny zachodniej Ukrainy przepływają 2 rzeki o tej samej nazwie: 1. Seret, dopływ Dunaju, wypływający z Karpat Wschodnich, stanowiący umowną granicę wschodnią Bukowiny i 2. Seret, dopływ Dniestru, przecinający południkowo tereny Podola Zachodniego. Karpatach. Źródła Dniestru znajdują się okolicach wsi Rozłucz17 (Rozluč, obw. lwowski), skąd rzeka obiera kierunek północny, a następnie kieruje się na południe i przepływa przez obwody iwanofrankowski i czerniowiecki w kierunku Mołdawii. Rzekę od środkowego jej biegu charakteryzują wysokie brzegi i kaniony, a także liczne boczne wąwozy i jary. Na terasie Dniestru powstał szereg ruskich grodów (wśród nich z nazwy znane m. in. są Bykowien, Halicz, Wasiliew i Bakota). Najważniejsze prawe dopływy Dniestru to Stryj i Bystrzyca Tyśmienicka wraz Tyśmiennicą (przez Długosza traktowane jako jedna rzeka; Roczniki... ks. I, 124), również wypływające z strefy karpackiej. Dość istotną rolę w komunikacji ziemi halickiej odrywały zapewne lewe dopływy Dniestru, przebiegające południkowo rzeki takie, jak Seret (nad którym położone były np. Mikulin i Trembowla) z Hnizną czy Zbrucz. Problematyczny pozostaje wschodni zasięg, którego raczej nie należy rozpatrywać południkowo i opierać o którykolwiek z dopływów Dniestru, gdyż nie ma jednoznacznych dowodów, iż strefa władztwa halickiego sięgała dalej niż po Uszycę (lub jej ujście)18. 17 Nie jak twierdził Jan Długosz – w pobliżu zamku Sobień w Górach Sarmackich (Karpatach). Z tego samego źródła wypływać miał również San (Roczniki... ks. I, 102, 123-124). 18 Por. katalog: Uszyca, Sokolec. 19 Najprawdopodobniej, przez pewien czas, również Rusi i Litwy. Położone nad górną Prypecią grody Ratno, Wietły i Lubiaż, wspomniane w polsko-litewskim traktacie z 1366 r. (Czuczyński 1890) uznawane są za dawne ruskie grody graniczne. Główną rzeką Polesia i historycznego Wołynia jest wypływająca z jego zachodnich krańców Prypeć, stanowiąca prawy dopływ Dniepru. Krajobraz jej początkowego biegu charakteryzują rozległe moczary, trzęsawiska i rozlewiska (występujące na Polesiu Zachodnim, zalegają one na pokładach nieprzepuszczającej wody glinie i pokładach kredowych). Jest to głęboka, żeglowna rzeka, która wraz z siecią dopływów stanowiła główny szlak komunikacyjny Polesia (Бужанський 1966, 5-8). We wczesnym średniowieczu, w swym środkowym biegu Prypeć rozdzielała równoleżnikowo ziemię wołyńską i ziemię pińsko-turowską, nieco później strefy wpływów Polski i Litwy19 (wśród grodów położonych nad Prypecią latopisy wspominają np. ruski Niebl), w późniejszych źródłach spotykamy także niewielkie jak się zdaje, założenia obronne w Wietłach i Lubiażu). Prócz uchodzącego do Wisły Bugu (i jego dopływów: Ługu, Muchawca), osiami wodnymi Wołynia były rzeki należące, za sprawą Prypeci, do zlewiska Morza Czarnego: Turia, Stochód i Styr (wraz z Ikwą i Stubłą). Szczególne miejsce w sieci hydrologicznej Wołynia zajmuje rozległy basem uchodzącego do Prypeci Horynia (z Wilią, i mniejszymi dopływami), w dorzeczu którego położone były grody, takie jak Tychoml, Ostróg, Dorohobuż czy Izjasławl. Rozległy basen Horynia zajmuje całą niemal środkową i wschodnią część Wołynia – rzeka bierze swe początki w północnej części Wyżyny Podolskiej, w okolicach wsi Volici w obwodzie tarnopolskim, następnie przecina tereny Małego Polesia, Wyżyny Wołyńskiej i Polesia (Прищепа 2016a, 29). Wschodnie rubieże wczesnośredniowiecznego Wołynia Romanowiczów wyznaczał umownie dopływ Horynia – Słucz (i dopływ Słuczy - Chomora)20. 20 Wschodnie rubieże Wołynia Romanowiczów omówione zostaną w części polemicznej kolejnego rozdziału. Rzeźbę terenu omawianego zakątka Rusi można scharakteryzować ogólnie jako stopniowe przejście od nizin wołyńskich po Karpaty. Niemal cały omawiany w pracy teren znajduje się na platformie wschodnioeuropejskiej (jej południowe granice wyznaczają Karpaty). Zachodnie partie płyty, znajdujące się terytorium Polski, to obniżenia podlaskie i nadbużańskie. Północny pas terytorium dawnej Rusi Halicko-Wołyńskiej obejmował zachodnią część Niziny Poleskiej (Polesie Zachodnie i Wołyńskie), wznoszącej się zaledwie 100-250 m.n.p.m. Duża część dzierżawy Romanowiczów znajdowała się na terenie rozległej Wyżyny Wołyńsko-Podolskiej (dzielonej tradycyjnie na Wyżynę Wołyńską i Wyżynę Podolską), graniczącej od wschodu z Wyżyną Naddnieprzańską. Makroregion Wyżyny Wołyńskiej obejmuje niemal całą historyczną dzierżawę Romanowiczów na linii wschód-zachód, bowiem zachodnimi krańcami sięga terytorium Polski i ciągnie się aż po dorzecze Słuczy na wschodzie. Omawiany w pracy teren obejmuje także zachodnią część Wyżyny Podolskiej. Wśród najważniejszych rejonów orograficznych zachodniej Ukrainy, prócz Karpat, znajdują się wapienne Miodobory (Tołtry) i tzw. góry krzemienieckie, przewyższające nieznacznie wysokość 400 m.n.p.m. (Природа Тернопільської області..., 9-10). Krajobraz typowo górski występował jedynie na południowo-zachodnich krańcach Rusi Halicko-Wołyńskiej. Takiemu układowi regionów fizycznogeograficznych towarzyszą zmiany krajobrazu - od podmokłych równin poprzez bardziej zróżnicowane, pod kątem ukształtowania terenu, obszary zajmowane przez lasy liściaste, mieszane, lasostepy oraz nawet miejscami występującą roślinność stepową (Природа Тернопільської області..., 90), aż po krajobraz górski (zob. podrozdział Karpaty). I.3.1. 2. Regiony geograficzne i krainy historyczne Tytułem krótkiego wstępu, uprzedzić należy, iż omówienie regionów fizyczno-geograficznych (i po części krain historycznych) zostało tu dokonane ponad podziałem wytyczonym przez współczesne granice polityczne, gdyż nie pokrywają się one ze średniowiecznym rozgraniczeniem osadnictwa wschodnio- i zachodniosłowiańskiego21. Ustalone w XX w. granice polityczne rzutowały nieraz na stan badań i wiedzy, zwłaszcza archeologicznych i nieznajomość materiałów i literatury publikowanej u sąsiada. W przypadku opracowań archeologicznych, których zakres opiera się o współczesne granice polityczne i administracyjne sprawdza się w niewielkiej, lokalnej skali, ale w przypadku większych jednostek administracyjnych pozostawia wrażenie sztuczności takiego podziału (widać to np. w przypadku obwodu tarnopolskiego leżącego między ziemią halicką, Wołyniem i Podolem). W pracach poświęconych grodom rozległego obszaru południowo-zachodnich krańców Rusi regionalizacja dokonywana jest zazwyczaj ze względu na czynniki geograficzne i historyczne, ze względu na niemal zupełny brak zewnętrznych i wewnętrznych barier naturalnych (prócz łuku Karpat czy zwartych zespołów leśnych, bagien i moczarów22). Najczęściej stosowane są w regionalnych opracowaniach archeologicznych nazwy jednostek krajobrazowo-geograficznych lub krain historycznych. Regionalizacja fizycznogeograficzna omawianego terenu oparta została głównie na Geografii regionalnej Polski (wyd. 2002) i innych pracach J. Kondrackiego oraz opracowaniach geografii poszczególnych obwodów Ukrainy. Wszystkie najczęściej wyróżniane i omawiane w literaturze historycznej i archeologicznej krainy zostały wymienione i scharakteryzowane w kolejności podyktowanej szerokością geograficzną (z północy na południe): 21 Więcej na ten temat w kolejnym rozdziale. 22 W literaturze historycznej często podkreślany jest graniczny, „zaporowy‖ lub neutralny charakter ziemi niczyjej bagien i innych wód stojących (por. np. Semkowicz 1925, 260; Kamiński 1953, 39. 43; Kiersnowski 1960, 260-261; Paszkiewicz 1996, 209 i in.). 23 Kultura jaćwieska, choć dla niniejszej pracy będąca kwestią zupełnie poboczną, powinna zostać pokrótce naświetlona ze względu na najnowsze ustalenia w kwestii jej genezy. Jaćwięgowie, lud sąsiadujący ze Słowianami, znani są ze źródeł pisanych od X w. (Kamiński 1953, 13). W klasyfikacji językowej był to lud bałtyjski, jednakże, w świetle najnowszych badań, w ukształtowaniu się kultury jaćwieskiej w IX w. spory udział miał czynnik normański (w VII w. nastąpił kryzys zajmującej tereny północnowschodniej Polski od okresu wpływów rzymskich kultury sudowskiej, zaś tereny nadbałtyckie stały się we wczesnym średniowieczu obszarem penetracji wikińskiej). I tak np. niezwykle ważny aspekt kultury jaćwieskiej, jakim było budownictwo grodowe, powstać miał pod wpływem drewniano-ziemnego budownictwa obronnego kultury wikińskiej. Kres kulturze jaćwieskiej przyniósł zaś podbój krzyżacki w XIII w. (Engel 2015, 19-26). Temat pogranicza rusko-jaćwieskiego omówiony zostanie w dalszej części rozważań. Podlasie to kraina historyczna ukształtowana stosunkowo późno i z perspektywy studiów nad epoką Romanowiczów jest to pojęcie anachroniczne. Nazwa regionu, jak twierdził A. Kamiński (1953, 22-23) nie miała raczej związku z polskim określeniem Jaćwięgów23 stosowanym przez Wincentego Kadłubka (Pollexiani), którzy zamieszkiwali tereny na północ od Narwi, gdyż brak jest danych źródłowych świadczących o stosowaniu tej nazwy z XII-XIII w. w czasach późniejszych. W ujęciu słownikowym (SSS, t. VI, 172-173) Podlasie stanowi zwarte terytorium o trzech wyraźnych granicach – północnej, wschodniej i południowej (wyznaczonych przez puszcze i bagna), którego osią jest rzeka Bug. Jedną z ważniejszych arterii wodnych regionu, prócz Bugu, była Narew. We wczesnym średniowieczu rzeka odgrywała istotną rolę jako szlak handlowy i była czynnikiem stabilizującym osadnictwo na tym terenie. Region Podlasia cechuje brak trudnych do pokonania przeszkód naturalnych, który powodował, iż przez ziemie te przenikały różne grupy ludnościowe w poszczególnych okresach dziejowych (we wczesnym średniowieczu byli to Mazowszanie, Słowianie Wschodni, Bałtowie) pozostawiając tu swoje ślady, widoczne w materiałach pozyskiwanych podczas badań archeologicznych (por. Bieńkowska 2006). Ze względu na brak barier naturalnych zachodnia granica regionu jest trudna do wyznaczenia (SSS, t. VI, 172-173). Z punktu geograficznego widzenia Podlasie obejmuje niziny: Północnopodlaską i Południowopodlaską. Północną część Podlasia zalicza się do podprowincji Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich, ze względu na kontynentalne cechy klimatu oraz położenie na rubieży subborealnej strefy leśnej Europy Wschodniej. Teren Podlasia w dużej części pokryty jest lasami i bagnami. Od południa region sąsiaduje z Wyżyną Lubelską, od wschodu z Polesiem. Pod względem ukształtowania terenu Nizina Północnopodlaska przypomina Niziny Środkowopolskie. Część Niziny Północnopodlaskiej, położoną na północ od doliny Narwi cechuje polodowcowa rzeźba terenu, zaś tereny znajdujące się na południe od Narwi prezentują krajobraz nizinny z nielicznymi tylko wyniosłościami, takimi jak Wysoczyzna Drohiczyńska z okolicami Mielnika, gdzie dolina Bugu przechodzi w poprzek moren czołowych (Kondracki 2002, 201-2015). Ruskim grodziskom średniowiecznym z terenu Podlasia poświęcone są przede wszystkim prace A. Kamińskiego (1953, 1956), a także badania M. Dzika, D. Krasnodębskiego, K. Musianowicz, U. Stankiewicz, W. Szymańskiego i in. (zob. katalog, tam wykaz literatury). Zasiedlone przez ludność ruską tereny Podlasia w czasach rządów Giedymina znalazły się pod panowaniem litewskim, zaś nazwa „Podlasie‖ pojawia się w źródłach dopiero od XV w. (Makarski 1996, 105; Maroszek, Tęgowski 2010, 19), zaś od XVI w. występuje w źródłach regularnie, jako nazwa województwa (Kamiński 1953, 23)24. 24 Kamiński (1953, 23) przeczył pojawieniu się nazwy Podlasie już wieku XIII (choć pojawia się ona w późniejszych w źródłach odnoszących się do tego stulecia). Również zdaniem autorów SSS (t. IV, 172) ani Jan Długosz ani źródła ruskie czy krzyżackie odnoszące się do Podlasia w XIII w. nie znały żadnej nazwy własnej tego regionu (tym bardziej nie było Pollexia odnoszące się do części Jaćwieży nad rzeką Łek). Zdaniem historyków nazwa „Podljasze‖ wykorzystywana była w końcu XV w. w kancelarii Wielkiego Księstwa Litewskiego. Co do genezy nazwy Podlasia, częstym skojarzeniem badaczy były ziemie „pod lasem‖, jednak z lingwistycznego punktu widzenia takie wyjaśnienie budzi wątpliwości. Nazwa „Podljasze‖ pojawiła się już w końcu XV w. w (ruskiej) piśmienności kancelarii Wielkiego Księstwa Litewskiego i rozumieć należy ją raczej jako tereny pograniczne - „pod Lachami‖ (SSS, t. IV, 172; Tyszkiewicz 2003, 83; Maroszek, Tęgowski 2010, 19). 25 Por. С. Панишко, Г. Панишко 1997; stan badań archeologicznych poszczególnych grodów poleskich znajduje się w katalogu. Kolejnym omawianym w regionem Polesie, którego osią hydrograficzną regionu jest stanowiąca dopływ Dniepru Prypeć. W literaturze archeologicznej poświęconej Rusi pod rządami Romanowiczów spotkać można prace poświęcone różnym partiom tego rozległego regionu. Najogólniej Polesie określane jest jako podmokła kraina pokryta lasami i poprzecinana licznymi rzekami (Бужанський 1966, 9). Pierwszym takim wycinkiem Polesia, wyróżnianym w pracach archeologów białoruskich, jest tzw. środkowe (zwane też białoruskim) Pobuże, tożsame z Polesiem Brzeskim (География Белоруссии... 304). Są to nizinne tereny na prawym brzegu Bugu położone w obrębie obwodu brzeskiego. Ważnymi rzekami regionu są dopływy Bugu – Muchawiec i Leśna, nad którymi powstały najważniejsze grody regionu: Brześć, Kobryń i Kamieniec. Naukowcy podkreślają znaczenie Muchawca, jako łącznika międzynarodowego szlaku handlowego wykorzystującego wodne arterie Prypeci i Bugu (Koробушкина 2004, 28). Kolejną, wyraźnie zaznaczoną w pracach wielu archeologów i historyków ukraińskich, częścią Polesia jest Polesie Wołyńskie (wokół tematyki grodów średniowiecznych tego regionu skupione są prace m. in. Serhija Panyńki, Oleksija Zlatogors’kiego i in.)25. Region Polesia przynależał do księstwa Pińsko-Turowskiego, Wołynia, a także, w późnym średniowieczu Litwy i Polski (o poleskich grodach, takich jak Ratno, Turzysk, Wietły i in. mowa w dokumencie z 1366 r. wyznaczającym tereny przynależne książętom litewskim i królowi polskiemu (por. Czuczyński 1890). Według Aleksandra Cynkałowskiego (1984, 23) granicę między Wołyniem i Polesiem Wołyńskim wyznacza pas lasów ciągnący się z zachodu na wschód, od miejscowości Uściług, obiegający od północy Włodzimierz Wołyński, Łuck i Równe, po Korzec i Nowogród Wołyński (d. Zwiahel). Równinny krajobraz Polesia Wołyńskiego (którego niewielki fragment znajduje się także w granicach Polski) cechuje spore zalesienie i obecność bagien. Krajobraz ten urozmaicają nieliczne, lecz stosunkowo wysokie garby zbudowane ze skał okresu kredowego (do jakich należą m. in. Pagóry Chełmskie) lub trzeciorzędowego (Kondracki 2002, 293-295). Terenem sąsiadującym z Polesiem Wołyńskim, jednak znacznie bardziej podmokłym jest położone na północno-zachodnim krańcu makroregionu Polesia (u zbiegu granic Polski, Białorusi i Ukrainy), Polesie Zachodnie, do którego zalicza się m. in. jeziora łęczyńsko-włodawskie (Kondracki 2002, 289-291). Obszar Polesia Zachodniego charakteryzuje występowanie mało urodzajnych gleb rdzawych i rdzawych bielicowych, wytworzonych na piaskach, oraz gleby wykształcone pod wpływem wody stojącej, w związku z czym teren ten jest mocno zalesiony i zabagniony. Ten ogólnie mało przyjazny osadnictwu region charakteryzuje wyspowe występowanie wytworzonych na piaskach i glinach zwałowych gleb płowych i brunatnych, bardziej przydatnych pod uprawę. W południowej części polskiego Polesia znajduje się Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie - duże skupisko jezior o genezie krasowej. To właśnie w tej części Polesia, na Równinie Łęczyńsko-Włodawskiej odkryto większość stanowisk archeologicznych regionu. Kolejne duże skupisko dawnego osadnictwa odnotowano w środkowej części doliny Bugu, uznawanej za część mezoregionu Polesia Brzeskiego. Rozwojowi osadnictwa w dolinie Bugu, poza dogodniejszymi warunkami środowiskowymi, we wczesnym średniowieczu sprzyjało także korzystne gospodarczo położenie na przebiegającym tędy szlaku handlowym (Chudzik 2017, 288-289). Wołyń, to wedle Słownika Starożytności Słowiańskich (dalej: SSS, t. VI, 587) cyt. „region obejmujący ziemie między górnym Bugiem a Słuczą, na północy sięgający Polesia w dorzeczu Prypeci, a na południu graniczący z Podolem w rejonie górnej Ikwy i Horynia‖. W wewnętrznym podziale historycznego Wołynia, którego jako pierwszy dokonał w historiografii Mychajło Hruszewski, wyróżnia się trzy części: Wołyń (rozumiany jako dawne powiaty włodzimierski, łucki, kowelski i częściowo dubieński), Pohorynie (powiaty rówieński, ostrogski, zasławski, krzemieniecki oraz wschodnia część powiatu dubieńskiego) i tzw. ziemię bołochowską26, obejmującą powiaty dawnych guberni wołyńskiej i kijowskiej (powiaty: żytomierski, nowogródzki i częściowo berdyczowski; Б. Прищепа, О. Прищепа 2008, 25-26). Wyróżniane przez historyków i archeologów Pohorynie (latop. Pohoryna) to kraina znana z kart latopisów od 1097 r. (Ипатьевская... стб 237). „Pohorynie‖ (podobnie jak np. „Porosie‖, „Podeśnie‖ czy „Posejmie‖) to tereny położone w basenie dużej rzeki, w tym przypadku – Horynia (Етимологічний... 102-103; Прищепа 2016a, 5). Najwięcej publikacji na temat staroruskiego Pohorynia wyszło spod pióra Bogdana Pryńčepy (Прищепа 1996; 2007; 2008, 2010; 2012; 2016 i in.). Rejon Pohorynia cechuje krajobraz poleski (bagna, łąki i lasy sosnowe, dębowo-sosnowe lub liściaste) oraz lasostepowy (stepy łąkowe i lasy dębowo-grabowe, obecnie nieliczne ze względu na działalność rolniczą). Basen Horynia na terenie obwodu rówieńskiego to obszar równinny o średniej wysokości ok. 184 m.n.p.m. 26 Omówienie zagadnienia tzw. ziemi bołochowskiej znajduje się w dalszej części wstępu. Terenem nieco bardziej wyniesionym jest Małe Polesie o wysokościach bezwzględnych sięgających 300-400 m.n.p.m., zaś najwyższymi wzniesieniami regionu są Góry Krzemienieckie sięgające wysokości 408 m.n.p.m. (Природа Тернопільської області... 9, Природа Ровенської області... 7-8; Прищепа 2016a, 29-34). Gleby Wołynia, krainy urodzajnej względem sąsiadującego z nią od północy Podlasia, gdzie występują gleby bagienne, prezentuje pas lessów (i wykształconych na nich w strefie roślinności lasostepowej czarnoziemów) rozciągających się od Bugu po Słucz, którego urozmaiceniem są zabagnione doliny rzeczne przypominające krajobraz poleski (Jakimowicz 1934, 14; Природа Волинської області...). Żyznymi glebami, nizinnym krajobrazem i stosunkowo słabym zalesieniem charakteryzują się wschodnie partie Wołynia: obwód rówieński i międzyrzecze Horynia i Korczyka (Прищепа 2016a, 32). Zachodnie krańce wpływów książąt wołyńskich sięgały położonej na terenie Polski Lubelszczyzny. Jak to określiła Teresa Wąsowicz (1961, 205), „Lubelszczyzna wczesnośredniowieczna‖ to termin dość umowny, obejmujący takie krainy historyczne, jak tzw. Grody Czerwieńskie czy ziemia chełmska. W wymiarze geograficznym Lubelszczyzna, rozumiana najczęściej jako międzyrzecze Wisły i Bugu, zaś w odniesieniu do podziału administracyjnego Polski to kraina zróżnicowana, gdyż w jej skład wchodzi kilka regionów charakteryzujących się zgoła odmiennymi cechami krajobrazowymi i warunkami glebowymi np. część Polesia Zachodniego i Wołyńskiego ze wspomnianym już Pojezierzem Łęczyńsko-Włodawskim, pokrytym utworami glacjalnymi Wałem Uhruskim oraz usłaną jeziorami niziną Obniżenia Dorohuczy i Obniżeniem Dubieńskim. Dalej na południe rozciągają się kredowe Pagóry Chełmskie, w końcu pokryta lessem Wyżyna Lubelska (w obrębie której wydziela się kilka mezoregionów tj. Wierzchowinę Giełczewską, Wierzchowinę Grabowiecką i poszczególne części Roztocza, sąsiadujące z Grzędą Horodelską, Kotliną Zamojsko-Hrubieszowską27 i Grzędą Sokalską, czyli ziemiami zaliczanymi do historycznej bełskiej, położonej w Kotlinie Pobuża na tzw. Małym Polesiu, będącym już częścią Wyżyny Wołyńsko-Podolskiej; Rzechowski 1997, ryc. 1 i 2, 1203, 1207; Kondracki 2002, 297). Częścią rozległej Wyżyny Lubelsko-Lwowskiej jest położone na terytorium Polski i Ukrainy Roztocze (dzielone bywa na gorajskie, tomaszowskie i rawskie lub po prostu na: zachodnie, środkowe i wschodnie). Roztocze to pas wzniesień w płaskim siodle warstw kredowych, w 27 J. Kondracki (2002, 286-287) rozróżnia Padół Zamojski i Kotlinę Hrubieszowską, która jest jego przedłużeniem. Na obszarze Kotliny Hrubieszowskiej znajduje się jądro tzw. ziemi czerwieńskiej, gdyż to właśnie tutaj znajdują się najbardziej znane jej grody tj. Czerwień i Wołyń. zachodniej partii regionu pokrytych lessem. Region ten stanowi rodzaj pomostu między Wyżyną Lubelską a Wyżyną Podolską (Kondracki 2002, 287-289). Najwyższych wysokości bezwzględnych (do ok. 400 m. n. p. m.) dosięgają wzniesienia Roztocza położone po stronie ukraińskiej. Grzbietem Roztocza biegnie pas wododziału Wieprza i Bugu (w części północnej) oraz Sanu i Dniestru (w części południowej), czyli granica28 zlewisk Morza Bałtyckiego i Czarnego. 28 Do „granicznego‖ aspektu wspomnianego wododziału odwoływali się różni badacze. Zofia Wartołowska (1958, 40-41) przypuszczała, iż wzniesienia Roztocza mogły być wzmiankowane już przez al-Idrisiego w XII w., jako góry oddzielające Polskę od Rusi, a w opinii ukraińskich badaczy Roztocze początkowo (w X-XI w.) wschodzić miało w skład ziemi przemyskiej (Ляска 2009, 75; Рудий 2003, 35), później zaś był to region „graniczny‖ obsadzony grodami-strażnicami (por. Ляска 2009, 91-93). Poglądy te wymagają jednak szerszej argumentacji, gdyż trudno uznać np. Roztocze Rawskie za region stricte pograniczny w rzeczywistości XII-XIII w. Jedynym tropem, jaki wydaje się przekonywujący jest hipotetyczny szlak komunikacyjny prowadzący przez Roztocze ku Bełzowi i jego ochrona w postaci (grodu?) Worota w pobliżu Potylicza (por. katalog; Kronika... 222-223) i, być może, innych grodów. 29 Z Beskidu Niskiego, dokładniej z okolic źródeł Jasiołki i Wisłoka wywodzona była granica polsko-ruska (Fastnacht1962, 14), choć, jak już wspomniano, we wczesnym średniowieczu strefa górska zdaje się zamieszkana z rzadka lub wolna od osadnictwa. Od późnego średniowiecza zaś, Beskid Niski stanowił jedyny równoleżnikowy fragment pogranicza Słowiańszczyzny Zachodniej i Wschodniej (Parczewski 1995, 19-20). Zasięg terytorialny rozprawy obejmuje częściowo dwie prowincje Karpat, a dokładniej dwie podprowincje tych gór: wschodnią partię Zewnętrznych Karpat Zachodnich i północną część Zewnętrznych Karpat Wschodnich. Część przynależąca do Karpat Zachodnich znajduje się na terytorium Polski. Są to góry średnie i pagórkowate pogórza. Położone w większości na terenie Ukrainy Zewnętrzne Karpaty Wschodnie są przedłużeniem Zewnętrznych Karpat Zachodnich, lecz są od nich wyższe i charakteryzuje je wyraźniejsza zwarta budowa pasmowa (Kondracki 1978, 27-29). Najogólniej rzecz ujmując, wyznaczenie granicy dwóch prowincji wynika ze zmiany kierunku pasa fliszowego oraz zaniku w tej części łańcucha Karpat pasa wewnętrznego, zaś w ujęciu biogeograficznym za granicę Karpat Zachodnich i Wschodnich uznaje się dolinę Sanu (Kondracki 1978, 23, 45). Przez omawiany odcinek Karpat przebiega wspomniany już bałtycko-czarnomorski dział wodny. Większość wód karpackich należy do zlewiska Morza Czarnego. Od wschodu ukraiński odcinek Karpat Wschodnich otaczają 2 dopływy Dunaju – Prut i Seret oraz wpadający bezpośrednio do morza Dniestr. Do zlewiska Bałtyku należy północny skłon Karpat z dorzeczem Wisły. W podprowincji Zewnętrznych Karpat Zachodnich interesującym nas obszarem jest wschodnia partia Beskidów Środkowych uznawana za obszar pograniczny29. Do prowincji Karpat Wschodnich zaliczają się położone na pograniczu Polski i Ukrainy Beskidy Lesiste: między dolinami Sanu, Dniestru i Stryja rozciągają się Góry Sanocko-Turczańskie (w skład których wchodzą m. in. Góry Słonne), dalej na wschód ciągną się Beskidy Brzeżne, Bieszczady i Gorgany. Przedłużeniem Gorganów są położone pomiędzy dolinami Prutu i Suczawy Beskidy Pokucko-Bukowińskie. Równolegle do pasa Beskidów Lesistych, w partiach grzbietowych ponad granicą lasu, na omawianym odcinku Zewnętrznych Karpat Wschodnich przebiega pas Beskidów Połonińskich. Karpaty, a właściwie ich część górska – w zasadzie do późnego średniowiecza stanowiły strefę z rzadka tylko oswojoną i zagospodarowaną (por. Parczewski 2007a), toteż istotną krainę fizyczno-geograficzną omawianą w pracy stanowi wschodnie Podkarpacie polskie (zwane także wschodnią Małopolską), czyli przedgórze Karpat, oraz ukraińskie Przedkarpacie (Przykarpacie, Podkarpacie Wschodnie), które jest przedłużeniem pasa przedgórza polskiego (Kondracki 2002, 299). W pierwszej kolejności omówienia wymaga wschodnia część polskich Karpat (i pasma pogórza), która obejmuje dorzecze górnego i środkowego Sanu oraz jego dopływu – Wisłoka i wyznaczającą zachodnią rubież naszych rozważań Wisłoką. Układ stref glebowych w omawianym regionie odzwierciedla układ stref krajobrazowych – w pasie Pogórza występują pyłowe gleby lessopodobne, wytworzone z fliszu, u progu Karpat dominują gleby lessowe, zaś w strefie górskiej spotykamy gleby gliniaste i szkieletowe (Parczewski 1986, 179). Ukraińską część przedgórza karpackiego charakteryzuje zróżnicowanie gleb od górskich gleb brunatnych, przez gleby bielicowe, po żyzne gleby lasostepowej części regionu (Природа Івано-Франківської області... 93). Południowa część ukraińskiego Przedkarpacia nazywana jest Pokuciem, czyli sąsiadującą z Mołdawią „najdalej na południowy wschód wysuniętą ziemią Polski‖ (SGKP, t. VIII, 550). Jest to położony nad Prutem solonośny30 region, za którego główne ośrodki uchodzą dawne ruskie grody Śniatyn i Kołomyja. 30 Potwierdzenie „polskości‖ regionu i znaczenia soli kołomyjskiej, znanej z już kart latopisów (Ипатьевская.....стб 789), dla „Ukrainy‖ (a wcześniej Rusi) znajdujemy w XVII-wiecznej relacji Wilhelma Beauplana cyt. „Wielką niewygodą na Ukrainie jest to, że brak tu soli. By temu zapobiec przywozi się ją z Pokucia, krainy należącej do Polaków, położonej na pograniczu Transylwanii (....). Sól tę nazywają kołomyjską (...)‖ (Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana… 159). W skład prowincji karpackiej wschodzi częściowo położona na południowo-wschodnim krańcu historycznej dzierżawy Romanowiczów Bukowina, która w opracowaniach historycznych tożsama jest z międzyrzeczem Seretu i Dniestru (tereny położone po ukraińskiej stronie granicy z Rumunią). Lesisty krajobraz karpackiego pogórza cechuje międzyrzecze Seretu i Prutu, zaś pas terenu między Prutem i Dniestrem to równina o krajobrazie lasostepowym (Bukowina od południowego wschodu otwarta była na step; Возний 2009, t. 2, 72). Główną arterię wodną na Bukowinie stanowi Dniestr, nad którym znajdowała się większość znanych ze źródeł grodów regionu. Drugą najważniejszą rzeką w rejonie był Prutu wraz ze swoim prawym dopływem - Czeremoszem. Z Beskidów Pokucko-Bukowińskich wypływa także dopływ Dunaju – Seret. Najważniejszą dla regionu przeprawą przez Karpaty jawi się położona obecnie na terytorium Rumunii przełęcz Prisłop (Возрий 2009, t. 2, 476, mapa). Nazwa „bukowina‖ pojawia się w źródłach aktowych i u Jana Długosza („bucovina minor‖)31 już pod koniec XIV w., lecz oznaczała wtedy po prostu las bukowy. Jako nazwa własna Bukowina zaczyna funkcjonować dopiero od wieku XV, zaś upowszechnia się w XVII-XVIII w. (Krasowska 2006, 22-23). Podziału Bukowiny na północną i południową dokonano dopiero w 1944 r. Grody uznawane na podstawie skąpych informacji źródłowych za wchodzące w skład Rusi od końca X w.32 znalazły się po stronie północnej, ukraińskiej, przy czym w świetle np. Spisu grodów ruskich dalszych i bliższych33grody „ruskie‖, takie, jak Suczawa czy Seret znajdowały się także po stronie rumuńskiej (Тихомиров 1979, 96-100)34. 31 Jan Długosz w odniesieniu do wydarzeń z wieku XV stosuje także pojęcie „bucovina maior‖ w odniesieniu do zalesionego terenu między ziemią mołdawską a szypińską, czyli między Seretem a Prutem – od Prutu zaczynała się „mniejsza‖ Bukowina (Roczniki.... ks. XI, 225; Krasowska 2006, 22). 32 Grody-przyczółki władzy kijowskiej datowane są na kon. X-XI w. Mimo braku przekazów źródłowych, badacze uważają iż pojawienie się grodów „państwowych‖ na ziemiach „Chorwatów i Tywerców‖ łączyć należy z podbojami Włodzimierza Wielkiego i, być może, jego następców (Тимощук 1982, 10-11; Федорук 2010). 33Źródło to, wydane raz pierwszy przez Michaila Tichimorova (Список русских городов дальних и ближних, Исторические записки, 40, 1952, 214-259; opublikowano ponownie w 1979 r.) jest jednym z najważniejszych źródeł wiedzy geograficznej Rusi, gdyż dowiedziono, iż powstało na bazie starszego, prawdopodobnie XIII-wiecznego dokumentu (Poppe 1958, 251-258). 34 Uwagi na temat dyskusji wokół „ruskości‖ tych grodów znajdują się w podrozdziale I.3.2. 35 W sensie etymologicznym i semantycznym terminy „Ponizie‖ i „Podole‖ uważa się za tożsame, bowiem oznaczają obniżenie terenu (Маярчак 2009, 27). Termin „Ponizie‖ ma jednak szersze znaczenie odnoszące się do źródłosłowu – odnosi się bowiem do ciągnącego się aż po Morze Czarne słabo zaludnionego obszaru lasostepu pomiędzy Dniestrem i Dunajem, którego związki polityczne i kulturowe z Rusią były raczej niesprecyzowane (Kurtyka 2011, 97, zob. także uwagi na temat południowej granicy ziem ruskich w podrozdziale I.3.2.). Kolejną krainą historyczną, której średniowiecznym dziejom poświęca się wiele uwagi jest Podole, a ściślej - Podole Zachodnie, zajmujące przede wszystkim większą (południową i środkową) część dzisiejszego obwodu tarnopolskiego oraz niektóre rejony obwodów: lwowskiego i chmielnickiego (Ягодинська 2015, 33-34). Ta naddniestrzańska kraina, zwana w XIII w. Poniziem35, uznawana jest za jądro późniejszego Podola (Kurtyka 2011, 97; Маярчак 2009, 27). Terytorium Podola przez długi czas pozostawało poza uwagą kronikarzy – w 2. połowie XIII i w początku wieku XIV w. kontrolę nad tym terenem sprawowała Orda. Z połowy lat 40. XIV w. pochodzą informacje o konwencie franciszkańskim w Kamieńcu, przybyłych już za panowania Koriatowiczów lub jeszcze w czasach zwierzchności tatarskiej (Kurtyka 2011, 76-77, 311). Jak uważał Janusz Kurtyka (2011, 98, 306) wypchnięcie z tego terenu Tatarów (ok. 1349 r.?) i ostateczne ukształtowanie się terytorium historycznego Podola (Zachodniego), które swym zasięgiem objęło Podniestrze i Poboże, nastąpiło w czasach sprawowania władzy nad tym terenem książąt Koriatowiczów, przypuszczalnie w drugiej tercji XIV w. (możliwe, iż jeszcze przed bitwą nad Sinymi Wodami). Podole Zachodnie (w tym dawne Ponizie)36 wraz z Podolem Wschodnim (z Bracławiem, Winnicą i Sokolcem) ujęte zostało w Spisie grodów ruskich z końca XIV w. jako region „grodów polskich‖ (Тихомиров 1979, 100). Sama nazwa regionu pojawia się w źródłach w tytulaturze Koriatowiczów w dokumentach 1374 i 1375 r., a już w końcu XIV w. Podole znane było jako kraina cyt. „mlekiem i miodem płynąca i pełna bydła‖ (Roczniki... ks. X, 284). Prócz Spisu grodów ruskich z 2. połowy XIV w. pochodzi szereg źródeł świadczących o powstaniu wielu podolskich zamków właśnie w tym okresie (Kurtyka 2011, 114-115), toteż niniejszej w pracy uwaga autorki skupiona będzie jedynie na grodach wzmiankowanych w źródłach z wieku XIII, położonych w granicach staroruskiego Ponizia (na obszarze Podola Zachodniego). Charakterystyczny jest układ rzek zachodniego Podola, którego szkielet stanowi gęsta sieć lewych dopływów Dniestru (Seret, Zbrucz, Strypa, Niczława, Smotrycz, Uszyca), płynących południkowo z północy na południe. Rzeźbę terenu zachodniej części Podola cechuje krajobraz wyżynny i równinny pokryty lasostepową szatą roślinną. Część równinna to, prócz terenów położonych nad Dniestrem i jego dopływami, okolice Tarnopola. Południową, równinną część Podola, zwłaszcza tereny naddniestrzańskie, cechują głębokie doliny rzeczne oraz stosunkowo łagodny klimat. Kolejny typ krajobrazu prezentują położone w północno-zachodniej partii regionu Woroniaki – pasmo wzgórz, z których wypływają najważniejsze rzeki zachodniej Ukrainy: Styr, Ikwa, Bug, Seret i Horyń. Wyrazistą strefę orograficzną regionu stanowi wapienne pasmo Miodoborów (Tołtry), ciągnące się przez niemal 200 km od Podkamienia w obwodzie lwowskim po Dniestr w rejonie Kamieńca Podolskiego, sięgając wysokości ponad 400 m.n.p.m. (Природа тернопільської області... 9-10; Ягодинська 2015, 33-37). 36 Pamiętać należy, iż zasięg terytorialny Podola Zachodniego był większy niż zasięg tzw. Ponizia, gdyż w skład Podola Zachodniego wschodziło także Poboże. Ponadto, na mapie J. Kurtki (2011, 523) wschodnia granica Podola Zachodniego oparta została o rzekę Murachwę, położoną daleko na wschód od Bakoty czy np. Sokolca. I.3.1.3. Geografia historyczna regionu i podział administracyjny Rusi południowo-zachodniej Ważnym elementem studiów nad geografią historyczną południowo-zachodniej Rusi jest ruska terminologia administracyjna. Jak zauważyli m. in. Andrzej Janeczek (por. 2013) czy Leontij Vojtovyč (2003, 135; 2012, 53-54) problematyczna jest już sama nazwa37 państwa Romanowiczów, gdyż popularna „Ruś Czerwona‖38 to nazwa stosunkowo późna i o niejasnej genezie, zaś w źródłach własnych, jak i w obcych relacjach państwo Romanowiczów nazywane było po prostu Rusią. Popularna nazwa państwa Romanowiczów: Ruś Halicko-Wołyńska (termin „roboczy‖, w starszej literaturze spotkać można także inny wariant tej nazwy – Ruś Halicko-Włodzimierska39) jasno wskazuje na dwie krainy historyczne zachodniej Rusi: ziemię halicką i ziemię wołyńską. Wśród stosowanych tak w źródłach pisanych, jak i w literaturze – najbardziej ogólnym i niejednoznacznym terminem jawi się „ziemia‖ (por. Janeczek 1993, 146; Мартынюк 2018, 154)40. Omówmy zatem dwie główne ziemie południowo-zachodniej Rusi: 37 W XIII-XIV w. Romanowicze rządzili np. Galicją i Lodomerią, regnum Russie, Mikra Rosia (Małą Rusią, rozumianą przez ziemie objęte metropolią halicką) lub po prostu terra Russiae (Войтович 2003, 135; Janeczek 2013, 227-229). 38 Nazwę tę traktować należy jako termin książkowy, najczęściej odnoszący się do Rusi Koronnej (Janeczek 2013, 229). Już Aleksander Jabłonowski (1903, 7-8) zwrócił uwagę na niejasną genezę nazwy Rusi Czerwonej, odnosząc ją hipotetycznie do Grodów Czerwieńskich lub przypisywania „kolorów‖ plemieniu Chorwatów. 39 Termin Ruś Halicko-Włodzimierska, stosowany poprawnie, nie odnosi się do całego obszaru Wołynia, bowiem obejmuje jedynie ziemie Romana Mścisławowicza (połączone unią personalną w 1199 r.). 40 Termin „ziemia‖ obejmuje różnorodne pod względem terytorialnym i politycznym organizmy - od ogromnej „ziemi ruskiej‖ (w szerokim znaczeniu tego pojęcia) po poszczególne „ziemie‖ – terytoria niezależne od Kijowa lub na odwrót, części składowe Rusi Kijowskiej. 41 Pierwszych książąt halickich znamy z kart PML: są to bracia Ruryk (pierwotnie zarządzający Przemyślem), Wasylko (Trembowelski) i Wołodar (książę dźwinogrodzki, później zaś przemyski). Zdaniem M. Hruszewskiego (1905, 73-76) jakaś bliżej nieokreślona część ziemi halickiej znajdowała się wcześniej w rękach Rościsława. 42 Wcześniej ziemia halicka znajdowała się pod polityczną zwierzchnością Wołynia. Proces uwolnienia się ziemi halickiej spod jurysdykcji wołyńskiej przypadł na lata 1079-1087 (Грушевський 1905, 75-76). Ziemia halicka, rozumiana może być szeroko, jako teren najdawniejszych „południowych‖ księstw znanych ze źródeł pisanych41 to: ziemia przemyska, ziemia dźwinogrodzka i ziemia trembowelska (obejmująca dziś obwody: lwowski, iwano-frankowski, czerniowiecki, część obwodu tarnopolskiego, a także wschodnią część województwa podkarpackiego; Toменчук 2008, 5-6). Spoiwem politycznym tych ziem od 2. połowy XI w.42 była dynastia Rościsławowiczów, wywodząca się z linii Włodzimierza, najstarszego syna Jarosława Mądrego (Войтович 2009b). Ziemia halicka, w wąskim znaczeniu tego słowa, rozumiana jest jako wołość43 halicka lub ziemia halicka – od 2. połowy XV w. jednostka administracyjna (Toменчук 2008, 5, Horn 1974, 59). Od XIII w. w źródłach notowane jest znajdujące się pod kontrolą Romanowiczów, sąsiadujące z szeroko rozumianą ziemią halicką Ponizie (często traktowane jako część ziem halickich; Маярчак 2009). Od 2. połowy XIII w., rolę głównego ośrodka – siedziby księcia, stolicy politycznej i religijnej, od Halicza stopniowo, aż po wiek XIV, przejmuje Lwów, ale termin „ziemia lwowska‖ pod względem administracyjnym jako część województwa ruskiego odnosić należy dopiero do wieku XV (Horn 1974, 59, 65-66). Prócz głównych wymienionych powyżej krain historycznych pojawiających się w literaturze naukowej, w granicach terytorialnych Rusi Halickiej spotkać można także określenia takie, jak np. ziemia sanocka44, podkreślające rangę tych ziem w strukturach polityczno-administracyjnych państwa ruskiego, a później polskiego. Wspomniana już ziemia lwowska, od dawna postrzegana jest jako jedna z najbardziej enigmatycznych co do jej dokładnego zasięgu (Jabłonowski 1903, 18), zajęła zapewne częściowo tereny wchodzące ziemi dźwinogrodzkiej, gdyż gród, jako jeden z ośrodków władzy i administracji, upadł wskutek najazdu mongolskiego (ostatnia wzmianka o nim pojawia się ok. 1236 r.; Kronika... 152). Co ciekawe jednak, pamięć o „starym‖ podziale ziemi Rusi trwała w 2. połowie XIII w., gdyż, jak zauważyli wydawcy Kroniki halicko-wołyńskiej, po śmierci księcia Szwarna w posiadaniu Lwa znajdowały się takie jednostki terytorialne, jak cyt. кнѧжениӕ три . Галичкое . Перемышльское . Бельзьское (mimo powstania w czasach Daniela nowych ośrodków władzy: Uhruska, Chełma i Lwowa; Ипатьевская... cтб 913; Kronika... przyp. 1736, 253). 43 Termin ten zostanie wyjaśniony poniżej. Autorka posługuje się nim przede wszystkim za publikacjami poświęconymi systemowi administracyjnemu ziem ruskich pióra A. Janeczka (por. np. Janeczek 1993, 143-157). 44 Nazywana tak bywa obszerna wołość bez własnych, odmiennych struktur (Sperka 2008, 29-30), bowiem „ziemia‖ sanocka po 1352 r. nie miała osobnego starosty (Ehrlih 1914, 17-19). Co prawda, w dokumencie z 1359 r. pojawia się termin castellania sanociensis, lecz zdaniem L. Ehrlicha (1914, 18) urzędnik sporządzający dokument zamiast districtus użył bardziej znanego sobie terminu castellania, a terminy te w gruncie rzeczy traktować należy jako tożsame. Według M. Horna (1974, 59) nowy podział Rusi (na ziemie) kształtował się stopniowo i dopiero od 2. poł. XV w. możemy mówić o 6 ziemiach Rusi Czerwonej: ziemi sanockiej, przemyskiej, chełmskiej, lwowską, halicką i bełską. 45 Kraina, nie gród, od którego wzięła swą nazwę. Historyczny (średniowieczny) Wołyń45 dzielił się na dzielnicę włodzimierską, ziemię bełską (epizodycznie w XIII i XIV w. księstwo bełskie), ziemię łucką (w 1. połowie XIII księstwo łuckie), udzielne księstwa dorohobuskie i peresopnickie (XII w.), a w jego skład zaliczane bywają także tzw. Grody Czerwieńskie (ziemia czerwieńska), ziemia chełmska, drohicka i brzeska (Baran 2014; Купша 2011; Прищепа 2016a). Najwcześniejsze wiadomości o Wołyniu (ziemi wołyńskiej jako części Rusi) odnoszą się do końca wieku X, wtedy też założony został najprawdopodobniej główny gród Wołynia – Włodzimierz (Ипатьевская... стб 105), zaś sami Wołynianie pojawiają się już na pierwszych kartach Powieści Minionych Lat (dalej i w przypisach: PML). Wołyniem początkowo rządzili książęta zależni od księcia kijowskiego. Sytuacja ta zmieniła się w 2. połowie XII w. czasach rządów potomków Izjasława Mścisławowicza (pretendujących również do tronu kijowskiego), którzy uczynili z Wołynia księstwo (choć podzielone na część wschodnią i zachodnią i, jak inne ziemie ruskie, szybko rozpadające się na mniejsze części, choć w ramach jednej ziemi; Dąbrowski 2011, 88-92). Z dynastii tej wywodził się również ród Romanowiczów (dziadkiem Romana był Izjasław Mścisławowicz). W wieku XIII Wołyń również nie stanowił jednolitego politycznie organizmu46, gdyż ogólny podział na część wschodnią i zachodnią utrzymywać miał się do 1227-1228 r. (Dąbrowski 2011, 90), a i później, po opanowaniu Wołynia przez Romanowiczów. Po opanowaniu Halicza, gród ten przypadł Danielowi (który przeniósł późnej centrum życia politycznego do ziemi chełmskiej), zaś ziemia włodzimierska wraz z ziemiami takimi jak np. drohicka, brzeska, czerwieńska, przypadła Wasylkowi. Następnie region Wołynia został podzielony między spadkobierców Daniela i Wasylka. Syn Wasylka, Włodzimierz, do 1288 r. zarządzał zachodnią partią Wołynia: ziemią włodzimierską i brzeską, natomiast wschodnia część Wołynia (dzielnica łucka i peresopnicka) po śmierci Daniela pozostawała w rękach Mścisława (II)47 Daniłowicza (Баран 2010, 41-42). Znacznie słabiej naświetlone przez źródła są dzieje rządów następców48 Mścisława Daniłowicza, który zjednoczył ziemie wołyńskie, bowiem Jerzy Lwowicz w momencie wstąpienia na tron49 władał i ziemią halicką i Wołyniem, a rolę ośrodka stołecznego pełnił wówczas Włodzimierz (Войтович 2001, 70-71). Kolejni władcy rządzili zjednoczonym państwem halicko-wołyńskim, jednakże państwo to nie było tworem jednolitym i podobnie jak XII-XIII w. rozróżniano dwie podstawowe prowincje: ziemię halicką i Wołyń. Zdaniem J. Tęgowskiego 46 O. Baran (2014, 71) wyróżnia 3 okresy rozwoju grodów Wołynia (Księstwa Włodzimierskiego) doby Romanowiczów: 1199-1241 r. (okres określający kierunki działalności inwestycyjnej Romanowiczów, zakończony najazdem mongolskim), 1241-1269 r. (okres względnej spójności regionu zakończony śmiercią Wasylka Romanowicza) i 1269-1340 r. (okres podziałów Wołynia między spadkobierców Daniela i Wasylka). 47 Daniel Romanowicz miał dwóch synów o tym imieniu, Mścisław (I) zmarł przed osiągnięciem dorosłości. Wasylko, bratanek Daniela Romanowicza zmarł bezpotomnie, sprawiło, iż władza na całym niemal Wołyniu przypadła Mścisławowi (Dąbrowski 2016, 124, 136-138). 48 Źródła jedynie wspominają pod 1280 r. Daniela Mścisławowicza, który w świetle źródeł nie odegrał jednak żadnej politycznej roli (Dąbrowski 2016, 136-137), nie znamy jednak dokładnych okoliczności przejęcia władzy na Wołyniu przez władcę z linii Lwa (Войтович 2001, 70-72). 49 L. Vojtovyč (2001, 73) przyjmuje, iż mogło to nastąpić między 1299 i 1301 r. (2010, 324) podział taki przejawia się zarówno w pieczęciach, jak i w tytulaturze ostatnich Romanowiczów i Jerzego II. Kluczowym pojęciem dla zrozumienia wewnętrznego podziału państwa Romanowiczów (i ogólnie staroruskiej administracji) jest wołość. Pojęcie to (w źródłach innych niż ruskie występujące pod nazwami districtus, powiat) oznacza gród i jego otoczenie, czyli okręg grodowy (Janeczek 1991, 29; 1993, 143-157). Obraz zasięgu władzy Rościsławiczów, Mścisławowiczów, Romanowiczów odzwierciedlają posiadane przez nich grody (rozumiane właśnie jako okręgi grodowe). Najważniejszą metodą rekonstrukcji podziału administracyjnego Rusi jest metoda retrogresywna, uwzględniająca późniejszy podział administracyjnym i sieć parafialną (według badaczy system powiatów Rusi Czerwonej odpowiadał wcześniejszemu podziałowi na wołości; Janeczek 1991, 29; 1993, 148; Погоральський, Миська, Ляска 2013, 15-16). Zarządcą Rusi po 1340 r. był starosta, któremu podlegali naczelnicy okręgów grodowych (w źródłach określani jako wojewodowie, palatyni, kasztelanowie etc.; Ehrlich 1914, 21). Rekonstrukcję sieci grodowej wspomaga również mapowanie grodzisk, które pokazuje ich wyraźne skupiska. Stopień rozpoznania sieci grodowej ogromnego terytorium Rusi Halicko-Wołyńskiej jest zróżnicowany. Najsłabiej zbadana jest kwestia organizacji administracyjnej północnej Bukowiny, lecz jak przypuszcza A. Fedoruk (2012, 77), iż przynajmniej 2 powiaty o genezie ruskich wołości musiały istnieć na Bukowinie50 za rządów Władysława Opolczyka. 50W początkach panowania hospodarów mołdawskich (kon. XIV-poł. XV w.) obszar dzisiejszego obwodu czerniowieckiego podzielony był na wołości: cecyńską (czerniowiecką), chocimską, suczawską i chmielowską, która zanikła około poł. XV w. (Чучко 2014, 106-109). W podziale tym badacze dopatrują się reliktów ruskiej struktury terytorialnej tych ziem. 51 Zamieszczone tu zestawienie pojawiających się w literaturze propozycji rekonstrukcji struktury terytorialnej Rusi Halicko-Wołyńskiej nie jest obrazem spójnym ani pozbawionym wątpliwości, zarówno w zakresie funkcji „centralnych‖ danych grodów, jak i samego zasięgu Rusi Romanowiczów w XIII-XIV w. Tabela prezentuje jedynie obraz wyłaniający się z dostępnych prac poświęconych rozmaitym regionom Rusi południowo-zachodniej, zaś jego krytyka wymaga oddzielnych studiów, toteż autorka niniejszej pracy ograniczyła się jedynie do krótkiego podsumowania dzisiejszego stanu badań nad okręgami grodowymi ziemi halickiej i wołyńskiej. Celem ukazania stanu dyskusji w badaniach nad podziałem administracyjnym Rusi Halicko-Wołyńskiej sporządzone zostało poniższe zestawienie. W zamieszczonej poniżej tabeli zebrane zostały znane z literatury51 historycznej i archeologicznej wołości, ziemie i księstwa Rusi Halicko-Wołyńskiej X-XIV w. (faktyczne i rekonstruowane): Wołość: Ziemia, księstwo lub inna jednostka terytorialna (X-XIV w.): Literatura: Bakota z. halicka, Ponizie Маярчак 2009a, 23-33 Bełz Wołyń, z. bełska, ks. bełskie Ehrlich 1914, 21; Janeczek 1991; 1993, 151 (mapa); Баран 2014, 82 Bielsk (?) Dzielnica brzeska, „ziemia bielska‖ Pacuski 2019; Баран 2014, 76; Панишко 2001, 84 Brześć Wołyń, udział brzeski (dzielnica brzeska) Баран 2014, 76; Панишко 2001, 84 Busk z. halicka52, z. dźwinogrodzka (Баран 2015, 257), z. lwowska Janeczek 1991, 130-131; 2006, 436; 2016, 149; Баран 2015, 257; Ляска 2016; Погоральський, Миська, Ляска 2013, 16 Bykowien (?) z. halicka, z. trembowelska Баран 2015, 261 Chełm Wołyń, z. chełmska, Баран 2014 Chocim (?) Ponizie (?), z. szypińska Балух 2013, 221 Сhmielów (?)53 z. szypińska Por. katalog Czartorysk Wołyń, z. łucka Баран 2014, 83 Czerwień-Tyszowce Wołyń, z. czerwieńska (udział czerwieński, dzielnica czerwieńska), z. bełska Janeczek 1991; 2006, 346; Баран 2014, 80 Czeremin (Czemieryn) Wołyń Прищепа 2016a, 195 (mapa); Терський 2001 Czerniecz-gorodok (?) Wołyń, dzielnica włodzimierska Панишко 2001, 84 Czerniowce (?) (Lenkivci); Cecyno z. trembowelska (?; Баран 2015, 260), z. halicka, z. szypińska Балух 2013, 221; Баран 2015, 260 Daniłów (?) Wołyń Панишко 2001, 84 52 Według A. Janeczka (1991, 130-131) Busk charakteryzowała podwójna specyfika: z Wołyniem (północą) łączy Busk rzeka Bug (należąca do zlewiska Morza Bałtyckiego), zaś w wymiarze kontaktów osadniczych Busk był raczej grodem halickim. 53 Kwestia domniemanej staroruskiej genezy, jak i samego położenia Chmielowa, do tej pory nie została rozstrzygnięta (por. katalog). Dorohobuż Wołyń, księstwo dorohobuskie (XII w.), dzielnica peresopnicka/dorohobuska Баран 2014, 83; Прищепа 2016a, 195 (mapa) Drohiczyn Wołyń, z. brzesko-drohicka, księstwo brzesko-drohicko-wiskie (?); z. drohicka, „księstwo drohiczyńskie‖ (Баран 2015, 248) Jusupović 2010; Pawlata 2014, 33; Баран 2015, 248 Drohobycz z. halicka, z. przemyska Баран 2015, 255; Погоральський, Миська, Ляска 2013, 16, 20- Dubno Wołyń, z. łucka Баран 2014, 82 Dźwinogród z. dźwinogrodzka (potem lwowska) (Janeczek 1991, 132), , z. przemyska (Войтович 2012, 14), z. halicka Janeczek 1991, 132; Баран 2015, 257; Войтович 2012, 14-15 Grabowiec Wołyń, z. bełska Janeczek 1993, 151 (mapa); 2006, 436 Gródek z. przemyska, z. halicka, z. lwowska Ehrlih 1914, 14; Janeczek 1993, 150-151 (mapy); Баран 2015, 256; Погоральський, Миська, Ляска 2013, 16 Halicz z. halicka Ehrlich 1914, 20; Погоральський, Миська, Ляска 2013, 16 Horodło Wołyń, dzielnica włodzimierska Janeczek 1993, 151 (mapa); Баран 2014, 74-75; Панишко 2001, 84 Jarosław z. przemyska, z. halicka Ehrlich 1914, 20; Janeczek 1991; Баран 2015, 255-256; Котляр 2013; Погоральський, Миська, Ляска 2013, 16 Kamieniec (nad Leśną) Dzielnica brzeska, Баран 2015, 248; Панишко 2001, 84 Kamieniec54 Wołyń, dzielnica peresopnicka/dorohobuska (?) (Баран 2014, 84) Баран 2014, 84; Прищепа 2016a, 195 (mapa) Kamień (Koszyrski) Wołyń, dzielnica włodzimierska Баран 2014, 73-74; Панишко 2011, 335 Kobryn (?) dzielnica brzeska Баран 2014, 77; Панишко 2001, 84 Kołomyja z. halicka Ehrlich 1914, 20; Janeczek 2006, 435; Баран 2015, 259; Погоральський, Миська, Ляска 2013, 16 Korczesk (?) Wołyń Прищепа 2016a, 195 (mapa) Koszer (?) Wołyń, dzielnica włodzimierska Панишко 2001, 84 Krosno (?) z. sanocka (?), z. przemyska Janeczek 2006, 435; Sperka 2008, 32; Рудий 2003, 156 (mapa); Krzemieniec (?) Wołyń, dz. Peresopnicka/drohobuska (Баран 2014, 87), dzielnica łucka (Панишко 2001, 84) Баран 2014, 84-85; Панишко 2001, 84 Krzeszów (?) z. przemyska Janeczek 1993, 151 (mapa); 2016, 149 Lubaczów z. przemyska Ehrlich 1914, 20; Janeczek 1991; 1993, 150-151 (mapy); 1996, 20-31; Баран 2015, 255-256 Lubiaż Wołyń, dzielnica włodzimierska Панишко 2001, 84 Luboml Wołyń, z. chełmska (Janeczek 2006, 436), dzielnica włodzimierska (Баран 2014, 74-75; Панишко 2001, 84) Janeczek 2006, 436; Панишко 2001, 84; Баран 2014, 74-75 Lwów z. halicka, z. lwowska Ehrlich 1914, 20; Погоральський, Миська, Ляска 54 W kwestii lokalizacji Kamieńca zob. katalog. 2013, 16 Łopatyn z. bełska Janeczek 1991; 1993, 151 (mapa) Łuck Wołyńska, z. łucka (dzielnica łucka) Баран 2014, 82-83 Mielnica (?) Wołyń, dzielnica włodzimierska Баран 2014, 72-73; Панишко 2001, 84 Mielnik (?) z. drohicka Баран 2014, 87; 2015, 248 Milsk Wołyń Прищепа 2016a, 195 (mapa) Mokleków (?) z. halicka, z. trembowelska Баран 2015, 261 Niebl Wołyń, z. łucka (okresowo z. kijowska, pińsko-turowska) Баран 2014, 83; Котляр 2013, 194 Olesko z. halicka, z. lwowska Janeczek 1991; 1993, 151 (mapa); 2016, 150 Ostróg Wołyń, dzielnica łucka Панишко 2001, 84; Прищепа 2016a, 195 (mapa), 197 Peremyl Wołyń, dzielnica łucka Janeczek 1993, 150-151 (mapy); Баран 2014, 82; Панишко 2001, 84 Peresopnica Wołyń, księstwo peresopnickie, dzielnica peresopnicka/dorohobuska Баран 2014, 83; Прищепа 2016a, 195 (mapa) Pleśniesk (?) z. halicka, z. dźwinogrodzka (Баран 2015, 257) Баран 2015, 257-258 Podhoraj z. bełska, z. dźwinogrodzka (Баран 2015, 258) Janeczek 1985; 1991; 1993, 151 (mapa); Баран 2015, 258 Przemyśl Z. przemyska/ks. przemyskie, z. halicka Ehrlich 1914, 20; Janeczek 1991; Погоральський, Миська, Ляска 2013, 16, 26 Ratno (?) Wołyń Панишко 2001, 84; 2001a Rzeszów z. halicka (?) Janeczek 2006, 435 Sapożyn (?) Wołyń Прищепа 2016a, 195 (mapa) Sanok z. przemyska, z. halicka, z. sanocka Баран 2015, 256; Погоральський, Миська, Ляска 2013, 16 (Stary) Sambor z. przemyska, z. halicka Ehrlich 1914, 20; Баран 2015, 256; Інкін 1996, 109; Погоральський, Миська, Ляска 2013, 16-20 Stożek (?) Wołyń, dzielnica łucka Панишко 2001, 84 Stryj Z. przemyska, z. halicka Ehrlich 1914, 34-35; Ісаєвич 2002, 27; Погоральський, Миська, Ляска 2013, 16, 23-24 Sutiejsk z. czerwieńska Баран 2014, 80-81 Szczebrzeszyn z. chełmska Dzieńkowski 2014, 152 (mapa); Janeczek 1993, 150-151 (mapy); 2016, 150; Kutyłowska 1999 Szczekarzew (Krasnystaw) z. chełmska Dzieńkowski 2014, 152 (mapa); Janeczek 1993, 150-151 (mapy); Баран 2014, 79 Szczerzec z. halicka, z. lwowska Janeczek 2006, 436 Szepol (?) Wołyń Манігда 2016, 281 Szumsk Wołyń, dzielnica peresopnicka/dorohobuska, dzielnica łucka Баран 2014, 84; Манігда 2016, 280; Прищепа 2016a, 195 (mapa); Панишко 2001, 84 Śniatyn z. halicka Ehrlich 1914, 41-44; Janeczek 2006, 436; Погоральський, Миська, Ляска 2013, 16 Telicz (Potylicz) z. bełska Janeczek 1991; 2006, 436 Tłumacz (?) z. halicka Janeczek 2006, 436 Torczew (?) Wołyń, dzielnica peresopnicko/dorohobuska Баран 2014, 85 Trembowla z. trembowelska (księstwo trembowelskie), z. halicka Ehrlich 1914, 49-50; Janeczek 2006, 435; Котляр 2013 Turzysk (?) Wołyń, dzielnica włodzimierska Баран 2014, 71-72; Панишко 2001, 84 Tustań (?) z. halicka Dokumenty.... 132-133; Рожко 1996 Tychoml Wołyń, dzielnica peresopnicka/dorohobuska Баран 2014, 84; Прищепа 2016a, 195 (mapa) Uhrusk Wołyń, ziemia chełmska (pierwotnie uhruska) (?) Баран 2014, 78; Панишко 2003, 172-175 Uszyca (?) z. halicka, Ponizie Баран 2015, 262 Wasiliew z. halicka, z. trembowelska Баран 2015, 261 Wisznia (?) z. przemyska, z. halicka Баран 2015, 256 Wietły (?) Wołyń, dzielnica włodzimierska Janeczek 2006, 443; Панишко2001, 84; 2011, 334-335 Włodzimierz (Wołyński) Wołyń, dzielnica włodzimierska Баран 2014; Панишко 2001, 84 Włuczym (?) Панишко 2001, 84 Wołyń-Hrubieszów Wołyń Janeczek 1993, 151 (mapa), Poppe 1958, 257 Wsiewołoż-Sokal Wołyń, dzielnica włodzimierska Janeczek 1991; 1993, 151 (mapa); Баран 2014, 74; Ляска 2012; 2013 Zbaraż z. halicka, z. trembowelska Баран 2015, 260 Żydaczów z. halicka, z. lwowska (?) Ehrlich 1914, 20; Janeczek 2006, 435; Баран 2015, 260; Погоральський, Миська, Ляска 2013, 16, 24-26 Analizując powyższą tabelę i katalog niniejszej pracy, można zauważyć, iż, część znanych ze źródeł pisanych grodów (zawartych w katalogu), wobec skromniej wiedzy na ich temat, nie posiada określonego statusu ani funkcji (np. miasta, strażnicy, monastyru etc.), zaś wszystkie grody uznane za centra wołości, musiałby być, przynajmniej w opinii niektórych badaczy, ośrodkami grodowo-miejskimi, jednakże taka właśnie interpretacja funkcji części z wymienionych w powyższej tabeli grodów budzi u autorki zastrzeżenia55. 55 Nie do końca jest jasne jakie kryterium „centrum wołości‖ i „miejskości‖ przyjęli S. Panyńko (2001) i V. Baran (2014, 2015), bowiem niektóre z wymienianych przed badaczy grodów w źródłach wspomnianych zostało tylko raz i wiele z nich nie zostało nazwanych wprost miastami (grodami) w źródłach. Poza tym, rozpoznanie archeologiczne (lub zupełny jego brak) wielu z nich nie pozwala póki co zakładać, iż były centrami swoich okręgów (że pełniły funkcje administracyjne) ani tym bardziej, że spełniały funkcje militarne, a także centrów kultu religijnego, ośrodków handlu i rzemiosła (wszystkie te funkcje według Jerzego Piekalskiego kwalifikowały dany ośrodek do miana centrum grodowo-miejskiego; Piekalski 1999, 25-26; Баран 2014, 70). I.3.2. Granice dzierżawy Romanowiczów Zagadnieniem geografii historycznej Rusi: kwestią granic państwa, wyznaczanych przez posiadane przez Romanowiczów grody oraz identyfikacji latopisowych grodów zajmowali się m.in. N. Barsov (1865), M. Hruszewski (1905; 1905a), I. Kryp’jakevyč (1984), M. Kotljar (1998; 2013), L. Vojtovyč (2006; 2011a; 2012; 2015), S. Ters’kyj (2001; 2002; 2014). Prezentowana praca ma charakter archeologiczno-historyczny, także określeniu jej zasięg terytorialnego w pierwszym rzędzie posłuży literatura wspomnianych dziedzin. Poszczególnymi odcinkami pogranicza polsko-ruskiego oraz pozostałymi granicami Rusi (Halickiej i Wołynia) zajmowali się A. Fastnacht (1962), A. Buko (2004), W. Czarnecki (2003), T. Dzieńkowski (2009, 2014), M. Dzik (2019), A. Janeczek (1993), A. Jusupović (2010; 2017), A. Kamiński (1953, 1956), M. Korduba (1906, 1925), M. Kučynko (2002), J. Kurtyka (1996), I. Kutyłowska (1999), V. Ljaska (2009, 2012, 2013), J. Ościłowski (2015), M. Parczewski (1996, 2003, 2004, 2007) S. Panyńko (2009), B. Pryńčepa (2016), A. Rozwałka (2004; 2008), V. Rudyj (2003), T. Wąsowicz (1961), S. Ters’kyj (2009), J. Tyszkiewicz (1974), M. Wołoszyn (2007) i in. I.3.2.1. Granica polsko-ruska, przebieg i metody jej rekonstrukcji: Do rozróżnienia terytoriów kultury Słowian zachodnich i wschodnich stosowane są przede wszystkim przekazy pisane i, niemniej ważny, materiał archeologiczny, bowiem jak zauważył M. Parczewski (1991), zróżnicowanie kulturowe widoczne w kulturze materialnej Słowian wyraźnie zarysowuje się po przyjęciu przez Polskę i Ruś chrześcijaństwa. W odniesieniu do dziejów XIII-XIV w. zarówno baza źródeł pisanych, jak i zróżnicowanie materiału zabytkowego rysuje się już wyraźnie. Podstawą rekonstrukcji granicy polsko-ruskiej w przededniu podbojów Kazimierza Wielkiego stał się późnośredniowieczny podział administracyjny (zachowujący jeszcze do XV w. kształt ruskich wołości) oraz sieć dekanalna (por. Janeczek 1991, 21-34; Baran 2013, 92; Budzyński 1996; Stańczyk 1996). Ogólny przebieg tej granicy nakreślili już w pocz. XX w. M. Hruszewski (1905), M. Korduba (1925) i W. Semkowicz (1925). Pomocniczą rolę w tego typu badaniach są studia lingwistyczne - szczegółową propozycję wyznaczenia polsko-ruskiego pogranicza opartą na studiach lingwistycznych i onomastycznych, posiłkując się literaturą historyczną i archeologiczną przedstawił W. Makarski (1996), lecz tematu przebiegu granicy polsko-ruskiej w dalszym ciągu nie można uznać za wyczerpany. Pomocniczą rolę w rekonstrukcji odgrywają studia także kartograficzne. W badaniach zasięgu najważniejszych barier naturalnych – puszcz i lasów, badacze posługują się np. mapą Friedricha von Miega, stworzoną w latach 1779-1782, którą uzupełniają o dane źródłowe na temat kolonizacji (Kurtyka 1996, 185). W przypadku państwa śródlądowego, jakim były włości Romanowiczów, podejście oparte jedynie na uznawaniu barier naturalnych jest niewystarczające. Mimo wciąż rosnącej bazy źródłowej, zwłaszcza wyników badań archeologicznych dotyczących zasięgu osadnictwa wczesnośredniowiecznego i rozlokowania cmentarzysk, wciąż niemożliwe jest nakreślenie dokładnej linii granicznej, zwłaszcza, iż granice linearne - znane nam dziś, jeszcze nie istniały56 (por. np. Łowmiański 1983, 46; Piotrowski 2009, 75; Stańczyk 1996, 206-208; Samsonowicz 2017). Dość pewnymi punktami pozwalającymi określić polską lub ruską przynależność etniczno-polityczną są znane ze źródeł pisanych grody57 (przy których często powstawały nowe parafie, których sieć stosowana jest w rekonstrukcji przebiegu granicy metodą retrogresywną). Zjawiskiem charakterystycznym dla tworzących się granic państwowych miały być tak zwane „pary grodów‖, ważnych ośrodków administracyjnych, między którymi przebiegała granica takich jak np. Biecz i Sanok (dla południa) czy Tykocin i Suraż dla północy (por. Parczewski 1991, 48; Ościłowski 2015, ryc. 1, 326). Przebieg wyłaniającej się z tej bogatej literatury granicy polsko-ruskiej w XIII-pocz. XIV w. (będący zawsze w pewnym zakresie hipotetyczny) omówiony zostanie w kolejności z południa na północ, zgodnie z biegiem kluczowych dla niej rzek. 56 Jak zauważa J. Tyszkiewicz (2003, 25) granice państw wczesnofeudalnych, powstałych wskutek podbojów wewnętrznych (po podboju okolicznych plemion przez plemię dominujące i zatarciu dotychczasowych umownych podziałów terytorialnych), wyznaczane mogły być, przynajmniej odcinkowo, na kilka sposobów: poprzez przesieki, wały graniczne lub opierano je o rzeki. Problematyką przesiek i, przede wszystkim, wałów podłużnych z ziem polskich, włączając fragment pogranicza polsko-ruskiego zajęła się E. Kowalczyk (1987), zaś A. Rozwałka (2004, 29-30, 32) wspomina o późnośredniowiecznych podlaskich kamieniach granicznych (wyznaczających południkowo granicę polsko-litewską). M. Piotrowski (2009, 75) w odniesieniu do średniowiecznego pogranicza polsko-ruskiego proponuje przyjąć definicję kulturoznawczą definicję P. Kowalskiego, wedle której „granica‖ to „pas ziemi między przyległymi obszarami, [który] nie należąc do żadnego z nich jednocześnie spaja je i rozdziela‖. 57 Za podstawę dla wyznaczania pasu pogranicza kultury zachodnio- i wschodniosłowiańskiej w XIII-XIV w. uznane zostały założenia grodowe, a nie np. związane z osadnictwem zagadnienie znalezisk sepulkralnych, odgrywające znacznie większą rolę w badaniach pogranicza rodzących się państwowości w X-XII w. W XIII-XIV w. okrzepłe już zupełnie chrześcijaństwo i związane z nim ujednolicenie rytu pogrzebowego po obu stronach „granicy‖ nie pozwala archeologom na czynienie większych obserwacji o charakterze etnicznym, gdyż dominują już szkieletowe cmentarzyska przykościelne. Zagadnienie lokalnego zróżnicowania obrządku pogrzebowego i obecny stan dyskusji na temat polsko-ruskiego sąsiedztwa na obszarze do dziś enigmatycznej wschodniej części dolnego Bugu w XI-XII w. podsumował niedawno M. Dzik (por. Dzik 2019). Przebieg dawnej granicy polsko-ruskiej na obszarze obecnego województwa podkarpackiego: Propozycja rekonstrukcji przebiegu granicy Małopolski i ziemi sanockiej (to właśnie zachodnia ziemi sanockiej stanowić miała pierwotną granicę polsko-ruską) została szczegółowo opisana przez Adama Fastnachta (1962, 16-20)58. Już Władysław Semkowicz (1925, 302) za początek granicy uznał źródła Jasiołki i jej bieg aż po Krosno59, od którego rolę rzeki granicznej przejął Wisłok, w biegu którego pojawia się jednak wyrwa ścinająca tzw. „wisłockie kolano‖, czyli położone na wschód od Odrzykonia, Strzyżowa i Czudca terytoria polskie wrzynające się klinem60 w ziemie ruskie, aż pod Domaradz (Грушевский 1905, 457). Dopiero poniżej Czudca granica polsko-ruska powracać miała do Wisłoka, bowiem dalej, na lewym brzegu rzeki (po stronie ruskiej) znajdował się Rzeszów. Na taką wizję przebiegu hipotetycznej granicy polsko-ruskiej, z niewielkimi zastrzeżeniami, zgodził się ogół późniejszych badaczy (np. Fastnacht 1962, 20; Makarski 1996, 133-134; Wołoszyn 2013, 93 i in.). Większych wątpliwości nie budzi też pierwotna „ruskość‖ wysuniętego znacznie na zachód Rzeszowa, nazwanego w dokumencie lokacyjnym Kazimierza Wielkiego wprost miastem ruskim (CDP, 209-211). Za Rzeszowem bieg Wisłoka obiera kierunek wschodni, a następnie północny aż po jego ujście do Sanu. Na odcinku między Rzeszowem a Krzeszowem, wzdłuż biegu Wisłoka znajdował się gród graniczny Przeworsk zniszczony przez Leszka Czarnego ok. 1280 r. (Kronika... 233; por. Jusupović 2019, 127), strzegący dostępu do dość znaczącego ruskiego grodu, jakim był Jarosław i dalszego szlaku na Przemyśl, jednakże zdaniem W. Semkowicza (1925, 302) granica nie przebiegała dokładnie wzdłuż rzeki i już za Rzeszowem, cyt. „ścinała cały kąt, jaki tworzy dolny bieg Wisłoka z Sanem i w kierunku północno-wschodnim, [aby] między Krzeszowem a Rudnikiem dotrzeć do Sanu‖. Dość tajemniczym punktem na mapie polsko-ruskiego pogranicza jest położony na prawym brzegu Sanu Krzeszów (zob. katalog). Od Krzeszowa, „granica‖ obierała kierunek wschodni, od polskich skupisk osadniczych dzielił ziemie ruskie przebiegający z północnego zachodu na południowy wschód pas zwartych kompleksów leśnych61 (jego pozostałością są 58 Jest to w dużej mierze skorygowana wizja Myrona Korduby (1925), oparta na przebiegu granicy polsko-ruskiej z XIV-XV w. 59 Krosno uznawane jest za gród ruski epizodycznie zajęty przez Leszka Czarnego i przekazany biskupstwu lubuskiemu lub nawet nie zajęty przez polaków przed 1340 r. (fragment odnoszący się do Krosna w 1282 r. uznawany był także za interpolację z XIV w.; por. Fastnacht 1962, 19-20; Perzanowski 1972, 60-65). 60 Terytoria te zaliczano do Polski na podstawie spisów własności klasztoru koprzywnickiego z lat 70. XIII w. i innych dokumentów z lat 20. XIV w. (Грушевский 1905, 457-458; tam literatura). 61 Odcinki zajęte przez puszcze i lasy na polsko-ruskim pograniczu omówił J. Kurtyka (1996, 185-189). Istotną barierę naturalną stanowić miała np. stara Puszcza Sandomierska, wzdłuż krawędzi której, na żyznym pasie lessów, we wczesnym średniowieczu ustabilizowało się osadnictwo przebiegające po na linii od Ropczyc przez Sandomierz i grody ruskie – Rzeszów, Przeworsk, Jarosław i Przemyśl. dziś Lasy Janowskie), których zapewne już uszczuplony kształt prezentuje tzw. mapa Miega - taki przebieg granicy polsko-ruskiej na terenie obecnego województwa podkarpackiego rysuje W. Makarski (1996, mapa 2). Przebieg dawnej granicy polsko-ruskiej na obszarze obecnego województwa lubelskiego: W obrębie województwa lubelskiego rekonstruowana granica przecinała dolny odcinek Tanwi (na południe od Biłgoraja) i biegła wzdłuż środkowego Wieprza, skąd kierowała się na północ poprzez górną Krznę do Bugu (Wołoszyn 2013, 93 za: Makarski 1996, mapy 3 i 4). Osią polsko-ruskiego pogranicza w pozostałej części województwa lubelskiego miało być międzyrzecze górnego i środkowego Wieprza i Bugu62. Rozpatrując ten teren od południa, najbardziej wysuniętym na zachód grodem ruskim był Sutiejsk, położony jest nad Porem, lewym dopływem Wieprza. Gród leżeć miał nie tylko na pograniczu dwóch państwowości, ale i na szlaku handlowym ze wschodu na zachód. Sutiejsk położony był na północno-zachodnim skraju Roztocza, a płynący z zachodu na wschód Por dodatkowo podkreślać miał tę zmianę krajobrazu (Wartołowska 1958, 40). Dalej na północ, na prawym brzegu Wieprza położony był kolejny znany ze źródeł gród: Szczekarzew (Krasnystaw). 62 Tereny te miały zostać zajęte przez Ruś w czasach Jarosława Mądrego. A. Rozwałka (2008, 65-66) wyróżnia 2 fale ekspansji ruskiej na terenie Lubelszczyzny: za sprawą Jarosława do Rusi przyłączone zostały zapewne południowo-wschodnie tereny międzyrzecza, z grodami takimi jak Bełz, Majdan Górny i Guciów. Grody takie, jak Guciów i Majdan Górny istniały już w okresie plemiennym i stanowiły zapewne ośrodki należące do Lędzian. Drugą fazę ruskiej ekspansji w regionie wyznaczają podboje Romanowiczów dokonane w 1. poł. XIII w. (do Rusi przyłączono wówczas następujące okręgi grodowe: wereszczyński, uhruski, lubomelski, chełmsko-stołpecki i szczekarzewski). Jeszcze w 1. poł. XIII w. do Rusi dołączana została jeszcze wołość szczebrzeszyńska. 63 Granica przebiegać miała między miejscowościami Oleśniki (Oleszniki) i Dobryniów (Dobrinow), Suchodoły (Suchodoli) i Stężyca (Stanczica), Częstoborowice (Czanstoborowicze) i Gorzków (Gorzkow), Pilaszkowice (Pielaskowicze) i Żółkiewka (Zolkiew; Zbiór dokumentów małopolskich, IV. 113-115). Włościami Romanowiczów w regionie środkowego międzyrzecza Wieprza i Bugu była ziemia chełmska od północy sąsiadująca z Polesiem, zaś od południa ograniczona przez wzniesienia Roztocza (Dzieńkowski 2009, 151). Na pograniczu, niedaleko od okręgu szczebrzeszyńskiego znajdowała się Tarnawa, w której w 1262 r. odbył się zjazd Bolesława Wstydliwego z Romanowiczami (Wąsowicz 1961, 240). Zdaniem Andrzeja Rozwałki (2008, 65) pograniczny charakter Tarnawy potwierdza fakt, że w końcu XIV w. stanowiła ona najdalej na zachód wysunięty punkt osadniczy prywatnego powiatu szczebrzeszyńskiego Dymitra z Goraja. Sąsiadka i Tarnawa tworzyły wyraźne odchylenie „linii granicznej‖ ku zachodowi, której przebieg powtórzyła granica historycznego województwa lubelskiego. Przebieg linii granicznej lekko „po skosie‖ między parami wsi63 wymienionych w traktacie chełmsko-lubelskim z 1359 r. (Zbiór dokumentów małopolskich, IV, 113-115). Taki przebieg granicy chełmsko-lubelskiej (później województw lubelskiego i chełmskiego) zauważalny był jeszcze na XVIII-wiecznych mapach (np. mapie Rizzi Zannoniego i Jabłonowskiego). Co się tyczy ziem położonych dalej na północ, T. Dzieńkowski (2009, 51) zwraca uwagę na południkowy układ usytuowanych na wododziale Wieprza i Bugu grodów państwowych z XIII w. takich, jak Andrzejów Nowy, Busówno, Stołpie, Chełm i in. Grody te stanowić miały rodzaj linii obrony państwa Romanowiczów. Po „polskiej‖ stronie Wieprza, w okresie wczesnopiastowskim, na terenie późniejszego archidiakonatu lubelskiego, rolę głównych ośrodków grodowych, prócz centralnego grodu w Lublinie, pełniły grody w Garbowie, Wąwolnicy, Kurowie, Klarowie, Gęsi i Niewęgłoszu (Rozwałka 2008, 65). Nieco dalej na północ, analizując osadnictwo średniowieczne doliny Białki i dolnego biegu Piwonii (zalesione regiony pradoliny Wieprza), odcinka, na którym późniejsza granica Korony z Litwą przebiegała południkowo, A. Rozwałka (2004, 28) zaliczył Wohyń (latopisowy Woiń?) do „ważnych ośrodków gospodarczo-militarnych‖ pogranicza polsko-kijowskiego‖ (? – m.k.), choć ośrodek najprawdopodobniej nie był grodem (por. katalog). Z większą dozą pewności stwierdzić można, iż po „polskiej‖ stronie umownej granicy znajdowały się okręgi grodowe Kocka i Łukowa (Pacuski 1978, 589-590; Stańczyk 1996, 211). Zdaniem badaczy południowa część historycznego Podlasia i tereny Lubelszczyzny były stosunkowo słabo zasiedlone - ożywienie osadnicze, nastąpić miało tu wraz z ustabilizowaniem się granic w późnym średniowieczu (Kiryk 1972, 29; Rozwałka 2004, 29). Na północy województwa lubelskiego, w regionie Radzynia Podlaskiego znajdują się ułożone południkowo miejscowości, w których odkryto późnośredniowieczne kamienie graniczne64, przebiegać tędy (między gminami Radzyń Podlaski i Wohyń) miała bowiem granica polsko-litewska (Rozwałka 2004, 29-30, mapa 6). 64 Są to kamienie z Ustrzesza, Zbulitowa Dużego i Zbulitowa Małego (Rozwałka 2004, 29). O analogicznym podlaskim kamieniu (z krzyżem i podkową) z terenu województwa mazowieckiego (wieś Łużki) wspomina K. Musianowicz (1960, 206-207). Przebieg dawnej granicy polsko-ruskiej na obszarze obecnego województwa mazowieckiego: Z powodu ubóstwa źródeł pisanych, a także braku dogłębnych archeologicznych badań nad możliwą przynależnością etniczną znanych nam stanowisk wytyczenie dokładnej granicy rusko-polskiej (rusko-mazowieckiej) na odcinku województwa mazowieckiego (i podlaskiego) jest możliwe tylko w zarysie ogólnym i dopiero od XI-XII w.65 Uprzedzając nieco kolejność omawiania przebiegu polsko-ruskiego pogranicza w ramach jednostek administracyjnych dzisiejszej Polski, zaznaczyć należy, iż ogólnie granica zachodnia Rusi opierana jest w regionie sąsiedztwa z Mazowszem o Nurzec i Lizę (dopływ Narwi) oraz o górny bieg Narwi na północy (Ościłowski 2015, 325). Podobne, jak w przypadku Lubelszczyzny, zmiany osadnicze na wschodnim Mazowszu wiązane są z akcją kolonizacyjną Jarosława Mądrego z wieku XI (napływ ludności z głębi Rusi – kolonizatorów i uciekinierów ze stref zagrożonych najazdami koczowników; Piotrowski 2009, 76). Archeolodzy zaobserwowali, iż właśnie w XI w. przestały funkcjonować grody osadnictwa mazowieckiego, co stoi w zgodzie w przekazami źródeł pisanych (Tyszkiewicz 1974, 141-143). Za położony na południe od Bugu gród mazowiecki zniszczony przez oddziały Jarosława Mądrego uważany jest np. obiekt w Czołomyjach (pow. siedlecki), innym zaś grodem polskim strzegącym strefy granicznej miał być Grodzisk nad Liwcem (pow. węgrowski; Górska et al. 1976, 42-43; Tyszkiewicz 1974, 149). Grodem mazowieckim, funkcjonującymi w północnej części obecnego województwa mazowieckiego, w okresie państwowym był Święck, zaś kolejnym (położonym jeszcze dalej na północ) grodem pogranicznym miał być obiekt w Starem Grodzkiem, dziś znajdującym się w województwie podlaskim (Kamiński 1956, ryc. 16). Gród w Święcku uległ zniszczeniu około połowie XIII 65 W tym miejscu autorka ograniczy się do skrótowego tylko omówienia okresu wcześniejszego - przyjmuje się, iż Mazowsze opanowane przez Piastów zostało najpóźniej w młodości Mieszka I (Pacuski 2019, 15), zaś linia obrony tego terytorium przebiegać miała od Drwęcy (na północy) po rzekę Leśną (na wschodzie; Tyszkiewicz 2003, 32). Z kim graniczyło na półocnowschodnim odcinku piastowskie Mazowsze? W opinii Krystyny Musianowicz (1960) tereny te były w świetle przemian obrządku pogrzebowego pograniczem mazowiecko-drechowickim (studia te były oparte na analizie zasięgu grobów z obstawami kamiennymi i stosunkowo późno datowanych kurhanów). Choć z punktu widzenia kultury materialnej trudno mówić o wyraźnych granicach etnicznych na tak wczesnym etapie stosunków wschodnio- i zachodniosłowiańskich, niektórzy autorzy skłonni są lokować wskazanych przez K. Musianowicz Dregowiczów w bezpośrednim sąsiedztwie Mazowsza (por. Florek 2018). Pewnego rodzaju rozgraniczenie wpływów między Mieszkiem a Włodzimierzem nastąpiło na wododziale Wisły (Bugu) i Dniepru około 981 r. Zdaniem J. Tyszkiewicza (1974, 141-142; 2003, 34-35) stosunkowo słabo zasiedlony wododział Wisły, Niemna i Dniepru, a więc i wschodnie Mazowsze (z Pobużem) pozostawało w rękach polskich do pocz. XI w. Podobnie z resztą odczytała wzmiankę latopisu nowogrodzkiego o Brześciu z 1017 r. (ПСРЛ, III, 2) Elżbieta Kowalczyk (2000, 55). Wcześniej za początkową przynależnością Brześcia do Polski opowiadał się także W. Semkowicz (1925, 262). Istotna dla formowania się pogranicza polsko-ruskiego, trwała zmiana układu sił w regionie nastąpiła w XI w. za sprawą polityki syna Włodzimierza, Jarosława Mądrego. W XI w. powstał sąsiadujący z Mazowszem Drohiczyn. Mazowsze w XIII w. to wciąż termin stosunkowo szeroki, obejmujący ziemie pod władaniem Konrada I. W skład mazowieckie księstwa Konrada wchodziło Mazowsze płockie, ziemia dobrzyńska i chełmińska oraz ziemie środkowej Polski z Łęczycą, ziemie nad środkową Narwią po ujście Biebrzy, środkowe Pobuże (czasowo również Drohiczyn), dorzecze Liwca i Świdra oraz późniejsza ziemie: czerska i rawska. Częścią dzielnicy mazowieckiej były także Kujawy (Trzeciecki 2015, 149-150). Momentem przełomowym i końcem mazowieckiego prosperity był zajazd litewski w 1262 r. (i śmierć Siemowita I), który zdaniem badaczy przyniósł katastrofę demograficzną i zmiany w zarządzaniu Mazowszem. Spadkobiercy Konrada I, nie bez wewnętrznych sporów, podzielili między siebie jego mazowiecką domenę i przestali prowadzić politykę aktywną, przez co sam region podupadł (Myśliwski 1994, 4). W 2. poł. XIII w. widoczna jest polityczna „orientalizacja‖ polityczna i ekonomiczna (pośrednio także społeczno-kulturowa) regionu. Termin „Mazowsze‖ – swój kształt formalno-prawny uzyskał dopiero w 2. poł. XIV w., dzięki reformom administracyjnym Siemowita III (Trzeciecki 2015, 149-150). w., stwierdzono także opuszczenie otaczających go osad. Co do południowych partii pogranicza Mazowsza Wschodniego - na południu regionu znajdowały się dwa ośrodki kasztelańskie biskupstwa płockiego: grody w Brańszczyku (Brańsku?)66 i Broku, lecz niewiele wiadomo o ich losach w 2. połowie XIII w. Maciej Trzeciecki (2015, 153) podkreśla jednak trwanie struktur osadniczych na terenach nękanych wówczas najazdami litewskimi. Podsumowując stan badań archeologicznych nad osadnictwem znad środkowego Bugu Joanna Kalaga (1999, 104) zwróciła uwagę na stosunkowo słaby stopień rozpoznania osadnictwa grodowego (prezentującego, jak się wydaje, głównie młodsze fazy wczesnego średniowiecza). Niestety, niewiele jest pewnych informacji co do datowania grodzisk późniejszych i stanowiskach ruskich XII-XIII w. W obliczu niezadowalającego nadal stanu badań nad grodami wschodniego Mazowsza, których zdawkowo publikowane rezultaty zaniedbywały kwestie etniczne (o problemie por. Jaskanis 1999, 81; Kowalczyk 2000, 55), propozycję przebiegu polsko-ruskiej granicy, na podstawie danych toponomastycznych, przedstawił Władysław Makarski (1996, mapa 4 i 5), lecz bez rzetelnych studiów archeologicznych nie będziemy w stanie zweryfikować jego założeń (po stronie ruskiej badacz umieścił m. in. okolice Sokołowa Podlaskiego i innych miejscowości podlaskich znajdujących w granicach województwa mazowieckiego). Z terenu tego znanych jest kilkanaście grodów średniowiecznych, z których datowania tylko kilku zostały potwierdzone, o bardziej szczegółowych informacjach nie wspominając (por. tabele). 66 Kwestia mazowieckiego Brańska poruszona zostanie w następnym podrozdziale. Przebieg dawnej granicy polsko-ruskiej na obszarze obecnego województwa podlaskiego: to nie tylko obszar pogranicza polsko-ruskiego (mazowiecko-ruskiego), ale także rejon sąsiedztwa domeny Romanowiczów z innymi ziemiami ruskimi i ludami bałtyckimi (na północy i północnym-wschodzie). W badaniach zasięgu osadnictwa zachodniosłowiańskiego, prócz tradycyjnych badań historycznych nad siecią dawnych parafii, uczeni próbowali badać także zasięg zjawiska mazurzenia (por. Makarski 1996, mapa 5). Aleksander Kamiński (1953, 41) historię i zasięg osadnictwa ruskiego we wczesnym średniowieczu zarysował następująco: Kolonizacja przez osadników ruskich ziem w dół Bugu od Brześcia do ujścia Nurca oraz między Bugiem i dolnym Nurcem, a także poza Nurzec środkowy i górny w kierunku Narwi – jest procesem widocznym w wieku XI, a w końcu w. obejmuje już całą niemal tę przestrzeń. Nad dolnym Nurcem zetknęły się w XII w. dwa nurty kolonizacyjne, ruski i mazowiecki, a na północ od Nurca środkowego obie kolonizacje, zajmując pustacie (pisownia oryginalna – m.k.) pogranicza jaćwiesko-słowiańskiego przenikały się wzajemnie. Na przełomie XII/XIII w. osadnictwo ruskie było już poza środkowym i górnym Nurcem, pochodziło pod bory i bagna Narwi – nie ma wszakże żadnego dowodu w źródłach pisanych, aby gdziekolwiek w połowie XIII w. przekroczyło Narew. Przyjrzyjmy się zatem stuleciu XIII. Kazimierz Pacuski (2019, 26-31) podzielił ziemie ruskie na północ od Bugu na ziemię bielską (w której skład, prócz Bielska, wchodził też Suraż)67 i ziemię drohicką. „Ziemia bielska‖ jako jednostka terytorialna nie pojawia się w źródłach XIII-wiecznych, zaś sam Bielsk odnotowany został po raz pierwszy w 1252 r., później zaś został dotkliwie złupiony przez Jerzego I pod koniec XIII w. (Kronika... 188, 270). W późniejszych źródłach Bielsk i inne grody występuje zazwyczaj w kontekście ziemi drohiczyńskiej (por. przyp. 68), zaś jako jednostka terytorialna (ziemia lub powiat bielski) pojawia się dopiero (w źródłach i literaturze) w odniesieniu wieku XV lub częściej – początku XVI w., gdy powstało województwo podlaskie (Gloger 1873, 2; 1900, 208-209; Jabłonowski 1910, 257-258; Jaszczołt 2005, 44; Tęgowski, Maroszek 2010, 32; SGKP, t. VIII, 412; SSS, t. IV, 172). Od wczesnego średniowiecza najważniejszą jednostką terytorialną na terenie Podlasia była ziemia drohicka. Jak podaje Adrian Jusupović (2010, 77), przywilej z 8 marca 1237 r., w którym Konrad Mazowiecki nadał templariuszom Drohiczyn i teren go otaczający, to pierwszy dokument, w którym został wyznaczony zasięg ziemi drohiczyńskiej. Granice ziemi drohiczyńskiej na osi północ-południe wytyczone zostały za pomocą barier naturalnych - od południa ziemię tę ograniczał Liwiec, a od północy Nur (dziś Nurzec). Ziemia drohiczyńska z dokumentu Konrada I uważana jest jednak za twór sztuczny i nie można rzecz jasna utożsamiać jej z ziemią (w ruskim znaczeniu tego słowa) ani tym bardziej wołością drohiczyńską68. Spośród niezlokalizowanych wciąż mazowieckich grodów-komór celnych nad Bugiem, najważniejszą zagadką dotyczącą pogranicza rusko-mazowieckiego pozostaje kwestia lokalizacji Nura i Gródka. Znany z zaginionego latopisu połockiego XII-wieczny 67 I, wnioskując z mapy (Pacuski 2019, ryc. 3.2., 31), w jej skład wchodzić powinien również Brańsk. 68 Jak zauważył A. Jusupović (2010) zasięg ziemi drohiczyńskiej lepiej oddaje m. in. dokument Władysława Jagiełły z 1390, w którym król nadaje Januszowi I ziemię drohicką z zamkami oraz powiatami w Drohiczynie, Mielniku, Surażu, Bielsku i wszystkimi wsiami w tychże powiatach położonymi. Grody te często występują razem w latopisach litewskich (np. w jawnie anachronicznym podaniu Kroniki Litewsko-Żmudzkiej cyt. Радивил и найшол над Немном старое городище (...), a оттоля тягнул на Подляше, где в той час ятвяги мешкали, найшол там Бересте, Хмелник, Дорогичин, Сурож, БЂлско, Бранско. Grody te zostały wymienione pod 1258 r. jako cyt. мЂста и замки побуроные от Батия. ПСРЛ, XXXII, 19), co potwierdza ich przynależność do jednego regionu. Nur69 znajdować się miał rzeką o tej samej nazwie. Prowadzone od lat 50. XX w. poszukiwania grodu w dolinie Bugu (również w rejonie ujścia do niego Nurca nie przyniosły pozytywnych rezultatów; Ościłowski 2015, 331). Pewne podejrzenia co do istnienia w 1. połowie XIII w. grodu-komory celnej i przeprawy przez Nurzec (wyznaczającej granicę polsko-ruską) wysuwano w kierunku domniemanego grodziska w Gródku nad Nurcem (utożsamianym z Gródkiem z dokumentu Konrada I)70, ew. Zaszkowa nad dolnym Nurcem. Badania odpowiadających przypuszczeniom badaczy obszarów AZP nie potwierdziły istnienia tam grodzisk (Ościłowski 2015, 335). Mniej więcej na wysokości Gródka nad Nurcem, nad tą samą rzeką w ziemi ruskiej położony jest Brańsk71 (Kamiński 1953, ryc. 16). Ostatnim ruskim przyczółkiem w regionie i najbardziej wysuniętym na północny-zachód grodem Romanowiczów był Suraż (Tyszkiewicz 1974, 192). Grodami polskimi (mazowieckimi) położonymi w sąsiedztwie domeny Romanowiczów były: położony naprzeciw Suraża, Tykocin nad Narwią, Stare Grodzkie (Wnory-Wypychy) i (nieodnaleziony) Gródek nad Nurem (Ościłowski 2015, ryc. 1, 326). Niejasno przedstawia się przynależność etniczna i polityczna częściowo zniszczonego stanowiska w położonym na południowo-wschodnim skraju Puszczy Knyszyńskiej Gródku nad Supraślą (dawniej zwaną Sprząślą). Tereny puszczy wchodziły w skład średniowiecznej Jaćwieży (Kamiński 1956, mapa; Engel et al. 2013, ryc. 1, 45)72, z drugiej zaś strony gród od jednego z centrów tzw. Rusi Czarnej - Wołkowyska, dzieli jedynie 55 km. Przyjmuje się, iż ten niewielki gródek z XII-XIII w. położony był na szlaku łączącym Grodno z ośrodkami takimi, jak Bielsk i Drohiczyn. To ustronne względem innych, lepiej rozpoznanych grodzisk ruskich z ziem polskich, położenie grodu i datowanie73 obiektu nie pozwala zaliczyć Gródka do ziem stale przynależących w XIII-XIV do państwa halicka-wołyńskiego. Sama zaś Puszcza Knyszyńska jawi się jako 69 Na temat latopisu i jego znaczenia dla ziemi drohickiej por. Jusupović 2007. Z wczesnośredniowiecznym Nurem identyfikowano np. stanowisko w Kamionce Nadbużnej, położonej ok. 6 km od ujścia Nurca do Bugu (Ościsłowski 2015, 331). 70 MPH, V, 424, 437. 71Według przekazów pisanych, w średniowieczu istnieć miał też inny Brańsk – mazowiecki gród nad Bugiem (identyfikowany z Brańszczykiem k. Wyszkowa), lecz do tej pory nie natrafiono tam na pozostałości grodu (Kamiński 1956, mapa; Ościłowski 2015, 354). Nie wiadomo jaki gród miała na uwadze K. Musianowicz (1960, 190-191) pisząc w dość niejasnym akapicie o zdobytym przez Mongołów w 1241 r. (? – m.k.) Brańsku (powołując się przy tym na Latopis ipatijewski, w którym wzmianki o Brańsku nie ma). Latopis ipatijewski w KHW wspomina jedynie Briańsk w ziemi czernihowskiej (obecnie miasto obwodowe w Rosji), miejsce bitwy Romana Daniłowicza z Litwinami w 1264 r. (Kronika.... 219, przyp.1395). 72 Zdaniem badaczy tereny średniowiecznej Jaćwieży obejmowały ziemi rozciągające się pomiędzy Pojezierzem Mazurskim na zachodzie a środkowym biegiem Niemna na wschodzi. Zasięg północy wyznaczał środkowy bieg Szeszupy, południowy zaś – dorzecze Biebrzy i Supraśli (Engel et al. 2013, 45). 73 Założenie przestało funkcjonować w 2. poł. XIV w. Informacje o stanowisku opracował M. Sekuła (https://zabytek.pl/pl/obiekty/grodek-gora-zamkowa-grodzisko) dostęp: 01.03.2019 r. ziemie rusko-bałtyjskiego pogranicza w XIII w., zaś w wieku XIV tereny te stanowiły obszar rywalizacji politycznej Litwy, Mazowsza i Zakonu Krzyżackiego74. W połowie XIV w. przez sam środek puszczy przebiegać miała granica wpływów politycznych Litwy i Mazowsza. Za linię demarkacyjną służyła płynąca przez północne partie puszczy Brzozówka, rozdzielającą osadnictwo mazowieckie od rusko-litewskiego. Granica wytyczona za pomocą tej niewielkiej rzeczki okazała się zaskakująco trwała, bowiem służyła jeszcze w czasach Unii Lubelskiej (i po 1795 r.)75 jako granica ziem należących do Korony Polskiej (dawne województwo podlaskie) i Wielkiego Księstwa Litewskiego (Dobrowolski 2013, 19). Ostatnim grodem województwa podlaskiego, który wykluczony został z puli potencjalnych włości ruskich na ziemiach polskich jest Wizna. Wiązanie Wizny z władztwem lub osadnictwem ruskim (m.in. za sprawą wzmianki w Latopisie kijowskim oraz nazw sąsiednich osad: Ruś i Sambory) w XI w. wydaje się z dzisiejszej perspektywy nie do podtrzymania, ze względu na jedynie epizodyczną przynależność grodu do Rusi w wieku XII (Latopis kijowski 1118-1158, 42; więcej na ten temat por. Kamiński 1961; Kowalczyk 1998, 128-129). Wiźnieński gród kasztelański (kilkakrotnie niszczony i odbudowywany w XIII w.) w interesującym nas okresie stanowił funkcje centralne w północno-wschodniej części historycznego Mazowsza (Trzeciecki 2015, 153). 74 Gród w Gródku opuszczony był na pewno w końcu XIV w., bowiem jak relacjonowali zwiadowcy krzyżaccy, w 1396 r. dolina Supraśli jawiła się jako tereny opustoszałe (Zalewski 2007, 42). 75 Taki przebieg granicy oddają zazwyczaj dość umowne mapy z Polski XVI-XVII w. i mapa K. Pertheesa z 1795 r. Granica między Mazowszem a Litwą (między Wizną a Grodnem) znana z dokumentu z 1358 r. (IMT, 16, 19-20) przetrwała do 1795 r. służąc od 1520 r. za północny odcinek wschodniej granicy województwa podlaskiego (Rutkowski 2017, 148-152). 76 Nazwa ta, podobnie jak Ruś Czerwona, z punktu widzenia 2. połowy XIII-1. połowy XIV w. jest anachronizmem, choć pojawia się w pracach historycznych jako określenie pewnego terytorium. Genezę terminu dokładnie tłumaczy np. A. Kibin’ (por. 2014, 174-186). I.3.2.2. Granica północna: pogranicze rusko-bałtyjskie, kwestia tzw. Rusi Czarnej76 i ziemi pińskiej Próbując nakreślić zarys terytorium litewskiego w XIII-XIV w. H. Paszkiewicz (1996, 208-209) zaznaczył, iż granice we współczesnym rozumieniu nie były Bałtom (Litwinom) znane – za takie służyły wielkie pasy lasów i błot. Znaczenie barier naturalnych jako głównej przeszkody dzielącej ziemie jaćwieskie od Wołynia podkreślają także badacze ukraińscy np. M. Kučynko (2002, 67) co prawda podkreśla zaporową rolę „lasów i bagien‖, ale jednocześnie za granicę rusko-jaćwieską uznaje dolinę Biebrzy (nie mogła więc być to granica „wołyńsko‖ – jaćwieska). Na taką wizję rusko-jaćwieskiego pogranicza nie można się zgodzić, gdyż część terenów położonych na południe od Biebrzy zaliczył do południowych krańców ziem Jaćwieży jeszcze A. Kamiński (1953, mapa; por. Atlas Grodzisk Jaćwieży, mapa). Z kolei zdaniem K. Pacuskiego (2019, 24, 31, powołującego się z resztą na ustalenia J. Tyszkiewicza)77 w XIII w. tereny położone na południe od Biebrzy aż po dorzecze Sprząśli znajdowały się w rękach mazowieckich (wspomniany już, położony nad górną Sprząślą Gródek miał być grodem ruskim „spychającym władztwo mazowieckie na zachód‖), później zaś, po 1358 r., granica między kasztelanią wiską a opanowaną przez Litwę ziemią grodzieńską przebiegać miała pionowo na linii Goniądz-Złotoria. Wedle takiej wizji granica między posiadłościami mazowieckimi (na północy) a ziemiami ruskimi (na południu) w XIII-połowie XIV w. przebiegać miała międzyrzeczem Sprząśli i Narwi, mniej więcej na wysokości niewielkiej rzeczki Niewodnicy (por. Pacuski 2019, ryc. 3.1, 3-; 3.2, 31). Niestety, przywołana praca K. Pacuskiego (2019) nie przyczyniła się do ostatecznego rozwiązania zagadki wschodniego zasięgu osadnictwa mazowieckiego w XIII-1. połowie XIV w., gdyż argumentacja na rzecz jego zasięgu po dorzecze Sprząśli i południowy brzeg Biebrzy jest wątła, pomija źródła archeologiczne i w warstwie źródłowo-lingwistycznej cechują ją ograniczenia, na które (w kwestii badań międzyrzecza Narwi i Biebrzy) zwrócił uwagę już A. Kamiński (1963, 28-37). Być może niekiedy, wobec znikomej ilości źródeł pisanych i archeologicznych dotyczących z rzadka zamieszkanego w przeszłości regionu, lepiej uznać go za swoistą „ziemię niczyją‖ (strefę raczej nieistotną politycznie i gospodarczo) w danym okresie, zamiast na siłę dopasowywać go do swojej koncepcji? Zdaniem autorki, podobnie, jak w przypadku innych „granic‖ średniowiecznych w omawianym okresie, zasięg terytorium ruskiego (lub mazowieckiego) wyznaczać mogłyby grody, których z terenu tego nie znamy ani ze źródeł pisanych ani archeologicznych (brak jest informacji na temat grodów mazowieckich lub podporządkowanych Mazowszu, jedynym znanym grodem dorzecza Sprząśli jest ruski Gródek). Od północy idąc, przyczółki władzy książąt halicko-wołyńskich, za jakie uznaje się Suraż, Bielsk, Kamieniec, Brześć i Kobryń, od północnego-wschodu sąsiadowały w XIII-XIV w. z terytorium jaćwieskim (do wieku XIII), tzw. Czarną Rusią78 i 77 J. Tyszkiewicz (1974, 164) powoływał się na zachodniosłowiańskie brzmienie nazw rzek z dokumentu wyznaczającego nową granicę litewsko-mazowiecką z 1358 r. oraz możliwą „mazowieckość‖ grodzisk w Trzciance i Aulakowszczyźnie (obiekty te uznawane są obecnie za grody jaćwieskie, por. Atlas Grodzisk Jaćwieży), która potwierdzać miała by, iż w 1. poł. XIV w. granica mazowiecko-litewska przebiegać mogła niemal pod Grodnem (jak podawał np. list książąt mazowieckich do papieża z 1325 r.). Interpretacja wspomnianego listu z 1325 r. w kwestii intencji jego autorów i autentyczności przedstawionego przez nich obrazu granicy wpływów mazowieckich i litewskich wywołała burzliwą dyskusję naukową, która jednak jest dla niniejszej pracy zagadnieniem pobocznym. 78 L. Vojtovyč (2006, 191; 2015, 45) za „Czarną Ruś‖ uznał wołość Nowogródzką (zaznaczając, iż sama nazwa pochodzić może z XV lub nawet XVIII w.). Litwą. Głównymi grodami regionu pozostawały w dalszym ciągu Brześć i Drohiczyn79, względem których, od XI w. począwszy, rozwinęła się sieć pomniejszych grodów w rejonie nadbużańskim. W świetle badań historycznych i archeologicznych otaczający wspomniane terytoria od północnego-wschodu pas puszczy od Puszczy Knyszyńskiej po Puszczę Białowieską (i dalej, łącząc się w przeszłości80 z puszczami poleskimi) do XIII w. zdawał się zasiedlony i użytkowany z rzadka, lecz na pewno nie zupełnie bezludny (por. Kamiński 1963, 9; Krasnodębski, Olczak 2018; Andrzejowski, Engel, Piotrowski et al. 2005, 179-183)81. Od XIII w. w dotychczasowej, głównie rabunkowej, polityce Litwy wobec sąsiadów rozpoczęły się zmiany – ekspansja terytorialna i podporządkowywanie nowych, zamieszkałych przez ludność nielitewską ziem. Podbite zostały m. in. słowiańskie tereny nad Niemnem (Grodno), Nowogródek, następnie drobne księstwa i wołości sąsiadujące z Rusią Romanowiczów: Wołkowysk, Słonim, Zdzitów (Paszkiewicz 1996, 224-225). Grody tego regionu (Wołkowysk, Słonim i in.) znalazły się w latach 80. XIII w. pod przejściowym panowaniem Romanowiczów (Paszkiewicz 1996, 228-229). Granica Rusi Romanowiczów z Czarną Rusią w XIII-XIV w. nie była oczywiście granicą etniczną, ani szczególnie trwałą (w odniesieniu do wieku XIII) granicą polityczną, toteż grody takie jak chwilowo jedynie w posiadaniu Daniela Romanowicza Wołkowysk, Nowogródek czy Słonim nie będą brane pod uwagę jako grody „wołyńskie‖ ani nawet ogólnie, jako grody domeny Romanowiczów82. 79 Co ciekawe, zdaniem K. Pacuskiego (2019, 16-18), oś pogranicza brzesko-pińskiego ukształtować mogła się już w X w. (pomiędzy Brześciem a Drogiczynem poleskim). Zdaniem badacza cyt. „Nazwa Drogiczyn/Drohiczyn łączy się czytelnie z Drohiczynem nadbużańskim‖, przy czym, jak sam przyznaje wcześniej, źródła dotyczące Drogiczyna poleskiego pochodzą głównie z okresu nowożytnego (Pacuski 2019, 16). Pomijając już brak jakichkolwiek źródeł wczesnośredniowiecznych na temat wspomnianej dalej „komory celnej w Drohiczynie na Polesiu‖, działającej już od X w., w okolicach Drogiczyna (obw. brzeski) nie odkryto pozostałości żadnego grodu wczesnośredniowiecznego (por. np. Археалогія..., Свод памятников...). 80 Pamiętać należy, iż puszcza zajmowała w przeszłości znacznie większy obszar interesującego nas terytorium – do XV w. istniała np. Puszcza Bielska, przylegająca do Puszczy Białowieskiej i sięgająca aż po Brańsk (Krasnodębski, Olczak, Samojlik 2011, 145). 81 Zaznaczyć jednak trzeba, iż szczegółowe badania (archeologiczne i nieinwazyjne) specyfiki osadnictwa na terenie zwartych obszarów leśnych (Puszczy Białowieskiej) podjęto dopiero w ostatnich latach (por. Krasnodębski, Olczak 2018). 82W swojej analizie granic Rusi Halicko-Wołyńskiej L. Vojtovyč (2006, 190-191) do zaliczył do niej Grodzieńszczyznę (ziemie w górnym biegu Niemna) przybliżając dzieje regionu od XII w., jednakże w odniesieniu do XIII w. ziemia grodzieńska z Grodnem, Nowogródkiem i Wołkowyskiem powiązana była z Romanowiczami jedynie epizodycznie. Tereny te w zasadzie od 1. poł. XIII w. były kontrolowane przez Litwę (Nowogródek pełnił nawet funkcję stolicy Mendoga, choć pierwotnie był grodem ruskim; Paszkiewicz 1996, 210). Vojtovyč (2006, 191, 225) z resztą wymienia epizody związane z Romanowiczami: okresowe rządy syna i wnuka Daniela Romanowicza w Nowogródku (ok. 1251-1255 r.) i Słonimiu (1281-1282 r.), a w czasie wojny 1274-1276 Nowogródek został najechany przez księcia Lwa. Inny gród regionu, Wołkowysk, oddany został przez Litwinów Mścisławowi (II) Romanowiczowi w 1289 r. w celu nawiązania pokojowych stosunków w Rusią (Kronika.... przyp. 1823, 262), niestety niewiele wiadomo na temat późniejszych dziejów Wołkowyska. Z powodu nietrwałego charakteru panowania dynastii nad grodami tzw. Czarnej Rusi, autorka niniejszej pracy nie będzie ich rozpatrywać w dyskursie o budownictwie grodowym epoki Romanowiczów. Ważnym grodem rusko-litewskiego pogranicza był niewątpliwie założony w 1276 r. Kamieniec (nazywany potem Litewskim), a także powstały w 2. połowie XIII w. Kobryń, na południe od którego obserwujemy już bardziej równoleżnikowy układ pogranicza - na odcinku prypeckim państwo Romanowiczów graniczyło z księstwem turowsko-pińskm, od 2. połowy XIII w. tracącym powoli niezależność. Istnieją pewne przesłanki, iż ziemie te znajdowały się pod władaniem Mścisława - kniazia łuckiego (J. Tęgowski 2010, 316), a następnie, jeszcze przed 1340 r., ziemię pińską83 z Turowem opanowała Litwa. Syn Giedymina, Lubart, choć upatrzony przez ojca na tron wołyński już w latach 20. XIV w., opanował Wołyń dopiero w 1340 r. (Paszkiewicz 1996, 232). Zaznaczyć należy, iż według ogólnie przyjętej opinii, już za rządów Giedymina (1316-1351) Litwa zajęła ziemię brzeską i sporą część ziemi drohickiej (Jarmolik 1982, 25; Włodarski 1966, 258; Бараваы 1994, 40 i in.). H. Paszkiewicz (1928, 242; 1996, 231) uściślił, iż przynajmniej do 1336 r. ziemie te pozostawały przy Rusi. Następnie, przez ponad dwie dekady panowaniu litewskiemu na Wołyniu zagrażała Polska. Pas grodów ruskich nad Prypecią, która już za Mendoga stanowiła umowną granicę litewsko-ruską (Paszkiewicz 1996, 226) pozwala prześledzić nam polsko-litewski traktat z 1366 r. (Czuczyński 1890). Grody, które metodą retrogresywną84 uznać można za powstałe jeszcze przed 1340 r., co, w niektórych przypadkach, potwierdzają znaleziska archeologiczne (por. katalog), to: położone nad Prypecią Wietły, Lubiaż (L’biaż, por. katalog) czy Kamień (były to grody przyznane w 1366 r. Litwie). Niejasna pozostaje przynależność wspomnianego już, położonego na wschód od Lubiaża, za rozlewiskiem ujścia Stochodu, grodu Nobel (in. Nebel, Niebl), który (choć położony był na południe od Prypeci) w XIII w. należeć mógł do ziemi turowsko-pińskiej (por. katalog, Kronika... przyp. 1342, 214). 83 Ziemia ta również nie będzie rozpatrywana jako stała część domeny Romanowiczów. 84 Interesująco w kwestii badań metodą retrogresywną przedstawia się w obliczu porównania stanu wiedzy o parafiach na terenie polsko-litewsko-ruskiego pogranicza po na ziemiach oficjalnie kontrolowanych przez Litwę. Białoruski historyk Ȗ. Turonak (1995, 176) obliczył, iż na ziemiach obecnej Białorusi od momentu przyjęcia chrztu przez Jagiełłę po rok 1500 (czyli przez ponad wiek) powstało jedynie 90 parafii (w województwie brzeskim tylko 11). W tym samym czasie na sąsiednim Podlasiu (w jego granicach z 1569 r.), którego dzieje w XIV-XV w. były o wiele bardziej skomplikowane, w świetle badań historycznych do 1500 r. dokonano 65 fundacji kościelnych (z czego 60 kościołów), przy czy aż 38 kościołów powstało wówczas w ziemi drohickiej (w rozumianej, jak widać, w wąskim zakresie), 7 w ziemi mielnickiej, a w ziemi bielskiej (poszerzonej o powiat goniądzki) 20 (Jaszczołt 2005, 52). Nie może dziwić, iż najstarsze kościoły (kon. XIV-pocz. XV w.) tych ziem powstały w dawnych ruskich centrach: Drohiczynie, Mielniku i Bielsku, a około poł. XV w. także w Surażu i Brańsku (Jaszczołt 2005, 41, 44, 45). I.3.2.3. Zasięg władztwa Romanowiczów w innych kierunkach: przebieg granicy północno-wschodniej i wschodniej (pogranicze wołyńsko-pińskie85 i wołyńsko-kijowskie) 85 Chodzi tu o terytorium umownie nazywanym ziemią lub księstwem pińsko-turowskim. W świetle źródeł XIII w. (zwłaszcza KHW) wiodącą rolę w księstwie odgrywał wówczas Pińsk. 86 Według redaktorów polskiego tłumaczenia źródła (Kronika.... przyp. 1840 i 1841, 265) właściwą datą śmierci księcia stepańskiego Iwana mogła być zima 1298/1290. Sam Stepań uznawany jest za udział księstwa turowsko-pińskiego. Również położona nieco dalej w dół biegu Horynia Dubrowica uważana jest za księstwo ziemi turowskiej (Етимологічний... 53). 87 Stepań i Dubrowica, jako miasta związane z Wołyniem i Pohoryniem, pojawiają się m. in. w pracach A. Cynkałowskiego (1986, 403), M. Koltjara (2013, 194) i B. Pryńčepy (2002, 218-219; 2016, 134-140). 88 Podział ten jest jednak problematyczny ze względu na niejasną wciąż identyfikację niektórych znanych ze źródeł grodów. Problem ten ilustrują np. fragmenty publikacji L. Vojtovyča (2006, 196; 2015, 52), który wspomina w nich tzw. węzły obrony ziemi wołyńskiej – „węzeł korecki‖, do którego zaliczył wspomniane w źródłach w XII w. Korczesk, Sapogin’, a także Golsko i Kunyl (? – m.k.). Rzeką graniczną miała być wówczas Słucz) oraz „węzeł pohoryński‖ (badacz wyliczył tu wszystkie znane z tego terenu grody wraz z Sapoginiem oraz np. z położonym na Pobożu Wozwjahlem). Północno-wschodnią granicę panowania Romanowiczów wyznaczają dwa sąsiadujące z pohoryńskimi włościami dynastii udziały: dubrowicki i stepański. Książę Stepania Iwan Glebowicz oraz jego syn i następca Włodzimierz zostali wymienieni w KHW pod 1292 r. (w roku tym umrzeć miał Iwan)86. Położona na północ od Stepania Dubrowica (Dąbrowica) stanowiła udział książęcy już pod koniec XII w., gdy w źródłach pojawił się kniaź dubrowicki Gleb (Ипатьевская.... стб 631). Stepań nad Horyniem pojawił się w Spisie grodów ruskich dalszych i bliższych wśród grodów wołyńskich (Тихомиров 1979, 95). I choć Stepań i Dubrowica w literaturze zaliczane bywają w sensie polityczno-geograficznym do Wołynia (wołyńskiego Pohorynia)87, ze względu na przytoczone wzmianki źródłowe o lokalnych książętach autorka nie włączyła tych wołości w zakres pracy. Wschodni zasięg władania Romanowiczów wyznacza dorzecze górnej Słuczy, w którym nastąpił rozdział wpływów książąt wołyńskich i kijowskich, w źródłach widoczny już od XII w.88 M. Kučynko (2002, 70) i L. Vojtovyč (2015, 52) podkreślają kluczowe znaczenie dla obronności Wołynia stosunkowo niewielkich grodów: Sapożyna i Korczeska. Jak zauważył M. Kotljar (2014, 193) na prawym brzegu Słuczy, między Korczeskiem a kijowskim Uszeskiem rozciągał się tzw. Czarci Las (latop. Чертовъ лѣсъ), który uznawany był przez latopisarzy od XII w. za teren pograniczny (Latopis kijowski.... kol. 411). Kluczowym grodem dorzecza Słuczy jawi się Kamieniec, obecnie identyfikowany ze zniszczonym wskutek najazdu mongolskiego Horodyńčem k. Szepietówki (Прищепа 2016a, 131-133). W XII-XIII w. na wołyńsko-kijowskim pograniczu w rejonie Słuczy i Południowego Bugu (Bohu) funkcjonowała sieć niewielkich regionalnych władztw zwana grodami bołochowskimi (władców tych grodów określano mianem książąt). Okresowo tylko posiadane przez Romanowiczów grody takie, jak Międzybóż nad Bohem (który został nadany Jarosławowi Ingwarowiczowi)89 czy położone nad Chomorą Połonne90 (wspominane początkowo jako gród kijowski, należący do Cerkwi Dziesięcinnej, por. Latopis kijowski 1159-1198, przyp. 21, 183; przyp. 34, 189)91, a także zdobyte i zniszczone drobne księstwa bołochowskie nie będą rozpatrywane jako włości Romanowiczów. Zasięg tzw. ziemi bołochowskiej, której zasięg próbowali rekonstruować m. in. P. Rappoport (1955), L. Vojtovyč (2006, 196-197; 2012, 63; 2015, 53-54; 2020, 104-105) czy V. Jakubowskij (2003). Drobne „księstwa‖ bołochowskie nie dość, iż uznały zwierzchnictwo mongolskie i zobowiązały się dostarczać zboża, to wystąpiły takze przeciw rządom Daniela Romanowicza na Poniziu w roku 1241 r. (Ипатьевская... стб 791). W związku z tym Daniel Romanowicza najechał te ziemie dwukrotnie. Możliwe, iż jeszcze w tym samym roku wyprawił się na Derewicz, Gubin, Kobud, Horodziec, Bożskij i Djadków (Ипатьевская... стб 791-792; Nagirnyy 2012, 218). Ponowna ekspedycja karna nastąpiła w 1255 r. (Kronika..... 201), kiedy ostatecznie spustoszono ziemię bołochowską (i ziemie nad Bohem)92. Dane archeologiczne poświadczają funkcjonowanie w XII-XIII w. (domyślnie, do połowy XIII w.) grodów takich, jak Hubin (uznawany za latopisowy Gubin), Starokostjaninów (utożsamiany z Kobudem) czy też grodziska w Lubarze (uznawanego za latopisowy Bołochów; por. Якубовський 2011; Виногродська 2008; Липко 1971; 1973). Za „grody bołochowskie‖ (choć takimi nigdy nie nazwane w źródłach) uchodzą także inne grody położone nad górnym Bohem i Słuczą 89 Gród ten położony był stosunkowo daleko od ziem wołyńskich (w literaturze określany jest jako gród kijowski lub gród pogranicza wołyńsko-kijowsko-halickiego). W Latopisie kijowskim (Latopis kijowski 1118-1158, przyp. 349, 50) Międzyboż pojawia się jako gród kijowski nadany (wraz z Buskiem) przez Izjasława Mścisławicza Światosławowi Wsiewołodowiczowi. Międzyboż uznany został za jeden z tzw. grodów bołochowskich m.in. przez I. Kryp’jakevyča (1984, 26-27), L. Vojtovyča (2015, 53), M. Kotljara (1998, 252), O. Barana (2015, 263) czy V. Jakubovskiego (2003, 12-14), zapewne ze względu na położenie między Wołyniem i ziemią kijowską, nigdy bowiem nie został określony mianem „grodu bołochowskiego‖ w źródłach (Толочко, Ричка 2016, 102). W 1228 r., kiedy Romanowicze zawładnęli całym Wołyniem, nadać mieli ten oddalony od władztw Jarosławiczów (Szumska i Dorohobuża) gród Jarosławowi Ingwarowiczowi (Kronika... przyp. 415, 134). Prawdopodobnie, niedługo po przejęciu Szumska i Międzyboża Jarosław zmarł. Z Międzybożem wiązany jest wspomniany domniemany syn Jarosława, bojarzyn lub samodzielny kniaź Borys (por. Dąbrowski 2012, przyp. 334, 140; Kronika.... 150). 90 Wzmianka o Połonnym pojawia się także w KHW, lecz na jej podstawie trudno powiedzieć czy gród zaliczał się wówczas do włości Romanowiczów czy nie, pewnym jest iż leżał przy drodze z Rusi Halicko-Wołyńsko do Kijowa (Kronika... 148). 91 Podobnie jak Międzybóż, Połonne uznawane jest przez niektórych autorów za gród ziemi bołochowskiej (Войтович 2015, 53; Якубовьский 2003, 14), przez innych za włość Romanowiczów (Котляр 1998, 252). 92 W latopisowej wzmiance Bołochów (rozumiany jako ziemia, nie gród) i Poboża (tereny nad Południowym Bugiem) potraktowane zostały jako dwie oddzielne krainy (Kronika... przyp. 1176 i 1177, 201). (wszystkie te grody, z niekoniecznie prawdopodobną ich identyfikacją, wyliczył L. Voytovyč, por. Войтович 2015, 53-54; 2020, 104-105). Stan badań historycznych nad znaczeniem i identyfikacją tzw. grodów bołochowskich podsumowali niedawno O. Toločko i V. Ryčka (2016). Tak czy inaczej, nie rozsądzając kwestii identyfikacji poszczególnych ośrodków oraz dokładnych granic ziemi bołochowskiej, należy przyjąć iż płacące dań Ordzie grody bołochowskie (i grody sąsiednie) upadły w latach 50. XIII w. W historiografii uznaje się, iż fakt poddaństwa Ordzie czynił region ten strefą buforową między terenami pod bezpośrednią kontrolą Mongołów a Wołyniem. Przez Mongołów zajęte było także sąsiednie Porosie, już od XI-XII stanowiące strefę buforową93 dla świata koczowniczego i Rusi (Gołębiowska-Tobiasz 2014, 123-130; Eгоров 1985; 37-38). Ze względu na brak źródeł, dzieje ziemi bołochowskiej w 2. połowie XIII w., czyli po upadku jej grodów, pozostają tajemnicą. Wiadomo, iż ziemie nad Słuczą dostały się pod panowanie Litwy, a w okolicy domniemanego Bołochowa po 1340 r. (między 1340 a 1384 r.). Stwierdzenie, że Litwini zakładają zamek (i osadę) Lubar94 (Липко 1973, 95-98), jest dość ogólne. Jak zakłada S. Ters’kyj (2009, 7), inne wschodnie ziemie również zostały uwolnione spod władzy mongolskiej jeszcze przez bitwą nad Sinymi Wodami, o czym świadczyć miał dokument podziału ziem Wołynia pomiędzy Polskę i Litwę w 1366 r,. gdzie pojawiają się przyznane Litwie „grody ziemi łuckiej‖ Międzybóż i Połonne (Czuczyński 1890, 514). Ters’kyj przypuszcza, iż tereny nad górnym Bohem mogły dostać się pod władzę Litwy podczas okresu anarchii w Ordzie zapoczątkowanego w 1359 r., zwłaszcza iż Lubart miał prowadzić akcje militarne w tym regionie pod koniec lat 50. XIV w. (Терський 2009, 7; Шабульдо 1987, 68). Podsumowując, brak jest podstaw źródłowych świadczących o tym, by omawiany region znajdował się pod dłuższym zwierzchnictwem Romanowiczów w okresie od 2. połowy XIII-1. połowy XIV w. (ani w okresie wcześniejszym). 93 Pojęcie stref buforowych w odniesieniu do pograniczy świata osadnictwa słowiańskiego z koczownikami nie jest niczym nowym. Na kilkusetletnie nawet funkcjonowanie stref buforowych, nazwanych „strefami strachu‖ zwrócił uwagę A. Černecov (por. 2003, 13-14) . 94 Zupełnie niepoparta źródłami jest notka dotycząca Lubaru ze zbiorowego wydawnictwa Ukraina: okres litewski (Україна: литовська доба... 73), gdzie Lubar miał być stolicą udziału Lubarta od 1324 r. I.3.2.4. Południowy zasięg władztwa Romanowiczów: problem granic politycznych, etnicznych i kulturowych. O południowym zasięgu władztwa Romanowiczów informuje pośrednio KHW pod 1245 r., gdy Daniel Romanowicz podszedł pod Halicz, zebrawszy wojów ziemi halickiej „od Borbki95 aż do rzeki Uszycy i Prutu‖ (Kronika... 139). W odniesieniu do krajobrazu południowo-wschodnich rubieży dzierżawy Romanowiczów, obserwujemy rodzaj naturalnego korytarza przez Pokucie i Ponizie (późniejsze Podole) prowadzącego w strefę stepową. Ostatnim wspomnianym w źródłach przyczółkiem władzy Romanowiczów była do 1252 (lub 1253 r.). Bakota, uważana za gród centralny Ponizia (Kronika.... 194). Gród ten rzeczywiście jawi się jako najsilniejszy ośrodek Ponizia i umownie wyznaczać może granicę politycznych wpływów ruskich w XIII w. (zwłaszcza, iż jako jeden z niewielu ośrodków regionu kontynuowała swoje funkcjonowanie w późnym średniowieczu, co poświadczają źródła pisane i kartograficzne)96 w granicach Podola (por. katalog). W kwestii samego Podola poruszyć należy jeszcze jeden problem: ze względu na pojawienie się w źródłach pisanych zamków takich, jak Kamieniec, Skała Podolska, Czerwonogród czy Jazłowiec „grody‖ te nie zostały przez autorkę uznane za włości Romanowiczów, choć w literaturze historyczno-krajoznawczej pojawiają się próby datowania najstarszy faz ww. obiektów na XII-XIII w. (por. Р. Підставка 2010; 2012; Р. Підставка, М. Сивий 2017; О. Пламеницька 1994; 2002; 2010; 2012). Są to z reguły publikacje w czasopismach o małym zasięgu, które charakteryzują się słabym uzasadnieniem tak wczesnego datowania zamków znanych ze źródeł historycznych z 2. połowy XIV w. oraz z późniejszych. W każdym przypadku takich publikacji pierwotnym założeniem miała być „wieża-donżon‖, zupełnie obca architekturze regionu w tym okresie (za podstawę datowania służą często fragmenty ceramiki naczyniowej, lecz nie podaje się ich kontekstu stratygraficznego; por. katalog: Kamieniec Podolski, Iłowecz, a także bukowiński Chocim). 95 Dopływ Dniestru. 96 Bakota jako zamek widnieje np. na mapie Polski Wacława Grodeckiego (1579 r.) źródło: https://dawnemapykrakowa.pl/map/1579-mapa-polski-waclawa-grodeckiego/#7/50.043/30.130/1579_Polska-osm_podklad_czb dostęp: 01.03.2019 97 Nieścisłość w słownikowym haśle wychwyciła E. Kowalczyk (1982, 289-290): są to wały między Brazda lui Isac i Brazda lui Tatar Bunar (zwane Górnym Wałem Trajana lub, z rzadka, Wałem Żmijowym), a nie wały o podobnej nazwie w Rumunii. Wały te, łączone hipotetycznie z okresem wpływów rzymskich (zob. SSS, t. VI, il. 150) położone są daleko na południe od najbardziej wysuniętych na południe grodów ruskich znanych źródłom. Ciekawą, lecz niezweryfikowaną archeologicznie i pozbawioną podstaw źródłowych, koncepcję południowego zasięgu ziemi halickiej (przynajmniej w okresie staroruskim), która przemknęła w zasadzie bez echa w nauce, przedstawił B. Tomenčuk (2008, 5-6). Wedle jego wizji ziemię halicką od południowego-wschodu zamykały tzw. Trajanowe Wały, czyli wały podłużne położone na mołdawsko-ukraińskim pograniczu (por. SSS, t. VI, 125)97. Jeśli przyjąć taką wizję, w skład ziemi halickiej wschodziła Wysoczyzna Chocimska oraz spory fragment Wysoczyzny Siekierzańskiej, skąd biorą swe źródła dopływy Prutu. Strefą graniczną ze stepem miała być Wysoczyzna Bielska (od miasta Bielcy - Balţi w Mołdawii), na której obszarze położone są wspomniane wały. Dalej na południowy-zachód od Ponizia rubieże władztwa Romanowiczów stanowiła dzisiejsza Bukowina i tzw. ziemia szypińska, znana głównie ze źródeł XIV-XV w. (Возний 2009, 179-182). Ziemia ta stanowi punkt wyjścia do rozważań na temat wpływów politycznych i kulturowych na ziemiach położonych na południe od dobrze (lub przynajmniej wystarczająco, by wnioskować o ich ruskości) poświadczonych źródłowo i (lub) archeologicznie grodów, takich jak Wasiliew czy położone na przedmieściach Czerniowców Lenkivci nad Prutem. W jej granicach znajdować miał się np. Chocim (z terenu którego pochodzą znaleziska ceramiki staroruskiej, a nawet wysnuwane są teorie na temat ruskiej genezy zamku (por. katalog), położone nieopodal Czerniowców Cecyno (por. katalog) i tajemniczy Chmielów (por. katalog). Nie kwestionując „autochtonicznej‖ w realiach XIV w. „ruskości‖98 sporej części osadnictwa ziemi szypińskiej nie można jednak powiązać wprost znajdujących się na jej terenie grodów, które przecież łączyć już wówczas należy z inwestycjami „państwowymi‖, a w świetle najnowszych hipotez zainteresowanymi w zagospodarowaniu jej mogli być władcy Węgier (Пивоваров 2010, 369; Федорук 2012) i sami hospodarowie mołdawscy. 98 W pewnym sensie podkreślonej przecież poprzez wspomnienie Cecyna (?) i Chocimia w Spisie grodów ruskich (Tихомиров 1979, 96-99). Temat pojęcia „ruskości‖ w źródle podjęty zostanie poniżej. 99 Latopisowa Berładź była krajem tzw. brodników – bliżej nieokreślonej etnicznie ludności trudniącej obsługą transportu wodnego na trudnych odcinkach (Котляр 1998, 149-150). Związana z Poniziem (rozumianym w szerokim znaczeniu tego terminu) jest kwestia władztwa Rościsławowiczów sięgającego po dolny bieg Dunaju. Kwestia ta pojawia się w literaturze naukowej przede wszystkim odniesieniu do wieku XII. W stuleciu tym był to obszar wpływów nie tylko Rusi, ale również Bizancjum, Bułgarii i Połowców. We współczesnej nauce istnieje kilka koncepcji na temat przynależności politycznej ziem położonych na południe od Rusi (tzw. Berładzi99, Kumanii, ujścia Dunaju): od ziemi niczyjej, swoistych „dzikich pól‖ (Котляр 1998, 143-148) po nazwanie tych ziem m. in. przez L. Vojtovyča (2015, 58; 2020, 156) wołością „dniestrzańsko-berładzką‖ należącą do państwa halickiego, a późnej do Romanowiczów. Problem ewentualnej przynależności politycznej terytorium Ponizia do Rusi (rozumianego jako dorzecze dolnego biegu Dunaju, a nie region Rusi Halickiej znany z latopisów XIII w.) rozpatruje się w oparciu o źródła historyczne i archeologiczne. Jako najważniejszy argument przemawiającym za rozciągłością władzy książąt halickich po Dunaj, w dyskusji naukowej przywoływany jest epizod Iwana Berładnika, opisany w Latopisie kijowskim i niejako potwierdzony gramotą księcia-wygnańca (która jednak najczęściej uznawana jest przez badaczy za falsyfikat; por. Козачок 2017, 64). Kolejnym źródłem, na które historycy zwracają uwagę, gdy mowa jest o halickim panowaniu po Dunaj jest Słowo o wyprawie Igora (Войтович 2015, 62-63; Рожко 1990, 89), w którym mowa o grodach na Dunaju zbudowanych przez Jarosława Ośmiomysła. Z punktu widzenia archeologii, o braku granicy „dniestrzańskiej‖ świadczyć mogą stanowiska grodowe położone na południe od linii Wasylów-Onut-Bakota-Uszyca-Kuczełmin-Kalius100, takie, jak Alčedar (kon. IX-XII), Ekimaucy (X-XI w.), grodziska w pobliżu wsi Rud’ i Łukaszewka, z IX/X–XIII w. czy datowane na XII-XIII grodzisko w Mereńovce (Моця 2005, 135; Русанова, Тимощук 1981, 74-82). Wschodniosłowiańskie wpływy kulturowe widoczne są choćby w znaleziskach archeologicznych, gdyż z terenów położonych w dolnym biegu Dunaju pochodzą grupowe znaleziska wyrobów ruskich (enkolpiony, przęśliki z różowego łupku, biżuteria i in.; Коновалова, Перхавко 2000, 179). Nie wdając się w dyskusję na temat południowego zasięgu realnej władzy książąt halickich w XII stuleciu (które pozostaje poza ramami chronologicznymi niniejszej pracy), autorka przyznaje, iż należy stwierdzić pewne wpływy polityczne Rusi w regionie (które jednakowoż nie są wyrażone w źródłach pisanych w sposób jasny). Zdaniem autorki, stan dyskusji naukowej, a także epizodyczny charakter oraz nietrwałość halickiej (ale również bizantyjskiej) kontroli nad obszarem dorzecza dolnego Dunaju trafnie podsumowała ostatnio O. Kozačok (por. Козачок 2017). 100 Której koncepcja pojawia się m.in. w publikacjach M. Kotljara (1998, 148) i niektórych archeologów. Koncepcja ta ma swoje luki i nieścisłości np. przeczy jej proponowane przez S. Majarčaka (2009, 45-49) zawężenie chronologii Uszycy do XII w. czy też wątpliwy charakter grodowy Pławu i Onutu (por. katalog). W przypadku rzeczywistości wieków XIII-XIV o realnej kontroli politycznej terenów położonych na południe od Prutu, sprawowanej przez władców halicko-wołyńskich, zdaniem autorki, mówić nie można. Jedynym, często podnoszonym w literaturze wiarygodną manifestacją „ruskiej‖ władzy w regionie jest jurysdykcja cerkiewna, o której mowa będzie poniżej. Zacznijmy jednak od faktów politycznych - w 1. połowie XIII w. trwała wieloletnia walka Daniela Romanowicza o tron halicki (gdzie umocnił się tak naprawdę dopiero w 1238 r. (Пашуто 1950, 220) i dokądkolwiek nie sięgałoby wówczas władztwo halickie, wpływy te uciął najazd mongolski. Mongołowie (a właściwie rozliczne ludy konglomeratu armii mongolskiej) opanowali pas stepu nadczarnomorskiego, jak to określił Wilhelm z Rubruk „od Dunaju do wschodu słońca‖ na ponad stulecie (Коновалова 1999, 100), a i później stanowili nie tylko jego stały komponent etniczny, ale i siłę militarną (por. Паламарчук 1999, 2000). Ponadto, XIII-XIV w. to także okres kolonizacji wołoskiej regionu (por. Бырня 1965; История МСРР, 43-46; Полевой 1985)101. Jedynym zauważalnym w źródłach aspektem administracyjnym na ziemiach dorzecza dolnego Dniestru i Dunaju, jest wspomniana już afiliacja i jurysdykcja cerkiewna, przy czym z brak jest danych na temat południowego zasięgu jurysdykcji halickiej w XII-XIII w. Na terytorium włości Romanowiczów funkcjonowały biskupstwa: włodzimierskie, halickie, uhruskie (przeniesione do Chełma), łuckie i przemyskie, wcielone później prawdopodobnie do halickiego (Gil, Skoczylas 2014, 62; Фомина 2019, 257-261). Według M. Tichomirova (1979, 88) powstały w 2. połowie XIV w. Spis grodów ruskich dalszych i bliższych wylicza grody „bułgarskie i wołoskie‖ (takie, jak Kilia, Seret czy Suczawa) jako „ruskie‖, ze względu na swego wspólnotę kulturową (językową i religijną). Z takim poglądem poniekąd zgadza się I. Skočyljas (2009, 120-121), gdyż tradycyjną „ruskość‖ krainy rozciągającej się od Karpat po Prut i Dniestr odzwierciedlają też historyczne nazwy regionu z XIV-XV w. w lokalnych (mołdawskich i ruskich) oraz bizantyjskich źródłach (moldo-slavia, Ῥωσοβλαχία i in.), choć wydaje się, iż, podobnie jak w przypadku Spisu grodów ruskich, „ruskość‖ ta oznaczała swoistą przynależność kulturową i jurysdykcyjną (cerkiewną), a w mniejszym stopniu sytuację etniczną i polityczną. Więzi miast regionu z Rusią może ilustrować fakt powstania w 1. połowie XIV w. w Akermanie (Asprokastronie)102 biskupstwa prawosławnego należącego do 101 W badaniach nad kolonizacją historycznej Mołdawii przez ludność wołoską, prócz wiadomości ze źródeł pisanych, badacze mołdawscy często posługiwali się porównywaniem nazw nowo powstałych osad z nazwami z terenu historycznych Węgier oraz ogólną analizą mołdawskich toponimów pod kątem językowym i historycznym. I choć początki kolonizacji międzyrzecza Dniestru i Prutu wiąże się z XIII w., historia większości osad poświadczonych jest dopiero XIV-XV w., wraz z pojawieniem się miejscowych źródeł pisanych (Полевой 1985, 6-7). Interpretując wczesne wzmianki źródłowe na temat Wołochów P. Byrnia (1965, 69-70) odniósł początki procesu zasiedlania terenów położonych na wschód od Karpat przez ludność „wschodnioromańską‖ (źródłowych, Wołochów, znanych przekazom pisanym już od IX-X w.) już do 2. poł. XII w. Fala migracji wołoskiej dotarła na północne skłony Karpat w wieku XIV, lecz osiągnęła swój szczyt dopiero w wieku XVI. W związku z tym długim procesem migracji wołoskiej badacze wciąż stawiają pytanie o ruski komponent etniczny (wiązany z osiedlaniem się na stałe) kolonizacji i jego udział w rutenizacji późniejszej Łemkowszczyzny (Fastnacht 1962, 209-224; Parczewski 1995, 20-24). 102 Położony w ujściu Dniestru Akerman (w źródłach znany również jako Asprokastron , obecnie ukraiński Білгород-Дністровський) powstał na gruzach starożytnej Tiry. Trudno jest powiedzieć, iż to właśnie Mongołowie zbudowali nowe miasto dziewięć wieków po zaniku starożytnego ośrodka, bowiem ze stanowiskiem związane są niepotwierdzone teorie na temat istnienia w tym miejscu gród Białogrodu (przy czym PLM wielokrotnie wspomina tylko Białogród w pobliżu Kijowa), centrum słowiańskiego w IX–X w. (grodu Uliczów lub Tywerców). W latach 70-80. XX w. dokonano kilku odkryć potwierdzających słowiański i chrześcijański Białogrodu w XII-XIII w. – w mieście odkryto fundamenty cerkwi (pod XV-wiecznym meczetem), ślady osadnictwa mieszkalnego oraz enkolpiony (Куницкий 1985, 124-126). Mimo odkryć na stanowisku monet bizantyńskich i nielicznych przedmiotów słowiańskich, do niedawna uważano, iż stratygrafia stanowiska, prócz pozostałości tureckiej twierdzy, warstw mołdawskich, ordyńskich i antycznych, nie zawiera śladów osadnictwa wczesnośredniowiecznego. W toku ostatnich prac archeologicznych pojawiły się jednak przesłanki sugerujące, iż miasto w swojej późnoantycznej formie funkcjonowało między V a IX w., a możliwe, że i później (por. Самойлова 2007). Odkrycia z XII-XIII w. wskazują na to, iż osada została zeslawizowana, ale nie ma podstaw, by wnioskować o politycznej przynależności Białogrodu do państwa Romanowiczów. Dowody na przynależność struktur cerkiewnych Asprokastronu do jurysdykcji metropolii halickiej (i Cerkwi kijowskiej) pochodzą głównie z XIV w. (w XIV w. również jurysdykcja katolicka została rozciągnięta na południowy-wschód, włączając do halickiej prowincji kościelnej wasalną mołdawską diecezję w Serecie; Trajdos 2014, 316, 319-320; Cкочиляс 2009; 2011a, 54-61). patriarchatu konstantynopolitańskiego (związanego z metropolią halicką), któremu podlegać musiało międzyrzecze Prutu i Dniestru, a możliwe, że także tereny nad dolnym Seretem i Barladem (Скочиляс 2009, 127-130). Przesłanki źródłowe i lingwistyczne według L. Vojtovyča (2015, 63; 2020, 156-161) świadczą o niegdysiejszej przynależności tych ziem do Rusi Halickiej, później do Romanowiczów. Zdaniem autorki badacz, próbując dowieść politycznej „ruskości‖ najważniejszego grodu i portu „wołości dniestrzańsko-berładzkiej‖, dowiódł rzeczy wręcz przeciwnej. L. Vojtovyč (2020, 159-160) pisze bowiem cyt. Informacje o terytoriach nadczarnomorskich zachowały się na portolalanch, dawnych mapach, na które nanoszono brzegowe punkty orientacyjne oraz osiedla z ich krótkimi opisami. Znaczna część tych źródeł odzwierciedla stan polityczny tych ziem w latach poprzedzających stworzenie odnośnej mapy. Na portolanach Marino Sanudo (1321), Francesco Picigano (początek lat 30. XIV) oraz Pietro Vesconte (1327) miasto Asprokastron (obecnie Białogród Dniestrowski) zostało przedstawione ze sztandarem, na którym widnieje tamga Dżuczydów oraz półksiężyc. Można więc przypuszczać, iż proces przejścia miasta pod bezpośrednie panowanie ordyńskie zaczął się w czasach Nogaja (kon. XIII w. - m.k.) i skończył się, gdy przy władzy był Uzbek, jednak jeszcze przed 1328 r. nowo utworzone biskupstwo Asprokastron zostało włączone właśnie do metropolii halickiej (...). Prócz braku jakichkolwiek dowodów na „halickie‖ (polityczne) panowanie w Białogrodzie i ujściu Dniestru przed inwazją Nogaja, stwierdzić można, iż ziemie te w schyłkowym okresie panowania Lwa Daniłowicza, a potem w czasie panowania jego następców, pozostawały pod kontrolą ordyńców (badacz uważa jednak, iż ziemie te pozostawały pod podwójną zwierzchnością). Zdaniem autorki wejście Asprokastronu w orbitę cerkiewnej jurysdykcji halickiej, nie będącej realną siłą polityczną, świadczyć może raczej o tolerancji konfesyjnej Ordyńców zainteresowanych bardziej zyskami z portu, a nie wyznaniem mieszkańców grodu. Ponadto, teren dorzecza dolnego Dunaju i Dniestru nie był polem działalności jedynie metropolii prawosławnej. Z lat 1344-1345 pochodzą pierwsze wiadomości na temat działalności Kościoła katolickiego na Rusi Czerwonej i na szeroko nierozumianym Poniziu – we Lwowie, Kołomyi, Śniatyniu, Kamieńcu, Smotryczu, Serecie, Chocimiu i Białogrodzie działać miały misje franciszkańskie (Kurtyka 2011, 76-78, 311). J. Kurtyka (2011, 76-78) uznał doniesienia te za prawdopodobne, zwłaszcza, iż franciszkanie funkcjonowali na ziemiach ordyńskich już w XIII w. i pozwolenie na osiedlenie się na terenach Podola mogli uzyskać jeszcze od Tatarów (do zjawienia się tam Koriatowiczów). Od 2. połowy XIV w., obserwowany wzrost zainteresowania tym obszarem wśród dominikanów i franciszkanów (por. Стасюк 2017, Kurtyka 2011, 78). Silne więzi, nie tylko prawosławne, Seretu z Rusią Czerwoną od końca XIV w. podkreślał także T. Trajdos (1992, 209; 2014, 219-220). Dodatkowym argumentem badacza jest przyłączenie pod koniec XIV w. ormiańskich wspólnot w Serecie, Suczawie103 i na terenie Mołdawii do biskupstwa lwowskiego. Ta wyznaniowa mozaika na ziemiach szeroko pojmowanego Ponizia Dunaju jest, zdaniem autorki, raczej wyrazem dużej swobody wyznaniowej praktykowanej już w czasach zwierzchności ordyńskiej i świadectwem braku wyraźnych struktur państwowych w regionie, niż świadectwem halickich (lwowskich?) wpływów politycznych (historycy zajmujący się dziejami regionu przypuszczają, iż kolonizacja ordyńska104 rozpocząć mogła się tam jeszcze w XIII w.; История МСРР, 41-43; Руссев 1999b, 32). 103 O datowaniu najstarszych źródeł dotyczących Ormian na południu świata ruskiego por. Дашкевич 1971. 104 Autorka celowo unika terminów „mongolska‖ lub „tatarska‖ w przypadku kolonizacji tych podbitych jeszcze w XIII w terenów. W XIV w. mamy do czynienia z ludnością prezentującą model okrzepłej już kultury „wschodniej‖ i, w wymiarze miejskim, muzułmańskiej: na stanowiskach ordyńskich tak nad Morzem Czarnym, jak i na Powołżu odkrywane są domostwa z piecami, meczety, mazary, pałace i łaźnie. Islam dotarł do większości zakątków Ordy już w czasach chana Berke (1257–1266), lecz nie był on religią przymusową ani oficjalną (do czasów Uzbeka i Dżanibeka) Федоров-Давыдов 1998, 28. Ponadto, określenie „kultura ordyńska‖ nie niesie konotacji narodowościowych i politycznych. 105 Por. Коновалова 1991; 2009; Козачок 2017, 71-72. W odniesieniu do wydarzeń w regionie XIII-XIV w. z przyczyn oczywistych Bizancjum traci na znaczeniu. Źródła pisane, opisujące rzeczywistość polityczną dorzecza dolnego Dunaju w XII i XIII-XIV z perspektywy dalszej, niż wschodnioeuropejska (źródła arabskie i angielskie)105 z jednej strony rozdzielają to terytorium między „poważnych‖ graczy sceny politycznej (Ruś, Węgry, Bizancjum), bez wdawania się w szczegóły, ale i nie umyka ich uwadze obecność na tym obszarze plemion połowieckich (Козачок 2017, 71-72). Co się tyczy zaś problemu stosunków polityczno-etnicznych w świetle badań archeologicznych, w XIII w. na omawianym obszarze mamy do czynienia ze zjawiskiem zwanym kulturą bałkano-dunajską (termin ten jest znany głównie z rumuńskiej i mołdawskiej literatury archeologicznej okresu radzieckiego), istniejącą w dorzeczu dolnego Dunaju od IX w. (Федоров, Полевой 1973, 310, 324-325). Stanowiska tej kultury, noszącej znamiona tradycji słowiańskiej, tureckiej i starszej, z pochodzenia „rzymsko-dackiej‖, datowane bywały aż do XIV w. (choć rozkwit jej przypadać miał na VIII/IX-XI w.), w tym samym stuleciu pojawiają się również obiekty określane w mołdawskiej archeologii jako zabytki epoki „feudalnej‖ (Федоров, Полевой 1973, 311, 345; История МСРР, 46; Полевой 1985 i in.). Kultura powstałej na tym terenie na, jak się zdaje, wieloetnicznym podłożu Mołdawii od samego początku nosiła cechy rusko-wołoskiej tradycji prawosławnej. Mołdawskie źródła historyczne spisywane były w głównej mierze w języku ruskim i cerkiewnosłowiańskim po czasy Dymitra Kantemira. Z obszaru dzisiejszej Mołdawii znane są dwa, założone na surowym korzeniu (jak większość miast Złotej Ordy) miasta ordyńskie: odkryte w Orheiul Vechi (Starym Orhei) Szehr al-Dżedid106 oraz pozostałości nieznanego z nazwy miasta na stanowisku Costești. Za miasta handlowe podległe Ordzie uważa się również położony u ujścia Dniestru Białogród, oraz słabo rozpoznaną archeologiczne Kilię. Ze stanowisk ordyńskich Mołdawii i Rumunii pochodzą liczne znaleziska ceramiki glazurowanej (choć w przeciwieństwie do innych części Ordy, na ziemiach tych nie było wcześniejszej tradycji jej produkcji; Абызова, Бырня, Нудельман 1981, 51), monet i wyrobów rzemieślniczych importowanych z Bizancjum i Azji. Pozostałe przyczółki ordyńskiej obecności w omawianym regionie, prócz stanowisk w Orheiul Vechi i Costești oraz starszych miast kontrolowanych przez Tatarów, według uczonych stanowić miały miasta i twierdze, takie jak Jampol (dawniej Kremenčuk) nad Dniestrem, Ak-Mečet’ i Velyka Mečetnja nad Bohem czy grodzisko Majaki w pobliżu Biełgorodu (Егоров 1985, 82-83; Черкас 2015, 349)107. Również z sąsiedniego regionu - Dobrudży - pochodzą dowody politycznej zwierzchności Ordy nad dolnym Dunajem - są to znane ze źródeł pisanych XIII-XIV w. tatarskie miasta Isakczy i Babadag108, według Ibn-Battuty „ostanie złotoordyńskie miasto‖ (The travels of Ibn Batuta, 80; Коновалова 1991, 104). Wschodni charakter kultury regionu potwierdza także 106 Nazwa miasta znana jest dzięki badaniom odkrytych na stanowisku numizmatów. Monety ze stanowiska pozwoliły również datować powstanie miasta na początek XIV w. (por. Янина 1977) i choć istniało ono niedługo, pozostały po nim imponujące przykłady architektury muzułmańskiej. Szehr al-Dżedid było bez wątpienia znaczącym ośrodkiem administracyjno-handlowym międzyrzecza Prutu i Dniestru w czasach panowania tu Tatarów. Na stanowisku odkryto przykłady miejskiej architektury murowanej, takiej jak meczet, łaźnie czy budowle umownie nazwane pałacowymi, jedna z których, według najnowszych ustaleń, mogła pełnić rolę targu (por. Бырня, Рябой 1997; Зиливинская 2017, 60-62) Podobnie, jak miasto w Starym Orhei, ordyński ośrodek odkryty w Costești został porzucony w latach 60. XIV w. (Егоров 1985, 80). 107 Niestety, większość z wymienionych w pracy V. Egorova (1985) stanowisk nie była badana archeologicznie. 108 W źródle Babadag pojawia się pod nazwą Baba Saltuk (The travels of Ibn Batuta, 80). archeologia – potwierdzenie to znajdujemy w postaci licznych znalezisk ceramiki (tzw. ceramiki czerwono-żółtej, sferokonusów i in.) ordyńskiej XIII-XIV w. pochodzących przede wszystkim z północnej Dobrudży (por. Stănică, Szmoniewski 2016; Stănică 2018). Za przyczynę kresu ordyńskiego panowania w rejonie dolnego Dniestru i Dunaju uznawana jest tzw. wielka zamieć – kryzys polityczny, który nastąpił w Ordzie po śmierci Dżanibeka, spotęgowany przez zmiany klimatyczne, które doprowadzić miały do klęski głodu (Черкас 2014, 181-210). Konsekwencją wewnętrznego kryzysu Ordy miało być opuszczenie peryferyjnych względem Saraju ziem naddunajskich przez ordyńców109. L. Polevoj (1979, 80) przypuszczał, iż ludność tatarska mogła opuścić międzyrzecze Dniestru i Prutu pod naciskiem zdobywającego kolejne tereny już od lat 50. XIV w. nowo powstałego księstwa Mołdawii, co stoi w sprzeczności z legendarną wersją latopisów mołdawskich, wedle której koloniści marmaroscy pod wodzą Dragosza przyszli na dawne tatarskie koczowiska110. 109 Ordyńcy opuścili te ziemie w sensie politycznym, gdyż niewielkie grupy ludności pochodzenia tureckiego dalej zamieszkiwały m.in. Budżak (do 1812 r.) i Dobrudżę aż do XIX w. (Джемиль 2013, 171; Паламарчук 2000, 361), choć wedle niektórych autorów, сzęść tureckiej ludności zamieszkującej tereny w pobliżu ujścia Dunaju - tzw. Tatarzy Budżaccy, przybyła na te ziemie znad Wołgi w XVI w., a później z Krymu (Паламарчук 1999, 72-73; Смірнов 1999). 110 Początki Mołdawii (związane rozpoczętą w 1359 r. z kolonizacją marmaroską inspirowana przez władcę węgierskiego) niemal od początku zdominowała kultura nosząca cechy wybitnie wschodniosłowiańskie (język źródeł i liturgii). W świetle znalezisk archeologicznych z tego obszaru, teren ten zarówno w czasach zwierzchności ordyńskiej, jak i powstającej państwowości mołdawskiej, jawił się jako swoisty konglomerat ludności słowiańskiej (w główniej mierze ruskiej) i wołoskiej (nazywanej potem „mołdawską‖), a także tureckiej (i mongolskiej), węgierskiej, greckiej, włoskiej, ormiańskiej, żydowskiej i innych, zmieniającej proporcje ilościowe pod wpływem czynników politycznych (Славяно-молдавские... 57-58; Полевой 1979, 80-83). Rozważania na temat południowego i południowo-wschodniego zasięgu władztwa Romanowiczów należy zatem zakończyć stwierdzeniem, iż w świetle dotychczasowych badań historycznych i archeologicznych rejon dolnego Dunaju jawi się raczej jako kontrolowane przez Ordę i w niewielkim stopniu zaludnione „dzikie pola‖ niż część państwa Romanowiczów. Funkcjonowało tu kilka polietnicznych ośrodków miejskich związanych z najważniejszą arterią komunikacyjną i handlową regionu – Dunajem. I choć wąski pas stepu między Dniestrem a ujściem Dunaju zamieszkiwali w XIII-XIV przybyli z Azji koczownicy, a turkojęzyczna ludność osiadła zasiedlała nowe miasta, ten azjatycki komponent etniczny już w XIV w. nie był, jak się wydaje, dominującym ani ilościowo ani politycznie w regionie (Руссев 2009, 93), choć, jako siła polityczna nadal odgrywali ważną rolę, bowiem Romanowicze do końca istnienia dynastii byli wasalami Ordy, której płacili dań (Черкас 2017, 24-25). Enigmatyczne z punktu widzenia przytoczonego powyżej podania o początkach Mołdawii - opuszczenie tych, prowincjonalnych względem Saraju, ziem przez ordyńców związane było właśnie z kryzysem politycznym w Ordzie. Dopełnieniem „uwolnienia‖ szeroko pojęto południa od Ordy miała być bitwa nad Sinymi Wodami w 1362 r. powszechnie przyjmowana za ostateczne wycofanie się Ordy z Podola. Pod względem etnicznym i wyznaniowym, prócz nielicznej ludności pochodzenia wschodniego, tereny rozległego Ponizia Dunaju w 2. połowy XIII-XIV w. zamieszkiwała zróżnicowana etnicznie grupa ludności, po części prawosławnej, nad którą jurysdykcję kościelną sprawowały biskupstwa ruskie. Granice górskie władztwa Romanowiczów: podobnie, jak inne granice średniowiecznej Rusi nie miały charakteru linearnego – aż do początków XIV w. zasadniczą linię polskiego (i również ruskiego) osadnictwa po stronie północnej wyznaczało Przedgórze Karpackie (por. Parczewski 2007a). O znaczeniu głównego grzbietu Karpat jako bariery osadniczej wspominał już W. Semkowicz (1925, 287). Uznawał on koncepcję tzw. „bram osadniczo-komunikacyjnych‖111, z których szczególnie istotna dla rzeczywistości XI w. był węzeł składający się z tzw. Grodów Czerwieńskich na północy i bramy przemyskiej na południu (Semkowicz 1925, 301-313; Tyszkiewicz 2003, 37). W źródłach pisanych Karpaty nazywane były np. Górami (np. Latopis kijowski....93), Górami (lub Górą) Węgierskimi lub Kaukaskimi (!; PML, 4), Alpami Węgierskimi, Alpami (górami) ruskimi (z perspektywy węgierskiej; Грушевський 1905a, 459-460), zaś Jan Długosz (Roczniki... ks. X, 74) nazywał je np. Alpami Sanockimi (wcześniej też Sarmackimi) w odniesieniu do granicy polsko-węgierskiej w wieku XIV. Zagadnieniem nierozłącznie związanym z „ruchem granicznym‖ w regionie Karpat na zachodnich krańcach Rusi są przełęcze użytkowane były w średniowieczu nie tylko przez ludność ruską i węgierską, ale także, m. in. przez Mongołów i uciekających przez nimi Połowców112. Poczynając od zachodu i przesuwając się na południowy wschód, jako średniowieczne szlaki komunikacyjne rozpatrywane są następujące przełęcze: Dukielską, Łupkowska, Użocka, Tucholska, Wyszkowska i Jabłonicka (Tatarska). Poza tym wymieniana 111 Bramy takie, jako twory w naturalne miały się tworzyć cyt. „(...) na załamaniach i obniżeniach wału górskiego (...). Brama bowiem geograficzna miała miała doniosłe znaczenie nie tylko komunikacyjne, ale i strategiczne, była równocześnie najdogodniejszą bramą wpadową, dlatego posiadanie i ubezpieczenie jej przedstawiało ważne zadanie państwa. (Semkowicz 1925, 266). 112 Uważa się, iż marcu 1241 р. przez „Porta Russiae‖, czyli Przełęcz Tucholską (Werecką) Mongołowie wtargnęli na teren Węgier. Przy przełęczy rozegrała się wówczas bitwa oddziałów palatyna Dionizego z armią Batu (Магистр Рогерий, 26, 236; Волощук, Стасюк 2010, 51). Co ciekawe, Pieśń... Rogera nazywa przełęcz „Ruską‖ lub „Montaną‖ (Магистр Рогерий, 26). Z punktu widzenia geograficznego droga ta łączona może być z Przełęczą Użocką, Ruską Drogą lub, z czym zgadzał się m. in. J. Kurtyka (1996, 189) Przełęczą Tucholską (in. Werecka, ukr. verec’kyj pereval). Ciekawą informację dotyczącą umocnień w okolicach Tuchli podał M. Roņko (2016, 43-44), nazywając je „Bramą Tucholską‖, lecz nie łącząc jej bezpośrednio z „Porta Russiae‖, jedynie z „Bramą‖ znaną ze wzmianki z 1397 r. bywa także przełęcz Ruski Put i inne (por. Миська 2013)113. Niewątpliwie jedną z najważniejszych dróg karpackich była z tzw. „Porta Russiae‖. Drogą tą w XIII w. mieli posługiwać się m. in. król węgierski Andrzej w 1213 r., i, kilkakrotnie, wyprawiający się na Węgry Daniel Romanowicz (Daniń 1998, 71; 1999, 55). Po ruskiej stronie przełęczy znajdował się Stryj, Sambor, monastyr w Synewódzku, zaś po węgierskiej Swaljawa (Грушевський 1905, 460; Миська 2013, 49). Według M. Roņki (1990, 88; 1996, 166) ta sama droga od strony ruskiej miała rozpoczynać się „Bramą węgierską‖ (latop. ворота оугъскыи), która jednak według źródeł pisanych znajdować się miała w okolicach Sanoka (Ипатьевская... стб 764). Sanok położony był „u worot uhorskich‖, przez które w literaturze rozumiana najczęściej jest Przełęcz Łupkowska (Fastnacht 1961, 47-49; Kurtyka 1996, 188-189; Semkowicz 1925, 299; Етимологічний....165; Миська 2013, 49), jednakże za najważniejsze lub „odwieczne‖ przejście na drugą stronę Karpat pod względem wygody przeprawy uznawana Przełęcz Dukielska (Kondracki 1978, 74; Грушевський 1905, 459). P. Kotowicz (2005, 70) zaproponował lokalizować ów „Bramę Węgierską‖ w samym Sanoku, to jest, w systemie średniowiecznych umocnień miasta i okolic (obecnie datowania poszczególnych części składowych kompleksu sanockiego zostały nieznacznie skorygowane, por. katalog). 113 Na marginesie rozważań o przeprawach karpackich należy pokrótce omówić przeprawy górskie położone na południowym odcinku włości Romanowiczów. Głównymi przeprawami przez Karpaty na ukraińskim odcinku Karpat wschodnich były położona w Bieszczadach Wschodnich wspominana już Przełęcz Tucholska (ukr. Vereckyj pereval), będąca najszybszą drogą z Halicza na Węgry, oraz oddzielająca Gorgany od pasma Czarnohory Przełęcz Tatarska (ukr. Jabluneckyj pereval), prowadząca ku górnej Cisie (Возний 2009, t. 2, 476, mapa). Również M. Roņko (1990, 88-89) przyjmuje użytkowanie w czasach staroruskich przełęczy położonej na południe od przełęczy Tucholskiej (przeprawić się miał nią idący od Wasiliewa w 1230 r. Bela IV). Ostatnim obszarem południowego zasięgu wpływów politycznym i kulturowych Rusi Romanowiczów, nieujętym w pracy jako terytorium bezpośrednio przez nich kontrolowane jest Zakarpacie (rozumiane jako współczesny obwód zakarpacki Ukrainy) i inne tereny położone na południe od łuku Karpat. Traktowanie tego obszaru za podporządkowany przez dłuższy czas Rusi Halickiej jest, zdaniem autorki, bezpodstawne. Częściowo winne temu było przekonanie badaczy przełomu XIX/XX w. o „rusyfikacji‖ (lub „slawizacji‖) Zakarpacia w okresie Rusi Kijowskiej która nastąpić miała w XI-XII w. wskutek przesiedlenia ludności z obszarów sąsiadujących z koczownikami (Пєняк, Пєняк 2013, 191). W dyskusji naukowej istniały też inne wizje wschodniosłowiańskiej obecności na terenie historycznych Węgier: dotyczyły one np. kolonizacji „halickiej‖ w XIII-XIV w. lub ukraińskiej autochtoniczności na tych ziemiach (Кобаль 1996, 233). Ponadto, rozmaite wizje zajęcia „Rusi Zakarpackiej‖114 przez ludność wschodniosłowiańską podsycane były (i są) różnymi narracjami narodowymi i politycznymi, co komplikuje obraz dziejów słowiańskiej kolonizacji tych terenów (por. np. Parczewski 1992; Волощук 2019, 73). W najbardziej ogólnym ujęciu archeologicznym, historycznym i etnologicznym, ziemie Zakarpacia w średniowieczu były obszarem koegzystencji ludności osiadłej i koczowniczej. Nieliczne grodziska słowiańskie odkryte w dorzeczu Cisy miały być refugiami115 z okresu zajmowania tych terenów przez Węgrów w IX-X w. 116 lub datuje je się umownie na okres Rusi Kijowskiej (Kуза 1996; 196; Пєняк 1980, 73-77), przy czym wiele ze stanowisk nie było nigdy badanych lub nie odkryto na nich zabytków datujących ani żadnych dowodów ich „ruskości‖ czy „wschodniosłowiańskości‖ (por. Кобаль 1996, 234). Ślady słowiańskiego osadnictwa IX-XI w. odkryto m.in. pod zamkiem w Mukaczewie i w słowackim Zemplinie (Kуза 1996, 196). Obecnie zakarpaccy archeolodzy dzielą średniowieczne osady słowiańskie na te powstałe w VI-IX w. (do zajęcia tych terenów przez Węgrów) oraz ślady obecności ruskich przesiedleńców117 (Пєняк, Пєняк 2013, 209), w żaden jednak sposób nie można dowieść, iż przesiedleńcy ci mogli tworzyć własne, wschodniosłowiańskie enklawy w postaci grodów na terenie historycznych Węgier. Stanowiska osadowe z terenu Zakarpacia wskazują na ciągłość osadniczą od okresu wczesnosłowiańskiego po wiek IX, a pierwszych informacji o osadach ludności wschodniosłowiańskiej na tym terenie dostarczają dopiero źródła pisane z XIV-XV w. (Кобаль 1996, 234-240). Podsumowując kwestię zakarpacką z punktu widzenia archeologii - informacji na temat manifestacji władzy ruskiej w postaci grodów „państwowych‖ po południowej stronie łuku Karpat nauka ta do tej pory nie przyniosła, zaś kwestię stałego osiedlenia się większych grup nosicieli kultury wschodniosłowiańskiej traktować należy jako zjawisko stosunkowo późne. 114 Już w czasach wczesnego średniowiecza ruskich mieszkańców Zakarpacia zwano Rusinami (Кучера 1999, 144). Rusini ci w czasach kolonizacji wołoskiej zrutenizowali ludność napływową po obydwu stronach Karpat (por. Parczewski 1995, 23-24). 115 Jedno z takich stanowisk wspomniane miało zostać w Gesta Hungarorum (Пєняк 1980, 73-74). 116 Jest to określenie dość ogólne, bowiem znaleziska archeologiczne nie dostarczyły wyraźnych śladów manifestacji ruskiej władzy w postaci grodów na tych terenach - nieliczne słowiańskie grodziska z terenu Zakarpacia datowane są do XI w. (Кучера 1999, 144). Co do charakteru grodzisk słowiańskich, jednym z niewielu noszących znamiona miejsca stałego zamieszkania grup ludzkich było grodzisko użhorodzkie, choć nie ma pewności czy osada ta była umocniona, gdyż stanowisko było mocno zniszczone (Куза 1996, 196; Пеняк 1980, 96). Grodziska z materiałami XI-XIII w (?). uznawane są ze obiekty schronieniowe (Пеняк 1980, 96-97). 117 Źródła pisane wspominają ruskich osadników, którzy pojawiali się na Węgrzech już od połowy XI w. Migranci wymieniani w źródłach węgierskich zazwyczaj byli jednak przedstawicielami elit. Aktywność środowisk ruskich w życiu królestwa Węgier zauważalna jest także w XIII-XIV w. (por. Волощук 2012, 2012a, 2013). Przechodząc do rozważań stricte historycznych – odnotować należy, iż już W. Semkowicz (1925, 296-299) zwrócił uwagę na odnoszący się do XI w. przekaz Kroniki węgiersko-polskiej o zbiegu granic Polski, Węgier i Rusi w okolicach Solnego Grodu (identyfikowanego zazwyczaj z Solivarem w okolicach Preszowa; Kurtyka 1996, 190; Draskoczy 2015; Hudàček 2016), lecz badacz traktował tę wzmiankę raczej jako ogólne wyobrażenie kronikarza (zdaniem Semkowicza umowną granicą była puszcza karpacka, a dokładne granice państwowe miały się dopiero ustalić). Z kolei o „Węgierskiej Rusi‖ pisał na początku XX w. M. Hruszewski (1905a, 485-504) – terminem tym badacz określił obecność ludności pochodzenia wschodniosłowiańskiego i „ruskie‖ enklawy na terytorium Królestwa Węgier (jak sam z resztą zaznaczył we wstępie do zagadnienia, na temat „Węgierskiej Rusi‖ źródła ruskie milczą). Pamiętać należy, iż słowa te pisane w pewnej narracji polityczno-ideologicznej epoki118 i współczesne próby wysuwania wniosków o „ruskości‖ Zakarpacia w sensie politycznym miałyby dość nikłe podstawy, gdyż pierwsze pewne wzmianki na temat toponimów związanych z obecnością ludności ruskiej (z członami nazw zawierającymi określenie„Ruth/Rut/Rus‖) w węgierskich źródłach aktowych odnosić należy dopiero do wieku XI w., zaś do końca XII w. są to nazwy pojedyncze (Волощук 2014, 111). Bezsprzecznie, zjawiskami znajdującymi odbicie źródłach pisanych zjawiskami związanymi z etnosem wschodniosłowiańskim była np. kolonizacja ruska XII-XIII w. odbywająca się za zgodą władców węgierskich (Волощук 2012; Пєняк, Пєняк 2013, 234) oraz napływ na Węgry ludności obcej (połowieckiej, ale także i ruskiej) spowodowany najazdem mongolskim (por. Волощук 2013a; Магистр Рогерий). Co do samej działalności książąt ruskich na Zakarpaciu w XIII w., źródła wspominają o epizodycznym władaniu dwiema żupami księcia czernihowskiego Rościsława Michajłowicza, który ożenił się z węgierską księżniczką Anną (Войтович 2015, 65). W sprawie przynależności politycznej Zakarpacia do państwa Romanowiczów, posiłkując się źródłami i literaturą historyczną, stwierdzić można jedynie kilka faktów. Po pierwsze, jak uważa L. Vojtovyč (2001, 75; 2020, 185-186), halicko-wołyńska kontrola nad zakarpackimi włościami zauważalna jest w czasach księcia Lwa i trwała co najmniej do 1307 r. Część omawianego regionu (komitat Bereg lub jedynie jego fragment) kontrolowana była przez Lwa przejściowo od lat 70. XIII w. (por. Войтович 2012, 141). Warto także przypomnieć, iż w latach 80. XIII w. terytorium Węgier było penetrowane przez wojska ruskie wspomagające (z obowiązku politycznego) wyprawy mongolskie: w 118 Koncepcja „Węgierskiej Rusi‖ wpisuje się we wspomnianą już, trwającą w XVIII-XX w., dyskusję na temat domniemanej autochtoniczności „Rusinów‖ względem Węgrów na terenie Zakarpacia (dokładny opis dyskusji na gruncie historycznym por. Волощук 2014, 92-111). latach 1283 i 1285 Lew Daniłowicz wyprawiał się do żupy (komitatu) Użańskiej, a w 1285 r. wraz z ordyńcami podszedł aż pod Peszt; Войтович 2012, 140-141)119. Ostatnim „halickim‖ epizodem Zakarpacia były prawdopodobnie wydarzenia związane z walką o spadek po Arpadach, bowiem w rękach ruskich do początku lat 20. XIV w. znajdował się zamek Mackk w żupie Ńaroń (Войтович 2012, 141-142; 2015, 66; Волощук 2013a, 63). Nie był to zamek ruski w swej genezie, a raczej przez Rusinów (Romanowiczów) zajęty, możliwe jeszcze w końcu XIII w. lub w pocz. XIV w.120. Jak zatem wynika z literatury poświęconej kontaktom Rusi w Węgier w XIII-XIV w., w źródłach pisanych nie odnotowano budowy żadnego ruskiego „zamku‖ po węgierskiej stronie Karpat. Nie brak też hipotez na temat terytorialnych zakusów Królestwa Węgier. Jak podaje autor powstałego ok. 1307-1308 r. dzieła Anonimowy Opis Wschodniej Europy (Anonymi Descriptio.... 137-138)121, Węgrzy spławiali sól wodami rzek „per totum regnum et ad alia regna uicina‖. Ukraińscy badacze przypuszczają, iż przez Węgrów został przejęty nie tylko szlak, ale i zapewne niektóre punkty wydobycia soli po wschodniej stronie łuku Karpat, gdyż wśród rzek wymieniony został Prut (Волощук, Стасюк 2010, 52). Nie wdając się jednak w słuszność tego przypuszczenia, stwierdzić należy, iż nie ma jasnych dowodów na to, by któregokolwiek z omawianych państw utrzymywało w 2. połowie XIII-1. połowie XIV w. posiadłości po stronie zakarpackiego sąsiada (przez czas tak długi i w tak stabilnych okolicznościach, by wnieść tam własny gród). 119 M. Volońčuk (2007, 27) uznaje, iż w latach 80. XIII w. pod kontrolą Rusi Halicko-Wołyńskiej mógł znaleźć się niemal cały teren Zakarpacia (prócz komitatów Ung i Marmarosz). 120 Według źródła zamek ten przejęty został za „praojców‖ walczących z ruskim garnizonem Węgrów. Sam zamek identyfikuje się z Makowicą Zborowską w powiecie Bardejów (Волощук 2013a, 65). 121 Źródło to dostarcza stosunkowo niewiele informacji na temat Rusi (niewykluczone, iż łaciński autor posiłkował się jakimiś źródłami na temat tej odległej krainy, graniczącej według niego z Bułgarią i Grecją), której poświęcono znacznie mniej uwagi niż np. Węgrom (Anonymi descriptio... 130; Ковалев 2015, 253). Podobną wizję „przebiegu‖ granic znaleźć można w El libro de conocimiento de todos los reinos pisanym w XIV w. z odległej, hiszpańskiej perspektywy (por. Паршин 2016). II. Grody południowo-zachodniej Rusi II.1. Zarys dziejów Rusi Halicko-Wołyńskiej w 2. połowie XIII-1. połowie XIV w. Dziejom Rusi Halicko-Wołyńskiej poświęcona jest bogata literatura122, którą posiłkowała się również autorka niniejszej pracy. Ramy chronologiczne pracy (1240-1340 r.), jak wiele innych okresów rządów rozmaitych władców czy dynastii, w odniesieniu do źródeł archeologicznych (lub szerzej, kultury materialnej) są dość umowne, jednakże w odniesieniu do wydarzeń historycznych, wydają się dobrze ilustrować pewną epokę, która, jak już autorka starała się ukazać we wstępie – ma charakter przejściowy – w zakresie historii urbanistyki, budownictwa murowanego czy ogólnie pojętych kontaktów międzykulturowych Wschodu i Zachodu. Rozdział ten ma za zadanie jedynie ogólnie przybliżyć czytelnikowi stulecie rządów dynastii Romanowiczów, omawiane z punktu widzenia rozwoju budownictwa grodowego (a więc pokrótce scharakteryzować omawiany okres głównie pod kątem warunków polityczno-kulturowych, w których ruskie grody powstawały, rozwijały się lub pustoszały). 122 W tym miejscu autorka ograniczy się do najważniejszych prac o charakterze przekrojowym, poświęconym dynastii Romanowiczów lub przynajmniej panowaniu jednego jej władcy: Bieniak 2000; Dąbrowski 2012; Nagirnyy 2011; Paszkiewicz 1996; Tęgowski 2010; Włodarski 1966; Войтович 1996; 2001; 2006a; 2012; Горский 2016; Грушевський 1905a; Дашкевич 1873; Котляр 1998; Крип’якевич 1984; Пашуто 1950 i in. Co się tyczy dziejów Rusi południowo-zachodniej, przez ponad dwie dekady po najeździe mongolskim (zima 1240-1241 r.) władzę sprawował Daniel Romanowicz, któremu, po długiej walce, udało się przejąć kontrolę nad ziemią halicką, ziemia włodzimierska przypadła jego bratu Wasylkowi (Войтович 2010, 153). W dawnej literaturze władca Rusi zwany był Danielem Halickim, co pominąwszy już wcześniejszy, trwający do 1238 r. opór Halicza wobec syna Romana (por. Dąbrowski 2012, 207; Nagirnyy 2011, 2017), jest nie do końca zgodne z prawdą historyczną, bowiem rezydencją Daniela był zbudowany przez niego Chełm (Kronika...204-207), choć jak zaznacza D. Dąbrowski (2016, 86) Halicz pozostawał ważnym dla Daniela ze względu na „ojcowiznę‖. Daniel, zręczny polityk i dyplomata, utrzymujący przyjazne stosunki z Węgrami Beli IV (np. poprzez ożenek syna – Lwa, z księżniczką węgierską Konstancją), potrafił także utrzymywać poprawne stosunki z Ordą, mimo, iż te wymagały swego rodzaju ukorzenia się przed chanem, a także starał się utrzymywać poprawne kontakty polityczne z Piastami (np. skomplikowana relacja z Konradem Mazowieckim, zjazd w Tarnawie)123. Syn Daniela, Lew, który rządził początkowo w swej dzielnicy obejmującej zachodnią ziemię halicką, a po śmierci brata – Szwarna (ok. 1269 r.) objął władzę również nad wołyńskim Zabużem (Пашуто 1950, 289), sprawował władzę aż do 1299/1301 r. Warto zaznaczyć, iż Lew nie odziedziczył tytułu królewskiego. Jednocześnie, kluczową postacią w historii Wołynia w 2. połowie XIII w. był syn Wasylka – Włodzimierz. Okres rządów Włodzimierza Wasylkowicza jest znany z licznych inwestycji budowlanych (por. Баран 2008; 2010). Podsumowanie rządów Włodzimierza znajdujemy na ostatnich kartach Kroniki halicko-wołyńskiej (Kronika.... 265-268). Władca ten w czasie swego panowania m. in. „zbudował‖ (zapewne obwarował na nowo) Brześć, założył Kamieniec nad Leśną i ufundował w nim murowaną wieżę oraz cerkiew (którą następnie uposażył), ufundował także cerkiew w Bielsku, Lubomlu, upiększył i uposażył cerkiew we Włodzimierzu etc. Włodzimierz Wasylkowicz zmarł w 1288 r., zaś do początku lat 90. XIII w., a być może i dłużej (Tęgowski 2010, 316) władzę we Włodzimierzu Wołyńskim sprawował najmłodszy brat Lwa Daniłowicza, spadkobierca Włodzimierza Wasylkowicza - książę Mścisław (II; Mścisławem I nazywamy bowiem jego brata, który zmarł w młodym wieku; Dąbrowski 2016, 124). Jak zauważył Jan Tęgowski (2010, 316), z latopisów litewsko-ruskich dowiadujemy się, iż Mścisław był przedtem kniaziem łuckim i pińskim. Mścisław zmarł nie pozostawiając męskiego spadkobiercy (jego jedyny, znany źródłom, syn – Daniel, zmarł przed zimą 1287/1288 r.; Kronika... przyp. 1653, 245). 123 Mimo, iż Romanowicze prowadzili z Konradem Mazowieckim walki, ale także bywali sojusznikami mazowieckiego księcia. Interesujący jest także pozytywny wydźwięk fragmentu Kroniki halicko-wołyńskiej informującego o śmierci Konrada (por. Kronika....180, przyp. 918). Zjazd władców Polski i Rusi w Tarnawie, choć tematyka jego rozmów pozostaje tajemnicą, uważany jest z reguły za przejaw przyjaznych stosunków z Bolesławem Wstydliwym (Войтович 2010, 162). 124 Historycy próbowali wyjaśnić niejasne okoliczności zgonu Andrzeja i Lwa na różne sposoby np. B. Włodarski (1966, 256) wykluczył z kręgu podejrzeń konflikt z bojarami i innymi władcami ruskimi, a także Polskę, z koei J. Tęgowski (2010, 324) rzuca podejrzenie właśnie na środowisko bojarstwa wołyńskiego. Inni W początku XIV w. Ruś Halicko-Wołyńska jawi się jako państwo zjednoczone pod berłem syna Lwa – Jerzego. Wcielenie Wołynia i Podlasia do domeny Jerzego Lwowicza nastąpiło zdaniem J. Tęgowskiego (2010, 324) w pierwszych latach XIV stulecia, już po śmierci Mścisława. Następcy Jerzego, Lew i Andrzej, starali się utrzymywać pokojowe stosunki polityczne z niemal wszystkimi sąsiadami, zaś z Litwą i Mazowszem nawiązali nawet stosunki dynastyczne. Ogólny charakter ich polityki określa się, jako ciążący ku „Zachodowi‖ (Paszkiewicz 2002, 9-10). Obaj Juriewicze zmarli w niewyjaśnionych okolicznościach124 i do tej pory nie wiadomo, czy zmarli jednocześnie czy też jeden po badacze nie wykluczają zaś czynnika mongolskiego – jakiegoś rodzaju ingerencji chana Uzbeka, który nie życzył sobie wzmocnienia podległej mu pozycji Rusi Halicko-Wołyńskiej (Горський 2016, 49). 125 Kilka nieznanych wcześniej dokumentów wspominających Jerzego Trojdenowicza opublikował ostatnio J. Tęgowski (2010). 126 „Niespisaną‖ historię lwowskiego dzwona, będącego zarazem najstarszym „źródłem‖ na temat soboru św. Jura podsumował niedawno Aleksandr Musin (2017). Zdaniem badacza (Мусин 2017, 118) znaczenia zabytku i jego inskrypcji nie należy przeceniać, i wzmiankę o „księciu Dymitrze‖ traktować należy jako wskazówkę na temat czasu powstania dzwonu (sam fakt odlania dzwonu badacz łączy z okresem ożywienia gospodarczego spowodowanego napływem nowego kapitału do Lwowa), a nie wyraz „triumfu Lubarta-Dymitra nad królem polskim‖. drugim, jak sugeruje np. J. Tęgowski (2010, 315), faktem jest, iż w 1323 r. tron „halicki‖ pozostał wolny, bowiem nie było męskiego spadkobiercy Juriewiczów. Wakat na ruskim tronie wzmógł polityczne napięcie między sąsiednimi krajami: Polską, Węgrami i Litwą. Rezultatem tej rozgrywki było zaakceptowanie przez ruskie bojarstwo syna księcia mazowieckiego Trojdena i siostry zmarłych książąt Andrzeja i Lwa – Bolesława, który przybrał prawosławne imię chrzestne - Jerzy. Okres rządów Bolesława-Jerzego na Rusi Halicko-Wołyńskiej jest słabo naświetlony w źródłach pisanych – do dyspozycji historyków zachowało się kilka wzmianek z obcych źródeł oraz kilka dokumentów125 władcy (Włodarski 1966, 260). Rządy Jerzego II upływały, podobnie jak rządy jego poprzedników, w zależności od Ordy. Po śmierci Jerzego, niemal natychmiast i bez oporu bojarskiego na tron wołyński wstąpił litewski książę Lubart, zaś ziemia halicka znalazła się w orbicie ekspansji państwa polskiego. L. Vojtovyč (2009, 124) zwrócił uwagę, iż Lubart w momencie przejęcia władzy został uznany również za księcia lwowskiego, o czym świadczyć miał napis na dzwonie126 z soboru św. Jura z 1341 r. Po tej krótkiej charakterystyce należy rozpatrzyć kontakty Rusi Romanowiczów z jej „niewschodniosłowiańskimi‖ sąsiadami w odniesieniu do działań militarnych, nabytków lub strat terytorialnych oraz związanych z tym warunków rozwoju sieci grodowej w państwie Daniela i jego spadkobierców. II.1.1. Kontakty rusko-ordyńskie: państwo Romanowiczów sąsiadowało z ziemiami zajętymi przez Mongołów, dokładniej - z zachodnimi krańcami części imperium mongolskiego, zwanej Ułusem Dżucziego (Dżuczi był jednym z synów Czyngis-Chana). Najazd mongolski z 1240-1241 r. wyrządził na Rusi wielkie szkody, o czym świadczyć mogą np. drastyczne opisy dotyczące zdobycia Brześcia czy Włodzimierza (Kronika...163-164). Problematycznymi, dla próbującego przywrócić kontrolę nad Rusią Halicko-Wołyńską Daniela Romanowicza, były rejony pograniczne: Ponizie i tzw. ziemia bołochowska, która uznała zwierzchność Mongołów, co zakończyło się dla niej tragicznie. Zanim jednak władca halicko-wołyński ostatecznie rozprawił się z książętami bołochowskimi (stało się to 1241 r., w 1255 r. zdobył także poddane Mongołom Poboże), w obliczu zagrożenia ze strony mongolskiej potęgi książę Daniel w 1245 r. postanowił udać się na dwór chana do Saraju po jarłyk (Войтович 2010, 153-154). Jak zaznaczają badacze, poddańczy obowiązek płacenia przez Ruś daniny127 utrzymał się aż do końca istnienia państwa Romanowiczów (Черкас 2017, 24-25). Jak zauważył L. Vojtovyč (2010, 155-159), stosunek Daniela Romanowicza do Ordy po powrocie na Ruś był daleki od uniżonego – władca szukał sojuszników przeciw Mongołom i starał się wykorzystywać wewnętrzne konflikty w Ordzie (zwieńczeniem starań Daniela była królewska koronacja w Drohiczynie w 1253). Po udanej ekspedycji na grody bołochowskie, szala zwycięstwa przeważyła się ponownie na stronę Mongołów, po objęciu władzy w Ordzie przez Berke. Ruś Romanowiczów zmuszona została do współpracy z wodzem mongolskim Burundajem oraz rozebrania umocnień Włodzimierza, Łucka, Krzemieńca, Lwowa, Daniłowa i Stożka w 1259 r. (Kronika... 10). Ponadto chcąc zniszczyć sojusz Romanowiczów z Polską w końcu 1259 lub na początku 1260 r., Mongołowie wraz z Rusinami wyprawili się na ten kraj. Po śmierci Daniela Romanowicza, żaden z jego synów nie przyjął tytułu królewskiego, a Ruś pozostała pod zwierzchnością wasalną Ordy (Войтович 2010, 164). Syn władcy, Lew, brał również udział w ataku na Węgry i trzecim najeździe mongolskim na Polskę. Korzyścią takiego rozwoju sytuacji była pomoc ordyńska w politycznych przedsięwzięciach Lwa (Пашуто 1950, 297-299). Ze względu na uboższy, w stosunku do wieku XIII, zasób źródeł poświęconych Rusi Halicko-Wołyńskiej w XIV w., trudniej prześledzić relacje z Romanowiczów z Ordą. Mimo, iż powszechnie przyjmuje się płacenie przez Ruś daniny, przy jednoczesnym uznawaniu przez sąsiadów Rusi Romanowiczów za tarczę przeciw Tatarom (jak wynika np. z listu Władysława Łokietka do papieża z 1323 r.), niektórzy badacze skłonni są uważać zależność Rusi od Ordy za tylko nominalną (por. Панишко 2001, 81). Wątek Rusi, jako tarczy przeciw Tatarom, pojawił się także za panowania Bolesława Jerzego. W jego drugim dokumencie, skierowanym do Zakonu Krzyżackiego (1327 r.), Bolesław Jerzy zobowiązuje się ochraniać ziemie Zakonu „od napadu Tatarów albo jakiegoś innego wroga‖ (Paszkiewicz 2002, 30)128. Świadectwem wciąż silnych 127 Co do charakteru spotkania Daniela z Batu-Chanem nie pozostawia wątpliwości przekaz KHW cyt. Danielowi Romanowiczowi, księciem | będącemu wielkim, władającemu ruską ziemią, Kijowem | i Włodzimierzem i Haliczem, z bratem, i innymi ziemiami | teraz [przyszło] siedzieć na kolanach i niewolnym nazywa go [chan] i daniny | chcą (Kronika... 178). 128 Dokument ten zresztą miał być wręcz kopią pisma do Zakonu z 1316 r., wydanego przez Andrzeja i Lwa (Paszkiewicz 2002, 31). związków Rusi z Tatarami (i jej antypolskiego nastawienia) może być jednak wspólny napad na Lublin w 1337 r.129 wspomniany w Roczniku Świętokrzyskim (Paszkiewicz 2002, 36). 129 Data ta może być błędna i najazd ten odbył się już po śmierci Jerzego II (por. Paszkiewicz 2002, 36, 59-67). 130 Według M. Engela (2015, 26) ostateczna klęska Jaćwięgów w walce z zakonem krzyżackim w 1283 r. była symbolicznym zwieńczeniem długiego kryzysu. W kwestii „praktycznego‖ wymiaru mongolskiej kontroli nad podbitymi i zależnymi terytoriami wspomnieć należy urząd baskaka, czyli przedstawiciela władzy chańskiej na zależnym terytorium. Jak wynika ze studiów A. Jusupovića (2012b, 86-90; 2021) baskakowie, prócz urzędników pochodzenia tureckiego i mongolskiego, rekrutowani byli także spośród ludności miejscowej (byli nimi wyselekcjonowani przedstawiciele elit ruskich). Do zadań baskaków należało przede wszystkim ściąganie daniny, ale także polityczna infiltracja danego terytorium. W odniesieniu do ziem Rusi Halicko-Wołyńskiej źródła pisane wspominają o urzędującym w Bakocie baskaku Mileju (Kronika.... 194) oraz o „dwulicowym będącym‖ Andrzeju, siedzącym w Krzemieńcu - najprawdopodobniej Rusinie (bojarze lub przedstawicielu rodu Rurykowiczów), służącym zarówno ruskiemu kniaziowi, jak i chanowi (Jusupović 2012b, 88; Kronika... przyp. 1094, 194-195). II.1.2. Kontakty rusko-litewskie: Po stopniowym upadku Jaćwięgów jako siły politycznej130, głównym północnym przeciwnikiem Rusi Romanowiczów stała się Litwa. Historia stosunków Litwy i Rusi w XIII-XIV w. to nie tylko starcia militarne, ale związki dynastyczne z Rurykowiczami, w tym i z Romanowiczami (Войтович 1996, 44; 2009). Prócz starć z Litwinami Daniela i Wasylka Romanowiczów, stosunki rusko-litewskie w XIII w. to m.in. epizodyczne litewskie panowanie syna Daniela - Szwarna i nabytki terytorialne na tzw. Czarnej Rusi, a także wyprawy na Litwę Lwa Romanowicza z lat 1275 i 1277, kiedy to książę posiłkował się zastępami mongolskimi (Пашуто 1950, 291-293, 299). Początkowo wrogie stosunki między państwami przejawiały się zazwyczaj w najazdach łupieżczych Litwinów i pogranicznych potyczkach, potem przerodziły się w ekspansję terytorialną, bowiem liczna elita litewska potrzebowała coraz większej przestrzeni (Paszkiewicz 1996, 224). Napięcie w stosunkach rusko-litewskich znacznie wzrosło wraz z objęciem władzy przez Giedymina. O tym, jak poważne zagrożenie stanowiła Litwa dla Rusi, świadczyć może akt zawarcia sojuszu z Krzyżakami przez Lwa i Andrzeja Juriewiczów w 1316 r. (Włodarski 1966, 247-248). W kwestii stosunków rusko-litewskich w kolejnych dekadach, wrogich zamiarów Litwy wobec państwa Romanowiczów nie zmienił ani fakt ożenku syna Giedymina z księżniczką ruską (1321 r.?) ani ślub Bolesława (Jerzego II) z siostrą Lubarta (1331 r.). Biorąc pod uwagę, jak szybko władzę na Rusi przejął książę Lubart stwierdzić można, zdaniem L. Vojtovyča (2009, 124), iż syn Giedymina był uważany za dobrego kandydata na halicko-wołyński tron jeszcze za życia Jerzego II. Stosunkowo niewielka jest baza źródłowa dotycząca podbojów Litwy w czasach Giedymina. Historycy wiązali ten element polityki króla polskiego z jakimś porozumieniem z władcą Litwy, Giedyminem, upatrując właśnie w tym czasie odpadnięcia Podlasia na rzecz Litwy (Paszkiewicz 1928, 230-231; Tęgowski 2010, 318-319; Włodarski 1966, 258). Początek „doby litewskiej‖ jeszcze przed 1340 r. może mieć uzasadnienie w przypadku Kijowa131, gdyż źródła wspominają o księciu kijowskim Fiodorze (prawdopodobnie bracie Giedymina) ściśle powiązanym z Litwinami już ok. 1331 r. (Paszkiewicz 1996, 229, 232-233), lecz w przypadku zakresu terytorialnego niniejszej pracy, dopiero rok 1340 oznaczał oficjalny koniec dynastii i tym samym panowania Rurykowiczów tak na Wołyniu (po śmierci Bolesława Jerzego elity wołyńskie uznały władzę książęcą spowinowaconego z dynastią Romanowiczów Lubarta, który przybrał imię Dymitra), jak i w ziemi halickiej (Włodarski 1966, 291). 131 Hipoteza o przejęciu przez Litwę części ruskich ziem przed 1340 r. znalazła odzwierciedlenie w tytule kolektywnej pracy Україна: литовська доба 1320-156 9 (2008), choć już na samym wstępie autorzy zaznaczają, iż nie udowodniono iż „w 1322 r. Giedymin zajął Kijów‖ (Україна... 9). Problem dokładnego datowania ekspansji litewskiej na Rusi nie dotyczy jedynie ziemi kijowskiej - dotyczy także np. pińsko-turowskiej. W przypadku Kijowa (i zajęcia go już w latach 20. XIV w.) niektórzy badacze mogli sugerować się przekazami kroniki Macieja Stryjkowskiego, ale nie brak też innych opinii (por. Козубовський 2015, 51-54). II.1.3. Kontakty rusko-polskie: mają długą i złożoną historię, w tym starania władców obu krajów o objęcie tronu sąsiada lub przynajmniej o wpływ na jego obsadzenie. Zanim Daniel Romanowicz na stałe objął władzę w Haliczu, w wyścigu o wpływy na Rusi brał udział Leszek Biały (Kronika....111-122), zaś ważnym epizodem polityki Lwa Romanowicza był udział księcia w walce o tron małopolski, opustoszały po śmierci Bolesława Wstydliwego. Walki wspieranego przez Mongołów Lwa Romanowicza z Leszkiem Czarnym zaowocowały m.in. zniszczeniem pogranicznego Przeworska w 1280 r. (Dąbrowski 2001, 50-52; Войтович 2012, 142-144). Nie były to oczywiście jedyne starcia Romanowiczów z Piastami w 2. połowie XIII w. W kontekście stosunków polsko-ruskich w XIV w. wspomnieć również należy, iż Władysław Łokietek był zwolennikiem obrania na tron „halicki‖ syna księcia mazowieckiego Trojdena Bolesława – Jerzego II (Włodarski 1966, 268-269). W odniesieniu do rozwoju urbanistyki, warto wspomnieć, iż jeszcze przed upadkiem państwa Romanowiczów miały miejskie pierwsze „doświadczenia lokacyjne‖ i lokacje miasta na prawie niemieckim na ziemiach ruskich sąsiadujących z Polską (por. np. Baran 2016; Janeczek 2006). II.1.4. Kontakty rusko-węgierskie: Stosunki rusko-węgierskie odgrywały ważną rolę niemal od początku rządów dynastii - Daniel Romanowicz został wychowany na dworze węgierskim Andrzeja II (por. Dąbrowski 2016, 236-250), później zaś rywalizował z jego synem – Kolomanem, w swej drodze do zdobycia władzy w Haliczu (Kronika... 111-122). Relacje rusko-węgierskie po 1240 r. odgrywały mniejszą rolę w historii urbanizacji Rusi Romanowiczów i krajobrazie jej miast, niż w 2. połowie XII-1. połowie XIII w. (Węgry uznawane są za drugie po Polsce źródło wzorców dla unikalnej halickiej szkoły architektury cerkiewnej, łączącej cechy sztuki bizantyjskiej i romańskiej; por. Smorąg-Róźycka 1999; Kamińska 2012; Иоаннисян 1995 i in.). Niewątpliwie ważnym akcentem węgierskiej polityki Daniela był ślub Lwa z córką Beli IV - Konstancją, z której wpływem wiązane są inwestycje budowlane we Lwowie132. Z panowaniem Lwa związany jest epizod najazdów na Zakarpacie omówiony we wstępie geograficznym pracy. Trafnym podsumowaniem najazdów Lwa na Węgry jest wykorzystywanie sojuszniczego obowiązku wobec Ordy do realizacji halickich interesów (Волощук 2007, 27-28). 132 Relatywnie dobrze uargumentowanie jest datowanie cerkwi św. Mikołaja o cechach romańskich (Smorąg-Różycka 1999, 13), inne „budowle Konstancji‖ wiązać należy jednak z legendą księżnej, gdyż powstały już w późniejszych wiekach lub w ogóle nie miały (nawet legendarnego) związku z osobą Konstancji (por. Войтович 2012, 37, Козубська 2007). Jako swego rodzaju epilog tego krótkiego wstępu historycznego wspomnieć należy stosunki między sąsiadami Rusi, gdy sama Ruś nie stanowiła już podmiotu politycznego, lecz przedmiot ich zainteresowania. Informacje z XIV-wiecznych akt i traktatów pokojowych powstałych po 1340 r. są o tyle istotne dla tematu niniejszej pracy, gdyż dostarczają informacji o grodach ruskich, nie zawartych w starszych dokumentach: II.1.5. Stosunki litewsko-polskie a Ruś (i Orda) po 1340 r.: to przede wszystkim wspomniany już problem osadzenia tronu po Andrzeju i Lwie Juriewiczach oraz walki o ziemie ruskie po wygaśnięciu dynastii. Zajęcie tronu przez Lubarta nie wzbudziło sprzeciwu chana Uzbeka. W politycznych przepychankach na linii Polska-Litwa nadal aktywny brała udział Orda (Горський 2016, 49). W atmosferze konfliktu polsko-węgierskiego o Ruś Czerwoną Lubart zadbał o dobre stosunki z bojarstwem halickim, zwłaszcza z jego liderem – Dymitrem Detką. Dymitr, wraz z księciem Danielem Ostrogskim („Daniele Ostrogio‖ lub „de Ostrov‖), w 1340-1341 r. skorzystał z tatarskiej pomocy do walki z Polską (Войтович 2009, 124). Uszczuplenie ziem kontrolowanych przez Lubarta Giedyminowicza nastąpiło w 1349 r., gdy Kazimierz Wielki zajął całą Ruś Halicką, a także zachodni Wołyń, Bełz, Chełm, Włodzimierz i Brześć. Przy Lubarcie pozostała wówczas jedynie ziemia łucka. W kolejnych latach szala zwycięstwa przechyliła się na stronę litewską: Litwini odzyskali część Wołynia z Chełmem, Bełzem i Włodzimierzem, a traktat z 1352 r. oddawał im podolskie zdobycze z 1349 r. Dodatkowym elementem otwierającym możliwości zagospodarowania nowych ziem było ostateczne uwolnienie Podola spod kontroli Tatarów po bitwie nad Sinymi Wodami133. Kolejnym rezultatem polsko-litewskich rozgrywek (który służy badaczom do rekonstrukcji zasięgu terytorialnego Rusi Halicko-Wołyńskiej) był traktat z 1366 r., rozdzielający strefy wpływów książąt litewskich i polskiego monarchy. W rezultacie zawarcia tej ugody z przy Polsce znalazł się cały pas zachodniego Wołynia, od Ratna po Olesko, Chełm i Włodzimierz, Litwa otrzymała zaś część wschodnią Wołynia od Łucka i Stożka po Międzyboż (Czuczyński 1890, 514; Nikodem 2013, 15-16). W prezentowanej rozprawie traktat z 1366 r. będzie traktowany jako jedno z ostatnich134 źródeł informacji o grodach ruskich z obszaru domeny Romanowiczów. Oczywiście, naturalną koleją rzeczy i Litwini i Polacy już od lat 40. XIV w. rozpoczęli zagospodarowywać podbite ziemie (podział zdobytych ziem na powiaty, lokacje miast i wsi na prawie niemieckim, zamki Podola etc.), co z jednej strony zatarło nieco ruską przeszłość tych ziem, z drugiej zaś dostarczyło cennych źródeł pisanych, dotyczących pierwotnej sieci grodowej (podziału administracyjnego) Rusi Romanowiczów w przededniu jej upadku. 133 Nie oznaczało to końca potyczek Koriatowiczów z Tatarami (por. Черкас 2015a). 134 Co prawda, jak zauważa J. Nikodem (2013, 16) sytuacja na pograniczu polsko-litewskim nadal nie była stabilna (w 1370 r. zmarł Kazimierz Wielki, a Jerzy Narymuntowicz usamodzielnił się w Bełzie i Chełmie, co oznaczało, podporządkowanie tych ziem Olgierdowi), jednak nie jest to już szczególnie istotne z punktu widzenia przedmiotu pracy. Traktat z 1366 r. traktowany jest jako jedno z ostatnich źródeł wzmianek o grodach powstałych prawdopodobnie jeszcze w epoce Romanowiczów. Źródłem historycznym przydatnym w badaniach geografii historycznej Rusi południowo-zachodniej, umownie zamykającym wiek XIV jest Spis grodów ruskich, scharakteryzowany w rozdziale poświęconym źródłom. II.2. Charakterystyka źródeł pisanych i literatury przedmiotu Źródła historyczne, z których czerpiemy informacje o grodach (a także o związanych z ich późniejszą historią miastach i zamkach) Rusi południowo-zachodniej oraz o realiach historycznych ich rozwoju podzielić można na trzy podstawowe grupy: źródła ruskie (spisane w języku staroruskim), źródła łacińskie (pochodzące z szeroko pojętej Europy łacińskiej - z kręgu kultury wyznania katolickiego i spisane głównie po łacinie) i źródła kręgu kultury muzułmańskiej (przede wszystkim źródła arabskie). Źródła do niniejszej pracy zostały wyselekcjonowane pod kątem przydatności nad studiów nad grodami (w tym licznymi ośrodkami o charakterze miejskim), a co za tym idzie – kulturą materialną i geografią historyczną, w mniejszym zaś stopniu nad kulturą w wymiarze niematerialnym (toteż pominięte zostały raczej źródła o charakterze religijnym, filozoficznym, artystycznym etc.). Wiele z wykorzystanych przez autorkę źródeł zostało już szczegółowo omówionych m. in. w literaturze stricte historycznej, którą również posiłkowała się autorka, toteż przedstawiona poniżej zostanie jedynie krótka ich charakterystyka - pełniejszych opisów i szczegółowej krytyki źródeł należy szukać w cytowanej literaturze. II.2.1. Źródła ruskie Najważniejszym źródłem do dziejów szeroko pojętej południowej Rusi jest niewątpliwie Latopis ipatijewski, i poszczególne jego części: PML135, Latopis kijowski136 oraz, najważniejsza z punktu widzenia tematu niniejszej pracy, Kronika halicko-wołyńska (dalej: KHW). Wszystkie te źródła zostały przetłumaczone i wydane w języku polskim. Do celów porównawczych wykorzystano także inne (ukraińsko- i rosyjskojęzyczne) wydania wyżej wymienionych źródeł - historia powstania KHW (określane w literaturze również Latopisem halicko-wołyńskim), jej spisy i wydania zostały szczegółowo omówione m. in. we wstępie do polskiego wydania KHW oraz w pracy A. Jusupovića (2019). Źródło to, jak sama nazwa wskazuje, koncentruje się na dziejach dynastii. Ostateczna wersja źródła, którego kopię stanowi np. Rękopis Chlebnikowski, została zredagowana pod koniec XIII w. lub na początku XIV w. (por.: Jusupović 2019). Redaktor wykorzystał poza PML i Latopisem Kijowskim, informacje o dynastii Romanowiczów, które powstały na dworze Mścisława Mścisławowicza, Daniela Romanowicza oraz Włodzimierza Wasylkowicza (prawdopodobnie to właśnie 135 Autorka korzystała z wersji PML zawartej w Latopisie ipatijewskim (wyd. w ПСРЛ, II z 1908 r.) oraz polskiego tłumaczenia F. Sielickiego. 136 Podobnie, jak w przypadku PML, za podstawę źródłową posłużyła wersja źródła z Latopisu ipatijewskiego (ПСРЛ, II) oraz polska redakcja E. Goranina (1995, 1998). kniżnik związany z dworem syna Wasylka Romanowicza, a następnie Mścisława (II) Daniłowicza dokonał redakcji; o skomplikowanej kwestii autorstwa i etapach powstawania źródła por. Kronika.... 54-59; Jusupović 2019). Sytuacja badacza dziejów dynastii Romanowiczów komplikuje się wraz z zakończeniem relacji KHW (1289/1290 r.). Wiadomości z omawianego terenu z końca XIII w. początku XIV w., według opinii V. Nagirnego (2011, 20-21) możemy czerpać z Latopius ławrientijewskiego (jego powstanie wiąże się z dworem włodzimiersko-suzdalskim). Poświęca on jednak mniej uwagi sprawom „południa‖. Stosunkowo niewiele informacji o Romanowiczach zawierają inne latopisy powstające na północy Rusi od połowy XIV w. (por. Nagirnyy 2011, 22), natomiast relatywnie sporo uwagi dziejom południowej Rusi w średniowieczu poświęcił autor Latopisu hustyńskiego, spisanego w wieku XVII. Z racji tak późnego powstania oraz kompilacyjnego charakteru źródła137, a także dowiedzionej nieścisłości wielu informacji (zwłaszcza anachronizmów), do zawartych w źródle informacji o charakterze geopolitycznym autorka odnosić się będzie ostrożnie. 137 Jak opisuje źródło we wstępie jego wydawca – H. Suszko (2003, 13-19), Latopis hustyński powstał w czasach rozkwitu kultury na ziemiach dzisiejszej Ukrainy (i początków ukraińskiej historiografii). Latopis ten stanowi kompilację źródeł rodzimych (ruskich), takich, jak Latopis (spis) chlebnikowski, latopisy białorusko-litewskie i Pateryk kijowsko-pieczerski ze źródłami „zachodnimi‖, głównie polskimi (np. kronikami Marcina Bielskiego, Macieja Stryjskowskiego, Marcina Kromera, a także, pośrednio i bezpośrednio - Jana Długosza). Latopis hustyński, jak i wymienione kroniki wspomnianych autorów polskich XVI w. w odniesieniu do przedmiotu pracy mają charakter pomocniczy i porównawczy. 138 Autorka posługuje się wydaniami źródeł z ПСРЛ (t. XVII i XXXII). 139 Jest to źródło, z którym wiązane są początki latopisarstwa litewskiego, który, prócz tradycyjnej części ogólnoruskiej, opisuje rządy następców Giedymina (ПСРЛ XVII; Citko 2018, 180). 140 Pełna nazwa źrodła to Kronika Wielkiego Księstwa Litewskiego, Żmudzkiego i Ruskiego (skrótowa nazwa pochodzi od szlachcica z okolic Wołkowyska, Aleksandra Bychowca). Jak większość ruskich zabytków latopisarskich Kronika Bychowca jest utworem o charakterze kompilacyjnym, który wykorzystywał wcześniejsze źródła litewsko-białoruskie oraz staroruskie, m. in. Latopis ipatjewski. Jak się jednak uważa - źródło posiada część oryginalną, w której dzieje Litwy doprowadzone zostały do 1506 r. (zwycięskiej dla wojsk litewskich bitwy z Tatarami pod Kleckiem). Z początkiem XVI w. związane jest kontrowersyjne zagadnienie czasu powstania kroniki. L. Citko (2018, 181) jest zdania, iż najbardziej prawdopodobny należy uznać pogląd, według którego Kronika Bychowca została zredagowana w otoczeniu książąt słuckich Olelkowiczów w latach 30. XVI w. 141 Źródłu temu, choć prawdopodobnie powstałemu na Wołyniu (Nagirnyy 2011, 21), autorka poświęca mniej uwagi, z racji jego zakończenia w 1206 r. W celach porównawczych oraz do badań recepcji wydarzeń związanych z najazdami mongolskimi na byłe włości Romanowiczów autorce posłużyły także urywki innych, powstałych po połowie XIV w., źródeł. Dzieje Rusi południowo-zachodniej, zwłaszcza dzieje Podola i Wołynia za czasów panowania książąt litewskich, opisują tzw. latopisy litewskie i białoruskie138, takie, jak Kronika wielkich książąt litewskich139, Kronika Bychowca140 czy Latopis radziwiłłowski141, wyrosłe z tradycji latopisarstwa ruskiego. Początki kronikarstwa na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego datowane są na XIV-XV w. W latopisach białorusko-litewskich spotykamy fragmenty interpolowane z innych, starszych źródeł, co było powszechną średniowieczną praktyką kronikarską. Do cech właściwych kronikarstwu rusko-litewskiemu zaliczane jest stopniowa zmiana narracji, czyli odchodzenie od stosowanej już od czasów PML formy zapisów dorocznych na rzecz narracji literacko-historycznej (Citko 2018, 180). Najważniejszym źródłem ruskim związanym z górną granicą chronologiczną142 rozważań autorki jest Spis grodów ruskich dalszych i bliższych, przede wszystkim w wersjach z Latopisu nowogrodzkiego, woskrieseńskiego i jermolińskiego (Тихомиров 1979, 90). Źródłu – zagadnieniu jego datowania i określenia miejsca jego powstania - poświęcona jest obszerna literatura (m.in. Poppe 1958, 253-255; Наумов 1974; Подосинов 1978; Рыбаков 1974, 12-16; Тихомиров 1979; Янин 1995). Pewnym jest, iż źródło powstało nie wcześniej niż w końcu XIV w. i objęło ono zasięgiem „grody ruskie‖ nie tylko w sensie politycznym, ale i, zdaniem badaczy, etnokulturowym, zwłaszcza językowym (Тихомиров 1979, 88) lub, co bardziej prawdopodobne, wyznaniowym – źródło wymienia grody kijowskiej (a więc podległej Konstantynopolowi) jurysdykcji cerkiewnej143 (por. Наумов 1974). Spis grodów ruskich to źródło o charakterze kompilacyjnym, przez co pojawiły się w nim grody już nieistniejące w 2. połowie XIII-XIV w. (Poppe 1958, 255-258). 142 Zob. zakres chronologiczny. 143 Ruskiej prawosławnej jurysdykcji podlegały w XIV-XV w. miasta tzw. Rusowłachii, czyli przede wszystkim zróżnicowanych etnicznie ziem historycznej Mołdawii, czemu poświęcony jest szereg prac I. Skočyljasa (2009; 2010; 2011a; 2011b) oraz ustęp w części polemicznej wstępu geograficznego pracy. Niewątpliwie ważnymi z punktu widzenia dziejów historii lokalnej rozmaitych zakątków Rusi ostatnich Romanowiczów są źródła aktowe, toteż autorka posługuje się kilkoma zbiorczymi wydaniami dokumentów ruskich (oraz litewsko-ruskich) z XIII-XV w. (wydania z lat 1928, 1974 i 2004). Jako źródła „ruskie‖ dotyczące południowych rubieży ruskiego świata potraktować można także spisane w języku ruskim gramoty i latopisy mołdawskie (choć ogólnie jest to grupa źródeł zróżnicowanych językowo, bowiem niektóre kroniki mołdawskie spisano po niemiecku i po polsku). Latopisy te powstawały w XV-XVIII w. i relacjonowały dzieje Mołdawii od wieku XIV (np. Latopis polsko-mołdawski od 1352 r.) i sąsiednich krajów, w tym ziem dzisiejszej Ukrainy (Славяно-молдавские... 3-23). II.2.2. Źródła łacińskie W przypadku źródeł pochodzących z krajów kręgu kultury łacińskiej: pierwszej kolejności wymienić należy źródła polskie i węgierskie, relacjonujące wydarzenia w sąsiedniej (i anektowanej w XIV w. do Korony) Rusi. W prezentowanej pracy wykorzystane zostały fragmenty kronik węgierskich powstałych na dworze władców utrzymujących stosunki polityczne i dynastyczne z Romanowiczami144. Zdaniem Ryszarda Grzesika (2018, 138, a także wstęp do polskiego wydania źródła, 26-27) spisanie Kroniki węgiersko-polskiej (Żywot św. Stefana króla Węgier, czyli kronika węgiersko-polska, dalej: KWP) odnieść można do lat 20-30. XIII w. Również do XIII w. odnoszone jest powstanie i kolejne redakcje Gesta Hungarorum (por. np. Sroka 2002, 23-30). Podczas ustalania poszczególnych kwestii geografii historycznej polsko-rusko-węgierskiego pogranicza autorka pracy, prócz KWP i Gesta Hungarorum, posiłkowała się także urywkami dzieła Rogera z Torre Maggiore, opisującym wtargnięcie oddziałów mongolskich na Węgry w 1241-1242 r. (Magistri Rogerii Epistola in miserabile carmen super destructione regni Hungariae per Tartaros facta) oraz po części także źródłami aktowymi przywołanymi przez M. Hruszewskiego w t. II Historii Ukrainy-Rusi (por. 1905a, 486-504, 581-584). 144 V. Nagirnyy (2011, 30-31), charakteryzując źródła węgierskie, podaje, iż do naszych czasów nie dotrwała żadna kronika węgierska z XIII w., zaś w kronikach węgierskich XIV-XV w. opisujących rządy Andrzeja II i Beli IV stosunki rusko-węgierskie pojawiają się tylko epizodycznie. O ile pierwsza część tego stwierdzenia jest omyłką, tak obserwacja na temat charakteru wzmianek o Rusi jest słuszna. Więcej informacji o stosunkach węgiersko ruskich badacze mogą zaczerpnąć z listów wyżej wspomnianych władców. 145 Jak przypuszczał m. in. Henryk Paszkiewicz (2002, 51) część poświęconą akcji ruskiej Kazimierza Wielkiego (do 1343 r.) dopisano w latach 50-60. XIV w. Liczne źródła polskie wykorzystane w pracy to kroniki, roczniki i źródła aktowe. Wśród roczników najważniejsze miejsce zajmują Roczniki, czyli Kroniki Sławnego Królestwa Polskiego Jana Długosza, którymi zresztą posługiwali się autorzy późnych kronika, tacy, jak Marcin Bielski i Jan Kromer. Sporo informacji o miastach i zamkach Rusi Czerwonej dostarcza spisana w czasach Kazimierza Wielkiego i Ludwika Węgierskiego kronika Janka z Czarnkowa (wydana w MPH, II). Informacje o władcach sąsiednich krajów, w tym Rusi, oraz o poczynaniach Mongołów (Tatarów) pojawiają się także na stronach roczników małopolskich, z grupy których, z punktu widzenia zakresu chronologicznego pracy, najistotniejszy jest doprowadzony do 1340 r.145 Rocznik Traski (wydany, wraz z tzw. Rocznikiem Krakowskim i innymi rocznikami polskimi, w MPH, II). Inne relacjonujące sprawy ruskie roczniki to Rocznik kapituły krakowskiej, obejmujący wydarzenia do 1271 r., i Rocznik krótki doprowadzony do 1283 r. (Nagirnyy 2011, 28-29). Grupą źródeł, nieocenionych pod względem badań geografii historycznej tzw. Rusi Czerwonej są polskie źródła aktowe, gramoty królewskie i książęce, zebrane w wydaniach cyklicznych (AGZ, Zbiór Dokumentów Małopolskich etc.). Nieco mniej uwagi autorka poświęca innym źródłom zachodnim: angielskim, francuskim, watykańskim, niemieckim (i nawet starohiszpańskim)146, relacjonującym wydarzenia na Rusi i opisującym ówczesny świat (m.in. geografię Europy Środkowo-Wschodniej) z dość odległej perspektywy. W grupie źródeł łacińskich szczególne miejsce zajmuje grupa źródeł dotyczących Mongołów, przede wszystkim posłów i podróżników XIII w: Wilhema z Rubruk, Jana di Piano Carpini czy Marco Polo. Relacja Jana di Piano Carpini, prócz informacji o samych Mongołach, jest jednym ze świadectw kontaktów książąt ruskich z papiestwem i jego przedstawicielami. 146 Informacja dotycząca geografii Rusi pojawia się np. w spisanym w starohiszpańskim, a nie łacinie El libro de conocimiento de todos los reinos z XIV w. (por. Паршин 2016). II.2.3. Źródła „wschodnie”: hebrajskie, arabskie, perskie i greckie Źródła spisane w językach niesłowiańskich, zwłaszcza semickich, przysparzają historykom zazwyczaj wiele problemów, w związku z silnym zniekształceniem słowiańskich nazw geograficznych. W prezentowanej pracy w niewielkim tylko stopniu wykorzystano informacje ze źródeł hebrajskich z X-XII w. dotyczące Rusi (źródła wymieniające pojedyncze miasta i wspominające o szlakach handlowych prowadzących przez Ruś i kraje ościenne), znane polskiemu czytelnikowi głównie z przekładów i redakcji F. Kupfera i T. Lewickiego (1956). Najważniejszą pracą, dotyczącą geografii wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny pióra autora pochodzącego z semickiego kręgu kulturowego, jest Księga Rogera autorstwa al-Idrisi z XII w. Jak dowiedziono, al-Idrisi nie poznał osobiście wielu zakątków opisywanego przez siebie świata. Zapoczątkował on jednak metodę opisu świata (np. podział na tzw. klimaty), którym posługiwali się kolejni pisarze świata muzułmańskiego (Коновалова 1991, 20). Dzieło al-Idrisiego stało się jednym z głównych źródeł informacji wielu autorów arabskich, wśród których (w odniesieniu do tematu prezentowanej rozprawy) w szczególności zasługują na uwagę al-Sa’id (XIII w.) i Abu al-Fida (XIII-XIV w.), którzy uzupełnili zarys geografii europejskiej al-Idrisiego o obraz świata „pomongolskiego‖. Autorzy arabscy XIII-XIV w., których relacje najbardziej powinny nas interesować, zapożyczyli od al-Idrisiego wspomniany podział świata (muzułmańskiego) na tzw. klimaty, które po kolei opisywali. Oczywiście, najbardziej istotne są dla nas klimaty sąsiadujące z Rusią Romanowiczów, czyli opanowane przez Ordę ujście Dunaju i Dniestru – miasta i koczowiska ordyńskie. Najważniejszą w tej grupie źródeł arabskich jest relacja marokańskiego podróżnika XIII-XIV w. Muhammada Ibn Battuty. Dzieło to (czytelnikowi polskiemu znane pt. Osobliwości miast i dziwy podróży 1325-1354) uznawane jest za wyjątkowo istotne, gdyż uważa się, iż Ibn Battuta objechał osobiście wszystkie opisywane przez siebie krainy, w tym Złotą Ordę w czasach chana Uzbeka (Коновалова 1991, 80-81). Niestety, autorów arabskich niewiele interesował świat znajdujący się poza muzułmańską ekumeną (Коновалова 2009, 89). Informacje na temat podboju Rusi pojawiły się także w dziele oficjalnego historyka Ilchanidów (in. Hulagidów, irańskiej dynastii pochodzenia mongolskiego) Raszida ad-Dina (оk. 1247-1318). W spisanej w latach 1301–1311 historii Mongołów oraz w historii „powszechnej‖ (zebranych w dziełach: Tarich-e mobarak-e Ghazani i Dżame at-Tawarich) perski kronikarz wykorzystać miał niezachowane źródła mongolskie, które relacjonowały m.in. wydarzenia na Wołyniu po upadku Kijowa147. Co do wzmianek źródłowych dotyczących regionu karpackiego i dolnego biegu Dunaju, dzieła pisarzy wschodnich od połowy XIV w. cechuje czysto kompilacyjny charakter – te same, zaczerpnięte ze starszych źródeł, informacje powtarzają się w kolejnych utworach (Коновалова 1991, 10). 147Wedle klasycznych interpretacji dzieła perskiego kronikarza, Włodzimierz jako jedyne miasto stawiło opór najeźdźcom (oparło się trzydniowemu oblężeniu). Nie zgadza się z tym Aleksandr Majorov, który w relacji Ad-Dina (cz. II s. 37-39, 45). nie wiąże grodu Uczgoł Uladimir z nazwami topograficznymi Rusi Halicko-Wołyńskiej, prędzej zaś „gród trzech synów Włodzimierza‖ (Rurykowicza) w ziemi kijowskiej (por. Майоров 2015). W pracy w znikomym tylko stopniu wykorzystano źródła greckie. Pierwszym z greckich źródeł „pomocniczych‖, wspominających o Rusi jest spisane około połowy X w. dzieło Konstantyna VII Porfirogenety O rządzeniu państwem (De administrando imperio). Podobnie, jak w przypadku źródeł arabskich, badacze są zdania, iż informacje zebrane przez bizantyjskiego cesarza, są wybiórczym zestawieniem najbardziej interesujących i istotnych (lub na potrzeby dzieła nieco przeinaczonych), z punktu widzenia Porfirogenety, wiadomości napływających do Konstantynopola przez dłuższy czas (Kowalczyk 2000, 64). Również w źródłach polskich i ruskich znajdziemy rozproszone wzmianki o kontaktach władców ruskich z Bizancjum, część z których zdaje się fikcją literacką (por. Grala 1986). Ogółem charakter, kontaktów państwa Romanowiczów z Konstantynopolem w 2. połowie XIII-XIV w. nazwać można cerkiewnym (z racji nowo powstałej metropolii halickiej) i, jedynie pośrednio, dynastycznym (poprzez koneksje węgierskie; Grala 2015, 343), toteż jedynym w zasadzie źródłem greckim związanym bezpośrednio z tematem pracy, czyli grodami Rusi halicko- wołyńskiej, jest przechowywany w Watykanie dokument, w którym prawdopodobnie wspomniane zostało Stulsko w metropolii halickiej (por. katalog). Zważywszy ograniczoną wiarygodność (tj. informacje pochodzące z drugiej, a nawet trzeciej i dalszej ręki oraz znacznie spłaszczoną perspektywę geograficzną, problemy z identyfikacją nazw własnych etc.) wymienionych przekazów źródłowych spisanych w odległych od Rusi krainach, źródła „wschodnie‖ użyte w pracy, podobnie, jak niektóre źródła zachodnioeuropejskie, stosowane będą jako materiał porównawczy i uzupełniający względem latopisów ruskich i źródeł krajów ościennych w stosunku do Rusi Romanowiczów. II.2.4. Literatura historyczna i archeologiczna poświęcona Rusi XIII-XIV w. Tzw. okresem pomongolskim dotychczas zajmowali się przede wszystkim historycy, mający do dyspozycji kluczowe z punktu widzenia omawianego okresu źródło – KHW. Dzieje zainteresowania historyków Rusią południowo-zachodnią i dynastią Romanowiczów sięgają już XIX i pocz. XX w., kiedy to ukazały się prace A. Klevanova, D. Zubrzyckiego, A. Bielowskiego, N. Dańkevyča czy w końcu studia M. Hruszewskiego (por. Nagirnyy 2011, 34-42). Najważniejsze XX-wieczne prace poświęcone Rusi Romanowiczów i ich sąsiadom, wykorzystane w niniejszej rozprawie, to przede wszystkim publikacje: V. Pańuto (1950, 1959), I. Kryp’jakevyča (1984)148, B. Włodarskiego (1966), H. Paszkiewicza (1996), H. Łowmiańskiego (1983) czy A. Poppego (1958). W ostatnich latach tematyka Rusi Romanowiczów cieszy się dużym zainteresowaniem, nie tylko wśród badaczy ukraińskich, takich jak L. Vojtowyč (np. 2001, 2006a, 2012, 2015), M. Kotljar (1985, 1998 i in.) czy V. Nagirnyy (2011). W pocz. XXI w. pojawiły się studia skupione wokół Kroniki halicko-wołyńskiej i osoby Daniela Romanowicza pióra D. Dąbrowskiego (2012, 2016), wraz z którym studiami nad KHW oraz badaniami prozopograficznymi zajmuje się A. Jusupović (2013, 2019). Ponadto, w nauce polskiej stosunki rusko-litewskie i polsko-litewskie od lat bada J. Tęgowski, zaś stosunkami rusko-bizantyjskimi zajmuje się m. in. H. Grala. Średniowieczne relacje rusko-węgierskie od lat studiują badacze tacy, jak M. Volońčuk, M. Font czy D. Hardi. Tematyce ziemi halickiej i Mongołów w XIII w. poświęcone są także niektóre publikacje rosyjskiego badacza A. Majorova. Te liczne studia nad źródłami z okresu panowania Romanowiczów wykazały, iż Ruś, Litwa i Jaćwież, Polska, Węgry, a w końcu i Ułus Dżucziego funkcjonowały w rzeczywistości ścisłych powiązań i żadne wydarzenie 148 Praca powstała już w 1958 r., lecz ukazała się drukiem dopiero w 1984. (zwłaszcza każde zamieszanie wokół tronu danego państwa) nie pozostawało obojętne władcom sąsiednich krajów. Jak podkreśla D. Dąbrowski (2012, 40) sama Ruś, znajdująca się w posiadaniu różnych gałęzi rodu Rurykowiczów, funkcjonowała niczym system naczyń połączonych i wydarzenia w jednym tylko księstwie ruskim potrafiły w błyskawicznym niemal tempie odbić się echem w sąsiednich, a nawet dalszych księstwach. W pokaźnej puli literatury historycznej najważniejsze miejsce zajmują publikacje poświęcone ośrodkom grodowo-miejskim, recepcji prawa niemieckiego, urbanizacji Rusi oraz kolonizacji jej terenów po 1340 r.: tematyka Rusi Czerwonej poruszana w pracach A. Janeczka (1991, 1993, 2006 i in.), i J. Sperki (2008, 2011), dziejami Podola zajmuje się V. Mychalovs’kyj (2009, 2013), urbanizacja Wołynia znajduje się w kręgu zainteresowań A. Zajaca (2003) i O. Barana (2010, 2014, 2015 i in.), zaś rozwojowi miast na terytorium dzisiejszej Ukrainy poświęcili swoje m. in. prace i P. Sas (1989) i T. Gońko (2002). W krąg badań nad pograniczami, urbanizacją i kolonizacją Rusi Czerwonej wpisują się także studia lingwistyczne m. in. A. Czapli (2011), W. Makarskiego (1986, 1999) i J. Nalepy (1991, 2000). Związana z pracą historyków i archeologów jest literatura poświęcona geografii historycznej i kulturze świata ordyńskiego. W przypadku geografii historycznej Ordy XIII-XIV w. podstawę stanowi klasyczna praca V. L. Egorova (1985), którą w ostatnich latach uzupełniają o nowe dane publikacje B. Čerkasa (2014, 2015 i in.). Podstawowymi pracami poświęconymi ogólnie kulturze ordyńskiej są prace G. Fiodorova-Davydova (1994, 2001), dotyczące głównie Powołża, oraz prace archeologów i historyków rumuńskich i mołdawskich (np. V. Spinei, N. Russev oraz prace badaczy ordyńskich stanowisk archeologicznych w Starym Orhei i Costeşti). Archeologia dziejów Rusi po połowie XIII w. w okresie archeologii sowieckiej traktowana była marginalnie – w niektórych miastach o przeszłości grodowej rozpoznano pojedyncze obiekty architektoniczne i związane z nimi pochówki z okresu bezpośrednio po najeździe mongolskim, jednak brak było opracowań źródeł archeologicznych dla tego okresu. W dorobku nauki ukraińskiej przełomową w kwestii badań dziejów południowej Rusi po 1240 r. była praca G. Ivakina (1996) poświęcona rozwojowi Kijowa w XIII-XVI w. (co prawda, była to praca o charakterze historycznym, lecz badacz zaprezentował w niej także pokrótce materiał ceramiczny, numizmatyczny, kartograficzny, ikonograficzny etc.). Zainteresowanie tzw. „ciemnym wiekiem‖ w historii Rusi wśród archeologów wzrosło dopiero w XXI w. za sprawą konferencji poświęconych Rusi w XIII w. W 2003 r. w Moskwie ujrzał światło dzienne zbiór publikacji naukowych pt. Ruś w XIII wieku (Русь в XIII веке. Древности тѐмного времени), w którym znalazły się publikacje archeologiczne dotyczące ziem północno- i, w mniejszym stopniu, południoworuskich po najeździe mongolskim. W tomie tym pojawiły się rewizje utartych od dawna poglądów na temat znaczenia i konsekwencji najazdu mongolskiego takich, jak np. opartym na interpretacji źródeł pisanych (w tym i tych o charakterze folklorystycznym), przekonaniu o zupełnym zniszczeniu Riazania w 1237 r. czy o bezpośrednim związku najazdu mongolskiego ze zburzeniem wielu staroruskich cerkwi149 (por. Чернецов, Стрикалов 2003; Ивакин 2003). 149 Jak zauważył G. Ivakin (2003, 63) już na podstawie samych tylko latopisów ruskich stwierdzić można, iż Mongołowie w burzeniu ruskich budowli kultowych nie mieli szczególnego interesu – Cerkiew Dziesięcinna runęła podczas ataku na Kijów, ponieważ stała się ostatnią linią obrony uciekających przed zagrożeniem mieszkańców miasta, a nie ze względu na swój symboliczny charakter. 150 Dodatkowe informacje dotyczące staroruskiej architektury Rusi Halicko-Wołyńskiej znajdziemy np. w katalogu E. Kubicy (1996), pracy D. Chudzika (2014) oraz w licznych artykułach autorstwa O. Ioannisjana, V. Petryka i Û. Lukoms’kiego. W tym miejscu autorka pozwoli sobie pominąć omówienie literatury archeologicznej poświęconej ruskim grodom X-XIV w., która przywołana została w rozdziałach poświęconych historii badań i systematyce grodzisk. Literatura archeologiczna poświęcona osadnictwu grodowemu Rusi Romanowiczów to przede wszystkim stosunkowo nieliczne monografie poszczególnych stanowisk np. Chełma, Stołpia, Czermna, Halicza, Gródka nad Bugiem, Łucka czy Włodzimierza Wołyńskiego i prace poświęcone poszczególnym regionom (np. Przedkarpacie, Pohorynie, Bukowina), te ostatnie niestety głównie poświęcone są X-XIII w. (wyjątek stanowi np. Bukowina). Informacji na temat „ciemnego wieku‖, „okresu pomongolskiego‖ lub „litewskiego‖ jest wciąż stosunkowo niewiele i w dodatku rozproszone są w rozmaitych sprawozdaniach z badań, zbiorach pokonferencyjnych etc.). Autorka postarała się możliwie najsumiennej zebrać wszystkie te rozproszone informacje w części katalogowej pracy. W kwestii źródeł do rozwoju związanej głównie z grodami architektury monumentalnej, wieku X-XIII w. podstawę150 części katalogowej w kwestii architektury staroruskiej stanowi katalog P. Rappoporta (Раппопорт 1982), zaś dla XIII-XIV w. kluczową pozycję stanowi katalog I. Antipova (2000), pozostała część literatury to artykuły przyczynkowe rozproszone w czasopismach naukowych i tomach konferencyjnych. Pomocnicze w badaniach nad tematyką osadnictwa późnośredniowiecznego i geografii historycznej bywają studia obrządku pogrzebowego pomongolskiej Rusi – tu pierwsze miejsce zajmuje praca T. Panovej (Панова 2004) poświęcona pochówkom w XI-XVI w. (niestety, w odniesieniu do zakresu chronologicznego i geograficznego niniejszej pracy, jest to publikacja przydatna jedynie w charakterze porównawczym – zakres geograficzny publikacji Panovej obejmuje wszystkie ziemie ruskie tylko w odniesieniu do XI-XIII w., z dalszej części analizy badaczka wyłączyła ziemie zajęte w XIV w. przez Litwę). Zmiany zachodzące w chrześcijańskim (szkieletowym) obrządku pogrzebowym na przestrzeni XIII-XIV w. w pasie polsko-ruskiego pogranicza omówili np. K. Musianowicz (1960), M. Dzik (2011; 2015; 2019), T. Dzieńkowski (2010) i M. Florek (2009b, 68, 72). II.2.5. Źródła kartograficzne Wraz z postępującą digitalizacją zbiorów muzeów, archiwów i bibliotek151 badacz geografii historycznej ma coraz szerszy dostęp do źródeł kartograficznych. W zasadzie każde omówienie historycznej kartografii Europy Środkowej i Wschodniej rozpocząć należy od Geografii Klaudiusza Ptolemeusza (90-168 n.e.), gdyż odniesienia do tradycji ptolemejskiej – stosowanie greckich nazw rzek Germanii i Sarmacji obecne jest jeszcze na mapach XVI w. i XVII w., gdyż na przełomie epok średniowiecza i odrodzenia Geographia Ptolemeusza ujrzała ponownie "światło dzienne" (Mojski 1995, 8). Zanim jednak przejdziemy do XV-XVI w., wspomnieć należy, iż do greckich i rzymskich tradycji kartograficznych (map, które miały kształt okręgu, a centralny ich punkt zajmowało Morze Śródziemne) nawiązywały także mapy muzułmańskiego kręgu kulturowego (Tyszkiewicz 2017, 13-14). Arabskie mapy tarczowe z XI-XII w. zawierają znane nam etnonimy takie, jak Rus czy Saqualiba. Analiza map Mahmuda z Kaszgaru czy al-Idrisiego nie może być oczywiście oderwana od dzieł, z których dane informacje pochodzą, bowiem na mapach znalazły się tylko wybrane nazwy (Tyszkiewicz 2017, 19-21). Analizując mapy historyczne pod kątem rozpoznania dziejów Rusi południowo-zachodniej, lub ogólnie, Słowiańszczyzny, przyznać jednak trzeba, iż podobnie jak inne źródła pisane z kręgu arabskiego, mapy te prezentują świat niemuzułmański z dość odległej i spłaszczonej perspektywy. Na nieco więcej uwagi zasługuje XIV-wieczna mapa mundi – Atlas Kataloński (powstały na Majorce około 1375 r.)152, w którym pojawiają się tablice prezentujące wszystkie zakątki znanego autorom świata: Europa Zachodnia i Wschodnia (m. in. Polska z Lwowem, Kumania i Ruś) oraz Północna Afryka i Azja. Atlas zaliczyć można do dzieł kartografii europejskiej i „wschodniej‖, bowiem 151 Bez większego trudu dotrzeć można do zbiorów kartograficznych Biblioteki Muzeum Polskiego w Rapperswilu (Cartographia Rappersviliana Polonorum): https://mapy.muzeum-polskie.org/katalog-map-crp.html, Austriackiego Archiwum Państwowego czy Węgierskiego Archiwum Narodowego https://www.arcanum.hu/en/mapire, kolekcji Bernharda Paula Molla z Brna i innych kolekcji dawnych map https://mapy.mzk.cz czy np. digitalizowanej od 1996 kolekcji map Davida Ramsaya z Uniwersytetu Stanforda, w której znajdziemy m.in. dzieła złotego wieku kartografii niderlandzkiej https://www.davidrumsey.com/home 152 Dostęp: http://expositions.bnf.fr/ciel/catalan/index.htm autorami mapy byli żydzi Abraham Cresques i jego syn Jehuda. W atlasie widoczne jest nadal antyczne przekonanie, iż wszystkie rzeki muszą brać źródła w górach. Na jego kartach, prócz najważniejszych miast lub twierdz świata, znaleźć można wizerunki władców odległych krain (mapa objęła np. całe Imperium Mongolskie), elementy kultury, a nawet karawanę przemierzającą tereny Azji Środkowej (atlas powstał m.in. pod wpływem literatury podróżniczej epoki; por. Lińčák 2017; Юрченко 2008). Po ponownym odkryciu ptolemejskiej Geografii w Europie doceniono wagę podstaw matematycznych prezentacji kuli ziemskiej, bądź jej fragmentów. Stopniowo uzupełniano dzieło Ptolemeusza w kolejnych wydaniach tzw. mapami nowymi (tabulae novae; Mojski 1995, 8-9). Pierwsze próby naniesienia terenów współczesnej zachodniej Ukrainy pojawiły się w XIV-XV w., gdy na zachodnioeuropejskich mapach pojawiły się najpierw Włodzimierz i Łuck, potem także Kamieniec Podolski, Trembowla i Lwów (Buczek 1935, 4-5). Jedną z pierwszych map prezentujących ziemie położone obecnie na terytorium Ukrainy była mapa Mikołaja z Kuzy z połowy XV w. w swych wersjach (m. in. w wersji Bernarda Wapowskiego). Jednym z informatorów ówczesnych kartografów mógł być m. in. Jan Długosz (Tyszkiewicz 2003, 50). W początku XVI w. pojawiły się pierwsze mapy prezentujące rozległe włości Jagiellonów, w tym i ziemie dzisiejszej Białorusi i Ukrainy. Początki polskiej szkoły kartograficznej związane są z Bernardem Wapowskim i jego mapami stworzonymi w 1. połowie XVI w. (Buczek 1935, 6-7). Z XVI w. pochodzą także inne mapy (m. in. mapy Gerarda Merkatora), na których widnieją liczne nazwy znanych jeszcze z kart ruskich latopisów miejscowości (Buczek 1935, tabl. I). W grupie tej wyróżnia się mapa kanonika Wacława Grodeckiego (1562 r.)153 – w dużej mierze reprodukcja mapy Wapowskiego (Alexandrowicz 1978, 107-108; Buczek 1935, 13), która przedstawia ziemie XVI-wiecznej Rzeczpospolitej rozciągające się od Morza Bałtyckiego aż po Morze Czarne. Jest to jedyna mapa z tamtego okresu, która dotrwała do naszych dni w całości (przez co stała się podstawą dla późniejszej kartografii ziem polskich). Do jej powstania przyczynił się również Mikołaj Kopernik (1473-1543), który wyznaczył szerokości geograficzne wielu miejscowości. Niestety, jednymi z najsłabiej opracowanych pod względem pomiarów fragmentami mapy 153 W domenie publicznej dostępne są m. in. wersje mapy z 1571 (https://polona.pl/item/poloniae-finitimarumque-locorum-descriptio,Mzc0MTEzMg/0/#info:metadata dostęp: 08.02.2018) i 1579 r. (https://dawnemapykrakowa.pl/map/1579-mapa-polski-waclawa-grodeckiego/#7/51.960/23.845/1579_Polska-osm_podklad_czb dostęp: 08.02.2018). Wapowskiego są Polesie i Wołyń (Mojski 1995, 13). Kolejna warta upamiętnienia mapa, tzw. mapa Radziwiłła-Makowskiego (ukończona około 1599 r.), to fundamentalne dzieło ówczesnej kartografii tej części Europy, również ze względów estetycznych. Mapa Radziwiłła (wraz z mapą Wapowskiego) przez ponad 150 lat stanowiła ona jedyny materiał informacyjny dotyczący na niej przedstawionych terenów Europy Środkowo-Wschodniej (Mojski 1995, 13-16). Powstałe na bazie tych map XVII-wieczne mapy niderlandzkie, np. przechowana w Amsterdamie Magni Ducatus Lithuaniae Caeterarumque Regionum (1613)154 służą jako źródła informacji na temat sieci miast i zamków oraz administracyjnego Rzeczypospolitej czy mapy z Atlaus Maior (1662-1672)155 Joana Blaeua. 154 Źródło: https://www.raremaps.com/gallery/detail/60133/magni-ducatus-lithuaniae-caeterarumque-regionum-illi-adjacen-blaeu-gerritsz ; https://vkraina.com/ dostęp: 01.03.2019 155 Źródło: https://maps.nls.uk/atlas/blaeu-maior/vol/2 dostęp 01.03.2019 156 Nazwa „Ukraina‖ pojawia się już w XIII-wiecznych źródłach ruskich jako określenie terenów przygranicznych. W XVI w. Ukrainą zaczęto nazywać tereny naddnieprzańskie obejmujące późniejsze województwa: kijowskie i Bracławskie, później do Ukrainy zaliczano również Czernihowszyznę. W wieku XVII w. poza Ukrainą pozostawało nadal Podole i Wołyń (Eryka Lassoty... 6). Beauplan i Lassota opisują przede wszystkim Kijów, Naddnieprze i tereny zajęte przez Kozaków, Tatarów (i Turków), wspominają także ziemie sąsiadujące z Ukrainą. Przegląd najstarszych map ruskich zaprezentował B. Rybakov (1974). Mapy Rusi Moskiewskiej XV-XVII w. obejmują częściowo także ziemie Rzeczypospolitej Obojga Narodów (Wołyń, Podole etc.). Mapy te, jak i polskie mapy XVI w. mają w badaniach nad geografią historyczną dawnej Rusi charakter poglądowy i pomocniczy - obrazują sieć miast i zamków, które rozwinęły się przy dawnych grodach Rusi. W XVII w. wzrosło znaczenie kartografii wojskowej. Dla ziem dzisiejszej Ukrainy kluczowe znaczenie mają prace (tzw. mapa specjalna i mapa generalna) francuskiego inżyniera wojskowego Wilhelma (Guillaume) le Vasseur de Beauplana (1600-1673), sprowadzonego na ziemie Rzeczyspospolitej przez Władysława IV. Beauplan jest twórcą pierwszych polskich map szczegółowych (szczególnie istotne dla pracy są mapy specjalne Ukrainy z 1650-1652 r., na których znalazły się „należące do Polaków‖ Podole i Pokucie oraz część Wołynia; Pernal, Essar 1985, 81, 83-84) oraz Opisania Ukrainy... (Description de l'Vkranie depvis les confins de la Moscovie jvsqu'avx limites de la Transylvani)156, cennego źródła na temat ziem ukraińskich 1. połowie XVII w., uzupełniającego relację o miastach i zamkach Ukrainy pióra Eryka Lassoty von Steblau (kon. XVI w.). W 2. połowie XVII-XVIII nastąpił upadek kartografii polskiej. XVIII-wieczne rosyjskie mapy Wołynia niestety nie są tak szczegółowe ani nie wywarły wpływu na rozwój kartografii ziem zachodniej Ukrainy (Buczek 1935, 19-22). Godnym wzmianki źródłem kartograficznym powstałym w XVIII w. jest stworzona jeszcze przed pierwszym rozbiorem Polski atlas Carte de la Pologne (uznawana za pierwszy atlas polski), złożona przez Giovanniego Rizzi-Zannoniego, współpracującego z polskimi i węgierskimi kartografami i miłośnikami kartografii np. z księciem Józefem Jabłonowskim i Florianem Czakim, którzy to dostarczyli Zannoniemu źródeł (Mojski 1995, 21, Wolski 2016, 109-118). W badaniach interesujących nas obszarów północnej i centralnej Lubelszczyzny bardzo przydatna jest tzw. mapa Heldensfelda157, zaś dla obszarów południowych najważniejsza jest wcześniejsza austriacka mapa Galicji Wschodniej (tzw. józefińska), sporządzona w latach 1779-1783 pod kierunkiem oficera Sztabu Generalnego Kwatermistrza Friedricha von Miega (obie przechowywane w Archiwum Państwowym Wiedniu, dostępne online; mapa Miega wydawana jest również w Polsce, w postaci serii wydawczniczej158). Mapa Miega, jako mapa przede wszystkim wojskowa, zawiera wiele istotnych szczegółów – najmniejsze nawet punkty osadnicze, kościoły, kapliczki, odzwierciedla detale rzeźby terenu skarpy, wysokie brzegi dolin rzecznych, zasięg kompleksów leśnych, bagna, i co najważniejsze rejestruje sztuczne obwałowania, podając niekiedy lokalne nazwy „uroczysk‖ (Петришин 2006, 19-23, 35-37). 157 Carte von West-Gallizien welche auf allerhöchsten Befehl Seiner Kaiserlich oesterreichischen und Königlich apostolischen Majestät in den Jahren von 1801 bis 1804 unter der Direction des dermahligen General Majors und General Quartiermeisters Anton Meyer von Heldensfeld des militärischen Marien Theresien, źródło: https://mapire.eu/en/map/firstsurvey-west-galicien/; https://www.raremaps.com dostęp: 01.03.2019 158 Por. strona projektu: http://www.iaepan.vot.pl/galicja/index.html 159 Pierwsze próby sporządzania ewidencji gruntów (do celów podatkowych) w Imperium Habsburgów podjęto jeszcze w XVIII w. Uznaje się, iż podstawy metodyczne stałego katastru gruntowego ustanowił patent cesarza Franciszka II w sprawie podatku gruntowego (1817 r.), jednakże z powodu braku środków funduszy przeprowadzenie szeroko zakrojonej projektu pomiaru gruntów w 1819−1820 r. wdrożono katastr tymczasowy (tzw. metrykę franciszkańską), oparty w bardzo dużej mierze na metryce józefińskiej (1785−1789). Proces tworzenia właściwych pomiarów gruntowych w cesarstwie rozpoczął się kilkanaście lat później. Mapy powstałe na terenach dawnej Galicji, obecnie znajdujące się w granicach Polski, datowane są na lata 1848-1852 (Zachariasz 2012, 67; Wolski 2002, 263). 160 Mapy regionów i miasta Galicji https://maps.geshergalicia.org dostęp: 08.02.2019. Wraz z rozwojem kartografii i geodezji w wieku XIX159 zaczęto sporządzać pomiary gruntów i ich rejestry w postaci map katastralnych (ewidencyjnych), które dostępne są w wielu archiwach miejskich. Plany miast oraz mapy katastralne (pochodzące m. in. z bibliotek i archiwów polskich, ukraińskich i rosyjskich) wielu galicyjskich miejscowości oferuje portal Gesher Galicia160 . W przypadku Wołynia, w poszukiwaniach niezidentyfikowanych dziś grodzisk przydatne mogą być także mapy sztabu generalnego Armii Czerwonej, bazujących na rosyjskich mapach z lat 80-90. XIX w. (na temat historii rosyjskiej kartografii wojskowej XVIII-pocz. XX w. por. Глушков 2007)161. Zamykając temat źródeł kartograficznych, interesującym dla archeologów osiągnięciem techniki i kartografii XXI w. są dostępne do publicznego wglądu obrazy cyfrowe będące efektem prowadzonego lotniczego skanowania laserowego (LiDAR). Narzędzie to pozwoliło w ostatnich latach zlokalizować szereg stanowisk grodowych i zamków na terenie Polski162, a także odkryć nieznane wcześniej człony i rozpoznać otoczenie stanowisk rejestrowanych już w przeszłości (por. np. Legut-Pintal 2013; Engel 2018; Sikora, Kittel, Wrocniecki 2015 i in.). 161 Mapy te (w skali 1:25 000) przeglądać można w serwisie MAPSTER: http://polski.mapywig.org/Russian_and_Soviet_maps_PL.htm; http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=USSR025R021, dostęp: 05.04.2020 162 Archeolodzy mogą swobodnie przeglądać wyniki skanowania laserowego większości terytorium Polski za pomocą portalu geoportal.gov.pl, dostęp: 01.03.2019. Pozostaje tylko wyrazić nadzieję, iż w niedługim czasie po drugiej stronie Bugu naukowcy również będą mieli analogiczna możliwość. II.3. Historia badań grodzisk średniowiecznych obszaru historycznej Rusi Halicko-Wołyńskiej Ruś Halicko-Wołyńska zajmowała obszerne terytorium o zróżnicowanym krajobrazie, którego historię (przez stulecia po upadku dynastii Romanowiczów) kształtowała polityczna przynależność do kilku państw. Ów podział terytorium byłej Rusi Halicko-Wołyńskiej i zróżnicowane koleje losów różnych jej zakątków rzutowały także na historię badań archeologicznych, prowadzonych na jej terenie. Tradycyjny, najbardziej ogólny podział na ziemię halicką (Galicję, ukr. Hałyczynę) i Wołyń znalazł swoje odzwierciedlenie w rzeczywistości badawczej XIX - pocz. XX w. Początki archeologii jako nauki związane były z rozdzielonymi już w końcu XVIII w. Galicją Wschodnią (znajdującą się pod panowaniem austro-węgierskim) oraz Wołyniem, częścią Imperium Rosyjskiego. W ostatnich latach ukazały się drukiem monografie poświęcone początkom i rozwojowi archeologii, muzealnictwa i krajoznawstwa na terenie Wołynia i części Galicji (Гаврилюк 2008, Б. i О. Прищепа 2008, Ситник 2012, Булик 2014), toteż autorka przedstawi jedynie wycinek owego zagadnienia, dotyczący badań grodzisk średniowiecznych na wspomnianym obszarze oraz na ziemiach ościennych (lecz należących w przeszłości do rodu Romanowiczów), bez wdawania się w szczegóły narodzin samej nauki i jej metodologii, kształtowania się poglądów, nurtów badawczych i ideologicznych oraz drobiazgowej historii powstawania ośrodków badawczych. Dokładny zaś opis historii badań poszczególnych grodzisk znajduje się w katalogu pracy. II.3.1. Zainteresowanie grodziskami ruskimi w XVII-XVIII w. Za najdawniejsze wykopaliska na ruskim grodzisku położonym na obecnych ziemiach polskich można uznać prace unickiego biskupa chełmskiego Metodego Terleckiego z 1640 r., o których dowiadujemy się z relacji kolejnego chełmskiego biskupa - Jakuba Suszy (por. Krasny 1997). Susza był z resztą naocznym świadkiem wykopalisk Terleckiego, które prowadzone były w obrębie „starożytnych ruin cerkwi‖ położonych nieopodal katedry na tzw. Górze w Chełmie (odkrycia „datowano‖ wówczas na czasy działalności św. Włodzimierza)163. W wieku XVIII w Imperium Rosyjskim stopniowo rosło i nabierało 163 Datowanie odkryć mogło być konfrontowane m. in. z prawosławnym metropolitą Piotrem Mohyłą (z którym Terlecki toczył spór o jurysdykcję nad cerkwiami ziemi chełmskiej; Krasny 1997, 113), który to, co należy podkreślić, sam też prowadził „wykopaliska‖ w Kijowie (Kamińska 2011, 117-118). naukowego charakteru zainteresowanie rodzimą historią i kulturą staroruską, jednak zjawisko to nasiliło się dopiero po wojnach napoleońskich (por. Kamińska 2011). II.3.2. Początki i rozwój archeologii w wczesnośredniowiecznych grodzisk w wieku XIX Wiek XIX (trwający umownie do 1917 r.)164 w historii archeologii i krajoznawstwa to pierwsze muzea, działalność uczonych uniwersyteckich, rozmaitych stowarzyszeń i samodzielnych pasjonatów starożytności, stanu zarówno świeckiego, jak i duchownego. „Długi wiek XIX‖ powszechnie uznawany jest za okres przejścia od prywatnego kolekcjonerstwa do zorganizowanego wystawiennictwa, katalogiowania zbiorów i formułowania pierwszych koncepcji naukowych (Булик 2014, 39-40). 164 W pracach poświęconych dziejom i kulturze terenów Imperium Rosyjskiego, podobnie jak w Europie, początek XX w. traktowany jest jako kontynuacja zjawisk kulturowych wieku XIX aż po upadek monarchicznego ustroju politycznego, któremu kres położyły dopiero rewolucje 1917 r. 165 We współczensych opracowaniach poświęconych stanowiskom grodowym obwodu lwowskiego brak jest informacji na temat jakiegokolwiek grodziska średniowiecznego z okolic wsi Gliniany w rejonie żółkiewskim. Miejscowość ta pojawiła się (lub zyskała na znaczeniu) dopiero po wcieleniu ziemi lwowskiej do Polski, gdyż została lokowana na prawie niemieckim stosunkowo wcześnie, bo już w 1397 r. (AGZ, I, 10-21; Janeczek 2006, 436). O ile w całej Europie, a więc i na ziemiach polskich, białoruskich i ukraińskich należących do Imperium Rosyjskiego, w okresie romantyzmu wyraźnie zauważalne już było zainteresowanie starożytnościami (wówczas właśnie powstawały pierwsze towarzystwa miłośników historii i tego, co pod koniec XIX stulecia nazywać się będzie „archeologią‖), o tyle nie dysponujemy wieloma doniesieniami o badaniach grodzisk na omawianym terenie. Dawnymi warowniami z terenu Galicji w 1. połowie XIX w. interesował się Zorian Dołęga-Chodakowski, który odwiedzić miał Czerwonogród, Halicz, okolice Czortkowa i Trembowli (Булик 2014, 44-45), a także położone na Roztoczu - Sąsiadkę i Potylicz (Ляска 2009, 337). Dołęga-Chodakowski, na bazie materiałów zebranych na początku lat 20. XIX w., stworzyć miał nawet Mapę grodzisk słowiańskich, lecz praca niestety zaginęła (posłużyć się nią zdążył w 2. połowie XIX w. Michail Pogodin; Abramowicz 1991, 11). Z końca lat 20. XIX w. pochodzą także powiadomienia o wykopaliskach na Wysokim Zamku i Podzamczu we Lwowie, prowadzonych z ramienia Muzeum Lubomirskich. W tym samym czasie Adam Kłodziński dokonał oglądu domniemanego (m.k.) grodziska165 w Glinianach (które uznać miał za mogiłę; Булик 2014, 53-54). W 1834 r. ukazała się praca Mikołaja Stworzyńskiego – pierwszy inwentarz grodzisk i kopców południowej Lubelszczyzny (Gurba, Orłowski 1956). Muzeum Lubomirskich nie było jedyną lwowską instytucją zajmującą się starożytnościami. W 1861 r. lwowskie Ossolineum zorganizowało wystawę, na której, jak wynika z przewodnika wystawy, znalazły się zabytki ze staroruskich grodzisk m. in. ceramika z Dźwinogrodu czy wyroby srebrne z Oleska. Materiały te przekazane zostały później do Muzeum Lubomirskich (Janusz 1918, 43). Kolejne lata przyniosły m. in. „nadzory‖ archeologiczne‖ Antoniego Schneidera na „Wysokim Zamku‖, śledzącego prace przy wznoszeniu kopca Unii Lubelskiej (Булик 2014, 78). Schneider odkrył również kilka stanowisk w na Pokuciu i Podolu, które później badał Adam Kirkor. Prócz dawnych dziejów samego Lwowa, najważniejszym obiektem zainteresowania XIX-wiecznych uczonych Galicji był Halicz, między innymi ze względu na widoczne do dziś oraz ukryte pod ziemią, stopniowo odkrywane, elikty wyjątkowej na Rusi architektury, łączącej osiągnięcia budownictwa tradycji bizantyjskiej z elementami stylu romańskiego. Członek tzw. „Ruskiej Trójcy‖ – Iwan Vahylevyč już w 1839 r. opublikował pierwszą próbę określenia lokalizacji i rozmiarów książęcego Halicza. Oprócz Halicza, Vahylevyč badał znane już po części Dołędze-Chodakowskiemu miejsca takie, jak „skalne fortece‖ Uryč, Rozhyrče czy Bubnyńče. Archeologiczne poszukiwania w Galicji kontynuował przyjaciel Wahyłewycza – Jakiv Golovac’kyj (Булик 2014, 65-67). Wracając jednak do Halicza – pierwsze wykopaliska na terenie przeprowadził Antoniego Petruszewicza. Już w połowie XIX w. badacz dokonał oglądu zamku starościńskiego oraz halickich cerkwi – zarówno zachowanych, jak i ich reliktów (Булик 2014, 83-84). Ważną postacią galicyjskiej archeologii był naukowy oponent Petruszewicza - Izydor Szaraniewicz (również prowadzący badania we Lwowie, np. na tzw. Czarciej Skale oraz na Zniesieniu), który zasłynął licznymi odkryciami architektury staroruskiej w Haliczu. Wraz z o. Lwem Lawreckim odsłonił w latach 80. XIX w. pozostałości 7 murowanych budowli. Niedługo potem swe wykopaliska w Haliczu rozpoczął Aleksander Czołowski. Klasyczną pracę z dziedziny historii architektury, podsumowującą XIX-wieczne badania, poświęconą przede wszystkim sztuce dawnego Halicza wydał w 1914 r. Józef Pełeński (Булик 2012, 490-491). W 1881 r. badania archeologiczne innego rozległego stanowiska badanego do dziś – grodziska w Podhorzcach rozpoczął Teodor Ziemięcki. Zabytki z wykopalisk Ziemięckiego (ceramika, militaria, szklane bransolety, pisanka etc.) trafiły do Muzeum Archeologicznego w Krakowie (Liwoch 2008). Rezultaty badań archeologicznych (w tym doniesienia o staroruskich grodziskach) w pozostałych częściach Galicji Wschodniej podsumował Bohdan Janusz (1918). Sam też dokonał pomiarów grodzisk w Rokitnem, Malych Hrybovičach in., które odniósł do czasów wojny Daniela Romanowicza z księciem czernihowskim Rościsławem Michajłowiczem (Ляска 2009, 339-340). Ważnym źródłem wiedzy na temat badań historycznych i archeologicznych z terenu Ukrainy XIX-pocz. XX w. są Zapiski Naukowego Towarzystwa im. Szewczenki (Записки Наукового товариства імені Шевченка wydawane od 1892 r. - samo Towarzystwo powstało w 1873 r.). Na wchodzącej, podobnie jak Galicja, w skład Austro-Węgier Bukowinie do początków archeologii przyczynił się w końcu XIX i na początku XX w. historyk i etnograf niemieckiego pochodzenia - Rajmund Kaindl. W 1899 r. zlokalizował on latopisowy Wasiliew, na terenie którego w kolejnych latach prowadził wykopaliska. Uczony wniósł także wkład w powstanie Muzeum Krajoznawczego w Czerniowcach (1893; Фрунчак, Фантух 1998, 90-91). Również na Wołyniu w 2. połowie XIX w. wzrosło zainteresowanie starożytnościami, a ważną rolę w życiu naukowym ziem ukraińskich odgrywały bractwa cerkiewne. Wśród inicjatyw świeckich wymienić należy prywatne muzeum Fiodora (Teodora) Steinheila w Gródku k. Równego (1886) oraz Towarzystwo Badaczy Wołynia założone w Żytomierzu (1900; Прищепа, Прищепа 2008, 38-39). Wielkie zasługi, przede wszystkim dla XIX-wiecznej archeologii średniowiecznej Wołynia, położył pochodzący z guberni kijowskiej historyk, archeolog i etnograf Volodymyr Antonovyč. Współautorką części badań archeologicznych Antonovyča (m.in. w Bakocie) była małżonka badacza - Kateryna Mel’nyk. Kijowski profesor służył także jako konsultant badań I. Szaraniewicza w Haliczu (Булик 2014, 101). Wiele uwagi poświęcał on dziejom południowo-zachodniej Rusi. Najważniejszym dowodem tych zainteresowań jest katalog grodzisk, zamczysk, skarbów i innych stanowisk Wołynia w postaci wydanej w 1900 r. Archeologicznej mapy guberni wołyńskiej (Антонович 1900). Najznamienitszym uczniem Antonovyča był autor wydanej niedługo potem wielotomowej Historii Ukrainy-Rusi M. Hruszewski, który w swych pracach dokonał podziału średniowiecznej ziemi wołyńskiej na geopolityczne prowincje: Wołyń, Pohorynie i ziemię bołochowską (Прищепа, Прищепа 2008, 25). Przy okazji „mapy archeologicznej‖ Wołynia z 1900 r., wspomnieć należy wydaną rok później przez Efimija (Juchyma) Sicin’skiego „mapę archeologiczną‖ Podola, w której wymieniono kilkanaście stanowisk z terenu staroruskiego Ponizia (Сіцінський 1901). W ziemi chełmskiej pierwszymi badaniami archeologiczno-architektonicznymi zasłynął rosyjski uczony Piotr Pokryńkin, który jednak nie opublikował wyników swych wykopalisk (światło dzienne materiały te ujrzały dopiero w XX i XXI w. za sprawą publikacji Pavla Rappoporta oraz zespołu badawczego Andrzeja Buko). II.3.3. Okres międzywojenny w badaniach grodzisk Stosunkowo niedługo po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zapadła decyzja o podziale terytorium kraju na okręgi konserwatorskie. Ostatecznie, już po przyłączeniu Wileńszczyzny do Polski w 1922 r., powstało ich 8, z których ziemie wschodnie objęły okręgi: warszawski (w jego zasięg wchodziło także woj. białostockie), lwowski (woj. lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie), lubelski (woj. lubelskie i wołyńskie), poleski (woj. poleskie i nowogrodzkie) oraz wileński (Abramowicz 1991, 114). I choć podział terytorialnych „rewirów‖ Wołynia i Galicji został w zasadzie utrzymany w okresie II RP, tereny te penetrowane nie były jedynie przez badaczy lokalnych, ale także przedstawicieli innych ośrodków, głównie Warszawy i Krakowa. Konserwatorzy byli bowiem przedstawicielami różnych szkół, specjalistami w zakresie różnych epok i niejednokrotnie działali poza swoimi okręgami (Piotrowska 2006, 67). Komunikaty z całej Polski, w tym z województw wschodnich, pojawiały się w założonym w 1926 r. w Warszawie czasopiśmie Z otchłani wieków. Z okresu przedwojennych badań Wołynia pochodzi część zabytków przechowywanych w PMA (Rauhut 1960). Kluczową dla lwowskiej archeologii lat 20. XX w. postacią był sprawujący od 1923 urząd konserwatora B. Janusz, zaś dla ośrodka lubelsko-wołyńskiego najważniejszą postacią był uczeń Włodzimierza Demetrykiewicza – Michał Drewko (Piotrowska 2006, 64-66). Od 1928 r. wiodącą rolę konserwatorską w kraju przejęło warszawskie PMA, którego dyrektorem był Roman Jakimowicz. Kwestią inwentaryzacji i opisu grodzisk średniowiecznych w omawianym okresie już od 1923 r. zajmował się właśnie Jakimowicz, zaś prawdopodobnie od 1932 podobną działalnością zajmował się Gabriel Leńczyk (Abramowicz 1991, 125). Tematyce grodzisk z terenu Rusi Czerwonej i Podola nieco uwagi poświecił Włodzimierz Antoniewicz w swojej „Archeologii Polski‖ (Antoniewicz 1928, 219; Ляска 2009, 341). W niepodległej Polsce intensyfikacja badań wykopaliskowych nastąpiła w latach 30. XX w. (Abramowicz 1991, 105). Badania grodziska we wsi Sąsiadka rozpoczęły się w 1935 r. W tym samym ukazał się krótki artykuł Anny Kutrzebianki, która utożsamiła stanowisko z latopisowym Sutiejskiem (Ляска 2009, 343). Jeszcze przed wybuchem drugiej wojny światowej magisterium obroniła uczestniczka badań Kutrzebianki i powojenny badacz Sutiejska – Zofia Wartołowska. Co się tyczy zaś zachodnich krańców dzisiejszej Białorusi, 72 grodziska okręgu wileńskiego mieli zadokumentować Włodzimierz i Helena Gołubowiczowie. W okresie międzywojennym badane były wykopaliskowo były jedynie grodziska tzw. Czarnej Rusi (Очерки по археологии.... 1, 5). Jednym z najwybitniejszych uczonych Galicji Wschodniej był bez wątpienia Jarosław Pasternak. Wśród badanych przez Pasternaka stanowisk znajdują się m.i n. stanowiska Roztocza - kompleks pieczar w Stradczu (1939 r.), grodziska w Hlynsku (utożsamianym z latopisowym Szczekotowem) i Poteliczu (latopisowy Telič; Ляска 2009, 342). Pasternak wsławił się jednak najbardziej badaniami Halicza w latach 30. i początku lat 40., kiedy odkrył m.in. pozostałości soboru p.w. Zaśnięcia NMP w Kryłosie. Wydana w 1944 r. monografia Halicza pióra Pasternaka, wydawnictwo cenne i rzadkie, doczekało się reprintu w 1998 r., zaś nakładem wydawnictwa ukraińskiej diaspory ukazała się Archeologia Ukrainy (Пастернак 1961). W okresie II RP centralną rolę na w życiu naukowym na Wołyniu odgrywał Łuck, gdzie funkcjonowało Muzeum Wołyńskie, posiadające liczne filie Wołyńskie Towarzystwo Krajoznawcze i gdzie wydawane było pismo Ziemia Wołyńska (Прищепа, Прищепа 2008, 43). W okresie dwudziestolecia międzywojennego swą działalność naukową rozpoczął wybitny znawca Wołynia Aleksander Cynkałowski. Archeolog, etnograf, krajoznawca i nauczyciel szkół w Krzemieńcu i Ośmiłowicach, brał aktywny udział w badaniach powierzchniowych i wykopaliskowych m.in. w Peresopnicy, Szumsku, Daniłowie czy w samym Krzemieńcu. Prócz pracy dydaktycznej, Cynkałowski zajmował się działalnością konserwatorską w województwie wołyńskim. Od 1936 r. badacz zajmował się organizacją Muzeum Krajoznawczego w Krzemieńcu (Карий, Терський 2009, 27). Kluczowe prace Cynkałowskiego (Цинкаловський 1961, 1984, 1986) wydane zostały już po wojnie w Polsce i w Kanadzie. Szereg grodzisk wschodniej części Wołynia jeszcze przed wojną badał pochodzący z Ostrogu Mychajlo Ostrovs’kyj (Карий, Терський 2009, 29). II.3.4. Archeologia powojenna w badaniach grodzisk wczesnośredniowiecznej Rusi w Polsce i Związku Radzieckim Po II wojnie światowej na terenie Białoruskiej i Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, podobnie jak w całym Związku Radzieckim, nastąpiła swoista „centralizacja‖ i hierarchizacja nauki. W każdym obwodzie pojawiła się wiodąca instytucja muzealna oraz uniwersytecka odpowiedzialna za badania archeologiczne. Ponadto, na omawianych terenach pracowali nie tylko badacze obwodowi, ale także archeolodzy z Kijowa, Moskwy i Leningradu. Tuż po wojnie w Podhorzcach badania prowadził Ivan Starčuk, a w następnej dekadzie Volodymyr Gončarov i Mychajlo Kučera. Od lat 50. wykopaliska prowadzono w historycznych centrach ziemi halickiej: Lwowie (Oleksandr Ratyč) i Dźwinogrodzie (Igor Sveńnikov). Ogromne zasługi w badaniach grodów staroruskich w epoce „radzieckiej‖ wnieśli historycy architektury: Michail Karger (badania Włodzimierza Wołyńskiego, Halicza i Horodyńča k. Szepietówki) i P. Rappoport (który, podobnie, jak M. Karger, przeprowadził szeroko zakrojone badania powierzchniowe zachodnich ziem ruskich; Воронин, Раппопорт 1963, 3-5) oraz w okresie późniejszym, Oleg Ioannisjan (badania weryfikacyjne architektury halickiej). W latach 70. XX w. swą działalność rozpoczęli m.in. Mychajło Kučynko (badania zachodniego Wołynia) i Volodymyr Ters’kyj-Ńelomjancev (badania Dźwinogrodu). Na terenie Bukowiny (obwód czerniowiecki), od lat 60. począwszy, najwięcej grodzisk rozpoznał Borys Tymońčuk, znany również z późniejszych prac (stworzonych wespół z Iriną Rusanową), poświęconych koncepcji tzw. centrów kultu pogańskiego nad Zbruczem. Tymońčuk, związany z Muzeum Krajoznawczym w Czerniowcach, przeprowadził liczne badania powierzchniowe na terenie obwodu czerniowieckiego oraz badał wykopaliskowo grodziska, m. in. w obiekty w Wasiliewie i Lenkivcach nad Prutem. Na Białorusi, w obwodzie brzeskim w latach 60. XX w. zjawił się P. Rappoport. Podczas oglądu obiektu w Kamieńcu nie odkrył on żadnych zabytków. Materiały staroruskie pozyskał w Kamieńcu w latach 70. Piotr Lysenko, główny badacz staroruskiego Brześcia (Очерки...2, 123). Okres „archeologii radzieckiej‖ zaowocował licznymi pracami o charakterze zbiorczym – katalogiem staroruskich stanowisk archeologicznych zachodniej Ukrainy (Ратич 1957), podsumowaniem badań grodzisk średniowiecznych zachodniej Rusi (Рапппопорт 1967) czy też fundamentalną dla rozpoznania wczesnośredniowiecznych grodzisk ukraińskiej Bukowiny pracą B. Tymońčuka (1982)166. 166 Katalogom i klasyfikacjom grodzisk południowo-zachodniej Rusi poświęcony będzie osobny rozdział. Na obszarze Polski, jeszcze przed falą badań milenijnych, przeprowadzono badania archeologiczne Gródka Nadbużnego. Na terenie Podlasia najważniejszymi wykopaliskami grodziska ruskiego były wieloletnie prace Krystyny Musianowicz w Drohiczynie, zaś na terenie Lubelszczyzny bez większych przeszkód prowadziła swe wykopaliska Z. Wartołowska. W Małopolsce najważniejsze w kwestii badań grodzisk średniowiecznych kroki poczynił Andrzej Żaki wraz z członkami Karpackiej Ekspedycji Archeologicznej. Na terenie obecnego województwa podkarpackiego badania archeologiczne od lat 60. XX w. prowadził Antoni Kunysz. W 1974 r. ukazała się praca A. Żakiego (1974) poświęcona archeologii Małopolski (w której pojawiły się informacji dotyczące m. in. średniowiecznego Przemyśla) niezawierająca jednak części katalogowej (Poleski 2004, 10). Wśród innych prac poświęconych po części zagadnieniu grodzisk ruskich wymienić należy katalogi A. Kunysza (1968) i Jerzego Cichomskiego (1980). II.3.5. Badania grodzisk po roku 1990 Na terenie Ukrainy wiodącą rolę w dalszym ciągu odgrywają ustanowione w poprzednim okresie obwodowe instytucje muzealne oraz centra badawcze uniwersytetów. Co się tyczy ziemi halickiej - na wielu grodziskach obwodu lwowskiego i iwanofrankowskiego na przełomie XX/XXI w. wykopaliska prowadził Mychajlo Fylypčuk (od lat 90. główny badacz Pleśnieska), zaś kierowniczką badań w Dźwinogrodzie została Vira Hupalo. W obwodzie iwanofrankowskim w 1994 r. powstał narodowy rezerwat archeologiczny i ośrodek badawczy „Dawny Halicz‖. W 2008 r. ukazała się pierwsza praca podsumowująca stan badań grodzisk ukraińskiego Przykarpacia autorstwa doświadczonego badacza – Bogdana Tomenčuka. W obwodzie wołyńskim rolę najważniejszych centrów badawczych pełnią muzea we Włodzimierzu i Łucku. Na obszarze wschodniej partii Wołynia największą liczbę stanowisk Pohorynia przebadał związany z Obwodowym Muzeum Krajoznawczym w Równem Bogdan Pryńčepa. Prócz Równego, na Wołyniu działają także mniejsze ośrodki badawcze (Ostróg, Dubno, Peresopnica). Nową pracę zbiorczą poświęconą średniowiecznemu osadnictwu Bukowiny opublikował Ihor Voznyi (2009). Na interesującym nas terenie zachodniej Białorusi główną rolę pełni oczywiście ośrodek w Brześciu. Na przełomie XX/XXI w. badania archeologiczne w obwodzie brzeskim skupione były jednak w głównej mierze na restauracji obiektów nowożytnych. Jedynym znaczącym dla niniejszej rozprawy badanym wówczas obiektem był gródek w Kamieńcu (por. Башкоу 2016). Co się zaś tyczy przemian w Polsce, dzieje archeologii po 1990 r. charakteryzuje postępująca regionalizacja badań (związana w dużej mierze z badaniami ratowniczymi), a z drugiej zaś strony powstawanie szeroko zakrojonych projektów o charakterze badawczym i weryfikacyjnym. I tak np. w 1999 r. w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Rzeszowie (w chwili obecnej jest to Uniwersytet Rzeszowski) powstał Instytut Archeologii, który wraz z Muzeum Okręgowym odgrywa ważną rolę w badaniach stanowisk Polski południowo-wschodniej. W chwili obecnej terenie grodów ruskich położonych na ziemiach polskich wykopaliska prowadzą głównie uczeni związani z ośrodkami uniwersyteckimi oraz pracownicy instytucji muzealnych wschodnich województw (np. Sanok, Przemyśl). Na Podlasiu w latach 90. odbyły się m. in. kilkuletnie badania Brańska prowadzone przez Muzeum Okręgowe w Białymstoku (obecnie Muzeum Podlaskie). W latach 90. Wśród badaczy wzrosło także zainteresowanie Chełmem. Cennym źródłem informacji na temat badań archeologicznych realizowanych we wspomnianych województwach wschodnich jest ukazująca się od 1996 r. się Archeologia Polski Środkowowschodniej. W badaniach grodów strefy pogranicza polsko-ruskiego kluczową rolę odegrały interdyscyplinarne i międzynarodowe projekty zapoczątkowane w XXI w. – wykopaliska na terenie tzw. Grodów Czerwieńskich oraz Chełma i Stołpia. W kwestii systematyzacji wiedzy na temat założeń obronnych ziem polskich (w tym stanowisk staroruskich), w 1993 r. ukazał się drukiem katalog grodzisk i zamczysk karpackich pióra Juliusza Marszałka. Po dziś dzień najpełniejszym pod względem krytyki źródeł opracowaniem grodzisk z terenu południowej Polski pozostaje praca krakowskiego archeologa Jacka Poleskiego (2004). W ostatnich latach podjęto także prace dążące do stworzenia ogólnopolskiego Atlasu grodzisk wczesnośredniowiecznych z obszaru Polski (dalej: Atlas grodzisk) - interaktywnego kompendium wiedzy o archeologii obiektów grodowych w Polsce. Ponadto, Lubelski Wojewódzki Konserwator Zabytków w latach 2018-2019 w serii Skarby z Przeszłości167 opublikował dwa katalogi grodzisk wczesnośredniowiecznych (plemiennych oraz państowowych) z terenu Lubelszczyzny. 167 Dostęp: https://www.wkz.lublin.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=117&Itemid=112, 30.01.2020 r. II.4. Systematyka grodzisk wczesnośredniowiecznych Rusi południowo-zachodniej Termin „gród‖ – gorod (городъ) – w języku staroruskim168 (градъ w starocerkiewnosłowiańskim) i oznaczał każdy rodzaj ogrodzonego (a więc umocnionego płotem, palisadą, wałami, murem) terenu lub samą ogrodę, mur, ścianę (Poppe 1962, 9-10; СДЯ XI-XIV, 357-360, 378-379; 2, СРЯ XI-XVII, 4, 90-91; ДРСМЭ, 194-196). Intuicyjne pojmowanie znaczenia słowa gród (i jego pozostałości – grodziska), brzmiącego podobnie we wszystkich językach słowiańskich, przysparza wiele problemów, bowiem pod nazwą grodu mogą się kryć przeróżne formy warowni (zarówno zamek czy strażnica, jak i tymczasowy obóz, ostróg, schronienie; Leciejewicz 1978, 51; Hensel 1987, 409-410; SSS, t. II, 169-170). Zdaniem Marka Dulinicza (2000, 85) o ile obronność, jako cecha charakteryzująca dany gród pozostaje kwestią interpretacji, o tyle samo „zagrodzenie‖ lub „odgrodzenie‖ danego terenu nie podlega wątpliwości. Gród, zwłaszcza w późnej fazie wczesnego średniowiecza, to nie tylko placówka o charakterze typowo militarnym, ale i ośrodek o charakterze miejskim ze wszystkimi jego funkcjami, takimi jak znaczenie administracyjne, handlowe, wytwórcze, religijne etc. (Piekalski 1999, 25-26). Bez wątpienia warunki takie spełniało wiele największych ruskich grodów znanych źródłom z nazwy. Z analizy źródeł staroruskich wynika, iż pojęcie „miasto‖ pojawiło się już w 2. połowie/końcu XIII w., lecz oznaczało miasta założone na prawie niemieckim (Баран 2015, 241). W poniższym rozdziale autorka spróbuje prześledzić historię naukowego podejścia do opisu, systematyki i identyfikacji średniowiecznych grodów Słowiańszczyzny Wschodniej (i po części również Zachodniej) oraz wskazać podejście najbardziej odpowiednie dla tematyki schyłkowej fazy budownictwa grodowego Rusi Halicko-Wołyńskiej. 168 Словарь русского языка XI–XVII вв. (dalej: CPЯ), 4, 90–91; Раппопорт 1956, 20; Древняя... 1985, 94 i in. II.4.1. Najważniejsze prace poświęcone grodom Rusi południowo-zachodniej (katalogi, prace o charakterze syntetycznym, typologie grodzisk) Zainteresowanie fenomenem „staroruskiego grodu‖ (i „holistyczne‖, interdyscyplinarne, podejście do jego tematu), a zwłaszcza rozwojem dużych miast o średniowiecznym rodowodzie, takich jak Kijów czy Nowogród, ich dawnym funkcjonowaniem organizacyjnym, prawnym i gospodarką, rozpoczęło się w zasadzie w okresie rozwoju nauki radzieckiej169. Najważniejszymi pracami poświęconymi grodom staroruskim były napisane w tej epoce m. in. publikacje autorstwa Michaila Tichomirova (1956), a także prace późniejsze (Древняя... 1985; Толочко 1989), monografie poszczególnych ośrodków i regionów. Przedmiotem wymienionych prac były przede wszystkim grody (w pierwszej kolejności te wymienione w latopisach), traktowane jako ośrodki wczesnomiejskie, centra rzemiosła i handlu - ich sprawy organizacyjne i ustrojowe (m. in. brano pod uwagę materiał zabytkowy, który podkreślał np. udział rolnictwa i rzemiosła w życia mieszkańców grodów). Były to jednak publikacje o charakterze ogólnym. Jako jeden z pierwszych, klasyfikacją170 formalno-funkcjonalną grodów Rusi Kijowskiej, zwłaszcza zagadnieniem tzw. zamków feudalnych zajmował się Vasyl Dovņenok (1953, 1961, 1975). Wymienione dotąd prace nie wyczerpywały jednak tematu ruskich (i słowiańskich) grodów, a co gorsza, na przestrzeni lat zauważalny był brak współpracy między historykami i archeologami, mimo, iż archeologia często jawiła się jedynie „specjalizacją‖ w ramach historii. Widoczna była także potrzeba dalszych badań archeologicznych nad tak szerokim i zróżnicowanym zagadnieniem, toteż miejsce monumentalnych prac o szerokiej tematyce średniowiecznej Rusi (i wraz z natężeniem badań archeologicznych w poszczególnych obwodach ZSRR), zajęły ujęcia regionalne171: badanie zjawisk 169 Nie wolno jednak zapominać o pierwszych próbach klasyfikacji grodzisk południowej Rusi podjętych jeszcze przez V. Antonovyča i kontynuowanych przez m. in. Romana Jakimowicza. Przywołując ogólny podział umocnionych obiektów archeologicznych wypracowany przez Antonovyča (badacz wydzielił 4 grupy chronologiczno-morfologiczne: I – grodziska najstarsze – czasem uznawane nawet za neolityczne - na planie koła lub owalu; II – grodziska „wielkoksiążęce‖, często o więcej niż jednej linii wałów; III - czworokątne grodziska „litewskie‖ z XIV-V w.; IV – obiekty późne z bastionami i śladami architektury murowanej, datowane zazwyczaj na XVI-XVIII w.), Jakimowicz (1934, 43-52) uczynił kilka spostrzeżeń w kwestii archeologii grodów Wołynia i Naddnieprza w kwestii określania ich chronologii (m. in. odrzucił możliwość datowania owalnych grodzisk na młodszą epokę kamienia i powiązał je z okresem wczesnohistorycznym) oraz możliwości odbudowy zniszczonych najazdami grodów (oraz budowy nowych obiektów w miejscu starszych umocnień). Ponadto, badacz podzielił stanowiska grodowe na grupy względem ich położenia , rozmiaru i typu umocnień: I – na ogół niewielkie grodziska nizinne, znajdujące się w dolinach, na terenach zabagnionych, często w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki; II – większe grodziska ulokowane na krawędzi doliny o pojedynczej linii umocnień; III – grodziska na wzgórzach (forma ich umocnień zależy od kształtu wzgórza) oraz IV – zajmujące krawędzi dolin owalne lub okrągłe grodziska, do których przylegają rozległe podgrodzia. Nieco inne, funkcjonalne podejście do zagadnienia średniowiecznych grodów państwowych z terenu Polski zaprezentował w tej epoce Stanisław Arnold (1927, 241-242), który podzielił grody na terytorialne (spełniające funkcje administracyjne) i nieterytorialne (przeważnie wojskowe, wyznaczające co najwyżej granice ziem). 170 Ogółem badacz wyróżnił 3 typy staroruskich umocnionych punktów osadniczych względem ich funkcji: 1. tzw. zamki (dwory) feudałów, 2. grody strażnicze oraz 3. miasta. Czwarty typ osad staroruskich stanowiły osady otwarte (Довженок 1975, 3). 171 Sam V. Dovņenok (por. 1953; 1961), mimo, iż pisał ogólnie o grodach Rusi Kijowskiej, posługiwał się przede wszystkim przykładami grodów Rusi południowej. „Feudalnymi zamkami‖ (książęcymi grodami-twierdzami), które od X w. pojawiały się na kartach źródeł miały być według badacza grodziska w Iskorosteniu, Wyszogrodzie, Owruczu czy latopisowej Rodni (badacz początkowo identyfikuje ją z grodziskiem Knjaņa Hora w poliżu Kaniowa badanym jeszcze w XIX w. przez Nikolaka Bieljańevksiego, potem zaś z grodziskiem w Pekarach nad Rosią i odnosił je do grodów strażniczych; Довженок 1953, 4; 1975, 4, 9), a także bezimienne grody odkryte w Ekimaucach nad środkowym Dniestrem, Polovec’kiem nad Rosią czy w końcu położone na pograniczu ziemi kijowskiej i Wołynia grodziska w Rajkach i Kolodjaņnem. Badacz uznał, iż prywatne „dwory‖ („zamki‖) mogły pojawić się na Rusi jeszcze w IX w., a cechą charakterystyczną były stosunkowo niewielkie rozmiary (powierzchnia takich założeń rzadko przekraczać miała 1 ha; Довженок 1961, 97). Zdaniem badacza, umocnione dwory służyły przede wszystkim władcy i jego drużynie, a w czasach niepokoju, były również schronieniem okolicznej ludności. Znaleziskami typowymi dla tego typu stanowisk miały być militaria, ale także narzędzia rolnicze „czeladzi‖ dworskiej (tenże 1953, 22-24). „Zamek‖, jako typ grodu staroruskiego – stosunkowo niewielkie, charakteryzujące się zabudową dookolną i, prawdopodobnie prywatne (należący w domyśle do bojara lub księcia) założenie obronne, na trwałe wszedł do białoruskiej, ukraińskiej i rosyjskiej terminologii archeologicznej (por. Древняя... 1985; Моця 2000). B. Rybakov stwierdził, iż z czasem niektóre „zamki‖ zmieniały się w dietince staroruskich miast (Древняя... 1985, 94). charakterystycznych dla poszczególnych ziem ruskich, krain historycznych, regionów i mikroregionów, stref krajobrazowych etc. II.4.2. Opracowania regionalne grodów Rusi południowo-zachodniej W odniesieniu do ziem zachodniej Ukrainy w epoce nauki radzieckiej jedną z najważniejszych prac był katalog O. Ratyča (1957), jednak podstawową i w dużej mierze wciąż przydatną pracą poświęconą systematyce grodów ziemi halickiej i Wołynia pozostaje praca Военное зодчество западнорусских земель X-XIV вв. pióra P. Rappoporta z 1967 r. Jak twierdził ten architekt i archeolog, jedną z najważniejszych cech każdych umocnień jest ich rozplanowanie (Раппопорт 1967, 11), toteż badacz stworzył szkice planów katalogowanych przez siebie grodzisk ziemi halickiej, Wołynia (wraz z tzw. grodami bołochowskimi), Białorusi (ziemi turowsko-pińskiej, tzw. Czarnej Rusi i ziemi połockiej) oraz ziemi smoleńskiej. W swej pracy badacz zwrócił uwagę na zróżnicowanie stanowisk względem ich położenia i wyróżnił: grodziska całkowicie chronione przez bariery naturalne (np. grody na skałach, ostańcach, wyspach), chronione przez ukształtowanie terenu częściowo (liczne grodziska położone na cyplach) i te, w zupełności umocnione sztucznie (grodziska te podzielił względem kształtu planu ich obwałowań), na formę których ukształtowanie terenu nie miało decydującego wpływu (Раппопорт 1967, 11-19, 45-51). Rappoport brał także pod uwagę liczbę członów grodzisk. Wśród wyróżnionych przez Rappoporta typów grodzisk, wyselekcjonowanych ze względu na kształt ich obwałowań, szczególne miejsce zajmują założenia „typu wołyńskiego‖, których plany charakteryzowały się formą przejściową między kołem a kwadratem. Taki kształt umocnień był, zdaniem badacza, zabiegiem celowym, a tylko w niewielkim stopniu przystosowaniem ich do rzeźby terenu (por. Раппопорт 1967, 51). Schemat klasyfikacji grodzisk średniowiecznych wypracowany przez Rappoporta służył kolejnym pokoleniom badaczy, którzy na podstawie typologii petersburskiego archeologa tworzyli własne jego warianty. Do systemu172 Rappoporta nawiązał m. in. M. Kučera (1999), który skatalogował grodziska wczesnośredniowieczne (VIII-XIII w.) położone między Sanem i Dońcem Siewierskim. Równolegle do studiów Kučery, swoje prace nad opracowaniem katalogu wszystkich znanych grodzisk staroruskich (X-XIII w.) prowadził Andriej Kuza (1996). Praca ta, podobnie z resztą jak katalog M. Kučery, obejmująca ogromny tak obszar, zawiera wiele drobnych pomyłek i niejasności, a także, jako wykaz 1327 stanowisk (wśród których znalazły się 262 latopisowe grody), charakteryzować musiała się brakiem wnikliwej analizy173. 172 W tym miejscu należy również wspomnieć, iż P. Rappoport (1956) był również jednym z pierwszych badaczy podejmujących zagadnienie konstrukcji staroruskich umocnień. Konstrukcje wałów staroruskich grodów omówił w swej pracy także M. Kučera (1999, 62-84). Badacz wyróżnił konstrukcje zrębowe (izbicowe, wypełnione ziemią lub użytkowane jako pomieszczenia), słupowe, wały ziemne bez znaczących konstrukcji drewnianych oraz wały, w których konstrukcji stosowano także kamień. 173 Badacz podejmował wcześniej bardziej szczegółowo tematykę mniejszych latopisowych ośrodków Rusi w publikacji Małe grody dawnej Rusi (Малые города древней Руси) z 1989 r. Porównanie opracowań M. Kučery i A. Kuzy oraz postulaty stworzenia aktualnego państwowego rejestru słowiańskich i ruskich grodzisk średniowiecznych Ukrainy (do XIII w.) opublikował niemal dekadę temu V. Kozjuba (2010, 292-293). Wśród postulatów badacza ważne miejsce zajęła ocena wiarygodności stanowisk (wydzielenie 4 grup stanowisk: od tych zlokalizowanych w terenie i badanych, datowanych na wczesne średniowiecze i oznaczonych na mapie dokładnymi współrzędnymi po obiekty późne, niepewnie datowane lub niesłowiańskie). Jedną z najważniejszych prób systematyzacji średniowiecznych grodzisk zachodniej Ukrainy była praca B. Tymońčuka (1982) poświęcona staroruskiej Bukowinie. System wypracowany przez Tymońčuka zasługuje na krótkie omówienie, gdyż typologia pozostaje w użyciu naukowym (i jej stosowanie nie ogranicza się do obszaru Bukowiny). W swej pracy autor spróbował wydzielić podstawowe kategorie formalno-funkcjonalne grodów i połączyć je z charakterystycznym dla każdej z nich typem obwałowań. Grody okresu przedpaństwowego badacz nazywał centrami plemiennymi (dosł. wspólnotowymi: городища-общинні центри). Stanowiska te, datowane na VIII-X w. charakteryzowały się umocnieniami drewniano-ziemnymi o konstrukcji słupowej, do których od strony wewnętrznej mogły przylegać budowle naziemne. Grody te miały pełnić funkcje schronieniowe lub rolę centrów władzy, administracji i kultu wspólnot słowiańskich (co podkreslać miały odkrywane na majdanach tych drugich ślady podłużnych budowli; Тимощук 1982, 9-10). Drugą kategorię grodów według Tymońčuka stanowiły książęce (państwowe) warownie, pełniące rolę przyczółków ruskiej (kijowskiej) władzy, która zjawiła się na terenach Bukowiny w końcu X w. Umocnienia tego rodzaju grodów stanowiła ściana o konstrukcji skrzyniowej osadzona na ziemnej platformie. Grody takie, zwłaszcza w początkowych fazach swego istnienia, pełniły funkcje militarne, toteż komórki takiego wału mały mieć otwory strzelnicze. Zabudowa wewnętrzna takich twierdz posiadała kilka stref (zabudowa na obwodzie majdanu i w centrum z dużą ilością wolnej przestrzeni; Тимощук 1982, 11). Kolejnym typem były strażnice, grody o przeznaczeniu typowo militarnym, ulokowane na pograniczach ziem i przy szlakach komunikacyjnych. Typowymi dla tego typu założeń miały być wały w postaci szczelnej zabudowy dookolnej majdanu (postawionej na płaskim podłożu i zewnątrz podsypanej wałem ziemnym), pełniącej funkcje mieszkalno-gospodarcze. Podobny system obwałowań posiadały tzw. zamki feudalne, czyli grody prywatne, również wyróżniane przez B. Tymońčuka. W końcu ostatnim typem grodów wedle tej typologii są staroruskie miasta – grody często kilkuczłonowe, o zróżnicowanym i nieraz skomplikowanym systemie umocnień. Wały drewniano ziemne posiadały liczne wzmocnienia, w tym i konstrukcje kamienne, zaś charakter zabudowy wewnętrznej tych stanowisk pozwala już wysnuwać wnioski o społecznym statusie jego mieszkańców i zróżnicowaniu stref jego zasiedlenia. Grodziskami ukraińskiego Przykarpacia, w pierwszym rzędzie z tzw. okresu słowiańskiego (grodziska kultury Łuka Rajkowiecka), zajmował się uczeń B. Tymońčuka – M. Fylypčuk. Badacz przedstawił własną propozycję klasyfikacji stanowisk tego okresu opartą na analizie położenia stanowiska względem ukształtowania terenu (obiekty „nizinne‖, osady otwarte, i „wyżynne‖, wśród nich grodziska) oraz rozplanowania i rodzaju jego zabudowy, która to określać miała funkcję danego obiektu (por. Филипчук 2014, 186-206; 216-219). Wśród grodzisk położonych „wyżynnie‖, wymienionych poniżej w kolejności chronologicznej, badacz wyróżnił cztery typy ich zabudowy wewnętrznej. Pierwszym typem są grody refugialne - obiekty położone w miejscach trudno dostępnych, na których nie odkryto śladów wewnętrznej zabudowy ani nawarstwień kulturowych. Teren takich grodów zazwyczaj wyznaczał wał odcinkowy. W drugim typie grodzisk według Fylypčuka znajdujemy zabudowę (w postaci długich obiektów naziemnych bliżej nieokreślonego przeznaczenia) przylegającą do wewnętrznej strony wału. Pojawienie się na majdanach zabudowy mieszkalnej i gospodarczej badacz odnosił do typu III, zaś wielkie obiekty wieloczłonowe o zróżnicowanej zabudowie wewnętrznej zaliczył M. Fylypčuk do typu IV (Филипчук 2014, 217; Рибчинский 2018, 12-14). Inny ukraiński badacz, Lubomir Mychajlyna (2007), wydzielił dwie główne kategorie założeń względem ich ulokowania: po pierwsze, grodziska wykorzystujące naturalne walory obronne (wyżynne, cyplowe, zajmujące partie grzbietowe wniesień etc.), których kształt obwałowań jest ściśle powiązany z rzeźbą terenu i po drugie, te „ignorujące‖ otoczenie, położone zazwyczaj na równinach, grodziska zbliżone w planie do okręgu. Podział ten odnosił się do grodzisk z okresu przedpaństwowego z terenu ukraińskiej Bukowiny. Ponadto, odnośnie konstrukcji umocnień drewnianych badanej grupy grodzisk, Mychajlina wydzielił trzy kolejne typy obiektów grodowych: grody chronione częstokołem (palisadą), grody chronione ścianą o konstrukcji słupowej oraz grody, w których zastosowano wały o konstrukcji skrzyniowej (Михайлина 2007, 62-68; Рибчинский 2018, 14)174. Inna klasyfikacja typologiczna grodzisk z terenu Bukowiny, stworzona przez Ihora Voznego (Возный 2009, 79-87; 2010), obejmująca obiekty z X-XIV w., wyróżnia 4 typy grodzisk według ich położenia i 5 typów grodzisk według ich planu (częściowo podyktowanego położeniem stanowiska). Grodziska pod względem im położenia można, według badacza, podzielić na: I - cyplowe (chronione przez urwiska lub inne naturalne bariery z dwóch lub trzech stron, powtarzające swym planem zarys obrywów terenu), II - założenia zajmujące partie grzbietowe wydłużonych wzniesień, III – grodziska położone na skraju „naturalnej przeszkody‖ („przeszkoda‖ ta ogranicza teren grodziska tylko z jednego boku), IV – grodziska położone na płaskim terenie. Typologia ta stworzona została dla jednego tylko regionu, gdzie nie odkryto założeń obronnych położonych np. na terenach podmokłych. W odniesieniu do rozplanowania grodzisk Voznyj wyróżnia: I – tzw. proste (najczęściej cyplowe), grodziska niewielkich rozmiarów, II – „proste‖, wydłużone cyplowe grodziska, których majdan odcięty jest od otoczenia kilkoma liniami umocnień, III – grodziska położone na skraju wysoczyzn, IV – grodziska o skomplikowanej linii umocnień, często kilkuczłonowe, położone na podwyższeniu terenu, V – grodziska o skomplikowanej linii umocnień położone na płaskim terenie. 174 We rekonstrukcjach wałów I i II i III typu badacz dopuszczał funkcjonowanie wież o konstrukcji zrębowej (Михайлина 2007, rys. 27, 47; rys.27, 50). W kwestii stanowisk grodowych innych regionów Ukrainy zachodniej, stosunkowo słabo w publikacjach zaprezentowany obwód tarnopolski ze względu na brak silnego ośrodka badawczego oraz swój historycznie niejednolity charakter: południowa część obwodu wschodzi w skład historycznego Podola (Podola Zachodniego, także Ponizia), którego stan badań starała się podsumować Marina Jahodyns’ka (2015), a także, rozszerzając nieznacznie zasięg o lewy brzeg Dniestru, Serhij Majarčak (2012), północna zaś jego część to ziemie zaliczane do pogranicza wołyńsko-halickiego i Wołynia. Jak już wspomniano, jednym z pierwszych badaczy, który zebrał informacje na temat stanowisk Wołynia był V. Antonowyč (1900). O wielu stanowiskach z obszaru Wołynia i Polesia dowiadujemy się z prospekcji terenowych, częściowo przeprowadzonych jeszcze przed II wojną światową przez A. Cynkałowskiego, których wyniki opublikowano w latach 80. XX w. (Cynkałowski 1984, 1986). Stanowiska wołyńskie (i halickie) zostały omówione w sposób systematyczny we wspomnianej już monumentalnej pracy P. Rappoporta (1967). Katalog grodów zachodniego Wołynia i Polesia zestawił M. Kučynko (2009), jeśli chodzi zaś o Wołyń wschodni, niedawno ukazała się syntetyczna praca B. Pryńčepy (2016) poświęcona grodom staroruskim (X-XIII w.). regionu Pohorynia. Pod kątem katalogizacji i oceny wiarygodności stanowisk (w zakresie ich liczby i chronologii) obwodu lwowskiego, iwanofrankowskiego i tarnopolskiego cenną pozycją jest praca magisterska R. Liwocha (2003), którą autorka katalogu niniejszej pracy w pewnej mierze poszerzyła i uzupełniła o odkrycia ostatnich lat. W kwestii białoruskiej literatury archeologicznej, poświęconej zachodnim krańcom Rusi, informacji dotyczących grodów domeny Romanowiczów znajdziemy stosunkowo niewiele. Podstawowymi pracami poświęconym grodom Białorusi pozostają publikacje z 2. połowy XX i początku XXI w. takie, jak wspomniana już praca P. Rappoporta (1967), a także publikacje G. Ńtychova (1975; 1978; Штыхов, Лысенко 1966), F. Gureviča (1962), Â. Zverugo (1989)175, L. Alekseeva (2006) oraz wydania encyklopedyczne, takie, jak Archealogija Belarusi (t. 3 i 4). W ogólnym ujęciu, naukowcy białoruscy wśród grodzisk wczesnośredniowiecznych wyróżniają obiekty schronieniowe, „zamki feudalne‖ i staroruskie miasta. W wyżej wymienionych pracach niewiele uwagi poświęca się konstrukcjom umocnień, gdyż na większości stanowisk badano jedynie teren ich majdanów. 175 W odniesieniu do grodzisk białoruskiego Nadniemnia badacze podzielili średniowieczne (X-XIV w.) grody na osady „miejskiego‖ i niemiejskiego‖ typu (Гуревич 1962, 78-95; Зверуго 1989, 89). Zagadnienie katalogowania obiektów grodowych w archeologii polskiej zostało częściowo poruszone już w rozdziale poświęconym historii badań nad grodami średniowiecznymi. Pierwsze klasyfikacje grodzisk powstały w okresie powojennym (np. Hoczyk-Siwkowa 1988 i in.). Propozycję klasyfikacji grodzisk przedstawił w swej pracy Jacek Poleski (2004). Badacz zaproponował szczegółową typologię wałów grodów słowiańskich, które podzielił na 5 typów konstrukcyjnych z podtypami, od konstrukcji najprostszych – palisad - po umocnienia z muru suchego (por. Poleski 2004, 120-137) . Pracę podsumowującą ustalenia naukowe na temat grodzisk okresu plemiennego z terenu Polski opublikował niedługo potem Michał Wojenka (2006). W 2014 r. ruszył tworzony przez polskich specjalistów w zakresie badań obiektów grodowych (wykonawcami projektu są S. Moździoch, W. Chudziak, J. Poleski) projekt Atlas grodzisk dzięki któremu powstała m. in. interaktywna baza danych i mapa grodzisk z terytorium całego kraju. Jeśli zaś chodzi o opracowania regionalne powstałe w XX i XXI w., w których znalazły się także grody ruskie (czyli opracowania uwzględniające przede wszystkim wschodnią Małopolskę, Lubelszczyznę i Podlasie), wspomnieć należy katalogi grodzisk z terytorium Polski południowej autorstwa A. Kunysza (1968) i J. Marszałka (1993) oraz katalog grodzisk dawnego województwa chełmskiego opracowany przez J. Cichomskiego (1980), a także dość ogólną pracę A. Żakiego (1974). Zmianę podejścia do systematyki stanowisk archeologicznych z okresu średniowiecza swego czasu postulował Michał Parczewski (1986) – w swym artykule badacz wytknął m.in. braki w publikacjach informacji o stanowiskach, chęć widzenia w każdym „horodysku‖ („grodzisku‖ czy „horodyszczu‖)176 średniowiecznego grodu oraz omówił problemy datowania karpackich stanowisk. W opisie katalogowym grodzisk wschodniej Małopolski autorka posłużyła się wspomnianym już monumentalnym opracowaniem grodów małopolskich J. Poleskiego a także publikacjami poświęconymi grodziskom Lubelszczyzny pióra T. Dzieńkowskiego (2006; 2009; 2014 i in.), lubelskimi pracami zbiorowymi z 2018-2019 z serii Skarby z Przeszłości, i obiektom województwa podlaskiego autorstwa D. Krasnodębskiego (2006; 2012). 176 Z pułapkami onomastycznymi związanymi z domniemanymi założeniami obronnymi strzegącymi (słupami, samborzami i zawadami) średniowiecznych granic rozprawiła się niedługo potem E. Kowalczyk (1992). II.4.3. Zasady opisu grodzisk - kwestionariusz Z zaprezentowanego powyżej przekroju podejść do problematyki podziału „typologicznego‖ grodzisk wybrać należałoby podejście godzące „suchy‖, techniczny opis obiektu z możliwościami logicznej interpretacji bazującymi na wiedzy humanistycznej. Truizmem jest oczywiście stwierdzenie, iż w pierwszej kolejności wybrać należy kategorie obiektywne i uniwersalne: położenie, powierzchnia umocnionej części, liczba członów grodziska, liczba wałów i rowów, ich kształt etc. W odniesieniu do przedmiotu prezentowanej pracy nie należy zapominając o specyfice omawianego okresu (2. połowa XIII-1. połowa XIV w.), a mianowicie o dostępności innych, niż archeologiczne, źródeł. Tak więc, w katalogu i w części analitycznej pracy, prócz określenia typu grodziska (pod kątem położenia i rozplanowania) oraz podania, w zależności od stanu badań obiektu, typu konstrukcji jego wałów (w tym przypadku zastosowana zostanie terminologia według typologii J. Poleskiego), stosowane będzie, jeśli to możliwe, określenie funkcji grodziska i jego miejsca w systemie obronnym i własnościowym Rusi. Niewątpliwym atutem badań grodzisk okresu historycznego jest właśnie dostępność źródeł pisanych, dzięki którym, w niektórych przypadkach, pokusić się można o interpretację funkcji czy o ocenę rangi danego grodu. W prezentowanej pracy177 odrzucona raczej zostaje terminologia nauki socjalistycznej, przywoływana będzie jedynie na zasadzie cytatu (chodzi tu o pojęcia „zamek feudalny‖ czy „forteca książęca‖), nie tylko z powodu ich nieco archaicznego języka, ale przede wszystkim ze względu na ich niejasne znaczenie w kwestii własności i funkcji takich obiektów (niejasności wynikających często z bardzo dowolnego ich stosowania w krótkich, często sprawozdawczych publikacjach). W związku z dostępnością źródeł wspominających grody (będące analizowaną przez autorkę grupą reprezentatywną) badacze niejednokrotnie precyzowali funkcje danego grodu i o ile interpretacja będzie zgodna z opinią autorki, dokładne określenia funkcji danego grodu będą przez nią cytowane. Tak dokładnie interpretowane obiekty to np. ośrodki grodowo-miejskie (interpretacja taka raczej nie budzi kontrowersji np. w przypadku Włodzimierza, Łucka, Chełma, Halicza czy Lwowa)178, monastyr179, dwór (rezydencja, gród prywatny)180, gród schronieniowy181, strażnica182 czy przystań183 spotykane w literaturze przedmiotu, choć zaznaczyć trzeba, iż część z tych interpretacji w przyszłości niewątpliwie ulegnie weryfikacji. 177 W kwestii formalnej, wypadkową stosowanych dotychczas podejść jest kwestionariusz zastosowany w katalogowej pracy (stworzony na bazie kwestionariusza R. Liwocha, a także J. Poleskiego), które odnoszą się do wymagań rzetelnej publikacji stanowisk grodowych zaproponowanych przez M. Parczewskiego (1986), co wpisuje podejście autorki w nurt badań szkoły krakowskiej. 178 Tematykę „stolic‖ ziemi halickiej spełniających warunki ośrodka grodowo-miejskiego podjął np. V. Petryk (2003). 179 Np. Halicz-Pitryči, Oleszków i in. (por. M. Kamińska 2018; katalog). 180 Odpowiednik „zamku feudalnego‖. Miejscem takim miał być np. Raj Włodzimierza Wasylkowicza (Kronika... 245) i dwory bojarskie. 181 Grody takie funkcjonowały przede wszystkim w okresie plemiennym, lecz znane są także doniesienia o ich istnieniu w tzw. okresu państwowym (zagadnienie to zostanie rozwinięte w rozdziale poświęconym grodom w ujęciu historycznym i archeologicznym). 182 Funkcje strażnic większych ośrodków grodowych lub granic pełnić miały np. niewielkie gródki ulokowane w pobliżu grodów „stolicznych‖ i położonych przy najważniejszych arteriach komunikacyjnych, takich jak Halicz czy Drohiczyn (por. katalog, tabele). 183 Miejsca utożsamiane z przystaniami odkryto w pobliżu latopisowych ośrodków takich, jak Trembowla, Zudecz i Wasyliew (por. katalog). II.5. Podstawy datowania średniowiecznych grodzisk W rozdziale tym w pierwszej kolejności zaprezentowany zostanie przegląd zabytków ruchomych (a następnie inne metody datowania), stanowiących 1. wyznaczniki „kultury ruskiej‖, służące identyfikacji grodów ruskich oraz 2. zabytki-wskaźniki chronologiczne, znane z badań grodów Rusi południowo-zachodniej. Szczegółowe omówienie wszystkich rodzajów zabytków datujących, znajdowanych na ruskich stanowiskach grodowych X-XIV w., wychodzi poza ramy chronologiczne i założenia merytoryczne pracy, toteż poniższy skrótowy przegląd ruskich zabytków (tzw. południoworuski zestaw zabytków) sporządzono przede wszystkim pod kątem znalezisk z 2. połowy XIII-XIV w. II.5.1. Ceramika Mimo rosnącej gamy sposobów datowania stanowisk archeologicznych, w dalszym ciągu najpowszechniejszym sposobem określania chronologii średniowiecznych grodzisk jest analiza znalezisk ceramicznych z ich terenu. Ułamki ceramiki naczyniowej zbierane są z powierzchni stanowisk już na etapie badań powierzchniowych, a wiele stanowisk znanych z wszelkiego rodzaju wykazów grodzisk ruskich badane było jedynie w taki sposób. Liczną grupę grodzisk wczesnośredniowiecznych z terenu Rusi i pogranicza polsko-ruskiego stanowią stanowiska odnoszone (za pomocą ceramiki) do „wczesnego średniowiecza‖ lub „XII-XII w.‖. Takie „ramowe‖ datowanie wielu badanych powierzchniowo stanowisk na XII-1. połowę XIII w. wynika z podobieństw ceramiki „zachodnioruskiej‖ i „wczesnośredniowiecznej‖ na szerokim obszarze słowiańszczyzny, powszechności form garnkowatych, różniących się kształtem wylewu, nie wspominając o częstych znaleziskach fragmentów brzuśców, których atrybucja przysparza nieraz sporych problemów (por. Parczewski 2007a, 12). Naczynia typowo ruskie (a właściwie pochodzące z Rusi lub Bizancjum) to smukłe dwuuche, grubościenne amfory (tzw. korczagi) różniące się od naczyń słowiańskich zarówno pod względem surowcowym, jak i technologicznym (Piotrowski, Kępka, Żuchowska 2009, 84-85; Żaki 1974, 188). Ze stanowisk ruskich położonych na obecnych ziemiach polskich pochodzi także tzw. ceramika biała (wypalana na biało), pochodząca z Naddnieprza (Piotrowski, Kępka, Żuchowska 2009, 85-86). Pierwszą próbę określenia form typowych dla Rusi Halickiej XII-XIII w. na tle ceramiki z pozostałego obszaru Rusi okresu przedmongolskiego podjęła Marianna Malevskaja (1969). Rosyjska badaczka nie poprzestała na ceramice z ziemi halickiej i kilka lat później podjęła zagadnienie ceramiki zachodnioruskiej i rozprzestrzeniania się produkcji miejscowej (Малевськая 1971)184. Kolejną badaczką, która spróbowała opracować temat ceramiki halickiej (i częściowo także wołyńskiej) jest Vira Hupalo (por. Гупало 1991; 1993a, 1993b). Za cechę „zachodnioruską‖ uważa się malowanie i angobowanie naczyń oraz kształtowanie ich wylewów – zawijania ich krawędzi do środka, co stwarza wrażenie formowania wrębu na pokrywkę (Piotrowski, Kępka, Żuchowska 2009, 88). W grupie ceramiki „zachodnioruskiej‖ szczególną uwagę należy zwrócić na naczynia typu drohiczyńskiego, czyli ceramikę naczyniową z Drohiczyna i ziem go otaczających, datowanej na XI-XII/XIII w. Głównym wyróżnikiem garnków tego typu są wysokie, proste szyjki. Zdaniem A. Buko (2018, 427) naczynia tego typu są dobrym przykładem standaryzacji produkcji garncarskiej, zwraca bowiem uwagę jednolitość form i zdobienie naczyń - symetria poziomych żłobków pokrywających wysokie, proste szyjki oraz znaczną część brzuśców garnków drohiczyńskich. 184 Nazwa ta może być myląca, bowiem Malevskaja w tym studium i jego rozwinięciu bazowała na materiałach z terenu tzw. Czarnej Rusi, przede wszystkim z Nowogródka (por. Малевськая 1971, 2005). Ceramikę wołyńską w publikacji z 1971 r. reprezentował zbiór z Daniłowa (grodu znanego ze źródeł XIII w.), który cechować miał się podobnym zestawem form (przede wszystkim formy garnkowate, rzadziej misy, dzbany i amfory) i niewielkie różnice w masie garncarskiej, ornamentacji i poszczególnych formach. W przypadku zakresu chronologicznego niniejszej pracy większe znaczenie ma kwestia rozpoznania ceramiki późnośredniowiecznej. Do niedawna materiałom ceramicznym z warstw datowanych na XIV-XIX w. ze stanowisk zachodnioukraińskich poświęcano niewiele uwagi. Z czasem pojawiły się pojedyncze opracowania zespołów późnośredniowiecznych i nowożytnych znalezisk ceramicznych ze stanowisk, takich, jak Łuck, Dźwinogród czy Dubno. Na podstawie tych nielicznych opracowań można było poczynić pierwsze spostrzeżenia na temat ceramiki późnośredniowiecznej z terenu południowo-zachodniej Rusi (por. Гупало 2005, 364), lecz nadal jest to zbiór stosunkowo nieliczny, toteż próby jakiekolwiek analizy ceramiki późnośredniowiecznej z terenu ziemi halickiej czy Wołynia nie mają większej racji bytu bez publikacji materiałów z wykopalisk miejskich i bez uwzględnienia procesów zachodzących na ziemiach ościennych. Dla późnego średniowiecza ziem polskich (datowanego od 2. połowy XIII w.) zjawiskiem charakterystycznym jest pojawienie i upowszechnienie się wypału naczyń w atmosferze redukcyjnej, wiązane z ruchem kolonizacyjnym (Kruppe 1981, 83-84). Wyznaczniki „późnośredniowieczności‖ ceramiki na terenie południowej Rusi, zwłaszcza naddnieprzańskiej, takie, jak cienkościenność, pojawienie się nowych form (np. patelni) czy stosowanie polewy wyraźnie widoczne są dopiero w materiałach z XV-XVI, a poddane analizie zbiory pochodzą głównie z badań kompleksów klasztornych (por. Оногда 2015)185. Jak charakteryzuje przemiany ceramiki ruskiej V. Hupalo (1994, 186-188) - w 2. połowie XIII w. wylewy naczyń profilowano słabo w porównaniu do form wcześniejszych (przy czym ogólne zasady modelowania form i wylewów prezentowały tradycje staroruskie). Dopiero upowszechnienie się szybkoobrotowego koła garncarskiego w połowie XIV w. dało większe możliwości plastycznego modelowania i profilowania wylewów, a także ich zdobienia. Próby stworzenia typologii ceramiki naczyniowej z X-XIV w. na bazie egzemplarzy pochodzących głównie z terenu Bukowiny podjął się I. Voznyj (2009, 1, 217-255). Prócz klasyfikacji materiałów z południowych rubieży państwa ruskiego, znamy również zestawienia ceramiki z X-XIV w. z Łucka autorstwa S. Ters’kiego (2006) oraz publikację poświęconą materiałom z XIII-XIV w. z okolic Łucka (Бардецький, Прищепа 2018). Porównując ustalenia I. Voznego z innymi pracami poświęconymi zagadnieniu „pomongolskiego‖ południa Rusi zauważyć, można, iż produkcję ceramiczną w 2. połowie XIII w., tak w dużych ruskich grodach o cechach miejskich (np. w Kijowie), jak i w grodach mniejszych, cechuje chwilowy regres technologiczny186. W zespołach zabytków pochodzących ze stanowisk północnej Bukowiny, datowanych na 2. połowę XIII w., pojawia się grubościenna lepiona ręcznie ceramika o ciemnej barwie (Возний 2009, 219, 231). Ułamki podobnych naczyń znaleziono także w wypełnisku cysterny z Tustani (Миська 2012, 338). Wypał tych naczyń jest nierównomierny, co świadczyć może o chwilowym powrocie do produkcji naczyń w „domowych‖ warunkach187. Wśród naczyń z XIII-XIV w. znajdujemy przede wszystkim formy garnkowate, które mają wyraźnie wyodrębnione szerokie brzegi (często formą i ornamentem przypominać mogą naczynia z wieku XI), a także misy, talerze, dzbany i in. W okresie 185 W zasadzie do 2. poł. XVI w. naczynia naddnieprzańskie nie cechowały się dużymi zmianami w technice wypału ani dekoracji w stosunku do tradycji wcześniejszych. Szkliwienie naczyń, choć obecne już XIII-XIV w., upowszechnia się w XV-XVI w. (Оногда 2015, 28-30). 186 Na zjawisko to zwrócił uwagę już M. Kučera (por. 1969), głównie na podstawie materiałów z prawobrzeżnej Ukrainy. W artykule wspomniano zabytki pochodzące ze stanowisk Sokil’ci nad Bohem (por. katalog) i Polovec’ke nad Rosią, a także podobne do nich materiały z północnej Bukowiny. Kučera (1969, 170) był również zdania, iż niektóre fragmenty ceramiki z Lwowa zostały błędnie datowane na X-XI w. Kryzys produkcji ceramicznej w 2. poł. XIII w. stwierdzają również inni badacze – obecność słabo wypalonych naczyń o formach nawiązujących do garnków z X-XI w. znane są m.in. z materiałów kijowskich datowanych od 2.poł. XIII w. po pocz. XVI w. (por. Оногда 2007, 2010). 187 Kuszącym byłoby powiązanie tego zjawiska wprost z praktyką uprowadzenia przez najeźdźcę rzemieślników (w tym garncarzy) jednakże, jak zauważa kijowska ceramolog Olena Onohda, analogiczna względem formy ceramika pojawia się w XIII-XIV w. na terenie dzisiejszej Białorusi, Litwy, a także w XV-XVI w. w Mołdawii (Оногда 2007, 73). Temat „prymitywnej‖ ceramiki późnośredniowiecznej z pewnością wymaga dalszych badań, bowiem powszechne i ogólnikowe pomysły interpretacyjne, takie jak „ruralizacja‖ społeczeństwa ruskiego, pomongolski „upadek rzemiosł‖ czy nawet doraźne wypalanie ceramiki przez wojskowych (Оногда 2007, 74) są zbyt ogólne albo nieprzekonujące. Bez wątpienia ceramika ta pozostawała poza obiegiem komercyjnym i jest dość ogólnym świadectwem zubożenia społeczeństwa. „pomongolskim‖ w Łucku i na Bukowinie coraz powszechniej pojawiają się naczynia z cylindrycznymi szyjkami (lub nawet lekko nachylonymi do środka wylewami) oraz naczynia tulipanowate. Ornament naczyń, prócz tradycyjnej linii falistej, prezentują linie proste lub dołki. Cechami charakterystycznymi XIV-wiecznych (od połowy tego stulecia) naczyń są plastyczne zdobienia szyjek lub wylewów w formie wałków, dołków czy ornamentów przypominających plecionki (Терський 2006, rys. 116, 136; rys. 120, 139; rys. 121, 140 i in.;)188. Porównując zestawienie form naczyń z Łucka z typologią naczyń znajdowanych na Bukowinie I. Voznego, łatwo zauważyć, iż naczynia z XIV w. łączone są często w zespoły datowane na połowę XIV-XV w. (Возний 2009, 1, 237; Терський 2006, 136). Obecnie znane są także liczne fragmenty naczyń późnośredniowiecznych pochodzące z wykopalisk ratowniczych z terenu miasta lokacyjnego Lwowa, lecz jak dotychczas nie powstało ich wyczerpujące opracowanie. W początku lat 80. XX w., w obliczu braku badań nad ceramiką XIV w. i późniejszą z miast takich, jak Lwów, J. Kruppe (1981, 113-114) postawił hipotezę, iż wyznacznikami „nowego‖ w ceramice Rusi Czerwonej (czyli Rusi pod panowaniem polskiego króla) byłyby naczynia z okresu kolonizacji189 przyniesione i wytwarzane przez ludność niemiecką (przybyłą głównie ze Śląska i Małopolski) i polską (z Małopolski, Mazowsza i Wielkopolski). Badacz zakładał więc, iż pojawienie się siwaków (naczyń wypalanych w atmosferze redukcyjnej) na większą skalę nastąpić mogło dopiero w wieku XV (i to raczej w jego 2. połowie). Przykładem opracowanego późnośredniowiecznego (datowanego od 2. połowy XIV w.) zbioru ceramiki naczyniowej z niegdyś ruskiego ośrodka są materiały z Rzeszowa190, analiza których w dużej mierze potwierdza przewidywania J. Kruppego, zwłaszcza co do pojawienia się ceramiki siwej (Czopek, Lubelczyk 1993, 21). Do 188 Bardec’kyj i Pryńčepa (2018) datują taką ceramikę już na 2. poł. XIII-XIV w. i łączą znaleziska z Hnidawskiej Hirki z wytwórczością Łucką. W badanym obiekcie, wraz z ceramiką z ornamentem plastycznym, znaleziono m. in. ostrogę z bodźcem gwiaździstym. 189 O kolonizacji Rusi Czerwonej w XIV-XV w. por. Fastnacht 1962; Kiryk 1972; Horn 1974; Janeczek 1978; 2006; 2015; Sperka 2008; 2011; Trajdos 1992; 2014 i in. Kolonizacja wołoska, choć znajduje odzwierciedlenie w źródłach pisanych, nie posiada historii studiów stricte archeologicznych, poza nielicznymi pracami pióra M. Parczewskiego (1995) i spostrzeżeniami J. Kobla (1996). 190 Miasto „in terra Russie situm (...)‖ (CDP, I, 209-210) lokowano na prawie niemieckim w 1354 r., lecz, jak twierdzą na podstawie znalezisk autorzy opracowania ceramiki, miasto lokacyjne rozplanowano na surowym korzeniu (Czopek, Lubelczyk 1993, 5). W kwestii oznak „późnośredniowieczności‖, badacze odnotowali pojawienie się ceramiki siwej (występującej obok tzw. ceramiki tradycyjnej oraz białej) w najstarszych warstwach osadniczych (datowanych od poł. XIV w.), lecz jej udział w materiałach rzeszowski jest stosunkowo niewielki (Czopek, Lubelczyk 1993, 17-18). Ponadto, uznając pojawienie się patelni za jeden z wyznaczników kultury późnego średniowiecza w, na podstawie materiałów rzeszowskich badacze odnoszą pierwsze egzemplarze do wieku XV w., zaś upowszechnienie się ich użycia w do XVI w. (Czopek, Lubelczyk 1993, 20, 44). Niektórzy badacze ukraińscy skłonni są przyjmować pojawianie się tych naczyń już od 2. poł. XIII w. (Tерський 2006, 141). Z Rzeszowa pochodzą również naczynia wykonane w technice archaicznej, lecz kontekst ich odkrycia jest niejasny (Czopek, Lubelczyk 1993, 16). ciekawych wniosków doszli badacze wołyńscy, analizując późnośredniowieczną ceramikę z Włodzimierza, Łucka i okolic oraz grodów nad Horyniem. Zauważyli oni, iż na stanowiskach datowanych na 2. połowę XIII-XIV w. (z terytorium rozciągającego się od Bugu po Horyń) nie znaleziono ułamków prymitywnych naczyń (wykonanych ręcznie lub na kole wolnoobrotowym), znanych z ziemi halickiej i innych części prawobrzeżnej Ukrainy. Naczynia takie, ich zdaniem, na Wołyniu zjawiły się później - w połowie lub końcu XIV w. (fragmenty naczyń wykonanych w sposób archaiczny znajdowano wespół z naczyniami XIV-XV w. wykonanymi na kole garncarskim w Dorohobużu, Dubnie, Ostrogu etc.; Бардецький, Прищепа 2018, 107). Próbując podsumować ten krótki wywód na temat późnośredniowiecznej ceramiki na ziemiach zachodniej Ukrainy, stwierdzić można, iż „typowa‖ ceramika późnośredniowieczna (naczynia siwe i cienkościenne) pojawia się w dużych, lokowanych na prawie niemieckim miastach od końca XIV i XV w. (Моця 2017a, 55), lecz temat pojawienia i rozprzestrzeniania się konkretnych form i ornamentów wymaga szczegółowych studiów, i, przede wszystkim, publikacji materiałów z wielu stanowisk miejskich. Wśród ceramiki późnośredniowiecznej na szczególną uwagę zasługuje badana w ostatnich latach przez Michała Aucha (2004; 2007; 2016) ceramika szkliwiona z Przemyśla i innych miast Małopolskich. Pojawienie się ceramiki szkliwionej na Rusi już w IX w. wiązane jest z wymianą handlową z Bizancjum, zaś początki lokalnej produkcji objaśnia się napływem bizantyjskich rzemieślników, w pierwszej kolejności do Kijowa (Auch 2016, 16-17). Szkliwienie naczyń znane było na ziemiach polskich już w XII w. a być może i wcześniej191, jednak produkcja tego typu ceramiki była we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej zjawiskiem marginalnym (Auch 2016, 23-26). Nie ma pewności, czy to właśnie z Rusi pochodziły pierwsze polewane wyroby i znający tajniki ich produkcji rzemieślnicy (choć zdania tego są liczni badacze; Auch 2016, 15-16). Analiza morfologiczna znalezionych w Chełmie materiałów z „Wysokiej Górki‖ i głównej osady przygrodowej (stan. 144), datowane głównie na „okres stołeczny‖ grodu192, wskazują na funkcjonowanie w Chełmie warsztatu produkującego naczynia szkliwione obustronnie, przeznaczone zapewne dla zamożnych mieszkańców i dworu książęcego (Auch 2004, 53). Naczynia te wykazują podobieństwo do 191 M. Auch (2016, 233) dopuszcza datowanie ceramiki małopolskiej, np. sandomierskiej, na wiek XI. 192 Chełmska osada (stan. 144) mogła w swej schyłkowej fazie funkcjonować jeszcze do pocz. XIV w. (Auch 2004, 50, za autorami wykopalisk osady). Nieliczne ułamki glazurowanej ceramiki naczyniowej odkryto także na osadzie w Chełmie Bieławinie, jednak analizę morfologii i składu szkliwa M. Auch przeprowadził jedynie na okazach z grodu i podgrodzia Chełma. licznych okazów znalezionych na terenie dzisiejszej Ukrainy i Białorusi, co wskazuje na ruskie pochodzenie wytwarzających je rzemieślników i potwierdza przekazy źródeł pisanych (Auch 2004, 89). Wyniki badań spektrofotometrycznych i pozostałych analiz składu glazury potwierdziły, że większość naczyń pochodzi z miejscowego warsztatu, zlokalizowanego najpewniej na podgrodziu, lecz nie można wykluczyć także importów193 (Auch 2004, 89; Piotrowski, Kępka, Żuchowska 2009, 86-87). Z chełmskim ośrodkiem produkcyjnym wiązane są także naczynia szkliwione ze Stołpia (Auch 2016, 32). Studia nad składem chemicznym polewy naczyń przeprowadzono również w przypadku materiałów z Przemyśla (Piotrowski 2009, 79; Auch 2016, 33-34). W kwestii datowania materiałów przemyskich, jak zaznacza M. Auch (2016, 34): „ze względu brak cech typowych dla ceramiki późnośredniowiecznej i jednoczesne późne datowanie (2. połowa XIII – początek XIV w.)‖194 badacz w swoich publikacjach ogranicza się do stwierdzenia „ceramika średniowieczna‖. 193 Produkcja ceramiki z polewą nie ograniczała się jedynie do dużych ośrodków, czego dowodem było odkrycie warsztatu garncarskiego przez L. Rauhuta w pobliżu miejscowości Jeziorko na Wołyniu (Auch 2004, 89; Rauhut 1960, 240). 194 Na 2. poł. XIII lub początek XIV w. datowany jest fragment glazurowanego dzbana z Sanoka-Białej Góry, hipotetycznie wiązany z przemyskim ośrodkiem wytwórczym (Auch 2016, 234-235). 195 Na marginesie rozważań o zabytkach szkliwionych wspomnieć należy także o do niedawna uznawane za zabytki ruskie grzechotkach guzowatych. Jak podsumował dyskusję wokół tej grupy zabytków M. Dzik (2016), grzechotki guzowate, datowane zazwyczaj na 2. poł. XI-XII w., znajdowane były przede wszystkim na terenie Polski (Dzik 2016, ryc. 2, 401), a nie terenie ich „matecznika‖, czyli Rusi Kijowskiej. Szkliwione były także pisanki, które również spełniały rolę grzechotek. Pisankom, których genezy nie wyjaśniono, lecz nadal często wiąże się ich pochodzenie z Rusią, przypisuje się znaczenie magiczne i symboliczne (Piotrowski, Kępka, Żuchowska 2009, 119). 196 S. Wajda (2009, 88) podaje, iż przeanalizowane przez nią fragmenty glinianych płytek posadzkowych pochodzą z Drohiczyna (stan. 2), Stołpia (stan. 1); Chełma (stan. 144, a także z ul. Lubelskiej 11–13 i z „Wysokiej Górki‖) oraz z Przemyśla (stan. 89 i okazy z terenu Zamku). Niestety, zabytki te nie zostały znalezione in situ. Analiza szkliw z prezentowanej grupy zabytków wykazała podobieństwo glazury na egzemplarzach pochodzących z tych samych stanowisk. Płytki przemyskie uważa się za wyroby pochodzące również z tego samego pieca. Szkliwienie ceramiki odbywało się prawdopodobnie w tym samym miejscu (warsztacie), co poświadczać miały znaleziska tygli. Podobieństwa morfologiczne wykazały płytki z Chełma i Stołpia, jednak w kwestii składu polewy wystąpiły pewne rozbieżności, nie przesądzono więc o ich pochodzeniu z jednego warsztatu, dopuszcza się także iż różną chronologię (choć rozwój ośrodków takich, jak Chełm, Stołpie i Drohiczyn wiąże się z osobą Daniela Romanowicza, niekoniecznie wszystkie badane płytki ceramiczne musiałyby być wyprodukowane za czasów jego panowania. Najpóźniejszym chronologicznie zbiorem wydają się być płytki z osady garncarskiej z Przemyśla-Zasania, datowanej na 2. poł. XIII-1. poł. XIII w.; Auch 2007). W grupie zabytków szkliwionych195 znajduje się również ceramika budowlana. Znaleziska glazurowanych płytek posadzkowych pochodzą z grodów takich, jak Chełm, Stołpie, Drohiczyn czy znany już z odkrycia wyspecjalizowanej osady rzemieślniczej Przemyśl (por. Auch, Skrzyńska 2004; Wajda 2009)196, które posiadają liczne analogie z rozległego obszaru Rusi XII-XIII w. Wyniki analizy tych zabytków potwierdziły funkcjonowanie od XIII w. lokalnych centrów produkcji ceramiki z polewą na zachodnich rubieżach Rusi Romanowiczów (Wajda 2009, 113). Płytki ceramiczne wiązane są zazwyczaj z pozostałościami drewnianych lub murowanych budowli sakralnych. Znaleziska takie znane są ze stanowisk wołyńskich, takich jak Włodzimierz, Bełz, Ugrowsk, Daniłów, Łuck czy Dorohobuż (Терський 2019), a także ze stanowisk Rusi Halickiej197 197 W duchu poszukiwania elementów typowo „halickich‖ (południowo-zachodnich) wspomnieć należy o znanej, lecz jak się zdaje nieobecnej już w materiałach „pomongolskich‖ grupie zabytków – płytkach podłogowych zdobionych reliefem. W odróżnieniu od innych płytek podłogowych z XI-XIII w., płytki halickie (znane głównie z halickich obiektów sakralnych, lecz tylko niewielka ich część znaleziono została in situ) z XII-1.poł. XIII w. prócz glazury (choć nie wszystkie były glazurowane), posiadały też dekorację figuralną wykonaną w płytkim reliefie (Малевская, Раппопорт 1978). Co ciekawe, mimo szerokiego występowania płytek z dekoracją figuralną w średniowiecznej Europie i Azji, genezę płytek halickich wiąże się z halicką szkołą architektoniczną i wpływami łacińskimi, w pierwszym rzędzie polskimi (por. Матвеев 2017). 198 Jest to określenie umowne. Zazwyczaj kryją się pod nim naczynia z tzw. kaszynu (ros. кашин, białej porowatej masy ceramicznej pokrytej polewą). Ze względu na podobieństwa technologiczne naczynia takie nazywa się również fajansem lub jego imitacjami. Z wyróżniającą się walorami estetycznymi glazurowaną ceramiką bułgarską (i szerzej, wschodnią) kontakt mieli jeszcze w okresie przedmongolskim przede wszystkim mieszkańcy północnej Rusi (Коваль 2010, 187-192). Ceramika z terenu Ordy (która podbiła między innymi centra Bułgarii Wołżańskiej), podobnie, jak w przypadku innych zabytków z XIII-XIV w. pochodzących z tego terenu (lub innych terytoriów politycznie podległych wówczas Mongołom, poza samą Mongolią), nie powinna być nazywana „mongolską‖ ani „tatarską‖. W nauce od dawna wiadomo, iż wiązanie wszystkich pochówków koczowniczych, datowanych na drugą połowę XIII w., z Mongołami jest daleko idącym uproszczeniem (por. np. Иванов 2019), bowiem Mongołowie nie zmienili w sposób znaczący kultury Wiekiego Stepu wraz z jego podbojem, a co za tym idzie w dalszym ciągu trwała kultura kipczacka czy bułgarska. Ludy koczownicze, a zwłaszcza ich elity, jeszcze od wczesnego średniowiecza ceniły sobie wyroby rzemieślników sąsiadujących ze stepem kultur społeczności osiadłych i wyroby te bez przeszkód krążyły w przestrzeni stepu, a w okresie „pomongolskim‖ niektóre kategorie wyrobów ruskich przeżywały się w Stepie (Gołębiowska-Tobiasz 2013, 123). Mongołowie, stanowiący głównie elitę wojskową, którzy zamieszkiwali Ułus Dżucziego korzystali z wyrobów rzemieślników osiadłej części ludności Ordy (przede wszystkim miast Powołża), zaś wyznaczników kultury typowo „mongolskiej‖ jest stosunkowo niewiele (Зяблин 1955; Иванов 2019). Poza tym, ceramika wschodnia to nie tylko wspomniany już kaszyn (naczynia glazurowane i inne wyroby fajansopodobne), obecny na Powołżu już w garncarstwie bułgarskim, ale i importy z dalekich względem Rusi krain (Chorezm, Iran, a nawet Chiny). Co ciekawe, prócz ziem północnoruskich, importy ceramiki wschodniej z XIV w. znajdowane były często w grodach tzw. Czarnej Rusi (por. Коваль 2010). Podobnie jest w przypadku innych wyrobów „koczowniczych‖ – przy ich analizie pamiętać należy o specyfice kultury rozległych ziem podbitych w XIII w. przez Mongołów (kultura Ordy to zarówno świat koczowniczy, jak i, przede wszystkim, kultura miejska). Na stanowiskach grodowych południowo-zachodniej Rusi, już od okresu staroruskiego, pojawiała się także sporadycznie ceramika glazurowana proweniencji wschodniej (traktowana często jako import z Bizancjum; Коваль 2010, 52, 104-106, 122). Ułamki ceramiki ordyńskiej198 (oraz pochodzącej z innych części średniowiecznej ekumeny muzułmańskiej) znaleziono w warstwach późnośredniowiecznych w dużych ruskich miastach, takich, jak Włodzimierz Wołyński czy Łuck (Терський 2000b, 195-197; 2006, 83, 137; Коваль 2010, 84, 103, 106, 109, 113, 116, 121, 125 etc.). O zupełnie wyjątkowych na tle Wołynia znaleziskach ceramiki z ornamentem plastycznym (tzw. stemplowanym), odnalezionych wraz z innymi zabytkami proweniencji wschodniej (i w obrębie dużego obiektu mieszkalnego) w Peresopnicy, wspomina S. Ters’kyj (Терський 2000a, 2000b, 187, 197; Коваль 2010, 113). Z miast ruskich pochodzą również pojedyncze znaleziska rzadkich importów z odległych zakątków świata np. dalekowschodniego seledynu199 (Терський 2000b, 196; Коваль 2010, 135). Do wschodniego kręgu kulturowego odnoszone są też inne typy ceramiki, pozbawione polewy - tzw. ceramika czerwono-żółta (znajdowana na terenach południowo-zachodnich krańców Ordy)200 oraz tzw. sferokonusy (choć w ich przypadku znane są również egzemplarze z polewą). Sferokonusami nazywa się niewielkie baniaste naczynia ceramiczne o ostro zakończonym dnie i wąskiej szyjce z niewielkim otworem (niekiedy nazywa się je ceramicznymi granatami). Naczynia takie były niekiedy glazurowane i pokryte dekoracją plastyczną. Uważa się, iż w sferokonusach przewożono towary drogie i luksusowe: lekarstwa, perfumy, oleje oraz substancje niebezpieczne, w tym łatwopalne i wybuchowe (por. Stănică, Szmoniewski 2016, 333-340)201. Sferokonusy pojawiły się na Wschodzie w IX w. i wytwarzano je do wieku XV. Z terenu Rusi znany jest zachowany w całości egzemplarz z jednej z osad otwartych w pobliżu staroruskiej Trembowli, znaleziony w jamie (podpiwniczeniu?) wykopanej pod ścianą zrębowej budowli (Коваль 2010, 174-177; Ягодинська 2015, 54-55)202, inny okaz sferokonusu znaleziono przypadkowo przy dawnej ulicy Kurhannej (obecnie Kniażej) u podnóża lwowskiego Wysokiego Zamku; Терський 2000b, 198). 199 Ceramiki wschodniej, wykonanej z masy porcelanowej, o charakterystycznym, zielonkawym kolorze glazury. Wyroby takie łączy się warsztatami chińskimi z X-XVII w. (Коваль 2010, 135). 200 Znaleziska ceramiki czerwono-żółtej (nazwanej tak od koloru gliny po wypale) pochodzą z terenów Dobrudży – nazywa się tak XIV-wieczną lokalną ceramikę inspirowaną wzorcami nadwołżańskimi, krymskimi i kaukaskimi. Formy naczyń prezentują smukłe dzbany i dzbany z trójlistnym wylewem, garnki z uchwytami, kubki, misy, talerze, lampki etc. Dekoracja tych naczyń sprowadza się do rytych lub malowanych linii falistych lub prostych i innej dekoracji geometrycznej (Полевой 1969; Stănică 2018, 252-267). 201 Autorzy niewielkiego studium okazów z Dobrudży nie wysnuwają w prawdzie daleko idących wniosków chronologicznych, ale wiążą pojawienie się sferokonusów e rejonie ujścia Dunaju z wymianą handlową w granicach Złotej Ordy. 202 M. Jahodyns’ka (2015, 54-55) również nie rozstrzyga kwestii datowania znaleziska, gdyż jednej strony uznaje wyeksplorowany obiekt za typowy dla zachodniej Rusi XII-XIII w., z drugiej zaś odnosi sferokonus do zabytków typowych dla XIII-XIV w. II.5.2. Inne zabytki datujące Typowymi, południoworuskimi (znajdowanym również poza Rusią) przedmiotami codziennego użytku są przęśliki z różowego łupku owruckiego, znajdowane na stanowiskach osadowych oraz cmentarzyskach, co świadczy, iż były one kobiecymi przedmiotami osobistymi (istnieje również pogląd, iż mogły być one darami narzeczeńskimi; Piotrowski, Kępka, Żuchowska 2009, 94). Datowanie obiegu przęślików z łupku jest dość szerokie, bowiem zamykane jest w ramach X-XIII w. z dopuszczeniem przeżywania się ich użytkowania w wieku XIV w. (Piotrowski, Kępka, Żuchowska 2009, 92-95). Bardziej „czułą chronologicznie‖ grupą zabytków są ozdoby i dewocjonalia. Jest to temat na tyle obszerny (zabytki ruskie prezentują w tym zakresie takie wyroby, jak kabłączki skroniowe, zausznice i kołty oraz formy do ich produkcji, pierścionki, obrączki, bransolety szklane i metalowe, ikonki, krzyżyki i enkolpiony, zawieszki, lunule, paciorki szklane i metalowe, dzwoneczki, zapinki i in.)203, iż w miejscu tym, zamiast powielać informacje z pokaźnej literatury poświęconej wyrobom metalowym i szklanym, na podstawie datowań występowania tego typu zabytków, skonstatować należy ogólny kryzys produkcji luksusowych wyrobów rzemieślniczych po połowie XIII w. (Макаров 2003, 9)204 i skupić się na nielicznych kategoriach ozdób i przedmiotów związanych z kultem chrześcijańskim, spotykanych na Rusi południowo-zachodniej w 2. połowie XIII-XIV w. Jak stwierdził po dokonaniu przeglądu zachodnioukraińskich enkolpionów R. Liwoch (2018, 206), niemal wszystkie enkolpiony znalezione na tym obszarze pochodzą z XII–XIII w., a zdecydowana ich większość datowana być może na 2. połowę XII–1. połowę XIII stulecia. Wśród enkolpionów datowanych zwyczajowo na 1. połowę XIII w. zwraca uwagę podtyp VII.1.1.205 z reliefowym wyobrażeniem Matki Boskiej, Ukrzyżowania i świętych oraz wezwaniem „Святая Богородица помогай‖, którego produkcję powiązał niegdyś B. Rybakov (Рыбаков 1964, 39) z panującym na Rusi (dokładniej, w Kijowie) poczuciem nadchodzącego zagrożenia ze strony Mongołów. Zdaniem R. Liwocha (por. 2018, 204-205) zawężanie datowania ich do końca lat 30. XIII w. jest niewłaściwie, gdyż istnieją przesłanki, iż chronologię poszczególnych okazów rozciągnąć można na całe XIII stulecie. Znane są także inne okazy enkolpionów z grupy VII, których chronologię można rozciągnąć na 2. połowę XIII w., a nawet XIII-XIV w. (Liwoch 2018, 205). Ponadto, istnieją przesłanki wskazujące na użytkowanie enkolpionów na terenie dawnej Rusi Halicko-Wołyńskiej również w tzw. okresie litewskim – z terenu Wołynia znane są rzadkie znaleziska enkolpionów, które niektórzy badacze odnoszą do XIV-XVI w. (niestety, są to znaleziska pozbawione kontekstu). Zabytki te stosunkowo łatwo odróżnić od enkolpionów tradycji staroruskiej (kijowskiej), lecz nie ustalono miejsca ich wytwarzania (por. Sawyc’kij 2014). Z okresem pomongolskim związane są też wyroby pokrewne enkolpionom, czyli krzyżyki (przedmioty kultu osobistego, 203 Zabytki takie, pochodzące z grodów zachodnioruskich położonych obecnie na ziemiach Polski omówili z resztą solidnie J. Ginalski 2000, 211-262; 2001, 357-371; M. Piotrowski, M. Kępka i M. Żuchowska 2009, 95-118, 123-129; tam dalsza literatura. 204 Wyobrażenie na temat XIII-wiecznego kryzysu jest jednak modyfikowane, zwłaszcza w odniesieniu do ośrodków niedotkniętych bezpośrednio inwazją mongolską, w których „typowo‖ staroruskie wyroby, takie szklane bransolety użytkowane były jeszcze w 2. poł. XIII-1.poł. XIV w. (Макаров 2003, 9). 205 Według klasyfikacji Gali Korzuhiny i Anny Peskovej (Корзухина , Пескова 2003). noszone, jak się powszechnie przyjmuje, pod ubraniem). Zabytkami spotykanymi na stanowiskach z XIII-XIV w. są wykonane z kamienia lub bursztynu krzyżyki tzw. 4 pokolenia (według podziału A. Musina, por. 2000), których liczebność i jakość spada po 1240 r. (Liwoch 2018, 215). Z ruskich dewocjonaliów, znajdowanych na stanowiskach południowo-zachodniej Rusi, wspomnieć należy miniaturowe ikonki metalowe, zwłaszcza tzw. żmijowiki (spełniające funkcje amuletów), których datowanie jest problematyczne, ponieważ podobne dewocjonalia funkcjonowały na Ukrainie od średniowiecza po wiek XIX, nie wykazując po XV w. zmian stylistycznych. Zazwyczaj ich chronologię określa się na XI–XIV w., przy czym egzemplarze z napisami greckimi zauważa się za starsze (Liwoch 2018, 209). Zabytkami o dość szerokiej chronologii są także miniaturowe ikonki kamienne, produkowane do XV w. (później zastąpiono je wyrobami kościanymi i drewnianymi; Piotrowski, Kępka, Żuchowska 2009, 121; Liwoch 2018, 207; Wołoszyn 2001b, 37). Wymienione wyżej staroruskie wyroby rzemieślnicze wschodziły w skład skarbów, których klasyfikację sporządziła jeszcze w połowie XX w. G. Korzuhina (1954). Najbardziej istotnym, z punktu widzenia zakresu chronologicznego pracy, jest oczywiście horyzont skarbów wiązany z połową XIII w. (tzw. grupa IV wg typologii Korzuhiny, zawierająca przedmioty zdeponowane między latami 70. XII w. a 1237-1240 r.). W skarbach umownie łączonych z zagrożeniem mongolskim206 znajdujemy zazwyczaj drogocenne przedmioty z 2. połowy XII-1. połowy XIII w. (wyjątkowo także zabytki z wieku XI), takie jak złote i srebrne wyroby jubilerskie (głównie ozdoby kobiece), niekiedy też ozdoby i naczynia szklane oraz naczynia liturgiczne, zaś znaleziskami już w nich nieobecnymi są monety (obecne za to są niekiedy grzywny)207, przy czym warto zaznaczyć, iż skarbów ukrytych między 1237 a 1241 r. i skarbów zdeponowanych wcześniej w zasadzie nie sposób odróżnić (Корзухина 1954, 27-32). Występowanie niektórych ozdób (np. bransolet szklanych) w kontekstach znalezisk późniejszych uważano za przeżytek, jednak obecnie widoczne są w nauce tendencje do weryfikacji założeń o ich zupełnym zaniku po 1240 r. (por. Liwoch 2013, 9). Możliwe (wbrew poglądom o zaniku lokalnej produkcji ozdób), że skarby wyrobów wyspecjalizowanych warsztatów rzemieślniczych mogły być deponowane również w okresie 206 Za taki skarb uznanwane jest dość zgodnie odkrycie z 1975 r. z Dorohobuża (Liwoch 2013, 8, 10; Кучинко, Кучинко 2007, 96-98, 103). Skarb ten zawierał m. in. datowaną na XIII w. kołtkę, zausznice (kolczyki) typu „kijowskiego‖z ażurowymi kulkami, zawieszki skroniowe i półtorazwojowy pierścionek taśmowaty. Inne, datowane na XIII w. (lub przynajmniej zaliczane do grupy IV według Korzuhiny) skarby pochodzą z latopisowych: Halicza (Kryłos), Uhruska (Novouhruz’ke), Trembowli (Zieleńcze), i, być może, (Starego) Zbaraża (por. Liwoch 2013, 10-14). 207 Zjawisko to zostanie wyjaśnione w kolejnym akapicie. pomongolskim (rozumianym jako okres po najeździe 1240-1241 r.), lecz temat ten wymaga dalszych badań (pomijamy tu jednak skarby monet z XIV w. i późniejsze)208. 208 XIII w., zwłaszcza jego druga połowa, przez dłuższy czas pozostawał białą plamą w archeologii. Jak twierdzą Z. i M. Kučynko (2007, 105-134, 139) na Wołyniu w XIV-XVII w. występują już tylko wyłącznie skarby (obcych) monet. R. Liwoch (2013, przyp. 19, 9) wyliczył kilka skarbów pozamonetarnych, które mogły zostać zdeponowane po 1241 r. Do wspomnianej IV grupy skarbów zaliczany był skarb z Sokala (Кучинко, Кучинко 2007, 90), uważany obecnie za S. Ters´kim (2001, 133, 136, ryc. 2) za nieco młodszy. Skarb ten, zawierający bransoletę mankietową, pierścień i zausznice posiada analogie w skarbach okresu pomongolskiego zarówno na Rusi Halicko-Wołyńskiej, jak i poza nią (por. Liwoch 2013, przyp. 19, 9). Jak już przypuszczał R. Liwoch (2013, 9), znaleziskiem analogicznym do skarbu z Sokala (a w zasadzie dwoma) są skarby z majdanu grodu w Czermnie, datowanym przypuszczalnie na 2. poł. XIII-pocz. XIV w., wspominają M. Piotrowski i M. Wołoszyn (por. 2012; 189; Piotrowski, Piotrowska, Grochecki 2015, 20). 209 Nie oznacza to oczywiście, iż Rusi, w tym także z interesującego nas okresu „pomongolskiego‖ nie mamy znalezisk numizmatycznych: są to np. monety bizantyjskie i ich imitacje (por. np. Бауер 2014, 135-142; Мусин 2017), i grosze praskie (Котляр 1964, 182-183; Козубовський 2009) czy w końcu monety szeroko pojętej proweniencji wschodniej (Янин 1956, 71-78; Oгуй 2009). W obiegu pieniężnym na Rusi częstym zjawiskiem było obżynane brzegów obcych monet. Badacze sądzą, iż zabieg ten służył przede wszystkim dostosowywaniu monet do standardów wagowych (obcinanie monet było praktyką obecną również poza granicami Rusi). Dwa dookolnie obcięte grosze Jana Luksemburskiego zostały znalezione na datowanym na 2. poł. XIII-1.poł. XIV w. grodzisku w Sanoku-Białej Górze. Badacze zajmujący się znaleziskiem przypuszczają, iż monety zostały obcięte już po dotarciu do Sanoka, lecz nie wykluczają zupełnie możliwości ich obcięcia jeszcze w Czechach (por. Kotowicz, Śnieżko 2016). Pozostałe znaleziska obcych monet dotyczą z reguły 2. poł. XIV w. tj. monety mołdawskie, znajdowane na terenach Bukowiny (por. np. Oгуй 2009; Пивоваров 1996). Z XIV w. z terenów byłego Księstwa Halicko-Wołyńskiego pochodzą także monety emitowane dla Rusi przez władców polskich (por. Котляр 1964, 1981) oraz bardzo rzadkie emisje podolskie Koriatowiczów (Погорілец, Саввов 2004; 2005; 2007; Саввов 2012) czy rzadkie monety Jerzego Narymuntowicza (Гулецкий, Петрунин 2017, 510-511; Пашкевич 2012). Zaznaczyć trzeba, iż dyskusja wokół tej ostatniej monety nie jest zakończona, gdyż moneta ta bywa łączona z Jerzym II (Книш 2016). Ze stosunkowo dokładnym datowaniem stanowisk osadowych związane są zazwyczaj zabytki numizmatyczne i sfragistyczne. W przypadku (późno)średniowiecznej Rusi sytuacja w zakresie badań numizmatycznych jest specyficzna, bowiem ruski system pieniężny opierał się głównie na niemonetarnych jednostkach płatniczych (takich, jak kuny czy grzywny), zaś w mniejszym stopniu na monecie (Янин 1956, 35-56, 181). Na obecnym etapie badań wiadomo, iż w początkowym okresie historii Rusi monety bili jedynie trzej władcy: Włodzimierz Wielki, Jarosław Mądry i Świętopełk Jaropełkowicza (nie licząc monet tmutarakańskich; Suchodolski 1971, 138-139; Белецкий 2012, 433; Бабаев 2009; Гайдуков, Калинин 2012; Сотникова 1995). Okres XII-XIV w. to czas zaniku rodzimej monety na Rusi, w którym tradycyjną monetę zastąpiły tzw. slitki, czyli stopy srebra (głównie grzywny tradycji kijowskiej lub nowogrodzkiej) oraz inne środki płatnicze – pieniądz skórkowy (por. Бауер 2014, 240-316; Мусин 2017, 281-2818)209. Jak już wspomniano, grzywny pojawiają się w skarbach z 1. połowy XIII w., ukrycie których wiąże się z zagrożeniem mongolskim. Grzywny kijowskie (sześciokątne) nie pojawiają się już w skarbach kruszcowych ani tych zawierających monety ordyńskie z XIII-XIV w. (Янин 1956, 162). Obieg pieniężny na Rusi Halicko-Wołyńskiej w 1. połowie XIV w. (wciąż płacącej dań Mongołom) spróbował scharakteryzować niedawno G. Kozubovs’kij (2009; 2016). Badacz zwrócił uwagę m. in. na pierwszą wzmiankę źródłową na temat wykorzystania groszy jako miary wartości210 (i wiadomości źródłowe na temat ściągania przez Mongołów daniny), skarby i znaleziska luźne. Wedle ustaleń badacza, na Rusi ostatnich Romanowiczów wciąż płacono (również Mongołom) srebrem (grzywnami, sztabkami, również „tatarskimi‖), zaś na jej terytorium docierało szerokie spektrum obcych monet: groszy praskich (począwszy od emisji Wacława II, często z obrzynanymi brzegami, kumulowanych w celach zgromadzenia większej ilości kruszcu), monet polskich, włoskich, węgierskich, i oczywiście, monet ordyńskich (co ciekawe, stosunkowo nielicznych; por. Козубовський 2016). 210 W źródłach pisanych znajdziemy wzmiankę z 1320 r. o wykorzystywaniu praskich groszy w międzynarodowych stosunkach handlowych: książę Andrzej Juriewicz miał zmienić podatek od sprzedaży bydła dla krakowskich kupców z 3 na 1 grosz (Акти та документи...., 161; Козубовський 2016, 39-40). Czeska moneta miała zdaniem tego badacza służyć przede wszystkim do przetopu (Козубовський 2016, 42). 211 Wiedza o pieczęciach ostatnich Romanowiczów pochodzi jednak nie z wykopalisk archeologicznych, a z badań konkretnych dokumentów - posiadamy pieczęci (woskowe odciski) przywieszone do dokumentów. Pieczęci Bolesława-Jerzego, znane są z dokumentów z 1325, 1327, 1334 і 1335 r. Z kilku woskowych odcisków znana jest też pieczęć Jerzego I Lwowicza, którą posłużył się w 1316 r. jeden z jego synów: Andrzej lub Lew (Книш 2010, 258). Na pieczęci z 1316 r. z jednej strony widnieje postać stojącego wojownika z włócznią i tarczą, z drugiej zaś lew. Na wyraźnie już „zachodnich‖ pieczęciach Jerzego II znajduje się tronujący władca i łacińskie napisy oraz jeździec na rewersie. (Болеслав-Юрий ІІ... 221-290). Pojawienie się pieczęci w Europie Środkowo-Wschodniej wiąże się z przemianami kulturowymi towarzyszącymi chrystianizacji, zwłaszcza z powiększaniem się kręgu cywilizacji bizantyjskiej. W porównaniu z liczbą znalezisk pieczęci emitowanych przez miejscowe elity Rusi, Bułgarii czy Serbii, w X-XIII w., na terenach monarchii Arpadów, Piastów i Przemyślidów pieczęci występują rzadko (Wołoszyn et al. 2015, 151-152). Ze znanych z terenu Rusi egzemplarzy pieczęci, na X–XI w. datowane są tylko 2 bulle książęce (Янин 1970, 34–41, № 1, 2), zaś przeważająca część znalezisk pochodzi z XII-XIII w. Najliczniejszą grupą z nich są pieczęci z wizerunkami świętych, pozbawione imion książąt – za N. P. Lichačovem przyjmuje się, iż przedstawiony na pieczęci święty odpowiada imieniu chrzestnemu emitenta bulli. Pieczęci takie oraz pieczęci dostojników kościelnych, znaleziono np. w Bełzie, Czermnie, Drohiczynie, Haliczu, Trepczy i Dźwinogrodzie (Ginalski 2001, 352; Wołoszyn et al. 2015, 149; Коваль 2017; Янин 1970, 80, 184-186, 188, 222). Co do pieczęci Romanowiczów – znany jest jeden egzemplarz z wizerunkiem lwa, przypisywany Lwu Daniłowiczowi (Однороженко 2009, 5). Liczniejsze są pieczęci ostatnich Romanowiczów, znane już od początku XX w. (por. Болеслав-Юрий ІІ....221-222, tabl. VI-VII)211. Przy okazji rozważań o pieczęciach ostatnich Rurykowiczów wspomnieć należy o kwestii domniemanych pieczęciach miejskich z 1. połowy XIV w. W 1906 r. М. Hruszewski opublikował uszkodzoną woskową pieczęć z pisma niemieckiej gminy Włodzimierza z 1324 r., skierowanego do mieszkańców Stralsundu. Na pieczęci tej znajduje się przedstawienie św. Jerzego na koniu. Niektórzy badacze przypuszczali, iż mogła być to pieczęć niemieckiej gminy we Włodzimierzu, jednakże zdaniem większości mogła być to nieznana pieczęć Jerzego Lwowicza (Дашкевич 1997, 8-9; Книш 2010, 259-260). Pieczęci miast takich, jak Lwów, Przemyśl i Włodzimierz, są poświadczone od 2. połowy XIV w., choć zapewne motywy heraldyczne i symbole poszczególnych miast pojawiły się jeszcze w czasach Romanowiczów (por. Gumowski 1960; Маркевич 1969; Однороженко 2009). Z tematyką sfragistyczną i symboliką heraldyczną stosowaną przez Romanowiczów związane są poniekąd „bojarskie‖ pierścienie pieczętne (zazwyczaj z napisami na tarczy), które znamy nie tylko z odcisków212, ale i zachowanych egzemplarzy. Pierścienie pieczętne z terenu ziemi halickiej posiadają zazwyczaj schematyczne przedstawienie ptaka oraz, niekiedy, napis zdradzający imię właściciela. Kilka takich znalezisk pochodzi również z obszaru południowo-zachodniej Rusi, m. in. z Tustani, Trembowli i Żydyczyna i datowane są na kon. XIII(?)-XIV w.213 (por. Зарубій 2000, 53-55; Миська 2016; Мусин 2016). 212 Zdaniem badaczy (Болеслав-Юрий ІІ ... 220; Миська 2016, 6) odciski takich właśnie pieczęci bojarskich dołączone zostały do dokumentów Jerzego II z 1334 i 1335 r. Na pieczęciach ruskiego bojarstwa 1. połowy XIV w. często spotykanym motywem heraldycznym jest ptactwo, zapożyczone być może z pieczęci węgierskich (por. Мусин 2016). 213 Kwestia datowania tych zabytków na koniec XIII w. jest niepewna, gdyż halickie pierścienie pieczętne znane są ze skarbu z Demidowa (obecnie przechowywanego w LMH), datowanego monetami Jana Luksemburskiego na 1. połowę XIV w., oraz z odcisków takich pieczęci z dokumentów księcia Jerzego II (Зарубій 2000, 52-54). 214 M. Wołoszyn i A. Bochnak (2016, 353) dopuszczają istnienie drewnianych „protoplomb‖ analogicznych do przedmiotów znajdowanych w Nowogrodzie. Kolejną grupą zabytków sfragistycznych są pomby typu drohiczyńskiego, czyli niewielkie (o średnicy ok. 1-1,5 cm) koliste lub nieregularne płytki ołowiu. Pomiędzy dwoma takimi płytkami umieszczano nić, a następnie łączono wytłaczając na nich znaki. Choć związek zabytków zwanych „plombami‖ z handlem wydaje się oczywisty, w nauce od dawna toczy się dyskusja co do szczegółów ich zastosowania (por. Liwoch 2015). Ostatnimi czasy badacze, sięgając do relacji kupców arabskich, skłonni są łączyć plomby typu drohiczyńskiego z pieniądzem skórkowym, z handlem lub systemem poboru podatków, raczej nie z dyplomacją (por. Wołoszyn, Bochnak 2016). Chronologię plomb drohiczyńskich zazwyczaj zamyka się w przedziale XII–XIII w. (dopuszczając pojawienie się ich jeszcze w XI w.)214. (Piotrowski, Kępka, Żuchowska 2009, 132; Liwoch 2015, 237). Na plombach pojawiały się m. in. znaki Rurykowiczów (głównie dwuzęby) i inne znaki geometryczne, uznawane za symbole magiczne, religijne, własnościowe, fiskalne lub po prostu „znaki producenta‖ (Белецкий 1999; Piotrowski, Kępka, Żuchowska 2009, 132-133). Niezwykle ważną dla datowania stanowisk osadniczych, zwłaszcza tych umocnionych, kategorią zabytków metalowych są militaria i elementy oporządzenia jeździeckiego215. W obliczu mnogości tego materiału zabytkowego i jego zróżnicowania, po raz kolejny autorka rozpocznie od zabytków „otwierających‖ omawiane w pracy stulecie i ograniczy się do jedynie kilku grup uzbrojenia. Zabytki wprost utożsamiane ze śladami ataków mongołów na grody ruskie są stosunkowo liczne, lecz często niepublikowane lub jedynie wspominane w sprawozdaniach z badań216. Militaria proweniencji stepowej, łączone z najazdami mongolskimi z terenu Polski, zebrał w skromnym (i pisanym chyba pospiesznie)217 katalogu W. Świętosławskiego (1997). Do pracy Świętosławskiego obecnie dodać można kilkanaście egzemplarzy takiej broni z Małopolski, w tym Podkarpacia, i incydentalnie z innych regionów Polski (por. np. Каминськая 2015; Liwoch 2016; Kotowicz 2018; Wojenka 2018). Groty „typu mongolskiego‖ znane są z wielu stanowisk południoworuskich, wśród których to obiektów znajdziemy takie, które najprawdopodobniej zostały najechane (i najprawdopodobniej zniszczone) właśnie przez Mongołów np. Gródek (Wołyń; Kuśnierz 2006), Trepcza (Sanok; Ginalski 2001, 372-373; Ginalski, Kotowicz 2004; Kotowicz 2004, 215 Zabytki tej kategorii związane są ze nie tylko ze stanowiskami osadowymi, lecz często są też to tzw. znaleziska luźne. Jak udowodnił J. Poleski (1992, 15- 28), w odniesieniu do okresu wczesnego średniowiecza okazy broni i elementy oporządzenia jeździeckiego z Małopolski przedstawiają różny, zazwyczaj nieduży, stopień „czułości chronologicznej‖, wynikający z pewnej unifikacji typów uzbrojenia występującego na danym terenie, braku regularnej publikacji znalezisk i niewielkiej liczny znalezisk z tzw. zespołów zwartych (w których wystąpiły inne zabytki datujące), a w końcu i braku informacji o kontekście odkrycia wielu zabytków, jak i z faktu tworzenia typologii poszczególnych typów uzbrojenia częściowo na podstawie materiału porównawczego z innych, nieraz odległych ziem. 216 Znaleziska takie pochodzą np. z Pleśnieska, Dźwinogrodu i Halicza. Jak wspomniał we wstępie do omówienie odkryć w Horodnicy V. Petehyryč (1983, 47), w przypadku innych grodów ziemi halickiej nie ma przekonywujących śladów najazdu mongolskiego. Nawet w w monografii jednego z „klasycznych‖, usłanych ludzkimi szkieletami (których kości nosiły ślady nagłej śmierci) grodów zniszczonych przez Mongołów, czyli Rajkowieckiego Horodyńča, licznie występujące tam uzbrojenie mongolskie potraktowano w monografii stanowiska po macoszemu (por. Гончаров 1950). Nieco lepiej opracowano znaleziska broni ze zniszczonego przez Mongołów Horodyńča k. Szepetivki (utożsamianego niegdyś z Izjasławlem), ale skupiono się głównie na broni siecznej i obuchowej (Каргер 1965; Kирпичников 1975; 1978). Gdy zwrócimy uwagę na listę stanowisk związanych ze znaleziskami koczowniczej broni miotającej w klasycznej pracy A. Medvedeva (1966, 105-107) zauważymy, iż tylko 17 stanowisk grodowych z terenu całej Rusi posiada dopisek „zniszczony przez Mongołów‖ (z datą lub bez). Dopisku takiego nie posiada np. Kijów. Na liście tej znajdują się jedynie 2 grody Rusi Halicko-Wołyńskiej: Pleśniesk i Izjasławl (a właściwie Horodyńče k. Szepietówki). Jak widać, Medvedev w swej pracy uwzględnił jedynie stanowiska położone w granicach byłego ZSRR. Stworzenie nowego katalogu znalezisk broni koczowników XIII-XIV w. znacznie lepiej pozwoliłoby prześledzić zasięg działalności militarnej Mongołów (ewentualnie innych wojowników posługujących się zapożyczoną od nich bronią). 217 Trepcza, uznawana za pierwszy latopisowy Sanok, pojawia się w katalogu jako Trzebocza (Świętosławski 1997, 64). 47), Czerwień (por. Kuśnierz 2005; 2012), Sutiejsk (Kotowicz 2013, 68-70, 74, tabl. 82-84) czy położone „u wrót‖ Wołynia Horodyńče218 w obw. chmielnickim. Pojedyncze egzemplarze mongolskich grotów znane są także z innych centrów Rusi Romanowiczów (np. Chełma, Przemyśla, Włodzimierza Wołyńskiego, Peresopnicy; Świętosławski 1997; Каминськая 2015, 244; Терський 2006b, rys. 4, 13), a także z wielu anonimowych grodzisk (np. zabytki z Horodnicy i zbiór grotów z Čornivki; Петегирич 1983; Возний 2014). Groty strzał typu mongolskiego znane są również z terenów Białorusi (tradycyjnie uważanej za ziemię oszczędzoną przez Mongołów, dla których przeszkodę stanowić mogły rozległe bagna poleskie), jednakże badacze nie wykluczają użytkowania takich strzał przez ludność miejscową (Плавінскі 2013, 63-64). O stosunkowo szybkim przejmowaniu elementów uzbrojenia (w którego przypadku mniejsze przecież znaczenie mają walory estetyczne, a najważniejszą cechą jest skuteczność) poświadcza opis wjazdu Daniela Romanowicza do Pożonia, kiedy już około 1247 r. książę ruski, sam ubrany z przepychem i z przytroczoną szablą oraz kołczanem, (...) przyszedł (...) przygotowawszy jak na bój ludzi swoich. Niemcy zaś dziwili się uzbrojeniu tatarskiemu. Były bowiem konie w liczinach w kojarach skórzanych i ludzie w jarykach i biła od pułków jego światłość, od oręża blasku (...); Kronika.... 183-184, przyp. 961 i 962, 183 i 965 i 966, 184; Каминськая 2015, 236). W temacie broni miotanej nie można pominąć grotów bełtów kusz, stosowanych zarówno przez stepowych najeźdźców, jak i obrońców grodów. Kusza, uznana przez A. Nadolskiego (1954, 62) za typową broń Zachodu, pojawiła się na ziemiach polskich już XII w. (Nadolski 1954, 62). Bełty kuszy z terenu Rusi datowane są od XII/XIII w. (wzmianki w źródłach pisanych dotyczą głównie 1. połowy XIII w.), broń tę znać mieli również również Mongołowie, przynajmniej od wieku XIII w. (Плавінскі 2013, 68; Медведев 19966, 90). Była to broń na tyle skuteczna, iż w błyskawicznym tempie rozprzestrzeniła się szeroko na terenie całej Europy Wschodniej. Na obszarze Białorusi bełty kuszy pojawiają się na stanowiskach z 2. połowy XIII-XIV w., przy czym najczęściej na stanowiskach bałtyjskich (Плавінскі 2013, 68-70). Według klasyfikacji A. Medvedeva (1966, 95) „mongolskim‖ typem bełtów z połowy XIII w. były bełty z trzpieniem o kwadratowym lub romboidalnych przekroju (typ 13 i 14). Groty bełtów z trzpieniem stały się zresztą typowym dla późnego średniowiecza znaleziskiem, na podstawie którego trudno jest wnioskować o przynależności etnicznej wojowników wystrzeliwujących je (Nadolski 1954, 65; Каминськая 2015, 234-236). Jak wnioskuje na podstawie znalezisk 218 Niegdyś uznawane za najechany przez Mongołów latopisowy Izjasławl (Каргер 1965), obecnie łączone przez niektórych z również napadniętym w końcu 1240 r. Kamieńcem (por. katalog). elementów kuszy i przekazów pisanych (np. relacji Carpiniego) A. Fedoruk (2014a, 53-54), kusza (zwana w źródłach samostrzałem)219 była uznawana za jedną z najskuteczniejszych broni w walce z Mongołami. 219 Również KHW wspomina o użytkowaniu samostrzałów przez Rusinów np. w 1260 r., gdy Burundaj przyszedł pod Chełm i żądał zniesienia wałów grodu cyt. „nie zdołali wojowie jego [Burundaja] niczego [uczynić], byli bowiem w nim bojarzy dobrzy i ludzie dobrzy i umocnienie grodu krzepkie, machiny miotające i samostrzały‖ (Kronika... 210-211). Nie jest to oczywiście jedyna wzmianka o samostrzale – pod 1252 r. pojawia się on jako broń stosowana przez Niemców (z Rygi; Kronika... 186). 220 Recepcja broni wschodniej i ewolucja jej zastosowania widoczna jest dobrze np. w historii w uzbrojenia polskiego (więcej na ten temat por. Kotowicz, Michalak 2006). Kolejną grupą militariów datujących, związanych z przybyszami z Wielkiego Stepu zdają się być topory trzpieniowate o wachlarzowatym ostrzu. Rozmieszczenie ich znalezisk na trasie pierwszego najazdu mongolskiego sugeruje ich pojawienie się na Rusi południowo-zachodniej w1240-1241 r., lecz znane są też egzemplarze datowane na XIV, XV, a na ziemiach polskich nawet na pocz. XVI w., co świadczyć może o ponownym „przyjęciu się‖220 broni orientalnej na miejscowym gruncie (por. Kotowicz 2006, 35-37). Stosunkowo popularną na Rusi, również wywodzącą się ze środowiska koczowniczego, była broń obuchowa: kiścienie i buławy. O ile niewiele posiadamy informacji o kiścieniach spotykanych na stanowiskach późnośredniowiecznych interesującego nas regionu (por. Кирпичников 1966b, 65), tak buławy brązowe, datowane z reguły na XII-1. połowę XIII w. (Liwoch 2006, katalog; Возний 2009, 1, 257), spotykane były i w czasach późniejszych - weryfikację poglądów na temat tych zabytków przeprowadził swego czasu R. Liwoch (2006). Zdaniem tego badacza na terenie Rusi Halickiej w XIII-XIV w. spotykane mogą być buławy typu Tustań, broń pochodzenia węgierskiego, użytkowana w XII-XIV w. (Liwoch 2006, 68, 74). Stosunkowo częstymi znaleziskami z południowo-zachodniej Rusi, związanymi z późnośredniowiecznym oporządzeniem jeździeckim, są ostrogi o bodźcu gwiaździstym, które zdaniem I. Voznego (2009, 1, 258) datować można już od XII w. (przy czym, wczesne odmiany takiego typu ostróg na ziemiach sąsiadujących z Rusią np. w Małopolsce, datowane są od wieku XIII w., por. Kołodziejski 1985, tabl. 1, 170), jednak rozpowszechnienie się takich ostróg na Rusi widoczne jest od 1. połowy XIII w. (gwiazdkę ostrogi znaleziono np. w Gródku nad Bugiem; Kuśnierz 2006, tabl. VI, 87, 90). Na większości stanowisk zawartych w katalogu ostrogi z kółkiem gwiaździstym są wyznacznikiem późnego średniowiecza (pojawiają się w warstwach i zespołach datowanych na 2. połowę XIII-XIV w. w Bełzie, Chełmie, Hrubieszowie, Sanoku, Tustani etc.; por. katalog). Unifikacja oporządzenia jeździeckiego (ostróg, a także strzemion i wędzideł) w XIII-XIV w. po obu stronach Sanu i Bugu związana była, zdaniem badaczy, ze zmianą dosadu konia (Kotowicz 2018, 99). II.5.3. Źródła pisane Dokładny obraz poszczególnych grodów, zarysowany w przekazach pisanych, umówiony i zanalizowany zostanie w kolejnym rozdziale, zaś w tej części pracy omówiona zostanie rola źródeł w zakresie datowania i określania funkcji stanowisk grodowych. W pierwszej kolejności, ze źródeł historycznych czerpać możemy informacje na temat czasu i inspiratora budowy danego grodu, niejednokrotnie podane z datą (lub choć danymi orientacyjnymi): informacje takie w XIII w. dotyczą grodów takich, jak Chełm czy grupy inwestycji budowlanych Włodzimierza Wasylkowicza (Kamieniec nad Leśną, Raj, Kobryń etc.)221. W kilku przypadkach natrafiamy na wzmianki dotyczące elementów składowych grodów i ich otoczenia (dwory, świątynie, klasztory, mosty), podane są daty fundacji grodowych cerkwi, czy w końcu znaleźć można informacje o składzie etnicznym mieszkańców grodu. Kolejne istotne informacje źródłowe, dotyczące grodów, to dane o zniszczeniu danego założenia obronnego w czasie najazdów mongolskich – w latopisach znajdziemy bowiem nazwy grodów leżących na trasie przemarszu wojsk Batu-Chana. Mimo uśmiercenia przez Mongołów części ludności (np. Brześcia czy Włodzimierza), na podstawie źródeł można skonstatować nieprzerwane funkcjonowanie największych ośrodków o charakterze miejskim: Halicza, Przemyśla, Łucka, czy właśnie Włodzimierza Wołyńskirgp i Brześcia (por. katalog). Kolejnym aspektem dziejów grodów, odnotowanym w źródłach pisanych, są potwierdzone rozbiórki wałów niektórych grodów, jako rezultat zastosowania się władców do wymogów najeźdźców mongolskich wobec swoich lenników 1259-1260 r. Zniesiono wówczas umocnienia Daniłowa, Stożka, Lwowa, Łucka i Włodzimierza (Kronika.... 210). Ponadto, o funkcjonowaniu wielu grodów o charakterze miejskim przed 1340 r. wnioskuje się na podstawie polskich źródeł aktowych. Ze źródeł ruskich, ale nie tylko, pochodzi cały szereg nazw geograficznych, głównie grodów, które nie zostały jeszcze „zagospodarowane‖ przez historyków i archeologów (por. katalog cz, III). Wśród źródeł opisujących czasy rządów Romanowiczów znajdujemy źródła niepewne np. latopisy klasztorne i pomianniki, grupę tzw. „gramot księcia Lwa‖, gdzie występują m. in. klasztory w Przemyślu i Spasie (por. Kamińska 2018, 263, 293), oraz inne dzieła historiograficzne (np. 221 Wszystkie wymienione w poniższym podrozdziale grody zostały omówione w katalogu. źródło dotyczące Szczebrzeszyna, por. katalog) zawierające często elementy legendarne oraz kompilacje różnoczasowych imion, dat i wydarzeń, toteż należy odnosić się do nich ostrożnie. Na koniec wypada wspomnieć jeszcze o zabytkach ruchomych o zabytkach ruchomych z różnego rodzaju napisami lub związanymi z pisaniem. Gramoty brzozowe znane są głównie z Nowogrodu i innych grodów północy. Zazwyczaj brak ich w materiale archeologicznym ze stanowisk wołyńskich czy kijowskich, lecz niezupełnie oznacza to, iż na południu222 nie użytkowano taniego nośnika tekstu, jakim była kora brzozowa. Z grodów na interesującym nas obszarze pochodzą drobne zabytki „epigraficzne‖ (poza wspomnianymi już enkolpionami), na podstawie których wnioskować można o przynależności etnicznej, płci, a nawet statusie społecznym ich właścicieli, np. rękojeść noża z Drohiczyna (por. Poppe 1957), przęślik z Czermna (Wołoszyn et al. 2016) czy przęślik przęślik z napisami i kawałki drewna z napisami z Dźwinogrodu (Гупало 2011), a także graffiti na przedmiotach z Łucka (Tерський 2006, rys. 162, 190). Wspomnieć także należy o np. denarach cyrylickich przypisywanych Bolesławowi Chrobremu (Piotrowski 2009, 76). Wśród zabytków związanych z pismem, charakterystycznych dla obszaru Rusi (ale występujących także na ziemiach polskich, niekiedy uznawanych za importy) znajdziemy m. in: stilusy, czyli rylce służące do pisania na tabliczkach woskowych i, możliwe, innych powierzchniach (por. Piotrowski, Kępka, Żuchowska 2009, 129-130). Wśród rylców znalezionych na obszarze południowo-zachodniej Rusi wyróżnia się egzemplarz zwieńczony łopatką z „półksiężycem‖, znaleziony w Peresopnicy i datowany na 2. połowę XIII w. (Tерський 2000a, 169; 2000b, 197). 222 Trzy brzozowe gramoty odkryto pod koniec lat 80. XX w Dźwinogrodzie nad Białką (Мельник 2011). Kolejne odkrycia pochodzą z Buska, gdzie w 2008 r. P. Dovgan’ odkrył gramotę z XII w. oraz pozbawiony napisu zwitek kory brzozowej (Довгань 2009, 27; Дзендзелюк, Льода 2009). II.5.4. Dendrochronologia, C14 i inne metody datowania bezwzględnego Pragnieniem chyba każdego naukowca jest uzyskanie jak najdokładniejszych odpowiedzi na stawiane przez siebie pytania. W przypadku archeologii takimi pytaniami są często jest: „kiedy?‖ lub „od kiedy?‖ i „do kiedy?‖, więc możliwość uzyskania dokładnych przedziałów czasowych lub nawet dat rocznych. Możliwość uzyskania odpowiedzi na te kluczowe pytania na postawie analizy próbek materiałów takich, drewno czy węgle drzewne, jest dla archeologa niezwykle istotna. Metoda datowania dendrochronologicznego jest szczególnie istotna właśnie dla stanowisk grodowych, gdyż (przy dobrym stanie próbek drewna) pozwala na uzyskanie dat rocznych poszczególnych faz konstrukcji wałów. Jak słusznie zauważył T. Dzieńkowski (2014, 63), w zasadzie jedynym z punktu widzenia archeologa mankamentem datowania metodą dendrochronologiczną jest fakt , iż uzyskane w ten sposób daty odnoszą się najczęściej do początków użytkowania obiektów (ewentualnie ich rozbudowy lub naprawy), nie dotyczą zaś zupełnie schyłku funkcjonowania założeń obronnych (Krąpiec, Ważny 1994; Krąpiec, Zielski 2004). Powszechnie stosowaną, lecz mniej dokładną metodą, do stosowania której zalecane jest pobieranie szeregu próbek dla uzyskania serii dat, jest datowanie metodą radioaktywnego węgla (izotopu 14C). Próbkami do analizy C14 mogą być rozmaite materiały organiczne (np. drewno, węgiel drzewny, ziarna, kości, róg etc.). Ze względu na charakter rezultatów tej metody (metodą tą uzyskuje się przedziały czasowe, nie daty) i inne zastrzeżenia względem jej dokładności, w odniesieniu do średniowiecza metoda ta cieszy się umiarkowanym entuzjazmem badaczy (np. w porównaniu z wynikami, jakie przynieść badaniu grodów dendrochronologia; por. A. Walanus, T. Goslar 2004; Dulinicz 2001, 35). Stosunkowo nową jakością w badaniach średniowiecza jest datowanie ceramiki metodą termoluminescencyjną (TL), choć sama metoda powstała już na przełomie lat 50. i 60. XX w. W ujęciu ogólnym, metoda TL to jedna z fizycznych metod datowania bezwzględnego bazująca na przemianach promieniotwórczych radioizotopów obecnych w skorupie ziemskiej, więc w przypadku w archeologii badanym materiałem są ułamki ceramiki naczyniowej i budowlanej, fragmenty glinianych pieców i polep, a także przepalone krzemienie). Jako wiek termoluminescencyjny zabytków z gliny lub przepalonych kamieni rozumiany jest okres, jaki upłynął od chwili wypalenia (dla wyrobów z gliny) lub przepalenia (dla krzemieni; Buko, Dzieńkowski, Kusiak 2008, 26). Spośród stanowisk Rusi południowo-zachodniej metodą tą datowano próbkę materiałów z wykopalisk w Busównie. Rezultaty badań TL potwierdziły przydatność tego rodzaju analiz i słuszność obserwacji archeologów (datowaniu poddano materiał z 2 faz stanowiska), jednak z pewnymi nieścisłościami, co podkreśla jak ważne jest analizowanie wielu próbek, a także rozmaitych metod mogących zawężać zakres błędu (Buko, Dzieńkowski, Kusiak 2008, 40-43). O ile badacze są zgodni, iż współpraca archeologów z przedstawicielami nauk przyrodniczych jest zjawiskiem naturalnym i pożądanym, uzyskanie relatywnie „pewnych‖ dat ograniczają często koszty badań. Dlatego z żalem trzeba stwierdzić, iż na tak ogromnym terenie, jakim było państwo Romanowiczów, datowanie tylko kilku grodów oparte zostało na wynikach metod datowania bezwzględnego i w związku z tym znakomita większość stanowisk grodowych z katalogu została datowana metodami „tradycyjnymi‖ wypracowanymi jeszcze w XIX w., na podstawie analizy źródeł archeologicznych, wskazanych w tej pracy w Katalogu grodzisk i tabeli podsumowująca tenże katalog223. 223 Na terenie Rusi południowo-zachodniej daty dendrochronologiczne uzyskano z próbek drewna np. z Bielska Podlaskiego, Brańska (Ważny 2001, tab. I, 32) Busówna i Czerwienia, czyli ze stanowisk położonych na obecnych ziemiach polskich. Wyjątkiem jest karpacki gród (zamek?) Tustań, lecz w przypadku tego stanowiska materiały z wyeksplorowanego obiektu (datowane według standardu południowopolskiego) – studni, pochodziły dopiero z XVI w. (Krąpiec 1998, 166; 2009, 619-620). II.6. Grody Rusi Halicko-Wołyńskiej w świetle analizy źródeł pisanych i archeologicznych Obraz sieci grodowej oraz charakterystyka i analiza porównawcza grodów południowo-zachodniej Rusi w X-1. połowie XIII i w 2. połowie XIII-XIV w. zaprezentowane zostaną głównie na podstawie analizy stanowisk zamieszczonych w katalogu pracy (czyli w dużym uogólnieniu, grodów ruskich znanych z kart źródeł pisanych). Ze względu na niezaspokajającą ciekawość historyka bazę źródeł pisanych, jak i niewystarczający stan badań archeologicznych, zarówno w przypadku przekazów pisanych, jak i danych archeologicznych konieczne jest porównanie grodów omawianego rejonu Rusi do innych, opisywanych w źródłach średniowiecznych grodów, jak i do lokalnego podłoża kulturowego w przypadku stanowisk archeologicznych z rozmaitych części tak rozległych i wewnętrznie zróżnicowanych krain historycznych, jak Wołyń i Ruś Halicka. II. 6.1. Obraz grodów Rusi Halickiej i Wołynia w źródłach pisanych X-XIV w. Jak już wspomniano, grodem na Rusi nazywano każdy typ zagrodzonej przestrzeni (z oczywistym wyjątkiem ogrodzeń posesji, zagród dla bydła i trzody chlewnej, a także drobiu i tym podobnych „ograniczeń‖ przestrzeni „niegrodowej‖), od obiektu schronieniowego po ośrodek o cechach miejskich. Wśród stanowisk grodowych X-XIV w. Rusi południowo-zachodniej wyróżnić można kilka grup: duże grody „państwowe‖ o cechach miejskich (stanowiące centra rzemiosła, handlu, życia społecznego i kulturalnego, a także siedziby władzy świeckiej i duchowej), grody prywatne książąt z dynastii Rurykowiczów i własności bojarskie oraz założenia o charakterze militarnym i kontrolnym nad wewnętrznymi i zewnętrznymi szlakami komunikacyjnymi (nazywane często w literaturze „strażnicami‖). Formę grodu przybierały też niektóre klasztory (por. Kamińska 2018; tam starsza literatura). W tym rozdziale w pierwszej kolejności omówione zostaną grody o cechach miejskich224 – założenia mieszczące wewnątrz swych umocnień ośrodki władzy i administracji świeckiej oraz duchownej, skupiające wokół siebie ludność (trudniącą się handlem, rzemiosłem czy rolnictwem) nie tylko ruskiego etnosu225. Dokładne opisy grodów – 224 Pojęcie grodu o cechach miejskich (w literaturze archeologicznej nazywanego niekiedy także ośrodkiem wczesnomiejskim lub protomiastem) nie jest równoznaczne z miastem lokacyjnym. 225 W świetle narracji PML w dużych grodach ruskich, zasiedlonych w dużej mierze przez Słowian, w inicjalnym okresie ich funkcjonowania, nie powinna dziwić obecność Waregów i pierwszych duchownych pochodzenia greckiego. W miastach ruskich przebywali też łacinnicy, posiadający swoje świątynie (np. znana ze smoleńskich gramot Niemiecka Bożnica, por. Раппопорт 1982, 87). W źródłach dotyczących Rusi Romanowiczów również pojawiają się wiadomości o obcokrajowcach przebywających w grodach ruskich na stałe. W Chełmie osiedlili się np. Niemcy i Lachowie (Kronika... 205), zaś po Włodzimierzu Wasylkowiczu płakali włodzimierscy Żydzi, Niemcy i „surożanie‖ (kupcy włoscy?; Kronika... przyp. 1782, 257). Ludność żydowska przebywała na terenie Rusi (w tym Rusi południowo-zachodniej) co najmniej od XI w., co poświadczają przekazy Ichuda ha-Kohena i Qalonimosa; Źrodła hebrajskie... 37, 41-44, 65-59). 226 Np. Pole Rożni w ziemi halickiej, wspomniane dwukrotnie w XII w. w Latopisie ławrientijewskim (Лаврентьевская... стб 270, 311) , znane z Kroniki halicko-wołyńskiej Bużkowskie Pole (Kronika... 240), czy chociażby sławne Kulikowe Pole na którym Dymitr Doński rozgromił Tatarów w 1380 r. 227 W rozdziale tym pominięta zostanie analiza walorów obronnych położenia samego grodu lub jego obronność zawarta w nazwach grodów, gdyż w tym celu powstały słowniki etymologiczne i osobne prace poświęcone onomastyce ruskiej (tam też należy szukać genezy nazwa typu Dzwinogród, Ostróg, Murawica, Stołpie etc.) np. Czapla 2011, Kowalczyk 1992, Makarski 1999, Етимологічний..., Нерознак 1983 i in. ich położenia, walorów obronnych i charakteru zabudowy, należą w źródłach do rzadkości – skoncentrowane na wydarzeniach politycznych latopisy ruskie i źródła z kręgu łacińskiego zawierają nieliczne tylko opisy oblężeń i walk w samych grodach (zgrupowania wojsk i bitwy często rozgrywały się na terenach otwartych, zwanych niekiedy polami226, walki miały też miejsce w pobliżu grodów, a także grabiono okoliczne wsie, nie próbując jednak atakować samego grodu), niemniej jednak w niniejszym rozdziale dokonana zostanie próba syntezy obrazu grodów Rusi południowo-zachodniej nakreślonego przez latopisarzy i kronikarzy. Zanim omówione zostaną sztuczne umocnienia wczesnych miast Rusi południowo-zachodniej i elementy ich przestrzeni wewnętrznej, uwagę zwrócić należy na ich położenie, choć przekazy źródłowe na temat naturalnych walorów obronnych grodów ruskich są nieliczne. Pod 1145 r. w źródłach znajdziemy informację o strategicznym, bagiennym położeniu Dźwinogrodu227 nad Białką (Latopis kijowski... 40). Na grody ruskie Brześć i Bełz zwrócił uwagę w swych Rocznikach... Jan Długosz. O ile Bełz został jedynie zdawkowo określony jako gród chroniony lepiej przez swe położenia, aniżeli sztuczne obwarowania (Roczniki... ks. X, 75), tak położeniu Brześcia poświęcony został stosunkowo szczegółowy zapis cyt. [Brześć] Jest bowiem bardzo dobrze zabezpieczony przez naturę ciągnącymi się daleko w kierunku Polski bagnami i błotnistymi trzęsawiskami, a nadto korytem rzeki Bugu, która w tym miejscu rzadko ma brody tak, że może być uważana za port i bramę do ziem ruskich (Roczniki... ks. IX, 330-331). Podstawowym elementem systemu obronnego każdego grodu były oczywiście wały, rozumiane jako element odgradzający przestrzeń osady od otoczenia. W okresie staroruskim, w odniesieniu do systemu obrony grodów, w źródłach pojawia się termin pochodny od słowa „gród‖ (gorod, grad) - gorodnja (l. mn. gorodni) oraz termin mu pokrewny – gorodnicy (rzemieślnicy je wznoszący). Gorodni powszechnie identyfikowane ze zrębowymi skrzyniami, izbicami228, stosowanymi zarówno do budowy wałów, jak i w okresie późnejszym - mostów (Poppe 1962, 10; Раппопорт 1956, 123-124). Na szczycie takich drewniano-ziemnych wałów znajdowały się osłony (rozumiane zazwyczaj jako mniej lub bardziej rozbudowane stanowiska dla obrońców grodu, zaopatrzone w przedpiersia) – tzw. zaboroły (l. poj. zaboroła lub zabrała, oryg. „на заборолѣхъ‖ we Włodzimierzu śmiertelnie raniony został Mścisław, syn Światopełka; Poppe 1962, 20-21; ДРСМЭ, 199, 563-565; Ипатьевская... стб 274). W Pateryku Kijowsko-Pieczerskim (źródle powstającym co prawda przez stulecia, począwszy od wieku XIII, lecz wpisującym się w dorobek szeroko rozumianej kultury staroruskiej) również wspomniano o drewnianych konstrukcjach wałach Włodzimierza Wołyńskiego w końcu XI w. (por. Pateryk... przyp. 254, 244, jest to odwołanie się do wydarzeń znanych już PML). Przez zaboroły w Uszycy w 1159 r. przeskakiwali smerdowie według Latopisu kijowskiego (w polskim tłumaczeniu nazwano je „grodzeniami‖ por. Latopis kijowski... 142). Kolejnym terminem związanym z umocnieniami jest ostrog (ostróg), rozumiany jako ostrokół, okół, umocnione podgrodzie (Poppe 1962, 47; ДРСМЭ, 563), lecz nie jest to jedyne znaczenie tego słowa. W późniejszych czasach ostróg oznaczać mógł gródek umocniony częstokołem (np. ostrogi kozackie). Ok. 1146-1147 r. książęta koalicji Wsiewołoda Olegowicza podpalili ostróg wokół Dźwinogrodu (Latopis kijowski... 43)229. Jak podsumowali zagadnienie terminologii umocnień grodowych, np. P. Rappoport (1956, 119-120) czy K. S. Nosov (2010, 30-31), do XIII w. częstokoły mogły być nazywane również tynem lub stołpem (bowiem w 1051 r. Jarosław Mądry: цр квь велику и манастырь . ѡградиша столпъємь por. Ипатьевская... стб 147)230, lecz zazwyczaj wszelakie umocnienia nazywane były po prostu „grodem‖ lub ścianą (стена), bez podawania szczegółów ich konstrukcji. 228 Choć źródła pisane z reguły milczą na temat budulca, występuje w nich zazwyczaj, od PML począwszy określenie „rąbania‖ grodów (por. np. Ипатьевская... стб 8, cyt. и сруби городокъ малъ), świadczące o tym, iż znakomita większość założeń obronnych grodów ruskich była drewniana (Раппопорт 1956, 118). 229 Oryg. пожгоша . ѡколо его. ѿ ѡстръгъ первъıи дн ь (Ипатьевская... стб 320). 230 Jest to również jedna z nielicznych wzmianek o umocnieniach staroruskich klasztorów. 231 Najwcześniejsze wzmianki na temat rowów dotyczą centrum wydarzeń politycznych X w., czyli Kijowa. Pod rokiem 975 wspomniany został „klasyczny‖ system umocnień Owrucza z rowem i przerzuconym przez niego mostem prowadzącym do bramy grodu, zaś w 980 r. Włodzimierz miał okopać się pod Kijowem podczas szturmowania grodu (w Kijowie bronił się wówczas Jaropełk) – były to umocnienia tymczasowe, lecz z perspektywy XII-wiecznego pisarza „jest rów [ten] po dziś dzień‖ (PML, 60-61). Fosy (rowy) towarzyszące wałom wspomniane zostały już w PML, zarówno jako urządzenia „stałe‖, jak i elementy tymczasowo wzniesionych umocnień231. Zagadnieniem terminologicznym, związanym z umocnieniami w postaci wałów i rowów wypełnionych wodą (lub ogólnie wód chroniących grody), są wspominane m. in. w Latopisie kijowskim (w kontekście ataku na Łuck)232 i KHW (Kronika....137) groble. W pracach poświęconych terminom architektonicznym, występującym w źródłach staroruskich, grobla oznaczać mogła: rów, fosę, wał, tamę, pomost, nasyp, wał usypany przez bagna (ДРСМЭ, 564; Раппопорт 1956, 114; Poppe 1962, 12). Jak twierdził P. Rappoport (1956, 114, 119-120), zarówno wały, jak i towarzyszące im rowy do XIII w. nie posiadały oddzielnych nazw, stąd właśnie w źródłach pojawia się zbiorcze ich określenie – grobla (do opinii tej przychylili się prawdopodobnie twórcy hasła w ДРСМЭ). Sam termin „rów‖ (ров) upowszechnił się dopiero w XVI w. (Носов 2010, 75), choć spotkać go można już PML (wspomniany już rów Włodzimierza w Dorogożyczach pod Kijowem por. Ипатьевская... стб 64) czy w Kronice halicko-wołyńskiej przy opisie oblężenia Sandomierza w 1260 r. (Kronika... 212; Ипатьевская... стб 853). 232 Cyt. Piesi zaczęli uciekać do grodu groblą (Latopis kijowski.... 84) oryg. бѣжащимъ же пѣшьцемъ к городу по гребли (Ипатьевская... стб 390). Tłumacze latopisu kijowskiego uznali, iż w przekazie chodziło o rów lub fosę (Latopis kijowski... przyp. 570, 84), jednakże zastanowić się można czy w przypadku położonego na terenach podmokłych nad Styrem Łucka nie łatwiej byłoby uciekać wałem, rodzajem suchego nasypu niż fosą. 233 W świetle Roczników... (ks. VII, 57) Jana Długosza, książę Daniel był na tyle sprawnym budowniczym, iż nawet w okresowo zajętym przez siebie Lublinie, w 1244 r. wznieść miał nie tylko murowaną wieżę z cegły, ale i nowe obwałowania zamku i grodu. Dyskusję na temat źródeł, którymi posługiwał się Długosz oraz stanu badań nad wieżą zamkową podsumował ostatnio J. Chachaj (por. 2019). 234 Cyt. вежа же средѣ города высока . коже бити с не ѡкрс тъ града под сздана каменеемь вь высотоу . е ı . лакотъ . создана же сама . девомъ тесанымъ . и оубѣлена ко сыръ . свѧтѧщисѧ на всеи стороны (Ипатьевская... стб 844). W odniesieniu do kolejnego elementu umocnień grodowych – wież – w źródłach staroruskich spotkać można kilka terminów (por. Раппопорт 1956, 135), z których w pierwszych wiekach piśmiennictwa ruskiego najczęściej stosowanym jawi się stołp, rzadziej zaś terminy wieża lub basznja. Najbardziej znanym przykładem zastosowania nazwy stołp na Rusi Romanowiczów jest „gródek‖ Stołpie, nazwa którego pochodzi od znajdującej się w nim wieży (Kowalczyk 1992, 49). Z epoki Romanowiczów pochodzi szereg informacji o wieżach grodowych. KHW wymienia powstałą za Daniela Romanowicza233 wieżę (wieżę)234 w Chełmie (drewnianą, ale na kamiennej podmurówce, pobieloną) oraz wzniesione w 2. połowie XIII w. murowane obiekty (stołpy) w Kamieńcu nad Leśną, Brześciu i Czartorysku, podając nawet ich wysokość (por. Kronika.... 206, 265, 268, 272). O wiele rzadziej wzmiankowane były w źródłach wieże drewniane, wkomponowane w system wałów grodowych, wzniesione z naturalnego w budownictwie grodowym surowca – drewna. Domyślnie drewniany element umocnień („wieże‖)235 Włodzimierza Wołyńskiego został wspomniany w PML, podczas szturmu grodu w 1097 r. (PML, 212), choć, jak twierdzą badacze ruskiej sztuki wojennej (Раппопорт 1961, 135-136, Носов 2010, 23), termin „wieża‖ w odniesieniu aż do 1190 r. nie odnosił się do elementu umocnień grodowych, lecz m. in. do swego rodzaju machin lub technik oblężniczych. 235 Cyt. Дв дъ [...] пустиша къ граду подъ вежами (Ипатьевская... стб 246-247). 236 Latopis kijowski... 105, 209; Лаврентьевская... стб 379, 461-463. Na temat Złotych Bram i ich cerkwi por. także Раппопорт 1982, 15-16, 56. 237 Latopis kijowski... 26. Jedna z bram perejasławskich posiadała cerkiew (nadbramną) św. Teodora, później zaś, według źródeł, dobudowano do niej „wał murowany‖ (PML, 161-162). Jest to jedna z rzadkich wzmianek na temat umocnień murowanych na terenue domongolskiej Rusi. 238 W Latopisie chodziło o bramy Nowogrodu Siewierskiego (Latopis kijowski... 50). 239 W piśmiennictwie staroruskim słowo „most‖ i jego pochodne (np. mostnicy) związane być mogło nie tylko przeprawami przez wodę, ale i np. z budowy dróg lub moszczeniem dowolnych powierzchni (Dąbrowski 2019, 299). W jednym kontekście drogi i mosty wystąpiły np. w PML, gdy chcący iść na Jarosława Włodzimierz Wielki rozkazał w 1014 r. cyt. „trzebić drogi i mościć mosty‖ (PML, 102) oryg. и рче Володимиръ . теребите путь и мосты мостите . хотѧше бо ити на Ӕрослава (Ипатьевская... стб 115). W XI w. mostowniczy stanowić mieli wysoce wykwalifikowaną grupę rzemieślników wykonujących prace inżynierskie związane z poczynaniami wojskowymi Jarosława Mądrego. Na pocz. XII w. (za panowanie Włodzimierza Monomacha) źródła odnotowują most przerzucony przez Dniepr – badacze przypuszczają, iż nie był to jeszcze most stały. Rzemieślnicy ruscy podczas akcji militarnych działali dość sprawnie, gdyż mosty przez Don przez bitwą na Kulikowym Polu (1380 r.) przerzucić mieli w ciągu jednej nocy (Szulta 2008, 85). 240 Szlaki handlowe na Rusi, od tych dalekosiężnych (np. od Waregów do Greków) po szlaki regionalne, opierały się w dużej mierze na sieci rzecznej. Łodzie z solą z Udecza (które zatonęły w Dniestrze) pojawiły się np. w Latopisie kijowskim (167-168), zaś w Pateryku Kijowsko-Pieczerskim (226-227) wspomniani zostali Bramy, czyli kolejne podstawowe elementy obwałowań grodowych (książęta mieli przecież „zamykać‖ się w grodach), z nazwy wspominane są stosunkowo rzadko (uwagę latopisarzy przykuły np. tzw. Złote Bramy w Kijowie i Włodzimierzu nad Klaźmą, obie murowane, z cerkwiami nadbramnymi236 czy np. bramy perejasławskie Bramy: Biskupia i Kniaziowa237 lub nowogrodzkie: Kurska i Czernihowska238). Z terenu Rusi Halickiej znana jest źródłom jedna z bram Halicza, która nosiła nazwę Niemieckiej (Kronika... 155), której nazwa nawiązuje do „etnicznej‖ grupy nazw bram grodowych, takich jak bramy: Lacka (Kronika... 161) i Ugorska w Kijowie (Latopis kijowski... 104). Z XII w. pochodzą wiadomości o 2 bramach Włodzimierza (Wołyńskiego): Grydszyna i Kijowskiej, położonej „podle łąki‖ (Latopis kijowski... 135). Z bramami oraz rowami (fosami) grodów ruskich związane jest naturalnie zagadnienie mostów239 i pomostów, a także innych przepraw przez wodę. Mimo, iż większość grodów zakładana była nad większymi lub mniejszymi ciekami wodnymi, a transport rzeczny odgrywał na Rusi rolę kluczową240, wzmianki źródłowe o mostach są nieliczne, gdyż narracja kupcy Haliccy i „łodzie z Przemyśla‖, grodu położonego nad stosunkowo niewielkim, w porównaniu do Dniestru czy Prypeci, Sanem. 241 Most (grodowy) w Łucku wspomniany został w Kronice halicko-wołyńskiej przy okazji nieudanego ataku Kuremsy ok. 1256 r. – grodzianie spalili wówczas rzeczony most, by nie dopuścić do grodu Mongołów (Kronika... 204). 242 W pobliżu Dorohubuża znajdować się miał most zburzony przez Włodzimierza Andrzejowicza (Latopis kijowski .... 177). 243 Za zwrócenie uwagi na ten przekaz dziękuję D. Dąbrowskiemu. 244 Ugolniki uznaje się za osadę wiejską w okolicach Halicza (Kronika... przyp. 462, 139). 245 Podobnie, jak w przypadku innych obiektów wykonanych z materiałów mniej trwałych niż kamień, choć nie ma pisemnych ani archeologicznych dowodów na istnienie mostów zwodzonych na Rusi, użytkowania ich już w XIII w. mie można zupełnie wykluczyć (por. Dąbrowski 2019, przyp. 19, 301). 246 W latopisach wspomniano przy tej okazji także tzw. vozvod (возвод), czyli „wzwód mostowy, urządzenie do uruchamiania mostu‖ (por. Poppe 1962, 5). źródeł skupiona była głównie wokół kampanii militarnych, lecz nie ich szczegółów „technicznych‖ – w konsekwencji mosty wspominane są zdawkowo, mimochodem, zazwyczaj przy opisie działań militarnych (por. Dąbrowski 2019). Za najstarszą wzmiankę o ruskim moście uchodzi zapis pod 975 r. w PML (60), dotyczący mostu, rowu (grobli) i bramy grodu Owrucz (ziemia kijowska). W odniesieniu do południowo-zachodniej części Rusi, znane są krótkie wzmianki o mostach (pomostach) grodowych np. w Łucku241 oraz rzecznych (most na Horyniu)242, nieznane są jednak szczegóły ich konstrukcji. Kolejnym „grodowym‖ mostem wspomnianym w źródłach (pod 1211 r.) był most w Szumsku, gdzie pojmano Romana Igoriewicza (Kronika... 107)243. Następnie, pod 1230 r., wspomniano (spalony) most na Dniestrze w pobliżu Ugolników244. Ze wzmianki z KHW z 1233 r. dowiadujemy się o moście przez Styr, położonym niedaleko Peremyla (Kronika... 139, 147; Dąbrowski 2019, 301-302). W Kronice pojawia się także pierwsza informacja o moście zwodzonym (z żurawiem), lecz dotyczy ona grodu polskiego245 - Kalisza (Kronika... 136). Ciekawe spostrzeżenie na temat braku informacji na temat mostów zwodzonych z terenów dawnej Rusi poczynił P. Rappoport - w Latopisie nikonowskim i woskriesienskim w XV w. wspomniano most zwodzony246 w Krzemieńcu, mieście już wówczas nie ruskim, a (cytuję:) „polsko-litewskim‖ (Раппопорт 1956, 134). Ostatnim „wodnym‖ zagadnieniem związanym z grodami (lub osadami otwartymi) są ulokowane w pobliżu nich innego rodzaju przeprawy lub wypłycenia koryta rzek, o których świadczyć mogły ich nazwy (np. Brody, Pław; por. katalog). Cerkwie prawosławne (i inne świątynie, nazywane np. bożnicami) w latopisach pojawiają się często, niekiedy są jedyny znanymi obiektami z poszczególnych grodów (np. Hrubieszówa247 czy Żydyczyna). Każdy większy („stołeczny‖) gród (np. Chełm, Halicz czy Włodzimierz) posiadał ich kilka. Sobory, czyli cerkwie katedralne, znajdowały się w Haliczu (sobór p. w. Zaśnięcia NMP), Włodzimierzu (sobór p. w. Zaśnięcia NMP, zwany też soborem św. Bogurodzicy), Przemyślu (?)248, Łucku (?)249, Chełmie (cerkiew św. Bogurodzicy, po przeniesieniu biskupstwa z Uhruska w latach 40. XIII w.; Kronika... 122-124; Скочиляс 2010). Źródła, wspominając grodowe cerkwie, podkreślają zastosowany do ich wzniesienia budulec (występują w nich sformułowania takie, jak „kamienna‖250 lub „białokamienna‖). Na tle tych przekazów wyróżniają się dość szczegółowe opisy świątyń chełmskich: cerkwi św. Jana Złotoustego (której okna upiększone były „szkłami rzymskimi‖), św. Trójcy, św. św. Kosmy i Damiana (cerkiew ta posiadać miała nawet sad) oraz cerkwi Bogurodzicy, zawarte w KHW (por. Kronika... 205-208). Z opisu tych świątyń wnioskować można, iż były to budowle wzniesione w duchu architektury bizantyjsko-ruskiej (więcej na temat analizy opisów cerkwi chełmskich por. Smorąg-Różycka 1999, 16-22). Na ostatnich kartach Kroniki podane zostały także elementy wyposażenia niektórych cerkwi, ofiarowane im przez księcia Włodzimierza Wasylkowicza (Kronika... 265-268). 247 Wzmianki źródłowe niejednokrotnie wspominają modlitwę do danych świętych, bez jednoznacznego ukazania na ich miejsce np. cyt. Данило (...) ѣдоущоу же емоу . до Гроубешева (...) самъ помоливсѧ ст моу Николѣ и реч воемь своемь. аще сами боудоуть Татарове . да не внıдеть оужасъ во срд це ваше (Ипатьевская... стб 830), w polskim tłumaczeniu: Daniel (...) jadąc zaś do Hrubieszowa (...) sam polecił się św. Mikołajowi i rzekł wojom swoim: „Jeśli sami będą Tatarzy, niechaj nie wejdzie zgroza w serca wasze (Kronika.... 195), stąd istnienie kilku obiektów, np. wspomnianej Hrubieszowskiej cerkwi (?) św. Mikołaja pozostaje dyskusyjne. 248 Źródła staroruskie nie wspominają o wezwaniu cerkwi wyniesionej do rangi soboru. W kwestii XIII-wiecznej eparchii przemyskiej i pierwszej katedry por. np. Скочиляс 2010, 149-152. 249 Informacja o biskupstwie łuckim pojawia sie w źródłach ruskich dopiero przy okazji spisu darowizn Włodzimierza Waylkowicza, pod koniec KHW (Kronika....266), jednakże zdaniem badaczy biskupstwo powstać mogło znacznie wcześniejm nawet w pocz. XIII w. (pewnym jest, iż przed 1282 r. pojawiło się ono w źrodłach greckich; por. Kronika... przyp. 1869, 266; Senyk 1993, 143; Голубинский 1904, 700; Купша 2011, 21). 250 Określenie to mogło jednak oznaczać nie tylko budowlę kamienną, lecz także ceglaną (ogólnie, murowaną; Poppe 1962, 26-27). 251 Według I. Panovej (2004, 44) źródła pisane z XI-XV w. zawierają ok. 70 wzmianek o takich pochówkach w 23 ruskich grodach. 252 Informację o miejscu pochówku księcia podał jedynie Jan Długosz (Roczniki... ks. IV, 370). Cerkwie grodowe (w tym klasztorne), od momentu pojawienia się na Rusi, występują w źródłach jako miejsca pochówków książąt i ich rodzin251 np. w Przemyślu spoczął Wołodar252, w Haliczu zaś np. Rościsław, syn Iwana Berładnika (w monastyrze św. Jana), Jarosław Ośmiomysł (w Soborze NMP), w Chełmie, w cerkwi Bogurodzicy złożono ciało Daniela Romanowicza i jego syna Szwarna, a we Włodzimierzu pochowano Włodzimierza Wasylkowicza253 i księcia litewskiego Wojsiełka (w klasztorze św. Michała; por. Kronika.... 224; Ипатьевская... стб 656, 665). W źródłach trudno jest znaleźć informacje o grodowych cmentarzach, miejscach pochówków na terenie otwartym, ale wspominane bywały obiekty sepulkralne, takie jak kurhany. Dawne mogiły, przypominające o wareskiej przeszłości grodów, były znanymi punktami krajobrazu grodowego (np. mogiły Askolda, Dira i Olega w Kijowie oraz Czarna Mogiła pod Czernihowem254, Mogiła Halicza). W przypadku Halicza dawny kurhan miał znaczenie szczególne, bowiem jak przekornie rzekł jeden z przywódców haliczan do Mścisława Niemiego cyt. „Książę, już na Haliczowej mogile posiedziałeś, to tak, jakbyś w Haliczu panował‖ (Kronika... 102). 253 Pogrzeb księcia (na tle innych latopisarskich relacji o śmierci przedstawicieli elit) został opisany bardzo szczegółowo - wraz z elementami obrządku pogrzebowego i aktem „zamurowania‖ grobu we włodzimierskim soborze (por. Kronika... 256, 264), na co zwróciła uwagę I. Panova (2004, 34-35). 254 Opisy ich położenia (z perspektywy rozplanowania tych grodów w XII w.) znajdziemy w PML (18) i w Latopisie kijowskim... (67). Place i targi - podobnie, jak inne elementy przestrzeni grodowo-miejskiej w źródłach pojawiają się sporadycznie, zazwyczaj przy okazji wydarzeń politycznych. Prócz swej funkcji handlowej, place (targowiska) spełniały rolę miejsc wieców (por. np. PML, 134). Place targowe znajdowały się zazwyczaj na płaskim, otwartym terenie poza granicami grodu (Тихомиров 1956,248-249). Pałace i dwory (możnowładcze, władycze, bojarskie) na Rusi położone były na terenie grodów lub poza nimi (czasem stanowić mogły osobne grody, o czym poniżej). Dwór oznaczał „dwór, zagrodę, zespół zabudowań mieszkalnych i gospodarczych‖ (Poppe 1962, 13). Pierwsze wzmianki o kijowskich dworach, rozumianych jako budynki rezydencjonalne (murowane lub drewniane), znajdujemy w PML, gdzie zastosowano terminy terem, dvor teremnyi (Ипатьевская... стб 44), i dvor (np. dwór Nikifora, Krasny, Jarosława i in.; PML, 223, 321). We Włodzimierzu znajdować się miał „dwór Wakiejowy‖ (cyt. оу дворѣ Вакѣевѣ, Ипатьевская... стб 236), do którego przewieziony został oślepiony Wasylko (PML, 205-207) i dwór bogatego (Niemczyna) Markołta, wspomnianego w KHW (Kronika... 224). W połowie XII w. „zamiejski‖ dwór książęcy (Władymirka Wołodariewicza) znajdować się miał w zakolu Sanu w pobliżu Przemyśla (Latopis kijowski... 114), drugi w Haliczu – na dworze tym znajdowała się cerkiew św. Zbawiciela (Spasa; Latopis kijowski... 121). Pewna sugestia na temat istanienia „domów‖ książęcych w Brześciu, Kamieńcu i Bielsku pojawia się także w KHW, gdy: pojechał Jerzy [Lwowicz] precz z grodu z wielkim wstydem, pograbiwszy wszystkie domy stryja swojego. I nie ostał się kamień na kamieniu ani w Brześciu ani w Kamieńcu, ani w Bielsku (Kronika... 270). Skoro termin „gród‖ (gorod, grad) nie oznaczał jedynie osady o cechach miejskich, przyjrzyjmy się obrazowi innych grodów znanych ze źródeł pisanych. Grody, jako własności (dwory) bojarskie ziemi halickiej to np. Gołe Góry, włość Klimjaty (Kronika... 143) czy Wisznia bojarzyna Filipa (Kronika... 141). Zagadnienie grodów prywatnych rozwinięte zostanie w części archeologicznej niniejszego rozdziału. Grodami najprawdopodobniej mogłyby być także niektóre rezydencje (dwory) książęce, położone poza granicami grodów stołecznych. Nazwy takich miejsc wystąpiły w KHW – za samodzielne dwory uznać można Gaj w pobliżu Łucka (cyt. Miejsce to było piękne i zabudowane różnymi budowlami. Cerkiew zaś była w nim przedziwnym pięknem jaśniejąca) i Raj255 (Kronika... 245, 250). Rezydencje te należały do Mścisława Daniłowicza i Włodzimierza Wasylkowicza. 255 Co ciekawe, jeden z położonych w pobliżu Kijowa dworów (należących do Jerzego Dołgorukiego), również nazywano „Rajem‖ (Ипатьевская... 489). 256 Termin крепость (twierdza, umocnienia), co prawda pojawił się w źródłach już w odniesieniu do 1097 r., a następnie pod 1219 r., lecz w stosunkowo późnych latopisach - woskriesieńskim i nikonowskim. Do XVI w. termin ten spotykany jest w źródłach rzadko (Носов 2010, 19, 21). Klasztory, położone w na terenie grodu, a także w bliższej lub dalszej odległości od grodu centralnego lub funkcjonujące samodzielnie w odosobnionym miejscu np. „na Połoninie‖ (Kronika.... 216) posiadać mogły własne urządzenia obronne lub przynajmniej wytyczone granice – z przywołanej już wyżej wzmianki z PML dowiadujemy się, iż w 1051 r. monastyr pieczerski obwiedziony został ostrokołem (Ипатьевская... стб 147). W źródłach wspominane były też inne elementy umocnień klasztorów, mianowicie ich bramy (por. np. w opisie ataku Połowców na klasztor pieczerski w PML, 178). W źródłach dotyczących Rusi Halicko-Wołyńskiej w zasadzie nie występują informacje na temat wyglądu klasztorów (dowodów na istnienie urządzeń obronnych monastyrów dostarczyły za to badania archeologiczne). Grody - rozumiane jako placówki typowo militarne chroniące duże ośrodki wczesnomiejskie, punkty graniczne, strażnice na szlakach handlowych, z rzadka definiowane były w źródłach wprost256, a o ich znaczenia wnioskować trzeba z kontekstu wzmianki (co, zdaniem autorki, doprowadziło do namnożenia w literaturze niezweryfikowanych informacji na temat poszczególnych grodów latopisowych i błędnego nazywania ich np. fortecami granicznymi257, wbrew ich położeniu geograficznemu, a czasem nawet w obliczu niemożności zidentyfikowania obiektu w terenie). Za obiekty o dużym znaczeniu militarnym można byłoby uznać stojące na drodze Burundaja Daniłów, Stożek i Krzemieniec, których umocnienia zmuszeni byli znieść książęta Lew i Wasylko (Kronika... 210). W przypadku latopisowych grodów Rusi południowo-zachodniej, o wiele więcej informacji o charakterze danego grodu są w stanie dostarczyć nam znaleziska archeologiczne. 257 Np. wspomniana już koncepcja tzw. dniestrzańskiej linia graniczna z XII-XIII w. ( „Wasyliew-Onut-Bakota-Uszyca-Kuczelemin-Kaljus)‖ w świetle obecnego stanu badań okazuje się być bardziej zróżnicowana chronologicznie i typologicznie, niż sądzili np. M. Hruszewski (1905a, 460-461) czy M. Kotljar (1998, 148), a za nimi i kolejni badacze (np. J. Kurtyka 2011, 93). 258 Por. Kronika.... 161 – grodzianie wznieśli nawet umocnienia wokół Cerkwi Dziesięcinnej; KHW wspomina też o kamiennej cerkwi na (głównym) sandomierskim grodzie, w której schroniła się (i zginęła) ludność (Kronika... 212), mongolski atak na Sandomierz opisał również Jan Długosz (Roczniki... ks. VII, 55). 259 Umcnienia takie stosowane były już od starożytności. Najbardziej znanymi wałami podłużnymi na Rusi były tzw. wały żmijowe, w odniesieniu do których w źródłach stosowano zazwyczaj termin „wał‖ (oryg. валъ; por. np. PML, 169; Ипатьевская... стб 434-435, Kowalczyk 1987, 24; SSS, t. VI, 303-309). 260 Oryg. Володимеръ же бѣ назадѣ сто оу города своим полкомъ . и начаша емоу повѣдати . ѡсѣкъ во лѣсѣ . полнъ люди и товара (Ипатьевская... стб 882). Miejsce to próbowano utożsamiać z miejscowością Osiek, położoną 28 km na południowy-zachód od Sandomierza (por. Szambelan 1989, 25), jednakże zdaniem autorki z kontekstu wzmianki wynika, iż schronienie to powinno być położone znacznie bliżej Sandomierza. Ostatnim zagadnieniem, któremu, zdaniem autorki, nie poświęcono dotąd wystarczająco wiele uwagi, są znane ze źródeł historycznych refugia i inne sposoby radzenia sobie ludności grodzkiej (i także wiejskiej) w obliczu niebezpieczeństwa. W mniejszym stopniu chodzi tu o wykorzystywanie budowli murowanych, choć wiadomo, iż w czasie najazdów ludność chroniła się w takich budowlach, głównie cerkwiach i kościołach (np. w odniesieniu do ataków mongolskich w Kijowie była to Cerkiew Dziesięcinna w 1240 r., a w 1259 r. ludność Sandomierza chroniła się w kościele NMP)258, a bardziej o konkretne urządzenia obronne: wały podłużne259 i grody schronieniowe. Wiadomości o takich obiektach pochodzą z ziem sąsiadujących z Rusią - wał podłużny („siedmiomilowy‖) chroniący ludność polską i jej dobytek przed zakonem krzyżackim został wspomniany przez Jana Długosza pod 1330 r. (Roczniki... ks. IX, 202). Również z epoki Romanowiczów pochodzi informacja o „osieku w lesie, pełnym ludzi i dóbr‖260 w pobliżu Sandomierza (Kronika... 233). Temat ten rozwinięty zostanie w części archeologicznej niniejszego rozdziału, niemniej jednak wart jest dalszych studiów historycznych. Podsumowując dostępne nam przekazy pisane na temat grodów, z perspektywy chronologicznej, charakter wzmianek o grodach ruskich X-XIV w. na terenie Rusi południowo-zachodniej podzielić można ogólnie względem ośrodka władzy (i związanej z nim osoby kronikarza, gdyż w odniesieniu do X-XII w. dysponujemy źródłami opisującymi wydarzenia na Rusi przede wszystkim z perspektywy kijowskiej, następnie pojawia się kronika Romanowiczów261, w XIV w. dominują zaś źródła obce. 261 Źrodło powstawało na dworze Romanowiczów (Kronika... 64). 262 Są to: Bełz, Brześć, Busk, Czartorysk, Czerwień, Dorohobuż, Dubno, Dźwinogród, Łuck, Ostróg, Peremyl, Przemyśl, Sutiejsk, Szepol, Trembowla, Turzysk, Włodzimierz, Wołyń, Wsiewołoż i Wygoszew (por. katalog). 263 W świetle przekazów pisanych przed 1240 r. powstały grody takie, jak Bakota, Chełm, Bykowien, Daniłów, Gródek, Drohiczyn, Gródek, Halicz, Jarosław, Krzemieniec, Lubaczów, Mikulin, Murawica, Peresopnica, Pleśniesk, Sanok, Stołp, Szumsk, Tychoml, Uściług, Wasiliew, Zbaraż, Udecz, Czeremin, Dźwinogród (tzw. Dźwonogród n. Dniestrem), Gołe Góry, Gnojnica, Izjasław z Kamieńcem („wschodnim‖), Kamieniec („wołyński‖), Kołomyja, Korczesk, Kuczelmin, Milsk, Mokleków, Myczesk, Sapogiń, Synowódzko, Szczekarzew, Szczerzec, Uszyca, Wereszczyn, Wisznia, Zarzeczsk, Żydyczyn, Torczew, Stanków, Orelsk (por. katalog). 264 W źródłach ruskich znajdziemy szereg nazw miejscowych, których status trudny jest do określenia. Za hipotetyczne grody uznawane bywają latopisowe miejscowości takie, jak Komów, Onut, Rogożyna, Tołmacz, Tyśmienica, Uchanie i in. (por. katalog cz. II i III). 265 Są to: Bakota, Bełz, Busk, Chełm, Czartorysk, Drohiczyn, Dubno, Gołe Góry (?), Gródek, Halicz, Jarosław, Kołomyja, Korczesk, Krzemieniec, Lubaczów, Łuck, Ostróg, Peremyl, Przemyśl, Sanok, Szczekarzew (Krasnystaw), Szczerzec, Trembowla, Udecz, Uhrusk, Wisznia, Wsiewołoż, Włodzimierz i byż może także W świetle źródeł dotyczących X-XI w., grody ruskie na obszarze Rusi południowo-zachodniej zaczęły pojawiać się już od końca X w., lecz były to najpierw „zabrane Lachom‖ Przemyśl, Czerwień i inne grody (PML, 65). Za grupę najstarszych grodów ruskich regiony uznawane są grody Wołynia (takie, jak Włodzimierz, Wsiewołoż czy Bełz), które pojawiły się w źródłach w wieku XI. Z tego stulecia pochodzą też pierwsze wiadomości o grodach ziemi halickiej (np. Dźwinogrodzie, Trembowli), gdzie osiedli Rościsławicze (PML, 159). Ogółem, ze źródeł odnoszących się X-XI w. pochodzą wzmianki o 20262 grodach ziemi halickiej i Wołynia. Od XII w. znacznie zwiększa się liczba grodów znanych ze źródeł (odnośnie do okresu XII-1. połowa XIII w.263 w źródłach pojawia się co najmniej264 49 nowych ośrodków utożsamianych z grodami), uwaga latopisarzy południoworuskich skupia się na rozwoju ziemi halickiej, której centrami się: Przemyśl, Trembowla i Dźwinigród, a potem Halicz. Z XII w. pochodzą też pierwsze wieści o południowych rubieżach ziemi halickiej: Uszycy i Kuczelminie (Kuczełminie; Latopis kijowski... 141). Źródła kijowskie przedstawiają też duże zainteresowanie sprawami Wołynia i naświetlają również kontakty ich władców z Polską i Węgrami. W XIII w., wraz ze zmianą panującej w ziemi halickiej i na Wołyniu dynastii, powstają nowe centra władzy: Chełm i Lwów. W świetle analizy danych źródłowych, z 69 zidentyfikowanych grodów powstałych w X-1. połowie XIII w. najazd mongolski przetrwało, z zachowaniem funkcji centrów osadniczych i administracyjnych przynajmniej 29 grodów265. Dźwinogród nad Dniestrem. Podstawą do uznania ciągłości funkcjonowania wymienionych ośrodków są wzmianki źródłowe z 2. poł. XIII-XIV w. (w tym akty lokacyjne wielu z nich) oraz wyniki badań archeologicznych (por. katalog). 266 Podobnie, jak w przypadku przekazów źródłowych sprzed 1240 r. określenie dokładnej liczby latopisowych grodów państwa Romanowiczów ze względu na niejasny charakter niektórych wspomnianych w źródłach osad (np. Dorohusk, Hrubieszów, Ochoża, Stulsko), nieustaloną przynależność państwową (np. Nebel ) lub niepewne kwestie ich początkowej „ruskości‖ (np. Chocim, Cecyno, Kamieniec Podolski i in.; por. katalog). 267 Łącznie w źródłach pisanych po 1240 r. pojawia się 57 toponimów oznaczających osady, nie zawsze jednak musiały być to grody. Część z nich powstać mogła już poza granicami Rusi Romanowiczów nakreślonymi we wstępie geograficznym lub już w okresie po 1340 r. (np. Jazłowiec, Chocim i inne „grody południowe‖) bądź kwestia ich „grodowości‖ pozostaje otwarta (np. Dorohusk, Pieczara Domamira, Ochoża etc.). Ponadto, kwestia pojawienia się danego grodu w źródłach pisanych nie jest oczywiście równoznaczna z datowaniem jego początków na dany rok, chyba, iż źródło wprost informuje nas o akcie założycielskim. Dokładne dane na temat stanu badań archeologicznych i chronologii wymienionych niżej grodów znajdują się w katalogu pracy. Niniejszy rozdział dotyczy jedynie wiadomości pochodzących ze źródeł historycznych, toteż w tym miejscu wymienione zostaną grody (ew. ośrodki, które z dużą dozą prawdopobieństwa za grody można uznać) wspomniane w źrodłach pisanych po wydarzeniach 1240-1241 r. Są to: Andrzejów, Bielsk, Brańsk, Busówno, Bużkowicze, Czerniecz-Gorodok, Czetwertnia, Drohobycz, Drohowyż, Gaj, Grabowiec, Horodło, Kaljus, Kamieniec nad Leśną, Klewań, Kobryń, Koszer, Krosno, Krzeszów, Kulików, Lubiaż, Luboml, Lwów, Łopatyn, Mielnica, Mielnik, Olesko, Podhoraj, Przeworsk, Raj, Ratno, Rohatyn, Rzeszów, Sambor, Sokal, Stryj, Stożek, Suraż, Szczebrzeszyn, Szczekotów, Ścianka, Śniatyn, Telicz, Tustań, Uhrusk, Wietły i Włuczym (por. katalog). Najazdy mongolskie nie przerwały funkcjonowania wielu „starych centrów‖ (Włodzimierza, Brześcia, Łucka), choć podupadają na znaczeniu ośrodki południa, takie jak Halicz czy Trembowla, ze źródeł znikają zaś Dźwinogrod i Czerwień (choć nie ginie pamięć o ziemiach tych jako wołościach; Kronika.... 251, 253). Kronika halicko-wołyńska odnotowuje zarówno wymuszone przez Mongołów burzenie wałów głównych warowni, jak i rozwój nowych centrów politycznych: ziemi chełmskiej za Daniela Romanowicza (Uhrusk, Chełm) oraz nowe inwestycje na obrzarze zachodniego Wołynia i Pobuża (działalność Włodzimierza Wasylkowicza i Mścisława). Brześć, który ucierpiał w 1241 r., został odnowiony przez księcia Włodzimierza, a zaraz potem (w 1276 r.), wzniesiony został gród Kamieniec, zaś w licznych grodach, w tym Lubomlu, władca postawił nowe cerkwie (Kronika... 229, 265-66). Z XIV w., głównie z polskich kronik, roczników i źródeł aktowych (oraz traktatów pokojowych), pochodzą informacje o grodach ruskich, wcześniej niewspominanych w latopisach. Grody te, znane jako „miasta lub zamki ruskie‖ lub „w ziemi ruskiej położone‖ (Szczebrzeszyn, Rzeszów, Olesko, Łopatyn, Tustań i in.), centra dawnych wołości, w których zakładano nowe zamki (rozumiane często jako siedziby przedstawicieli administracji królewskiej) i parafie, przenoszono często na prawo niemieckie (por. np. Janeczek 2006; Malczewski 2006, 85-129; Paszkiewicz 2002, 252-260). Z tego samego stulecia pochodzą także informacje o nowych, fundowanych przez władców polskich osadach na terenie ziemi halickiej. Łącznie, ze źródeł odnoszących się do 2. połowy XIII-XIV w. znamy co najmniej266 47267 ruskich grodów, niewymienionych przed 1240-1241 r., co w połączeniu z „starymi‖ 29 Próba dokładniejszego podsumowania liczy grodów na terenie ziemi wołyńskiej i halickiej znajduje się w rozdziale II.8. 268 Wykopy w obrębie linii umocnień wykonano na grodziskach w: 1. Bakocie, 2. Bełzie, 3. Brześciu (?), 4. Busku (?), 5. Busównie, 6. Bukivnej(Bykowien?), 7. Chełmie, 8. Czartorysku, 9. Czermnie (Czerwień), 10. Dorohobużu, 11. Dźwinogrodzie n. Białką, 12. Haliczu, 13. Kamieńcu nad Leśną(?), 14. Lubaczowie, 15. Lwowie, 16. Łucku, 17. Mielniku, 18. Mykulińcach (Mikulinie ?), 19. Ostrogu (?), 20. Peresopnicy (?), 21. Pleśniesku, 22. Przemyślu, 23. Sanoku, 24. Stołpiu, 25. Sutiejsku, 26. Szepolu (?), 27. Trembowli, 28. Wasiliewie, 29. Włodzimierzu Wołyńskim, 30. Gródku (Wołyniu), 31. Starym Zbarażu (?), 32. Żydaczowie (Zudecz), 33. Andrzejowie, 34. Brańsku, 35. Czerniowcach (?), 36. Gołych Górach, 37. Gródku nad Czeremoszem (?), 38. Grabowcu (?), 39. Kaljusie (?), 40. Kamieńcu nad Cyrem, 41. Kuczelminie (?), 42. Samborze (?), 43. Sokolcu (?), 44. Spasie (?), 45. Stulsku, 46. Surażu, 47. Synowódzku (?), 48. Szczebrzeszynie (?), 49. Tustani, 50. Uniowie, 51. Uszycy, 52. Wietłach, 53. Wiszni i 54. Worotach. 269 Wśród stanowisk, na których badano (choćby sondażowo) jedynie teren majdanu znajdujw się ok. 17 ruskich grodów: Bielsk, Daniłów, Drohiczyn, Dubno, Gródek, Jarosław, Krzemieniec, Luboml, Murawica, Peremyl, Szumsk, Bużkowicze, Czeremin, Izjasławl, Szczekotów, Uhrusk i Wsiewołoż (?); por. katalog). ośrodkami grodowymi (które przetrwały najazd Mongołów) daje nam grupę znanych z nazwy 76 grodów Rusi Halicko-Wołyńskiej, czyli liczbę grodów nieznacznie przewyższającą stan z okresu staroruskiego na tym samym terytorium. Analiza taka, ograniczona jedynie do oszacowania liczby grodów znanych ze źródeł, pokazuje, iż Ruś Romanowiczów po ataku mongolskim z pewnością nie stała się „pustką osadniczą‖, jednakże o pewnych zmianach w strukturze osadniczej dawnej ziemi halickiej w XIV w., a być może nieco wcześniej, informują nas liczne doniesienia ze źródeł aktowych, w których występują tzw. „dworzyszcza‖ („dworzyska‖), zwłaszcza z ziemi lwowskiej, będące przedmiotem nadań możnowładczych (por. np. AGZ t. II, 7; 10-12; 21; 52; t. VII, 14). Na obszarze Rusi Czerwonej w XIV-XV w. występowały także nadawane przez władców „pustkowia‖ np. Werbeża nad Szczyrką (dopływ Dniestru; AGZ t. II, 75-75) czy okolice Tuchli i Skolego (Zbiór dokumentów.... 141-143, por. katalog). Te i podobne im doniesienia źródłowe wykształciły w starszej literaturze historycznej obraz Rusi, jako kraju borykającego się z brakiem lokalnej (ruskiej) ludności, z czym jednak nie do końca zgadza się np. A. Janeczek (1978, 619-620), zwłaszcza w odniesieniu do kolonizacji ziem ruskich przez przedstawicieli niższych stanów społecznych. II. 6.2. Charakterystyka staroruskiego budownictwa grodowego do połowy XIII (w świetle badań archeologicznych) Wśród 156 stanowisk grodowych datowanych na X-XIV w. (por. katalog, cz. I i II), które udało się połączyć ze znanymi ze źrodeł pisanych grodami powstałymi w ziemi halickiej i wołyńskiej, konstrukcję umocnień (rowów, nasypów wałów lub kopców) przebadano na 54268 stanowiskach, zaś w pozostałych przypadkach wykopaliskami objęto jedynie teren ich majdanu (55 stanowisk)269 lub badań wykopaliskowych w ogóle nie przeprowadzono. Nierówny jest także stopień rozpoznania i jakość publikacji stanowisk badanych od wielu lat przed różne zespoły badawcze. Spośród badanych od dekad grodów Rusi takich, jak Chełm, Czerwień, Dźwinogród, Halicz, Lwów, Łuck, Pleśniesk czy Włodzimierz Wołyński tylko niektóre stanowiska doczekały się publikacji spełniających wymogi monografii. Tradycja budownictwa grodowego na terenach późniejszej południowo-zachodniej Rusi sięga okresu wczesnosłowiańskiego (np. Haćki na Podlasiu i Zimne na zachodnim Wołyniu, por. Аулих 1972b, Dulinicz 2000, 87-88, 94)270, odnotowano także wykorzystywanie wałów grodzisk prehistorycznych (por. katalog: Halicz, Kamieniec Podolski, Kuczelmin), jednakże wznoszenie założeń grodowych upowszechniło się w okresie plemiennym (w terminologii archeologii ukraińskiej zwanym „słowiańskim‖). Z omawianych terenów, z okresu poprzedzającego kijowski podbój Wołynia i ziemi halickiej, znane są grodziska tzw. kultury Łuka Rajkowiecka, identyfikowane przez badaczy jako centra znanych ze źródeł Wołynian, Bużan, (Białych) Chorwatów271 czy Tywerców (por. np. Кучера 1999, 114-143). Większość stanowisk okresu plemiennego z terenu Wołynia stanowią grodziska o powierzchni 0,1-0,5 ha, na których nie stwierdzono obecności nawarstwień kulturowych lub nawarstwienia te były ubogie w materiał zabytkowy, przez co uznano je za grody refugialne (Прищепа 2006, 105; por. tabele – obwód rówieński, wołyński). Niewielkie (pon. 1 ha, często poniżej 0,5 ha), jednoczłonowe, koliste w planie założenia, datowane na wiek IX-X w. znane są także z terenu obwodu brzeskiego i województw lubelskiego, mazowieckiego i podlaskiego. Niektóre z nich np. Tarnów, również uznane zostały przez badaczy za pozostałości grodów schronieniowych (por. tabele), choć datowania wielu z nich wymagają doprecyzowania. Stanowiska grodowe kultury Łuka Rajkowiecka (z terenów późniejszej ziemi halickiej) należały do stanowisk wyżynnych lub położonych na cyplach i kulminacjach 270 Grodziska wczesnosłowiańskie, do których zaliczono obiekty znane z szeroko pojętego dorzecza Wisły, Dźwiny i Dniepru, charakteryzują się stosunkowo niewielkimi (z rzadka przekraczającymi kilkaset metrów kwadtatowych) rozmiarami i słabo rysującymi się w terenie pozostałościami obwodów obronnych (które, zdaniem badaczy, nie posiadały dużych walorów obronnych, stąd też „grodowość‖ tych stanowisk pojmowana jest dość umownie). Prócz wspomnianych już grodzisk w Haćkach i Zimnem, do tej rzadkiej grupy przynależą obiekty odkryte w Szeligach (woj. mazowieckie, Polska), Chotomelu (obw. brzeski, Białoruś), Demidovce, Tuszemli, Słobodzie Guszinie (obw. smoleński, Rosja) , Nikodymowie (obw. mohylewski, Białoruś) i Kołoczinie (obw. homelski, Białoruś). Na stanowiskach tych znaleziono m.in. przedmioty wiązane z przedstawicielami elit (wyroby jubilerskie), w tym importy z innych kręgów kulturowych. W Haćkach i Zimnem, a także w Nikodymowie odkryto obiekty z przepalonymi koścmi – w Haćkach i Nikodymowie odkryto przepalone kości ludzkie. Grodziska te postrzegane są jako miejsca związane z formowaniem się pierwszych ośrodków władzy w społecznościach słowiańskich w VI-VII w. (Dulinicz 2000, 85-98). 271 Inną propozycję umiejscowania siedzib Białych Chorwatów (przez badaczy ukraińskich sytuowanych nad Dniestrem), przedstawił np. G. Labuda (1988, 193-200). niewielkich wzniesień, chronionych zazwyczaj wałami odcinkowymi i rowami, albo nizinnych założeń - okrągłych albo owalnych w planie, obwiedzionych wałami (Кучера 1999, 27-32; Михайлина 2007, 60-62). Z terenu tego, prócz obiektów uznawanych za założenia kultowe lub schronieniowe272, znane są duże (kilku-, kilkunastohektarowe) założenia uznawane za słowiańskie „centra plemienne‖ (administracyjne, być może też religijne, charakteryzujące się dość gęstą zabudową majdanów, w porównaniu do ubogich w materiał archeologicznych stanowisk refugialnych): grodziska w Podhorzcach, Haliczu (Kryłosie), Revnem (Bukowina) i Stulsku, które (poza Stulskiem)273 podbite zostały przez Ruś Kijowską i kontynuowały swe funkcjonowanie w okresie państwowym. Stanowiska takie posiadały kilka linii obwałowań i stanowiły (podobnie, jak grody schronieniowe i kultowe) ośrodki centralne tzw. gniazd osadniczych (Михайлина 2007, 34-35; Пивоваров 2009, 53-54; Филипчук 2014, 207-212). Grody ruskie (państwowe), na obszarze Wołynia i ziemi halickiej datowane są głównie na podstawie znalezisk ceramicznych i źródeł pisanych na koniec X-XIII w., na niektórych stanowiskach odkryto jednak materiały z okresu „słowiańskiego‖. Wcześniejsze funkcjonowanie niektórych osad jako grodów-„centrów plemiennych‖ nie zawsze zostało dostatecznie uargumentowane – na stanowiskach tych wykryte zostały ślady osadnictwa słowiańskiego, ale brak na nich wyraźnych śladów obwałowań z tego okresu (katalog, por. np. Łuck, Busk). W przypadku ośrodków ziemi halickiej, istniejących już w fazie „słowiańskiej‖ (zwanej także w literaturze ukraińskiej także „chorwacką‖), takich jak Halicz i Pleśniesk (Podhorzce), stwierdzono zmniejszenie się użytkowanej powierzchni grodów w fazie państwowej. Stanowiskiem dwufazowym (datowanym na IX-XI w.) z terenu Wołynia było np. wieloczłonowe grodzisko o powierzchni 7 ha w miejscowości Ņorniv (obw. Równe), choć brak jest dokładnych danych na temat jego powierzchni w poszczególnych fazach (Прищепа 2007, 6-7; 2016, 232-233). Ponadto, konstrukcja wałów grodzisk plemiennych dorzecza Horynia rozpoznana jest bardzo słabo (Прищепа 2016a, 147). Na stanowiskach z okresu plemiennego z terenu historycznej ziemi halickiej, w tym także Bukowiny, konstrukcje wałów przedstawiały ścianę drewnianą konstrukcji słupowej274 lub słupowo-szkieletowej (np. stan. Bila, Horyńni Ńčedrivci I i II, Hrozynci, Kobaky, Revne II, Červona Dibrova, Magala czy Lomačynci w fazie „słowiańskiej‖), spotykano też wały 272 Por. tabele: obwód lwowski, obwód iwanofrankowski. 273 Najwcześniejsze historyczne wzmianki o Stulsku pochodzą prawdopodobnie z 1. poł. XIV w., na grodzisku nie odkryto dotąd śladów osadnictwa z kon. X-XIII w. (por. katalog). 274 Por. najstarsze wały Halicza (wały nr I, II i III) i Pleśnieska (wał nr 7, stanowiący nasyp ziemny i przylegające do niego konstrukcje drewniane; por. katalog). Najstarszy (X w.) wał grodu przemyskiego stanowić miał palisadę, nie wiadomo czy towarzyszył jej nasyp ziemny (por. Poleski 2004, 121). umocnione z zewnątrz oblicówką kamienną (murem suchym; stan. Bila, Červona Dibrova, Hrozynci, Magala, Revne I i in.), a także wały z elementami275 konstrukcji zrębowej, datowane na wiek X (Возний 2009, I, 88-91; Кучера 1999, 76-77; Михайлина 2007, 52, 62-64). Z obszaru ziemi halickiej znane są także umocnienia, w których główną rolę odgrywał nasyp ziemny (któremu nie zawsze towarzyszyły ślady konstrukcji drewnianych) - najstarszym wałom z Trembowli (wały odkryte w uroczyskach stan. Zamkova Hora-lis, ur. Čerpalo), datowanym na X w., zdaniem badaczy nie towarzyszyły żadne konstrukcje drewniane, zaś jeden z nich posiadał jądro kamienne. Wały te uznano za umocnienia chroniące osadnictwo na tzw. Górze lub nasypy o funkcji kultowej (Миська, Погоральський 2006, 255-260; Миська 2008, 297-300). Tzw. wały kultowe są zagadnieniem zupełnie pobocznym z punktu widzenia tematu niniejszej pracy, lecz niewątpliwie istotnym dla archeologii okresu plemiennego276 (wały kultowe lub całe założenia kultowe, znane są z terenów południowej Rusi np. ze stan. Holohirki, Podhorzce, Babyne, Kulińivka czy Nahorjany). Funkcja obronna takich wałów miała być znikoma, gdyż wyznaczać miały jedynie zasięg miejsc kultu lub służyć miały za platformy do wykonywania rytualnych praktyk (Возний 2009, I, 91-92; Михайлина 2007, 206, 211-217; М. Филипчук 1988; Г. Филипчук 2014). Wały, w których główną rolę odgrywał nasyp ziemny (typ II według klasyfikacji J. Poleskiego) były charakterystyczne dla słowiańskiego budownictwa grodowego również poza granicami (późniejszej) Rusi (Poleski 2004, 124-126). 275 Skrzynie zrębowe, wkomponowane w drewniano-ziemne umocnienia o konstrukcji słupowo-szkieletowej, odkryto na stan. Dobrynivci. Wały o konstrukcji skrzyniowej uznaje się, za charakterystyczne dla okresu Rusi Kijowskiej, lecz dopuszcza się datowania wałów skrzyniowych stan. Revne I na X w., próbując wykazujących ciągłość tradycji (por. Михайлина 2007, 52, 64-67). 276 Abstrahując od tematyki tzw. centrum kultowego nad Zbruczem, które pokrótce omówione zostanie poniżej. 277 Okres staroruski na terenie Rusi południowo-zachodniej datować należy od 2. poł./kon. X w., czyli od przyłączenia Wołynia do Rusi Kijowskiej, choć w wielu pracach archeologicznych okres staroruski traktowany jest dość umownie (X-XIII w.). W okresie staroruskim (koniec X-1. połowie XIII w.)277 na interesującym nas obszarze w dalszym ciągu występowały stanowiska wykorzystujące naturalne walory obronne terenu, np. stanowiska cyplowe, położone zazwyczaj na terasach rzek (większość grodów ziemi halickiej) i grody chronione naturalnie przez tereny podmokłe i wody rzek np. wołyńskie stanowiska „wyspowe‖ według P. Rappoporta (1967, 31-33), takie, jak Ratne, Sapożyn, Horodok (Czerniecz-Gorodok?) i in. Za ruskie stanowiska grodowe z X-XIII uznawane są niekiedy majdany chronione głównie w sposób naturalny lub przez nieznaczne tylko przekształcenia terenu np. skarpowanie zboczy teras rzecznych lub wzgórz, sztuczne rowy. Stanowiska nizinne okresu państwowego to m. in. wołyńskie grodziska Turzysk (stanowisko, na którym nie odkryto pozostałości wałów ziemnych, jego majdan chroniony jest jedynie rowem), Jarevyńče czy Horzvin, których okrągły plan nie był wynikiem naturalnego ukształtowania suchego wzniesienia (Раппопорт 1967, 45). Inne stanowiska nizinne, głównie z terenu Wołynia, cechują obwałowania dookolne i plan zbliżony do koła (Кучера 1999, 32; Раппопорт 1967, 48-50). Z terenu południowej, bardziej zróżnicowanej krajobrazowo części Wołynia, znane są stanowiska, takie, jak Stożek czy Daniłów, zajmujące kulminacje wzniesień, lecz nieposiadające umocnień (ich brak tłumaczony jest jednak ich zniszczeniem w XIII w.). Grody wyżynne, zajmujące partie grzbietowe wzgórz, spotykane są naturalnie w strefie karpackiej (np. Sanok-Trepcza, niektóre ze stanowisk Bukowiny). Wśród grodzisk z okresu państwowego na Rusi południowo-zachodniej spotykamy obiekty jedno-, dwu- i wieloczłonowe. Podstawowym elementem ruskich grodów o więcej niż jednej linii obrony był tzw. dietiniec (Раппопорт 1956, 59-60), główny, umocniony majdan. Podgrodzia ruskich grodów wyznaczane były przez sztuczne obwałowania, o konstrukcji analogicznej do wałów dietinca (np. Czerwień?, częściowo także Halicz-Kryłos w fazie z XII-XIII w.), bądź mniej zaawansowane konstrukcyjnie umocnienia (np. częstokoły, rowy) lub wykorzystanie ochronnych walorów terenu (katalog, por. np. Chełm, Przemyśl, Włodzimierz, Dorohobuż, Busk). Jednym z charakterystycznych dla omawianego obszaru typów rozplanowania grodu były tzw. grody „typu wołyńskiego‖ (założenia na planie „przejściowym‖ – od okręgu do kwadratu, posiadające zarówno wały łukowate, jak i kąty), do których P. Rappoport (1967, 51-57) zaliczył np. dietiniec Peresopnicy, a także staroruski Szepol i Tychoml. Łączna powierzchnia umocnionej części grodów staroruskich na interesującym nas obszarze wahała się od nielicznych założeń o powierzchni poniżej 1 ha po grody liczące zazwyczaj po kilka-, rzadziej kilkanaście hektarów powierzchni278. 278 Największymi grodami zawartymi w katalogu zdają się być Halicz i Pleśniesk, przy czym ich maksymalna powierzchnia odnoszona jest do okresu „słowiańskiego‖ (plemiennego), gdyż zewnętrzne linie ich obwałowań datowane są na wiek X (por. katalog). Umocnienia grodów okresu państwowego na Rusi południowo-zachodniej (i ogólnie, na Rusi) stanowiły zazwyczaj obwałowania drewniano-ziemne. Najpopularniejszym typem wału były umocnienia wykorzystujące konstrukcję skrzyniową. Wały takie, zdaniem badaczy, w okresie X-XIII w. występowały w kilku wariantach. Na wstępie do rozważań na temat stosowania takich konstrukcji w budownictwie obronnym, należy zwrócić uwagę, iż w literaturze ukraińskiej (i rosyjskiej), w terminologii stosowanej w odniesieniu do konstrukcji skrzyniowej wyróżniane są kliti (ros. kleti) – skrzynie puste i gorodni – izbice wypełnione ziemią (Кучера 1999, 62). Izbice wewnątrz wałów mogły występować oddzielnie, jako rzędy pojedynczych skrzyń postawionych obok siebie (rozwiązanie takie uznaje się za wcześniejsze) lub jako izbice przewiązane, mające ścianki wspólne (umocnienia takie przypisuje się budownictwu grodowemu rozwiniętej fazy państwowej, XII-XII w.; Кучера 1999, 63; Раппопорт 1956, 103). Według klasyfikacji wałów J. Poleskiego (2004, 130-136) wały skrzyniowe (typ IV) z izbicami zapełnionymi ziemią, występowały w kilku wariantach – stanowiły pojedynczą lub zwielokrotnioną linię skrzyń o konstrukcji słupowej (słupowo-szkieletowej z dranic lub belek) lub zrębowej (najpopularniejszej we wschodniosłowiańskim budownictwie grodowym). Wały tzw. fazy kijowskiej (koniec X-początek XI w.), czyli z okresu podboju ziem zachodnich, wyróżniono na obiektach w Haliczu (wał Złotego Toku) i Sądowej Wiszni (stan. Zamčysko). Wał grodziska w Sądowej Wiszni tworzył nasyp ziemny (ziemia pozyskana z kopania rowu) i szczelna ściana (pojedynczy rząd przewiązanych skrzyń) konstrukcji zrębowej, której izbice nie były wypełnione ziemią (drewniane konstrukcje obsypane były ziemią od strony zewnętrznej). W czasie badań archeologicznych wewnątrz izbic znaleziono liczne zabytki, w tym całe naczynia ceramiczne, nie natrafiono jednak na ślady pieców ani innych palenisk. (Раппопорт 1967, 127-129). W wale Złotego Toku z X-XI w. nie natrafiono na ślady wewnętrznych konstrukcji drewnianych (Раппопорт 1967, 114-115; Томенчук 2008, 523)279. 279 P. Rappoport (1967, 114-115) pozbawione wewnętrznych konstrukcji drewnianych wały Złotego Toku odnosił do X i XII w. Wał z X w. (z okresu plemiennego?- m.k.) oblicowany miał być kamieniem, a wzdłuż niego uchwycono fragment brukowanej dróżki. Wał z kamiennym licem i moszczoną kamieniem dróżkę B. Tomenčuk (2008, 523) odniósł do XIII-XIII w. Badacz opiera się na analizie południowych obwałowań „Złotego Toku‖, uszkodzonych przez wkop z 1941 r., który zaburzył relację warstw (Томенчук 2008, rys. 401, 581), z kolei na rysunku opublikowanym przez P. Rappoporta (1967, rys. 110, 118) widać (jak z resztą przyznał sam autor), iż nasyp z XII w. opierać musiał się o jakąś pionową (drewnianą?) konstrukcję. Wały skrzyniowe z XII-XIII w. (z izbicami wypełnionymi ziemią) odkryto m. in. w Bełzie, Czartorysku, Gródku (latopisowy Wołyń), Przemyślu, Sutiejsku, Sanoku (Trepczy), Zudeczu I (Poleski 2004, 131; Раппопорт 1967, 126-127; katalog). Za wariant konstrukcji skrzyniowej uznaje się konstrukcje drewniane z pustymi zrębowymi izbicami otwartymi do wewnątrz grodu (pomieszczenia te mogły mieć funkcje mieszkalne - z racji odkrycia wewnątrz nich urządzeń grzewczych, oraz gospodarcze). Niekiedy zewnętrzny rząd umocnień stanowiły gorodni, od wewnątrz majdanu dostawione były do puste izby, przeznaczone do użytku mieszkalnego i gospodarczego. Umocnienia takiego typu (z lub bez zewnętrznego rzędu gorodni) odkryto w latopisowej Uszycy (XII w.), Haliczu (stan. Kryłos), grodach kijowsko-wołyńskiego pogranicza XII-XIII w.: (Kolodjaņne, Rajki), i na bukowińskich stanowiskach Lenkivci (nad Prutem) i Čornivka, również datowanych na XII-XIII w. (Кучера 1999, 65-67; Раппопорт 1956, 102; katalog). Umocnienia w postaci rzędu pustych izbic rozpoznano na badanych odcinkach wału wspomnianego już stan. Zamčysko w Sądowej Wiszni. Rząd tzw. zabudowy przywałowej, przewiązanej ze skrzyniową konstrukcją wału odkryto też w południowej partii grodziska w Jurowie (woj. lubelskie), którego umocnienia datowane są na XII-XIII w.. W dostawionych do wału pomieszczeniach znaleziono zwęglone skupiska ziarna, ułamki ceramiki XII-XIII w., elementy uzbrojenia, narzędzia i przedmioty codziennego użytku (por. Banasiewicz 2019, 225-230). Stosowanie kamienia w staroruskim budownictwie obronnym Rusi południowo-zachodniej odnosi się przede wszystkim do licowania wałów murem „suchym‖ - wał taki znany jest np. ze staroruskiego grodu w Surażu. Na nielicznych stanowiskach z XII-XIII w. odkryto także wały z jądrem kamiennym (lub murem licowym?), np. na stanowisku Gołe Góry I i Kaljus (por. katalog). Z okresu staroruskiego znane są także nieliczne stanowiska grodowe z wałami bez wewnętrznych konstrukcji drewnianych ani kamiennych (Раппопорт 1967, 114-120). Podsumowując zatem stan badań nad staroruskimi grodziskami Rusi południowo-zachodniej, w momencie najazdu mongolskiego w 1240-1241 r. grody ziemi halickiej i części Wołynia prezentowały założenia wzniesione w tradycji ruskiej, przeważnie z wałami o konstrukcji skrzyniowej (wnioskując z opisów i z rzadka publikowanych zdjęć i rysunków, zazwyczaj był to typ WIVB1 i 2 oraz WIVD1 według klasyfikacji J. Poleskiego, z niewielkim udziałem innych typów umocnień, zazwyczaj palisad), choć nie we wszystkich częściach Rusi południowo-zachodniej konstrukcja taka cieszyła się jednakową popularnością. Wśród badanych grodzisk basenu Horynia umocnienia takie odkryto jedynie w Horodyńču k. Szepietówki. Na datowanym na okres staroruski grodzisku Basiv Kut na obrzeżach Równego rozpoznano np. słupowo-szkieletową konstrukcję wału, analogiczną do konstrukcji wałów niektórych grodów z okresu „słowiańskiego‖ z terenów Bukowiny (Прищепа 2006, 111). Drewniano-ziemnym obwałowaniom towarzyszyły zazwyczaj suche rowy lub wypełnione wodą z pobliskich rzek fosy. W przypadku założeń cyplowych, chronionych w sposób naturalny lub przez sztuczne skarpy, rów (i zazwyczaj towarzyszący mu wał odcinkowy) oddzielał teren głównego majdanu od łagodnego zbocza cypla terasy (por. np. katalog, stanowiska: Gołe Góry I, Trembowla, Pleśniesk, Kaljus, Kuczelmin, Wasiliew-Chom Halicz-Kryłos, Halicz-Góra Zamkowa i in.). Na większości z badanych stanowisk staroruskich przekrój fos/rowów miał kształt odwróconego trójkąta (dno rowu było zazwyczaj zaokrąglone), rzadziej trapezu. Szerokość rowów wynosiła zazwyczaj ok. 8-15 m (Кучера 1999, 84; katalog). Na dnie szerokiego, suchego rowu otaczającego grodzisko I w latopisowym Wasiliewie uchwycono fragment traktu wiodącego na teren posadu, brak jednak informacji na temat konstrukcji tej drogi (Возний 2010, 124). Stosunkowo niewiele wiadomo na temat konstrucji wjazdów na teren grodzisk, lecz nieliczne ujawnione przez archeologów przykłady bram z X-XIII w. prezentują podobne rozwiązania: są to wjazdy w postaci dwóch ścian pionowo wbitych pali ustawionych poprzecznie do biegu wału (palisady lub inne ściany wykorzystujące pionowe słupy)280, flankowane dostawionymi do wjazdów wieżami. Na ślad takiej konstrukcji bramnej natrafiono np. na wspomnianym już stanowisku Sudova Vińnja I (Zamčysko), datowanym na X-XI w. Przejazd bramny w formie dwóch długich rzędów słupów i brukowanej kamieniem dróżki odkryto na stan. Bukivna (utożsamianym z latopisowym Bykownem), datowanym na XII-XIII w. Zdaniem badaczy, wjazd na teren grodu flankować miała drewniana wieża o konstrukcji zrębowej (por. katalog). Odkrycia kolejnych przejazdów bramnych, prawdopodobnie również w formie palisad z umiejscowionym między nimi przejazdem, pochodzą z latopisowego Sutiejska (por. katalog). Otwór bramny rozpoznano też na stan. Čornivka na Bukowinie. W miejscu przerwy w ścianie zrębowych konstrukcji obronnych grodziska, wzdłuż ścian izbic wykryto negatywy słupów, które stanowić miały konstrukcję bramną. Zdaniem badaczy stanowiska nad bramą znajdować się mogła wieża nadbramna, urządzenie popularne w architekturze obronnej Rusi (Возний 2010, 123-124). 280 Analogiczne konstrukcje wjazdów na teren grodu odkryto na kilku stanowiskach z terenu Małopolski (Poleski 2004, 140-141). 281 Długość ziemnej rampy wynosiła 85 m, szerokość ok. 3 m (w niektórych miejscach natrafiono na ślady podsypki drogi; Возний 2010, 124). Na teren grodów, ponad suchymi lub wypełnionymi wodą rowami, wiodły pomosty, które wspominane były również w źródłach pisanych. Pozostałości średniowiecznych pomostów odkryto w Czerwieniu i Brańsku (por. katalog). Ku bramom grodów prowadzić mogły również ziemne rampy zakończone drewnianym pomostem – na ślady takiego wjazdu natrafiono na bukowińskim grodzisku Čornivka281. W świetle dorobku archeologii grodów ruskich, w przypadku stanowisk datowanych na koniec X-XIII w., archeologicznymi wyznacznikami grodu o cechach miejskich z okresu państwowego mają być: I – wskaźniki ekonomiczne (znaleziska związane z handlem, rzemiosłem, a także rolnictwem), II – znaleziska związane z książęcą administracją (plomby, pieczęcie), III – zabytki związane z obronnością grodu (militaria, wyposażenie jeździeckie), IV – ślady architektury monumentalnej, V – świadectwa piśmienności (zabytki epigraficzne, stilusy), VI – znaleziska elitarne, VII – „umocnienia, rozplanowanie oraz podział przestrzeni grodowej, w tym również charakter zabudowy‖ (Древняя Pycь. Город, замок, селo... 46; Куза 1989, 49-51; Прищепа 2016a, 176). Dotychczasowy stan badań i publikacji nie pozwala na określenie statusu ani funkcji wielu282 stanowisk grodowych. 282 Za grody o cechach miejskich uznaje się przede wszystkim halickie ośrodki „stołeczne‖, czyli Przemyśl, Dźwinogród, Trembowlę, Halicz, później do grupy tej dołączył też Lwów (na temat halickich grodów stołecznych por. Петрик 2003). Za grody o cechach miejskich uznaje się też najdawniejsze centra „wołyńskie‖ takie, jak Włodzimierz, Łuck, Brześć, Drohobuż czy Peresopnicę, a w czasach Romanowiczów również Chełm i Drohiczyn. Historycy do grodów o charakterze miejskim zaliczają także wiele centrów okręgów grodowych, które później stały się powiatami, (por. np. Baran 2014) jednakże wiele z takich stanowisk nie zostało przebadanych w stopniu wystarczającym, by stwierdzić na nich choć połowę zaprezentowanych w akapicie „wyznaczników‖ ośrodków o cechach miejskich (por. katalog, np. Horodło, Mielnica, Szumsk, Tychoml, Wsiewołoż i in.). Jeszcze słabiej prezentuje się stan badań pozostałych, nie znanych z nazwy grodów wczesnośredniowiecznych z terenu Rusi południowo-zachodniej (por. tabele grodzisk średniowiecznych), badanych jedynie powierzchniowo lub sondażowo, stąd też „idealne‖ kryteria spełniają jedynie wymienione powyżej stanowiska. 283 Z rozważań wyłączony został zespół rotundy i palatium z Przemyśla, datowany na koniec X - początek XI w., uznawany za zabytek architektury wczesnopiastowskiej, analogiczny do preromańskich obiektów z terenu Polski (Sosnowska 2010e, 230-241). Architektura murowana na terenie Rusi Halicko-Wołyńskiej, w świetle analizy źródeł pisanych i odkryć archeologicznych pojawiła się w XII w.283 Przed najazdem mongolskim powstały budowle monumentalne Przemyśla (tzw. cerkiew Wołodara i rotunda romańska odkryta pod katedrą), Dźwinogrodu (budynek pałacowy i cerkiew), Halicza (cerkiew św. Pantelejmona, sobór Zaśnięcia NMP i co najmniej 7 innych murowanych budowli kultowych), Wasiliewa (cerkiew), Włodzimierza (sobór Zaśnięcia NMP i 2 inne cerkwie), Dorohobuża (cerkiew), przed 1240 r. rozpoczęto też budowę rezydencji Chełmie. Łącznie z ziemi tych (za wyłączeniem Chełma) znanych jest więc przynajmniej 18 obiektów murowanych, wzniesionych z bizantyjsko-ruskiej plinty lub kamienia (architektura kamienna tzw. szkoły halickiej; Раппопорт 1982; Chudzik 2014; Kubica 1996; Smorąg-Różycka 1999, katalog). Pozostałości budownictwa drewnianego na terenie grodów podzielić można na relikty budynków mieszkalnych, gospodarczych i innych (cerkwie, inne budowle). Budownictwo mieszkalne i gospodarcze w okresie staroruskim charakteryzować miało przejście od powszechnie stosowanych od okresu plemiennego („słowiańskiego‖) zagłębionych w podłoże kwadratowych w planie budynków do budowli typu naziemnego, zazwyczaj konstrukcji zrębowej, dominującej w XII-XIII w. na zachodnich i południowo-zachodnich krańcach Rusi (Раппопорт 1975, 127; rys. 36, 126). Niekiedy wczesne pojawienie się budynków naziemnych (X-XI w.) podyktowane było uwarunkowaniami naturalnymi położenia osady, jak to miało miejsce np. w Brześciu i w innych grodach tzw. strefy leśnej: Nowogródku i Turowie (Лысенко 1985, 173; Раппопорт 1975, 62-63). Domostwa odkrywane na grodach południowo-zachodniej Rusi (zagłębione w podłoże, jak również i typu naziemnego) były zazwyczaj prostokątne w planie i jednodzielne. Długość ścian domostw, w przypadku najlepiej rozpoznanego pod względem zabudowy mieszkalnej stanowiska, czyli Brześcia, w warstwach wczesnośredniowiecznych oscylowała najczęściej w granicach 3,6-4 m (Лысенко 1985, tabl. 25). Ślady nieco większych domostw odkryto np. w Dźwinogrodzie, gdzie długość ścian budynków mieszkalnych sięgała 5 m. Ogółem, powierzchnia budynków mieszkalnych odkrytych na stanowisku wynosiła 13-18 m². W Dźwinogrodzie odkryto także nieliczne pozostałości budowli dwudzielnych, które uznano za relikty budynków o charakterze wytwórczo-gospodarczym (Гупало 2014, 382-382). Podstawowymi urządzeniami grzewczymi w mieszkalnym budownictwie słowiańskim były piece kamienne (charakterystyczne przede wszystkim dla okresu wczesnosłowiańskiego)284 i gliniane piece kopułkowe (najpowszechniejszy typ urządzeń grzewczych w średniowiecznym budownictwie mieszkalnym na terenie Rusi, znany na Wołyniu i Polesiu już od okresu wczesnosłowiańskiego i „słowiańskiego‖285), ulokowane w narożniku domostwa (por. Parczewski 1988, 58-60; Приходнюк 1998, 68-69; Раппопорт 1975, 144-156; Михайлина 2007, 92-99). Urządzenia grzewcze mogły posiadać także niektóre budowle użytkowane gospodarczo. Badacze zabudowy mieszkalnej grodzisk ruskich ustalili, iż najpowszechniejszym na południowej Rusi (od X-XI w. począwszy) było lokowanie pieca w bliższym w odniesieniu do wejścia narożniku, na prawo lub lewo od wejścia. Wnioski takie oparto m.in. na bazie analizy odkryć z Brześcia, Dźwinogrodu, a także na podstawie porównania do ludowej drewnianej architektury z XIX – 1. połowy XX w. z terenów słowiańskich. Stosunkowo niewiele domostw datowanych na XI-XIII w., odkrytych 284 Nieliczne piece kamienne na południu Rusi spotykano jeszcze w X-XI w. (na okres ten datował piece odkryte w Kryłosie M. K. Karger; Раппопорт 1975, rys. 33, 123, 159-160). 285 Czyli plemiennego, używając terminologii stosowanej w Polsce. na południoworuskich terenach posiadało piece ulokowane w innych narożnikach (Козюба 2016, 50; Раппопорт 1975, 137, 140). Pierwszym elementem porządkującym przestrzeń wewnątrz grodu były trakty, łączące wjazdy na jego teren (czyli po prostu bramy w wałach) z głównymi budowlami i placami. Ulice wewnątrz grodu mogły przecinać centrum jego majdanu, jak i biec wzdłuż jego wałów. Istnienia dookolnej ulicy na przemyskim grodzie domniemywał286 A. Kunysz (Kunysz 1981, 78-79, Sosnowska 2010a, 181). Pod kątem badań archeologicznych, najlepiej rozpoznany został przebieg ulic dietinca dawnego Brześcia. W latach 1970-1976 w Brześciu odsłonięto fragmenty 3-ch moszczonych drewnem ulic biegnących z zachodu na wschód, prawdopodobnie w kierunku jednej z bram grodu, przy czym wyeksplorowano jedynie nawarstwienia z XIII-XIV w., pozostawiając poziom nawierzchni z pocz. XIII w celach muzealnych (Лысенко 1985, 174-175, 197-198). Jest to jeden z niewielu przykładów badań grodów Rusi południowo-zachodniej, gdzie udało się odtworzyć przebieg części jego ulic metodą archeologiczną, a nie retrogresywną, analizując dawne plany miast. Kolejnym stanowiskiem, na którym odkryto moszczoną drewnem ulicę był Bełz (odkryty na terenie dietinca trakt, datowany na XI i XII w., miał być główną ulicą grodu, prowadzącą w kierunku mostu na Sołokii; Петегирич 1986). Na terenie dietinca Bełza prześledzono fragment moszczonej drewnem ulicy (trakt ten miał biec w kierunku mostu prowadzącego na teren dietinca), oddzielonej od zabudowy mieszkalnej częstokołem. Fragmenty moszczonych drewnem ulic odkryto również w Dźwinogrodzie (w przypadku Dźwinogrodu były to ulice osady podgrodowej, a nie głównego grodu ani podgrodzi). Odcinek moszczonej drewnem ulicy (zdaniem badaczy prowadzącej ku mostowi przez Białkę) jednej z osad podgrodowych (ur. „Za Chmil’nykom‖) Dźwinogrodu, odkryty w latach 80. XX w., tworzyły konstrukcje z podkładem czopowym lub jarzmowym w różnych fazach użytkowania ulicy (Гупало 2014, 303-311). 286Między wałem grodu i reliktami chat badacz stwierdził niezabudowaną przestrzeń szerokości 2-3 m (Kunysz 1981, 79). Na kilku grodziskach Rusi południowo-zachodniej udało się ujawnić inne ślady struktury ich przestrzeni wewnętrznej – pozostałości ogrodzeń parcel (tzw. dworów, zagród). Staroruski dwór składać się miał z kilku stref: mieszkalnej (budynku mieszkalnego), gospodarczej lub produkcyjnej i wolnej od zabudowań (w tym również np. sadu, ogrodu), przy czym w przypadku dworów w obrębie grodów (czyli na ograniczonej przestrzeni) ten podział ulegał różnym przekształceniom (Козюба 2016, 91). W przypadku studiów nad zabudową grodową, materiałem ilustracyjnym dla Rusi południowo-zachodniej są odkrycia z Brześcia. Choć długoletni kierownik badań archeologicznych stanowiska przyjmował, iż w gęsto zabudowanym Brześciu nie istniał podział na „klasyczne‖ parcele z obszarem mieszkalnym i częścią gospodarczą (Лысенко 1985, 176), na terenie Brześcia odkryto pozostałości grodzeń między działkami – płoty z desek lub rozpołowionych kłód i częstokoły, odgradzające zabudowę od ulic (np. ogrodzenie z pocz. XIII w., funkcjonujące również w 2. połowie XIII), pochodzące z różnych horyzontów chronologicznych (Лысенко 1985, 78-79, 100-101, 114). Również w Dźwinogrodzie odkryto pozostałości płotów w desek (uznano je za ogrodzenia dzielące działki; Гупало 2014, 389, 394). Niestety, niewiele wiadomo na temat konstrukcji bram zagród. Na terenie ruskich grodów spotykamy też płoty plecionkowe (np. ogrodzenie obiektu 59a z Brześcia), zazwyczaj stosowane jako elementy wewnętrznego podziału działek. Konstrukcje takie kojarzone są również z zagrodami dla zwierząt – pozostałości owalnej w planie konstrukcji plecionkowej z osady podgrodowej Dźwinogrodu uznawano za chlew (Гупало 2014 rys. 206, 363, rys. 213, 368; Лысенко 1985, rys. 57, 100). Zdaniem Lysenki (1985, rys. 65, 107), przestrzeń ulic wyznaczały nie tylko częstokoły, ale i pozbawione otworów okiennych ściany budynków. Na terenie badanej osady podgrodowej Dźwinogrodu nie wyeksplorowano żadnej z działek w całości, stąd trudno oszacować dokładną powierzchnię parceli (powierzchnię najmniejszej z badanych działek szacuje się na ok. 427 m², zaś największe działki posiadały blisko 1596 m² por. Козюба 2016, 133). Nie wszystkie z badanych wykopaliskowo grodów ruskich posiadały gęstą, mniej lub bardziej regularną zabudowę wewnętrzną, charakterystyczną dla osad typu wczesnomiejskiego. Stosunkowo często spotykanym typem zabudowy grodowej na stanowiskach XI-XIII w. jest zabudowa dookolna (izby mieszkalne, ciągnące się wzdłuż wałów obronnych lub zintegrowane z nimi), ślady jakiej rozpoznano np. w Starej Uszycy i Sudovej Vińni I, a także kilku innych stanowiskach (por. Кучера 1999, 89-90). Analogiczne założenia odkryto także w innych częściach południowej Rusi np. po pograniczu wołyńsko-kijowskim (w latopisowym Kołodjażynie, Rajkach i na stan. Horodsk w obwodzie żytomierskim; Раппопорт 1956, 103-106). Podobny typ rozplanowania zabudowy mieszkalnej odkryto na stan. Čornivka na Bukowinie, lecz w centrum majdanu gródka natrafiono na pozostałości kilku budynków. Innym typem rozplanowania wewnętrznej grodu, miała być zabudowa rzędowa, uchwycona, zdaniem M. Kučery (1999, 90-93), na grodzisku w Podhorzcach, lecz obserwacje te miały dotyczyć fazy „słowiańskiej‖ i z X-XI w. Na terenie innych stanowisk grodowych Wołynia i ziemi halickiej notowano raczej skupiska budowli, niż ślady regularnej zabudowy z granicami działek. Pewne prawidłowości w rozplanowaniu zabudowy grodowej zauważono np. podczas badań Dorohobuża, gdzie kilkufazowe zgrupowania zabudowań oddalone były od siebie o ok. 20 m, odkryto tam także pozostałości kołków (ogrodzenia?; Прищепа, 1996, 42, rys. 13, 13; Козюба 2016, 134). Niedocenianym elementem zabudowy grodowej są cerkwie drewniane (przynajmniej w porównaniu do cerkwi murowanych). Budowle takie musiały się przecież znajdować na, lub w pobliżu, większości grodów utożsamianych z miejscami stałego pobytu ludności. Wydawać by się mogło, iż sprzyjającymi warunkami dla zachowania się budynków z drewna będą podłoża podmokłe, kojarzone z Wołyniem, tymczasem większość odkryć śladów cerkwi drewnianych pochodzi z ziemi halickiej (na relikty cerkwi drewnianych natrafiono n.p. w Bykowniu, Dźwinogrodzie, Haliczu, Oleszkowie287, Sanoku-Trepczy czy Wasiliewie; por. katalog). Budowle drewniane, zazwyczaj konstrukcji zrębowej, posiadały kamienne fundamenty lub ich ściany posadowione były na kamiennej podmurówce. Na wielu stanowiskach odkryto sugerujące istnienie budowli sakaralnych ceramiczne płytki podłogowe (por. np. Chudzik 2014, 34-78, 130-132; Малевская, Раппопорт 1978; Терський 2019). Zazwyczaj w pobliżu takich cerkwi odkrywano cmentarzyska. 287 Świątynia odsłonięta na tym stanowisku przedstawiała budowlę na planie centralnym (por. Томенчук 2005). 288 Jednym z nielicznych zapisków na temat zamku w Sokalu jest wzmianka o sadzach zamkowych (Jabłonowski 1903, 426). Na temat średniowiecznych sadów i ogrodów ziemi halickiej por. także: Тарас 2006, 2010. Tereny zielone, sady i ogrody w obrębie grodów, z punktu widzenia archeologii są zjawiskiem słabo uchwytnym (o ich istnieniu świadczyć mogą w pewnym stopniu znaleziska nasion i pestek czy dane palinologiczne), lecz pamiętać należy, iż tereny zielone stanowiły element średniowiecznych grodów (a później miast, klasztorów i zamków)288 i ich najbliższego otoczenia, co poświadczają źródła (np. wspomniany już sad przy cerkwi św. św. Kosmy i Damiana w Chełmie). Stosunkowo niewiele wiadomości posiadamy także na temat urządzeń sanitarnych w obrębie zagród (nieliczne odkrycia latryn pochodzą np. z Kijowa i Nowogrodu; Сагайдак, Хамайко, Комар, 2015, 23-24; Козюба 2016, 113). Na majdanach kilku grodzisk z okresu staroruskiego (Dźwinogród, Sutiejsk, Sudova Vińnja I i na innych stanowiskach Wołynia np. Basiv Kut, Ostroņec’, Lystvyn i in.) odkryto lejowate zagłębienia, które w czasie eksploracji okazywały się okrągłymi (lub zbliżonymi do okręgu) w planie, szalowanymi drewnem lub kamieniem studniami lub innymi obiektami związanymi z zaopatrzeniem grodu w wodę (Кучера 1999, 88; Гупало 2014, 128-130). Stanowiska grodowe datowane na okres staroruski, prócz osad grodowych o cechach wczesnomiejskich, interpretowane bywają jako placówki o funkcjach strażniczych, tzw. zamki feudalne, niekiedy też jako „podmiejskie‖ lub samodzielne klasztory (a nawet „grodziska kultowe‖, mimo ich datowania na X-XIII w.)289. 289 Uwaga ta odnosi się do dyskusyjnej grupy stanowisk zbruczańskich i oraz stanowisk grodowych z okolic Mykołajowa, co do interpretacji i datowania których badacze wciąż wyrażają wątpliwości (na temat grodzisk kultowych por. Русанова, Тимощук 2007, polemika: Szymański 1997; przedłużenie dyskusji w kontekście początków chrześcijaństwa i monastycyzmu na Rusi: por. np. Kamińska 2018, 259, 303-304; Корчинський 2011). 290 Do zagadnienia grodów prywatnych autorka nawiąże jeszcze w kolejnym podrozdziale oraz w podrozdziale na temat zamków typu motte. Ruskie grody-strażnice graniczne, siedziby garnizonów i inne placówki o charakterze typowo militarnym, a także niewielkie grody „feudalne‖ identyfikowane są na podstawie rodzaju znalezisk i charakteru zabudowy. Zdaniem badaczy (Довженок 1961, Моця 2000) założenia takie charakteryzować miała zabudowa dookolna ciągnąca się wzdłuż wału (stosunkowo dobrze przebadane stanowiska tego typu to Kołodjażyn, Rajki – położone na pograniczu Wołynia i ziemi kijowskiej lub bukowińska Čornivka; ze stanowisk tych pochodzą znaleziska grotów strzał typu mongolskiego i inne ślady najazdu mongolskiego, więc ich upadek datuje się na 1240-1241 r.). Zabudowa taka (oraz niewielkie rozmiary całego założenia – powierzchnia nieprzekraczająca 1 ha) charakteryzować miała także grody (dwory) prywatne (Довженок 1961, 97). Co do stanowisk uważanych za grody bojarskie ziemi halickiej (stan. Sudova Vińnja II, Gołe Góry I), stan ich zachowania oraz zakres przeprowadzonych na nich badań nie pozwala na wyciągnięcie jakichkolwiek wniosków na temat ewentualnych cech morfologicznych „zamków bojarskich‖290 ziemi halickiej. Za prywatną siedzibę nieznanego z imienia bojara uchodzi wspomniane już stan. Čornivka, charakteryzujące się zabudową dookolną (w postaci mieszkalnych kleti i obronnych gorodni) i obecnością kilku obiektów w centrum majdanu, w tym budowli o kamiennej podmurówce, uznanej za pozostałości dworu feudała (nie odkryto zaś śladów żadnej budowli kultowej). Z terenu stanowiska pochodzą liczne znaleziska elementów uzbrojenia, zarówno ruskiego, jak i mongolskiego pochodzenia, jak i znaleziska przedmiotów użytku codziennego, ozdób i części stroju (Возний 1998; Пивоваров, Ільків, Калініченко 2017; Тимощук 1982, 105-113). Analogiczne do Čornivki umocnienia z mieszkalnymi izbami miał posiadać inny „zamek‖ z terenu Bukowiny (stan. Nedoboivci; Тимощук 1982, 114-115). Za placówki strażnicze (siedziby garnizonu lub prywatne „zamki‖) z XII-XIII w. uważane są także inne grodziska z południowych krańców Rusi – Molodija i Darabany (Тимощук 1982, 101-105, 116-118). Wobec braku przekazów pisanych na danego stanowiska, rozróżniane „strażnic‖ poszczególnych grodów (lub terytoriów) i grodów prywatnych (np. grodów książąt bołochowskich lub innych lokalnych możnowładców), jest kwestią dość umowną, opartą (prócz analizy jego formy i rozmiarów, charakteru zabudowy i rodzaju znalezisk) na uwzględnieniu położenia danego stanowiska w obrębie danego regionu lub krainy historycznej. W okresie staroruskim, jak wskazują wyniki badań archeologicznych, sztucznie „grodzone‖ (wałem, fosą) były także niektóre klasztory ziemi halickiej, za jakie uznawane są np. niektóre niewielkie grodziska z okolic Halicza, na terenie których rozpoznano ślady cerkwi i towarzyszących im cmentarzy z „mniszym‖ obrządkiem pogrzebowym (por. Kamińska 2018). II.6.3. Grody ruskie po połowie XIII w. (w świetle badań archeologicznych) - kryzys czy rozwój? Przyjmowanym powszechnie przez badaczy założeniem jest uznanie, że jednym z najważniejszych skutków inwazji mongolskiej na ziemie Rusi południowo-zachodniej był spadek liczby grodów i znaczne zniszczenia, których zaznały ośrodki centralne, kontynuujące swoje funkcjonowanie. Analiza statystyczna i geograficzna dotycząca liczby grodów ruskich Wołynia i ziemi halickiej pod kątem przemian, które nastąpiły w wieku XIII i w świetle współczesnego stanu badań, dokonana zostanie w osobnym rozdziale (II.8). W związku ze słabym rozpoznaniem fazy „pomongolskiej‖, niezauważalna na obecnym etapie badań jest ewentualna redukcja powierzchni (np. opuszczone podgrodzia) dużych grodów latopisowych po najeździe mongolskim, a zarazem nieliczne grody założone po połowie XIII w. cechuje stosunkowo niewielka powierzchnia, o czym mowa będzie poniżej. W podrozdziale tym omówione zostaną zmiany w technice budowlanej umocnień grodów i zabudowie ich majdanów oraz omówione zostaną grody o innym, niż miejski, charakterze. Ruskie budownictwo obronne po najeździe mongolskim Nieliczne przykłady konstrukcji wałów rozpoznanych na stanowiskach datowanych na XIII w. (również 2. połowę tego stulecia; Stołpie, Chełm) prezentują ślady konstrukcji skrzyniowej. Na innych stanowiskach, na których dokonano cięcia wału lub nasypu (Andrzejów, Luboml, Wietły) nie wykryto śladów wewnętrznych konstrukcji drewnianych (por. katalog). Zdaniem I. Voznego (2009, I, 94-95) na południowych rubieżach Rusi, jakimi były tereny Bukowiny, dopiero w 2. połowie XIII-XIV w. upowszechniają się wały o konstrukcji skrzyniowej, w których izbice zapełniano ziemią i gliną (wypełniano tak zewnętrzny rząd izbic). Jednakże, jedyne stosunkowo dobrze rozpoznane stanowisko, na którym odkryto taki typ umocnień to Zelena Lypa (dawniej stan. Perebykivci), którego datowanie można odnieść do XIV w. (Пивоваров 2010). Na innym, odnoszonym do okresu pomongolskiego stanowisku – Karapčiv, ślady drewnianych konstrukcji (palisady?) obmazanych gliną nie przypominały takiej konstrukcji (Томенчук 2008, 45, 47; Тимощук 1982, 93). Ponadto, w przypadku stanowisk datowanych ramowo na wiek XIV, badacze nie podejmowali próby określenia, czy do czynienia możemy mieć jeszcze z „grodem‖ czy już z „zamkiem‖ (por. np. terminy stosowana w publikacjach poświęconych stanowiskom, takim, jak Kulików, Gółe Góry II), lecz jest to ogólny problem terminologii stosowanej w archeologii średniowiecznych założeń obronnych w Europie Środkowo-Wschodniej (por. Poliński 2018). Nawarstwienia kulturowe i znaleziska świadczą o tym, iż większość dużych ośrodków ruskich o cechach miejskich, kontynuowało swe istnienie, jednak brak jest jakichkolwiek śladów ich umocnień z tego okresu. Z przekazów źródłowych wynika, iż w części dużych grodów (np. Włodzimierz, Łuck, Lwów) ich umocnienia zostały rozebrane jeszcze w XIII w. na żądanie Mongołów (Kronika... 210). Jest też możliwe, iż umocnienia wielu grodów nie zostały odbudowane lub odnowione w całości, ale odnowiono tylko ich część i to w znacznie późniejszym czasie (por. katalog: Halicz-Kryłos, wał V). Dostrzeganym w literaturze od dawna (np. Раппопорт 1952; 1967, 203-204) novum w architekturze obronnej Wołynia XIII-XIV w. są wieże, znane ze Stołpia, Chełma (obiekt z „Wysokiej Górki‖), Bieławina, dawnej wsi Spas (Podgórz) k. Chełma, Kamieńca nad Leśną, Czartoryska i Brześcia291. Budowle te miały plan kolisty (wieże w Kamieńcu i Czartorysku), lub prostokątny (Chełm, Stołpie, Bieławin, Podgórz)292 i wzniesione były z kamienia lub cegły-palcówki w wątku wendyjskim (Buko 2009b; Kutyłowska 2005; Антипов 2000, 115-118; 126-128; 141, 148; Раппопорт 1952, katalog). Pojawienie się obiektów wieżowych tłumaczono wymogami zmieniającej się taktyki wojennej i oblężniczej (Раппопорт 1952, 222-233), jednakże nie wszystkie z wymienionych obiektów uważane są dziś za budowle o 291 Obiekt, podobnie jak wieża z Grodna, znany jest ze źródeł pisanych i ikonograficznych (por. katalog, Kutyłowska 2005, 150-152). 292 I. Kutyłowska (2005, 149-150) rozróżniła wieże: I – domniemane, II – znane jedynie ze źródeł pisanych, III - o zarysie prostokątnym i kolistym wnętrzu (Stołpie, Chełm?), IV - wieże cylindryczne (Kamieniec, Czartorysk) i V- założenia prostokątne w planie (Bieławin, Podgórz). przeznaczeniu stricte militarnym, przynajmniej w swym pierwotnym założeniu (np. stan. Stołpie, por. katalog). Analogicznych do wołyńskich wież obiektów starano się dopatrywać także na południu ziem Romanowiczów – np. w Drohobyczu czy Spasie k. Starego Sambora (por. katalog; Kutyłowska 2005, 149-150; Омельчук 2010b; Могитич, Могитич 1990, 62), jednak w żadnym z powyższych przypadków nie udowodniono w stopniu zadowalającym ich datowania na wiek XIII. Osobnym zagadnieniem w kwestii elementów architektonicznych grodów ruskich jest problem wiarygodności datowania fragmentów murów odkrytych na grodzie (zamku) Tustań (Рожко 1996, 46-56, 62-63, 96-99 etc.), z którego znane są znaleziska z okresu staroruskiego i XIII-XIV w. Prócz architektury murowanej, wykorzystanie kamienia w systemach obronnych grodów ruskich okresu pomongolskiego zanotowano np. na stan. Sokolec II, gdzie według badaczy rów między dwoma wała chroniącymi majdan od strony dostępnej cypla wyłożony był kamiennymi płytami (nie opublikowano jednak żadnego materiału ilustracyjnego; por. katalog). Brukowane dróżki biegnące po dnie rowów odkryto także w Tustani (Рожко 1996, 118, 120, 123). Grody o charakterze wczesnomiejskim W obliczu braku przekazów historycznych o odbudowywaniu umocnień (poza Brześciem, por. Kronika... 265) i śladów obwałowań z 2. połowy XIII-1. połowy XIV w. z głównych grodów Rusi południowo-zachodniej, takich, jak Halicz, Włodzimierz, Lwów czy Łuck, otwartym nadal pozostaje pytanie: czy (lub jak długo, przede wszystkim w 2. połowie XIII w.). największe ruskie grody pozostały nieumocnione? Czy przez pewien czas przypominały łatwo dostępne miasta wzniesione na modłę ordyńską293 (ich granice 293 Zagadnieniu miast ordyńskich, powstałych na nowo podbitych przez Mongołów ziemiach poświęcono liczne prace. Badacze osadnictwa ordyńskiego z terenu stepów nadczarnomorskich i Powołża zwracają uwagę na szybkie powstawanie nowych punktów administracyjnych na podbitych ziemiach (często zakładanych na surowym korzeniu, nie licząc tradycji urbanistycznych np. Bułgarii Wołżańskiej) i napływowy charakter ich ludności, co świadczyć miało o zakrojonej na wielką skalę akcji kolonizacyjnej nowych obszarów imperium (Федоров-Давыдов 2001, 12-14; Егоров 1985, 76-78). Cechą charakterystyczną ordyńskich miast był niemal zupełny brak konstrukcji obronnych (Федоров-Давыдов 2001, 42). Sztuka fortyfikacji znana była Mongołom i narodom im podległym – według Marco Polo Karakorum obwiedzione było potężnym wałem ziemnym (The travels of... 115) lub, wedle innych autorów, murem ceglanym i „glinianym murem‖ z 4 bramami (Гильом де Рубрук, 159-166), lecz, zdaniem archeologów i w świetle przekazów pisanych, żadnych znaczących umocnień nie miał np. ordyński Saraj (Федоров-Давыдов 2001, 42-43). Swego rodzaju łatwość w kontroli miast niektórych podległych chanowi mongolskiemu Kubilajowi w 2. poł. XIII w. prowincji odnotował np. Marco Polo (The travels of..., 154-155). Proces intensywnej urbanizacji w granicach Ordy trwać miał do lat 60. XIV w., zaś już pod koniec tego stulecia niektóre z nowych miast miały się wyludnić (Егоров 1985, 78). Nieumocnione ośrodki o charakterze miejskim nie były jednak zjawiskiem naturalnym dla lokalnej kultury „grodzkiej‖, ani ogółem, dla kultury średniowiecznej Europy Środkowo-Wschodniej, toteż ze źródeł pisanych, ikonografii i rezultatów wykopalisk archeologicznych znane są mury/wały lokowanych na prawie niemieckim miast, również z obszaru Rusi. Sprawnym budowniczym nowych umocnień na niedawno zdobytych ziemiach miał być król polski – jak podaje Jan Długosz (Roczniki... ks. IX, 330), Kazimierz Wielki zdążył obwarować na nowo cały Lwów („miasto i zamki‖) „silnymi i wysokimi murami oraz głębokimi rowami‖ do 1351 r. 294 Np. cerkiew św. Wasyla we Włodzimierzu (Антипов 2000, 128-132). 295 Cerkiew nieodnaleziona, być może na jej ślad natrafiła w 1975 r. M. Malevskaja (por. katalog). wyznaczały już tylko symbolicznie zniwelowane wały i częściowo zasypane rowy)? Czy możliwym było jedynie wznoszenie małych założeń obronnych (i nowych grodów) w stosunkowo bezpiecznej strefie północno-zachodniej dzierżawy Romanowiczów, do której mongolscy zwierzchnicy polityczni (oraz ich przedstawiciele) zapuszczali się rzadko? O funkcjonowaniu mniejszych grodów ruskich jako punktów osadniczych po destrukcji ich umocnień świadczyć mogą odkrycia ze stan. Jurów. Gród wzniesiony w wieku XII, zniszczony został w połowie XIII w., jednakże z obszaru jego majdanu pochodzą ślady osadnictwa (relikty budynku, studnia), datowane metodą dendrochronologiczną na koniec XIII - początek XIV w. (por. Banasiewicz 2019; Atlas grodzisk). Nie wiadomo czy w XIII-XIV w. funkcjonowały jeszcze wały grodu w Horodysku (Poleski 2004, 390; Dzieńkowski 2019d). Jeszcze mniej wiadomo na temat stan. Horodys’ko k. Starego Sambora, datowanego do 2. połowę XIII-XIV w. (por. tabele). Architektura murowana grodów Rusi południowo-zachodniej w 2. połowie XIII-1. połowie XIV w. nadal przedstawia zróżnicowanie formalne i surowcowe w odniesieniu do innych krańców Rusi (z terenu domeny Romanowiczów znane są świątynie kamienne i ceglane na planie bazyliki, ale i centralnym294), lecz większy jest w niej udział budownictwa „świeckiego‖, bowiem w czasie tym nastąpił rozwój budownictwa murowanego obronnego (wspomniane już wieże oraz mury obwodowe Chełma). Na obszarze Wołynia, prócz wież, wzniesiono kilka nowych cerkwi i klasztorów z murowanymi budowlami. Nowe świątynie powstały we Włodzimierzu (cerkiew św. Wasyla, cerkiew i „grobowiec‖ klasztoru św. Michała, cerkiew św. św. Joachima i Anny295), w nowym grodzie – Lubomlu, a także, być może, w Łucku (datowane do 1. połowy XIV w. zostały obiekty takie, jak cerkiew Pokrowa i budynek uważany za cerkiew św. Dymitra, lecz ich datowania zostały oparte na niepewnych przesłankach; Антипов 2000, 110-115, 122-123, 128-132; 145-146; Терський 2006, 59-62, 79, 111). W ziemi halickiej pod względem liczby zweryfikowanych (i hipotetycznych) przykładów architektury z 2. połowy XIII-XIV w. uwagę zwraca Lwów, gdzie powstała kamienna cerkiew (kościół)296 św. Mikołaja (Антипов 2000, 89-92). Z literatury znane są inne doniesienia o architekturze murowanej Lwowa (murowane baszty „Wysokiego Zamku‖, cerkiew Jana Chrzciciela z okolic Starego Rynku, kościół Matki Boskiej Śnieżnej, hipotetyczna XIII-wieczna faza cerkwi św. Onufrego, cerkwi św. Paraskewy, a nawet „pierwotna‖ cerkiew św. Jerzego297; Smorąg-Różycka 1999, 13; Антипов 2000, 92-93; Малевская, Иоаннисян, Могитич, Бучко 1978, 352-353; Малевская, Коc, Рожко, Шолохова 1979, 361-362; Могитич, Могитич 1990, 61-62), Drohobycza (np. tzw. dwór wojewody, cerkiew) czy Spasa (Антипов 2000, 94-99. 103; Омельчук 2010b, 84; Могитич, Могитич 1990, 62), które wymagają jednak weryfikacji, gdyż często nie podane zostały podstawy datowania ich na XIII-1. połowę XIV w. Na XIII-XIV w. zostały też wydatowane relikty najstarszej fazy cerkwi murowanej z terenu klasztoru w Ławrowie298 k. Starego Sambora (Антипов 2000, 100-101; Лукомський 2012). Nowym obiektem powstałym w tym okresie w Haliczu miała być cerkiew Narodzenia Pańskiego, położona na obszarze późniejszego miasta lokacyjnego299, której datowania, jak stwierdził I. Antipov (2000, 93), mimo ogólnej zgodności, żaden z badaczy nie potrafi uargumentować. Niewątpliwie ciekawym zagadnieniem związanym z Haliczem, który po 1240 r. stanowił centrum religijne (w 1. połowie XIV w. był nawet siedzibą metropolii), a nie polityczne, jest proces powolnego wychodzenia z użytku (i postępującej ruiny) jego licznych cerkwi. Pewnym jest, iż w XIV w. funkcjonowała dalej np. wspominana w źródłach cerkiew św. Pantaleona (Pantelejmona), w końcu XVI w. przekazana została franciszkanom, którzy ją odbudowali i nadali jej nowe wezwanie (Smorąg-Różycka 1999, 11). Wracając jednak do zagadnienia nowych budowli murowanych, do kategorii wątpliwych zabytków doby Romanowiczów zaliczyć można też trudną do podtrzymania wizję „protozamków‖ z południowych rubieży ziemi halickiej (Chocim, Kamieniec Podolski, Jazłowiec, por. katalog), eksponowanych na kontakty ze Stepem. Z tego też względu dokładna liczba obiektów murowanych powstałych na Rusi Halicko-Wołyńskiej w 2. połowie XIII-1. połowie XIV w. nie może zostać sprecyzowana, 296 Wzniesiona z kamienia budowla uznawana jest za jeden z ostatnich przykładów budownictwa „szkoły halickiej‖ (Smorąg-Różycka 1999, 13). 297 Na podstawie przekazów B. Zimorowicza (oraz faktu funkcjonowania świątyń w formie rotundy w innych grodach i daleko idących domysłów), niektórzy badacze uważają, iż przed 1363 r. w miejscu soboru św. Jura (a więc poza grodem) istniała murowana rotunda należąca do prawdopodobnie klasztoru ufundowanego przez księcia Lwa (Диба 2000). 298 Według „zaginionej kroniki‖ klasztornej i fałszywej gramoty księcia Lwa klasztor w Ławrowie istnieć miał już w XII-XIII w. Podczas badań ratowniczych w 2009 r. w Ławrowie odkryto staroruskie płytki ceramiczne, które połączono z drewnianą budowlą sakralną, w miejscu której w końcu XIII w. powstać miała znana z gramoty księcia Lwa cerkiew murowana (por. Kamińska 2018, 293-294). 299 W przypadku propozycji datowania początków tego obiektu na przełom XIII/XIV w. zastanawia już sama lokalizacja. jednakże trudno mówić o ogromnym kryzysie budownictwa monumentalnego na południowo-zachodnim krańcu Rusi (poza tym, w dalszym ciągu we wznoszeniu nowych budowli uczestniczyli budowniczy z kręgu kultury łacińskiej), gdyż w świetle badań archeologicznych i przekazów pisanych, w ciągu 100 lat po pierwszym najeździe powstało kilkanaście murowanych budowli monumentalnych o sakralnym i świeckim przeznaczeniu. Nowe budynki nie powstawały jednakże w dawnych centrach ziemi halickiej, a raczej w dużych ośrodkach Wołynia (Włodzimierz) i w nowych grodach (Chełmie, Lwowie, Lubomlu). Od XII-XIII w. w architekturze drewnianej dominowały naziemne budowle konstrukcji zrębowej. Zabudowa drewniana grodów w 2. połowie XIII-XIV w. badana była wyrywkowo, z wyjątkiem Brześcia, gdzie nie zanotowano większych przemian w budownictwie mieszkalnym na przestrzeni XII-XIV w. Budynki w typie naziemnym z XIII-XIV w., odkryte w innych partiach Rusi, posiadały niekiedy podpiwniczenia w postaci zagłębionego w podłoże pomieszczenia szalowanego drewnem – na obiekty takie natrafiono w Busku (por. katalog). Relikty zabudowy zrębowej z XIII-XIV w. odkryto także w Przemyślu, lecz nie wyeksplorowano obiektów w całości (Poleski 2004, 412). Na relikty nietypowej naziemnej budowli z połowy/2. połowy XIII natrafiono w Peresopnicy, brak jest jednak danych na temat planu i wymiarów budynku, w którym znaleziono zabytki kultury ordyńskiej (Teрський 2000a). W odniesieniu do zagadnienia ulic grodów (ew. osad podgrodowych) w dużych ośrodkach policentrycznych w 2. połowie XIII-XIV w. podstawowym źródłem informacji są nawarstwienia kulturowe Brześcia datowane przez P. Lysenkę po XIV w. (Brześć charakteryzować miała powtarzalność rozplanowania jego przestrzeni w kolejnych fazach jego rozwoju). Z żalem trzeba przyznać, tak istotny dla Rusi XIII-XIV w. ośrodek, jakim był Lwów, badany był jedynie punktowo, przez co można jedynie hipotetycznie zakładać istnienie traktów łączonych główne części przedlokacyjnego grodu (Диба, Петрик 2002, 43-47). Inne grody 2. połowy XIII-1. połowy XIV w. Zagadnienie ruskich założeń o funkcji schronieniowej w 2. połowie XIII-XIV w., prócz pośrednich przesłanek na temat ich istnienia, znanych ze źródeł pisanych dotyczących ziem ościennych, w świetle dotychczasowego stanu badań archeologicznych pozostaje niemal niepodjętym przez badaczy. Za pozostałości grodu refugialnego uznane zostało dwuczłonowe stan. Sokolec’II (pow. 1,3 ha), datowane na XIII w. (por. katalog; Виногродська 2010, 81). Skąpość przekazów pisanych na temat miejsc ucieczki ludności wiejskiej i znikoma ilość stanowisk okresu pomongolskiego uznawanych za refugia spowodowana może być różnymi czynnikami: niezadowalającym stanem rozpoznania stanowisk grodowych, faktycznym brakiem założeń schronieniowych w pobliżu dużych skupisk osadnictwa (związanym np. z infiltracją mongolską i zakazem ich wznoszenia) lub powolnym ich wychodzeniem z użycia. Zagadnienie niewielkich założeń obronnych z XIII-XIV w. związane jest przede wszystkim z domniemanymi grodami prywatnymi (w źródłach wymienione zostały np. „dwory‖ Gaj i Raj), w których niektórzy badacze dopatrują się wczesnych założeń typu motte300 lub niewielkich strażnic granicznych na północnych krańcach państwa. Na północnych krańcach Rusi Romanowiczów (pograniczu rusko-litewskim), przypuszczalnie w okresie 2. połowy XIII-XIV w. powstały gródki, takie jak w Wietły czy Luboml (kopcowate założenia o średnicy nieprzekraczającej 100 m, por. katalog), prostokątne założenie na stan. Novi Końari (Koszer?), oraz wzmocnione wieżami założenia w Kamieńcu i Czartorysku (gród ten istniał już wcześniej, zaś w końcu XIII wzniesiono na nim wieżę), za którym rozciągać się miała naturalna granica w postaci rozlewiska Prypeci i bagien Polesia (Баран 2008; Кучинко 2002, 70; 2009, 430). Do grupy tej zaliczane bywają także stan. Ratne, Horodyńče (Czerniecz-Gorodok?), Niebl i Turzysk301 (Кучинко 2009, 63-70; Терський 2010b, 111). Stan rozpoznania archeologicznego poszczególnych obiektów nie pozwala przyjąć bez zastrzeżeń wizji jednoczasowej (funkcjonującej w 2. połowie XIII-1. połowie XIV w.) linii umocnień, którą tworzyły wszystkie wymienione wyżej grody (por. Кучинко 2009, 63-70). Niewątpliwie cechą charakterystyczną (włącznie z identyfikowanym z Rajem stan. Jarevyńče) założeń prywatnych lub strażniczych z północnej partii domeny Romanowiczów są niewielkie rozmiary (do 1 ha powierzchni), okrągły plan i jednoczłonowość założeń (w grupie tej wyróżnia się jedynie niebadany obiekt z Novych Końarów). 300 Zagadnieniu obecności założeń typu motte na Rusi poświęcono osobny podrozdział. 301 Uznawany niekiedy za jeden z pierwszych grodów prywatnych ziemi wołyńskiej (Кучинко 2009, 86). S. Ters’kyj (2010b, 112-113) za dwór prywatny uważa np. XIII-wieczny Wsiewołoż (stan. Litowiż) i stan. Mstyńyn. Za placówki militarne (strażnice graniczne) z 2. połowy XIII-1. połowy XIV w. z południowych rubieży Rusi uznawane są stan. Karapčiv (identyfikowany przez część badaczy z Gródkiem nad Czeremoszem), stan. Zelena Lypa (Perebykivci) nad Dniestrem, Chocim i gródek na górze Cecyn k. Czerniowców (Тимощук 1982, 87-97; Томенчук 2008, 40-47; katalog). O ile wojskowy charakter dwóch pierwszych stanowisk uznać można za bardzo prawdopodobny, tak ich datowanie na 2. połowę XIII w. i bezsprzeczna „ruskość‖ Gródka nad Czeremoszem (wymieniony w Spisie grodów ruskich dalszych i bliższych jako jeden z grodów „bułgarskich i wołoskich‖ por. Тихомиров 1979, 94), Zelenej Lypy (Nestervaru?)302, Cecyna i Chocimia (również wspomnianych w źródłach wśród „grodów bułgarskich i wołoskich‖), w sensie politycznym może zostać podważona. Kultura materialna dorzecza środkowego Prutu w XIII-XIV w. nosiła znamiona kultury ruskiej (tradycja garncarska, wpływy religii prawosławnej), ale i zawierała elementy uniwersalne, takie jak części wyposażenia wojowników (bełty kuszy, niektóre typy oporządzenia jeździeckiego), które trudno odnosić jedynie do kultury Słowian wschodnich. W nowszej literaturze (Пивоваров 2010) grodzisko w Perebykivcach (stan. Zelena Lypa) odnoszone jest (głównie na podstawie znalezisk numizmatycznych) do 2. połowy XIV w., czyli okresu węgierskiej kolonizacji tych ziem i narodzin państwa mołdawskiego. Ponadto, ostatecznie nierozstrzygnięta pozostaje data i okoliczności powstania zamku chocimskiego. 302 Według badającego stanowisko w latach 2000-2004 i 2008-2009 S. Pyvovarova (2010, 368) to znane już od końca lat 60. XX w. grodzisko stanowić może pozostałości węgierskiej warowni Nestervar (dosł. grodu/zamku nad Dniestrem). O istnieniu węgierskiego przyczółka militarnego w regionie tzw. Prosławii (oryg. Prosclavia), utożsamianej (?) z szeroko pojętą wołością bracławską (pozostającej pod zwierzchnictwem Złotej Ordy), znanej z kroniki Matteo Villaniego, dywagował Â. Dańkevyč (badacz zamieścił i przetłumaczył fragmenty kroniki w publikacji z 1994 r., w żadnym z nich nie pojawia się nazwa „Nestervar‖; Дашкевич 1994, 42-43, 63-65, o pochodzeniu nazwy Nestervar: 51-52; 2006, 114). O ile słuszność tej koncepcji (a także interpretacja funkcji i położenia samej Prosławii) budzić może wątpliwości, tak wojskowy charakter założenia w Zelenej Lypie został dość dobrze uargumentowany: na stanowisku znaleziono jedynie kilka ozdób i sakraliów (ołowiany krzyżyk, brązowy pierścień i bransoletę oraz guzik) i przedmiotów użytku codziennego, większość znalezisk metalowych stanowiły elementy uzbrojenia i oporządzenia jeździeckiego (były to groty strzał i bełtów, liczne płytki pancerza, fragmenty kolczugi, ostrogi wędzidła etc.). Ze stanowiska pochodzą znaleziska monet (grosze praskich i monet ordyńskich), których najpóźniejsze emisje pochodzą z lat 60-70. XIV w. Jednym z zabytków datujących była też częściowo zniszczona ołowiana pieczęć, na której odczytano napis «....WEWOD», który uznano za część słowa „wojewoda‖ (Пивоваров 2010, 368-369). W przypadku stanowisk takich, jak Zelena Lypa, za wyznacznik „ruskiej tradycji‖ budownictwa obronnego nie może też zostać uznane użycie konstrukcji skrzyniowej (obecnej na terenie Bukowiny od wieku X), gdyż wały takiej technice upowszechniły się od XI w. również w budownictwie obronnym Węgier (Nováki, Sándorfi 1981; Poleski 2004, 132). Z terenu historycznej ziemi halickiej pochodzi też grupa niebadanych wykopaliskowo stanowisk takich, jak Łopatyn czy Ścianka, lub takich, w krajobrazie których próżno dziś szukać grodzisk (np. Stryj, Krosno, Krzeszów, Rzeszów), które uznaje się za grody ruskie, ze względu na wczesne odnotowanie ich w źródłach polskich. W związku z brakiem śladów umocnień i wyrywkowym rozpoznaniem rozplanowania i charakteru zabudowy wewnętrznej grodów w 2. połowie XIII-1. połowie XIV w., trudno oszacować ich powierzchnię w interesującym nas okresie. Powierzchnia większości stanowisk uznawanych za grody powstałe po 1240 r. (np. Luboml, Wietły, Raj) nie przekracza 0,5 ha. Stosunkowo niewielkimi303 rozmiarami (w stosunku do grodów z okresu staroruskiego, takich, Dźwinogród, Halicz czy Włodzimierz) cechują się również inne grody założone w czasach panowania dynastii Romanowiczów, choć najprawdopodobniej jeszcze przed połową XIII w. np. Andrzejów, Chełm, Stołpie). W końcu, zauważyć należy, iż znaczna część stanowisk grodowych z epoki Romanowiczów ma formę kopcowatą, nie pierścieniowatą (np. Andrzejów, Chełm, Stołpie, Luboml, Wietły). 303 W świetle dostępnych danych, nowe grody przedstawiały często założenia koliste o stosunkowo nieduzych średnicach: Luboml – ok. 60 m, Wietły – 45 m, Raj (st. Jarevyńče) – ok. 40 m, Ratne – ok. 60 m, nieco większe jest grodzisko w Bużkowiczach – ok. 90 , (pow. ok. 0.6 ha). Powierzchnia „gródka‖ (platformy) w Stołpiu wynosi ok. 0,04 ha, powierzchnię gródka w Andrzejowie oszacować można na ok. 0,49 ha, zaś powierzchnia terenu „Wysokiej Górki‖ w Chełmie wynosi ok. 0,24 ha (przy czym, kompleks dawnego Chełma wraz ze Wzgórzem Katedralnym posiadał przybliżeniu 7,5 ha; por. katalog). Niestety, brak jest danych na temat wymiarów dietica Lwowa w XIII w. czy też „gródka‖ w Kamieńcu nad Leśną (w świetle ustaleń A. Bańkova było to założenie dwuczłonowe; por. katalog). Niewielkie rozmiary miały posiadać także człony kompleksu dawnego Uhruska, tzw. Małe Grodzisko w Busku i jedno niewielu stanowisk pomongolskich z południa Rusi, założenie w Sanoku-Białej Górze. 304 Stołpie i Uhrusk należą do grodów, których początki wiąże się z 1. poł. XIII w. Nowe na mapie Rusi biskupstwo (Uhrusk) i klasztor (?) z murowaną wieżą w Stołpiu, świadczą o tym, iż zmiany w regionie rozpoczęte zostały już w 1. poł. XIII w. i najazd mongolski nie przeszkodził w dalszym jego zagospodarowaniu. Podsumowując zmiany w sieci grodowej Rusi Romanowiczów po 1240 r., w jej północno-zachodnich częściach stwierdzić należy wyraźną koncentrację „nowych‖ grodów, których XIII-wieczną metrykę (sugerowaną przez przekazy pisane) potwierdzono poprzez badania archeologiczne (Stołpie, Uhrusk304, Chełm, Luboml, Kamieniec nad Leśną, Andrzejów). W tym samym regionie powstały pierwsze murowane elementy obronne, co wskazuje na przeniesienie centrum politycznego dzierżawy Romanowiczów na północny-zachód, na tereny zachodniego Wołynia i Polesia Wołyńskiego. Nowym centrum ziemi halickiej stał się Lwów, zaś z południowych jej obrzeży brak jest bezsprzecznych dowodów na nowe inwestycje budowlane książąt halicko-wołyńskich. II.7. Losy grodów po połowie XIII w. i po roku 1340 (zamki, cmentarze i inne elementy przestrzeni osadniczej) Prócz stwierdzonego poprzez badania archeologiczne ciągłego użytkowania terenu grodu (bądź braku tej ciągłości) po połowie XIII w., dalsze jego losy, w już w nowych strukturach politycznych, mogły mieć różny przebieg. Skoro omówiony został już problem niedostatku źródeł pisanych, który jest oczywistym ograniczeniem dla historyka badającego zagadnienie sieci grodowej państwa Romanowiczów, wyliczyć należy także „fizyczne‖ ograniczenia badań archeologicznych grodów, związane przede wszystkim z nowożytnymi i współczesnymi przemianami urbanistycznymi. II.7.1. Zamki Rozwój budownictwa obronnego na Rusi po 1340 r. postaram się omówić na przykładzie Wołynia i Rusi Halickiej – ziem rozwijających się w późnym średniowieczu pod wpływem Litwy i Polski. Oczywiście, lokalne tradycje ruskiego budownictwa obronnego (drewnianego i drewniano-ziemnego) tych terenów nie zanikły w XIV-XVI w. (Z. Kuczynko 2014, 14). Samo pojęcie „zamek‖ pojawić się miało w języku ruskim w XV w. (wcześniej jego ekwiwalentem były pojęcia градъ i дворъ) i oznaczać to samo, co wcześniej gród – miejsce o wytyczonej, zamkniętej przestrzeni, otoczone obwodem obronnym - drewnianym lub murowanym (Древняя... 1985, 94; Мальченко 1996, 7; О. Моця 2017, 46). W źródłach łacińskich, będących głównym źródłem informacji o wczesnych zamkach na Rusi Halicko-Wołyńskiej, zamki określane były zazwyczaj słowem castrum (np. w Kronice Janka z Czarnkowa, kronice Jana Długosza etc.), jednakże problem XIV-wiecznej terminologii związanej z zamkami i tym, co mogły oznaczać słowa castrum, castellum,a także oppidum czy nawet civitas jest znacznie bardziej skomplikowany. Jak zauważył D. Poliński (2018), termin castrum nie oznaczał jedynie zamku (którego definicja w naukach pomocniczych historii również nie jest jednoznaczna), gdyż stosowano go wcześniej, w odniesieniu do grodów kasztelańskich i w odniesieniu do zapisów źródłowych nie wskazuje on na typ ani rozmiary, a jedynie szeroko pojętą obronność obiektu. Jak podkreślają badacze, na opanowanym przez Litwę Wołyniu ludność ruska nie doznała silnego szoku kulturowego. Władcy litewscy obeznani byli z kulturą ruską i nie ingerowali zbytnio w sprawy wewnętrzne ruskich miast, toteż badacze dziejów Rusi w okresie Wielkiego Księstwa Litewskiego przyjmują pewne trwanie dawnej kultury ruskiej aż po czasy Unii Lubelskiej (Moця 2009, 42-43; 2017, 45), przy czym za czas rozkwitu Wołynia uznawany jest okres XVI-XVII w. (Верба 2017, 12). Początki budownictwa zamkowego na Rusi Halickiej związane są w głównej mierze z czasami rządów Kazimierza Wielkiego (choć w literaturze pojawiają się próby postarzania zamków rubieży państwa Romanowiczów, zwłaszcza Podola)305. Oczywiście, Ruś Romanowiczów znała elementy obronnej architektury murowanej (w zasadzie wszystkie potwierdzone jej przykłady zostały przedstawione w katalogu), ale dopiero w późnym średniowieczu pojawiły się zamki, rozumiane według ich „zachodniej‖ definicji306, czyli obiekty o zamkniętych obwodach murowanych (Kajzer 2002a, 130), a także konstrukcje drewniano-ziemne (w źródłach zwane zamkami) wykazujące pewne podobieństwa do tzw. zamków typu przejściowego (por. T. Durdik 1978; Kajzer 2002b, 291; Poliński 2018, 45). Kwestia istnienia obiektów typu motte na staroruskich grodziskach została omówiona w osobnym podrozdziale. We wstępie do krótkiego omówienia307 zamków Rusi Halickiej i Wołynia należy skonstatować zjawisko oczywiste - zamki, jako obiekty obronne, zajmowały najbardziej dogodne z punktu widzenia sztuki militarnej miejsca, toteż nie należy się dziwić, iż wiele zamków w starych ruskich miastach powstało właśnie w miejscu dawnego grodu (Войтюк 2010, 243-250). Przykłady tego zjawiska najłatwiej będzie zilustrować w formie zestawień sporządzanych na bazie stanowisk z katalogu niniejszej pracy. 305 Dotyczy to zwłaszcza „wież-donżonów‖, jakie miały stanowić najstarsze fazy wielu zamków już pod koniec XIII w. Opinie o istnieniu założeń drewniano-ziemnych z elementami murowanymi (zazwyczaj wieżami) pojawiły się m.in. w odniesieniu do Chocimia (Нестерова 2010), Cecyna (Тимощук 1982, 97-98), Kamieńca Podolskiego (por. Пламеницька 2012, 2015 i in., krytyka: Маярчак 2012a), Skały Podolskiej (por. Підставка, Сивий 2017, 2017a) i Jazłowca (por. Підставка 2010, 2012). Nie jest to zjawisko wyłączne dla zachodniego Podola i Bukowiny, bowiem podobne propozycje najstarszych rekonstrukcji faz architektonicznych zamków pojawiły się także w odniesieniu obiektów wschodniego Podola (Виногродська 2008a, 341-342) czy Wołynia (por. tabele: Łuck, Krzemieniec). 306 Problemy definicji zamku na ziemiach polskich trafnie podsumował B. Pankowski (por. 2009, 64). 307 Jest to omówienie pobieżne mające na celu jedynie zestawienie badanej przeze mnie grupy grodów w celu i ukazania ograniczeń archeologii w badaniach grodów Rusi Halicko-Wołyńskiej za panowania dynastii Romanowiczów. II.7.1.1. Ruskie „zamki” typu „motte”? Zagadnienie założeń obronnych zwanych zamkami typu motte, gródkami stożkowatymi, dworami na kopcach etc. (na temat terminologii stosowanej w przypadku takich obiektów por. Marciniak-Kajzer 2018), w świetle starszej literatury nie powinno wchodzić w zakres rozważań niniejszej pracy, ze względu na datowanie większości tych obiektów na ziemiach polskich (skąd ten model umocnień mógł przeniknąć na Ruś)308. Jednakże w ostatnich latach pojawiły się doniesienia na temat tego rodzaju założeń datowanych na okres rządów Romanowiczów. Na wstępie rozważań na temat rozprzestrzenienia się „dworów rycerskich‖, analogicznych do obiektów spotykanych na ziemiach polskich, warto od razu zaznaczyć, iż badania tego typu obiektów na Ukrainie są wciąż na inicjalnym etapie rozpoznania tego typu założeń. W przypadku Wołynia, tematyką dworów rycerskich zajmuje się w zasadzie tylko jeden badacz – Serhij Panyńko. W ostatnich latach pojawił się szereg prac dotyczących założeń obronnych Wołynia jego autorstwa (Панишко 2011, 2012, 2014, 2014a, 2014b, 2016), odnoszonych, przynajmniej pod względem typologicznym, do „zamków‖ typu motte i datowanych już od XIII w. Autorka postanowiła zatem przyjrzeć się stanowi badań nad tego typu założeniami na ziemiach Rusi Halicko-Wołyńskiej. 308 Drugim krajem, z którego Ruś mogła zaczerpnąć wzorce, są oczywiście Węgry. „Trop węgierski‖ nie został dotąd jednak podjęty, ze względu na niezadowalający stan badań, zwłaszcza w odniesieniu do chronologii „dworów na kopcach‖ z terenu Królestwa Węgier. Przede wszystkim, z terenu historycznych Węgier brak jest obiektów z terenu historycznych, których datowanie na 1. poł. XIII w. nie budziłoby zastrzeżeń (por. Feld 2010). 309 Ciągle nie dysponujemy datowaniami bezwzględnymi, które pozwoliłyby na określenie, jak wcześnie w XIII w. pojawiły się one w naszym kraju. W ostatnich latach próbowano przeprowadzić datowanie bezwzględne sześciu stanowisk, których chronologia została ustalona metodami archeologicznymi na XIII w., jednakże badaczom nie udało się pozyskać odpowiednich próbek, zwłaszcza dla analizy dendrochronologicznej. Z dwóch stanowisk pozyskano próbki do analizy C14, daty z których potwierdziły datowanie stanowisk na wiek XIII . Były to obiekty w Małkowie (pow. sieradzki) i Orszymowie (pow. płocki; Marciniak-Kajzer 2018, 66-67). Obiekty typu motte (których głównym elementem był sztuczny kopiec ziemny z budynkiem na szczycie) rozprzestrzeniły się w Europie (od Francji i Wysp Brytyjskich po kraje bałtyckie, południową Skandynawię, Polskę, Węgry i Słowenię) w okresie od X-XI w. do XIV-XV w. (Biermann, Kiesler, Nowakowski 2011, 138; Kajzer 2002b, 288; Marciniak-Kajzer 2018, 61-62). Pojedyncze, wyróżniające się rozmiarami zamki na kopcach uznawane są za fundacje królewskie, w większości jednak obiekty te wiązane są z prywatnymi posiadłościami (zamkami) członków elity feudalnej. Znane z literatury archeologicznej pod nazwą „gródków (lub grodzisk) stożkowatych‖, „grodzisk pierścieniowatych‖, „zamków typu motte‖, „dworów rycerskimi‖ i in. (por. Marciniak-Kajzer 2011, 10-11) kojarzone są na ziemiach polskich z okresem późnego średniowiecza. Jak twierdzi Stanisław Kołodziejski (2002, 232), rezultaty dotychczasowych badań archeologicznych wskazują, iż najwcześniejsze obronne rezydencje rycerskie pojawiły się na obszarze Polski tuż po połowie (?) XIII w.309, natomiast w kolejnym stuleciu stały się niemal charakterystycznymi i nieodłącznymi elementami krajobrazu średniowiecznej wsi. I choć uważa się, iż „Polska kultura późnośredniowieczna‖ obejmowała swym zasięgiem również tereny Rusi Czerwonej (Kruppe 1981, 17-20), to właśnie z terenu Rusi Czerwonej, na chwilę obecną nie dysponujemy w niemal żadnymi danymi na temat założeń analogicznych do polskich dworów rycerskich. Kilka gródków położonych w województwie podkarpackim i lubelskim (czyli położonych w granicach dawnych ziem: sanockiej, przemyskiej, chełmskiej i in.) zawarła w swym katalogu Anna Marciniak-Kajzer (2011). Są to, w dużym uogólnieniu, w różnym stopniu przebadane i nieraz bardzo słabo zachowane obiekty datowane na okres 2. połowy XIII-XVII w. (przeważnie na XIV-XV w.) o średnicy zazwyczaj nieprzekraczającej 50 m. Brak jednak stanowisk jednoznacznie datowanych na czasy panowania Romanowiczów. Położony najbliżej ziem ruskich i datowany od 2. połowy XIII w. jest obiekt ze Żmigrodu Starego (powiat jasielski). We wspomnianym katalogu pojawia się także położone w ziemi chełmskiej i datowane na XII-XIV w. Horodysko (potraktowane zostało jako potencjalny dwór rycerski), ale w świetle najnowszych badań za taki obiekt uznawane nie jest (por. Atlas grodzisk, Dzieńkowski 2019d, 205-208). Dwory rycerskie z ziem polskich310, których typologie opracowali przede wszystkim Janina Kamińska i Edward Krause (Marciniak-Kajzer 2007; 2011, 27-35), prezentują gródki „stożkowate‖ lub „pierścieniowate‖ o średnicach rzadko przekraczających 30 m wykorzystujące często naturalne walory obronne miejsc, w których się znajdowały. Funkcje obronne takich siedzib spełniały palisady, wały i fosy. Charakterystycznym, choć nie obowiązkowym (zwłaszcza w przypadku gródków „pierścieniowatych‖), elementem zabudowy ich majdanów miała być wieża o charakterze mieszkalno-obronnym. 310 Najnowsze podsumowanie wiedzy na temat zagadnienia obiektów typu motte na ziemiach polskich (Śląsk) można znaleźć w pracy D. Nowakowskiego (2017). We wspomnianej serii artykułów poświęconych założeniom typu motte S. Panyńko wymienia szereg obiektów z Wołynia wykazujących pewne podobieństwa morfologiczne z rzeczonymi „dworami rycerskimi‖. Ogólnie S. Panyńko (2016, 67) podzielił znane z Wołynia stanowiska w typie gródków stożkowatych na następujące kategorie formalno-funkcyjne, a więc i własnościowe: 1 - dietince małych miast, 2 – zamki feudalne (bojarskie? książęce? – przyp. m.k.), 3 – dwory rycerskie. Według badacza, pierwsze ruskie obiekty powiązane z ideą wznoszenia dworów na kopcach pochodzą z XIII-XIV w. Początki budownictwa takich założeń Panyńko wiąże z czasami, a nawet dokładniej - z osobą, księcia Daniela Romanowicza (Панишко 2016, 68). Przykładami inspiracji założeniami typu motte mają być według badacza Chełm i Uhrusk. W przypadku Chełma argumentacja sprowadzona jest do przywołania nasypu-platformy pod rezydencją Daniela Romanowicza. Nieco więcej uwagi poświęca badacz uroczysku „Stołp‖ w Uhrusku, gdzie badano sztuczny nasyp oraz relikty murowanej wieży, datowane przez odkrywców na połowę (lub 2. połowę) XIII w. (Панишко2014b, 138; 2016, 68). Z punktu widzenia autorki, ze względu na unikatowy charakter założenia chełmskiego oraz niewystarczająco uargumentowane w publikacjach podstawy datowania kopca i wieży Uhruska, badacz wyciąga dość daleko idące wnioski o wpływie budownictwa zachodnich siedzib elit feudalnych na wygląd wymienionych założeń „państwowych‖ z ziemi chełmskiej. Z drugiej jednak strony, wiązanie ziemi chełmskiej z punktem wyjścia inspirowanych Zachodem przemian w budownictwie obronnych na Rusi nie jest zupełnie pozbawione podstaw. Cech założenia typu motte w chełmskim grodzie dopatrują się ostatnio także polscy badacze stanowiska (Dzieńkowski 2019c, 122-123), zaś wiele cech datowanego na XIII w. gródka w Andrzejowie (stożkowata forma, rozmiary, a w pewnym sensie również dzierżawcza nazwa, por. katalog), również wskazywać może na „klasyczny‖ dwór na kopcu. Dobrze datowanym, lecz nie „rycerskim‖ przykładem niewielkiego założenia obronnego na ziemnej platformie i w dodatku posiadającego murowaną wieżę jest obiekt z 2. połowy XIII w. z Kamieńca (Białoruś). Kronika halicko-wołyńska podaje, iż w 1276 r. budowę grodu (i wieży) zlecił Włodzimierz Wasylkowicz (Ипатьевская... стб 876, 925). Według S. Panyńki (2014a, 260) jedną z charakterystycznych cech XIII-wiecznych grodzisk z kamiennymi lub ceglanymi wieżami jest właśnie „izolowanie‖ najważniejszych urządzeń obronnych – stawianie wieży i usypywanie kopca. Budowla z Kamieńca zaliczana jest do grupy tzw. wież wołyńskich (murowanych budynków z zachodniego Wołynia, wzniesionych na planie koła lub prostokąta i datowanych zazwyczaj na koniec XIII w.), z których żadna nie była raczej, według badaczy, bojarską własnością prywatną (por. Раппопорт 1952, Антипов 1988). Z pierwszą grupą stanowisk, wyróżnionych przez Panyńkę, nawiązujących do założeń typu motte, związane są niewielkie grody-centra wołości (?) znane ze źródeł XIV w. (Панишко 2011, 329-330; 2016, 62). Stanowiska te: Luboml (grodzisko „Fosija‖), Turzysk, Kamień Koszyrski czy Wietły położone są w linii Polesia Wołyńskiego. Grody te zostały wymienione jako twierdze graniczne w polsko-litewskiej umowie z 1366 r. (Czuczyński 1890, 514-515), co znaczy, iż wzniesione były najprawdopodobniej jeszcze przed połową XIV w. (co potwierdziły badania archeologiczne prowadzone przez samego Panyńkę, por. katalog). Typologicznie większość z nich zaliczyć można do gródków stożkowatych, lecz jak wykazały wykopaliska, forma taka nadana została większości z nich wtórnie (pierwotnie miały być to założenia pierścieniowate) w 2. połowie XIII-XIV w. (Панишко 2011, 335). Grodziska te są także większe od „typowych‖ gródków stożkowatych. Najmniejsze z tej grupy jest grodzisko w Lubomlu (średnica 60 m), które powstało w 2. połowie XIII w. Panyńko (2014b, 133-134 i in.) zwraca też uwagę na obiekt w Ratnie, skąd znane są materiały staroruskie, lecz jak sam przyznaje pojawienie się tam stożkowatego nasypu (pod wieżę?) o średnicy 12 m można przypuszczalnie łączyć z czasami książąt Sanguszków. Do drugiego typu obiektów nawiązujących do założeń typu motte S. Panyńko (2014, 210-211; 2016, 64) zalicza m.in. grodzisko w Korszowie, którego dietiniec ma formę ściętego stożka (którego wypłaszczenie ma wymiary 50x65 m). Całość umocnionej powierzchni grodziska zajmuje ok. 5 ha. Badania nasypu wykazały 2 fazy funkcjonowania dietinca: XI i XII-XIII w. lub czasy późniejsze (ułamki ceramiki z XII-XIII w. znajdowały się bowiem w nasypie kopca). Znaleziskiem mającym potwierdzać późniejszą, choć ostatecznie niesprecyzowaną metrykę nasypu „gródka stożkowatego‖ miało być znalezisko bełtu kuszy. Niewątpliwą zasługą badacza jest wytypowanie potencjalnych gródków rycerskich z pozostałych części Wołynia (typ 3). Jak podaje S. Panyńko (2016, 66) obiekt w Falemiczach (osady znanej ze źródeł pisanych od 1157 r. jako Chwalemicze) to typowy przykład gródka rycerskiego z XIV-XV w., na którym znajdować się mogła jedna budowla mieszkalno-obronna budowla (wieża), jednakże stanowisko nie było badane wykopaliskowo. Na sąsiadującym z gródkiem terenie, uznawanym za miejsce towarzyszącej mu osady, zebrano materiały XII-XVIII w. Podobny obiekt, uznawany za relikty założenia typu motte odkryto w miejscowości P’jatydni. Również na XIV-XV w. datowane jest wzniesienie stożkowatego gródka (w miejscu starszych struktur) wspomnianego już „zamku‖ w Ratnie. W publikacjach poświęconych potencjalnym obiektom typu motte z Wołynia zauważamy, iż większość z nich nie zostało tknięte łopatą archeologa, a kwestie ich datowania oparte są podobieństwie formy i zebranej wokół nich ceramiki, prezentującej często zróżnicowany chronologicznie materiał (i tak np. w przypadku wspomnianych Falemiczów gródek mógł powstać w miejscu staroruskiej osady otwartej; Панишко 2014a, 255-257; 2016, 66). Przypadki wznoszenia późnośredniowiecznych „zamków‖ rycerskich znane są z obecnych ziem polskich, np. z grodziska w Mymoniu (Marciniak-Kajzer 2011, 390-391). Znamiona gródków stożkowatych noszą też grodziska w Busku (tzw. Małe Grodzisko) i Busównie, jednakże nie odkryto na nich śladów budowli wieżowych (por. katalog; Buko, Dzieńkowski 2008, 358; Cichomski 1980, 13-15; Chudzik 2017, 297; Довгань, Стеблій 2019, 86). Podsumowując zatem dotychczasowy stan badań wpływu założeń typu motte na budownictwo obronne na terenie Rusi Halicko-Wołyńskiej należy mieć na uwadze początkowy etap badań nad zagadnieniem (archeologicznych, ale także historycznych) – w wielu przypadkach mamy bowiem do czynienia z obiektami niebadanymi wykopaliskowo lub o niedostatecznie sprecyzowanej chronologii. Morfologicznie zbliżonymi do grodów typu motte, lecz z założenia „państwowymi‖ oraz przeważnie większymi od przeciętnego „dworu na kopcu‖ gródkami z okresu XIII-połowa XIV w. były niektóre obiekty znane z Polesia Wołyńskiego. Rozprzestrzenienie dworów rycerskich (typologicznie odnoszących się do tzw. gródków stożkowatych) na ziemiach Rusi włączonych do Polski i Litwy odnosić należy w zasadzie do okresu XIV-XV w., przez co założenia te w zasadzie nie będą brane pod uwagę w analizie rozwoju budownictwa obronnego 2. połowie XIII–początku XIV w. II.7.1.2. Przegląd stanowisk W poniższych tabelach zaprezentowano znane z katalogu grody staroruskie, na obszarze których wzniesiono w późnym średniowieczu lub w czasach nowożytnych zamek lub twierdzę. Zaznaczyć należy, iż tzw. okres litewski lub litewsko-polski w archeologii ukraińskiej i białoruskiej znajduje się w zasadzie na inicjalnym etapem badań311 – na niewielu zamkach prowadzono badania archeologiczne, a i rozpoznanie historyczne dziejów bardzo licznych zamków kresowych, w tym i zamków zbudowanych na staroruskich grodziskach, pozostawia wiele do życzenia – stąd też w literaturze spotykamy rozbieżności w informacjach na temat daty wzniesienia czy fundatora danego zamku. W poniższym zestawieniu zostało wzięte pod uwagę również stosunkowo późne budownictwo obronne (m.in. zamki bastionowe i nowożytne twierdze), o ile zajęło ono teren dawnego grodu lub jest o to podejrzewane. 311 Stan badań archeologicznych nad okresem litewskim (polsko-litewskim) podsumował niedawno O. Mocja (2017). Prace o charakterze stricte naukowym poświęcone archeologii zamków na Ukrainie są nieliczne, bowiem na interesującym nas obszarze rzadko prowadzono jakiekolwiek badania architektoniczno-archeologiczne. Nieliczne są także prace aspirujące do miana monografii danego zamku (w literaturze katalogu znajdziemy prace dotyczące Włodzimierza, Łucka, Kamieńca Podolskiego i badanej w ostatnich latach regularnie, choć punktowo, fortecy chocimskiej), a także prace architektoniczne (Годованюк 2008; Носов 2003 i in.). Prace zbiorcze, poświęcone zamkom lub ogólnie większym regionom, mają charakter krajoznawczy, popularnonaukowy lub albumowy. Niestety, niewolne są od błędów i niesprawdzonych informacji (np. Cynkałowski 1984; 1986; Мацюк 2005; Nicieja 2006; Україна... ). 1. Stanowiska o dużym stopniu wiarygodności, w przypadku których mamy do czynienia z bezpośrednimi informacjami źródłowymi o zamkach wzniesionych na latopisowych grodach ruskich, potwierdzonymi przez wykopaliska archeologiczne i archeologiczno-architektoniczne. Gród, data lokacji miejskiej lub pojawienie się statusu miasta w źródłach Datowanie Dodatkowe informacje o zamku oraz uwagi Literatura Brześć, 1390 XV (?); XVI-XVII (od XVII w. zamek bastionowy) XIX w. (twierza Brześć) Z punktu widzenia badań archeologicznych niemożliwym jest prześledzenie przemiany brzeskiego grodu w zamek. Twierdza Brześć została wzniesiona w latach 30. XIX w. w „miejscu dawnego miasta‖ na rozkaz cara Mikołaja I (SGKP, t. I, 402). SGKP t. I; Баравы 1994; Козюба 2015; Свод памятников... Dubno, 1507 (status miasta od 1498) Kon. XV/XVI w. („stary zamek‖), XVII w. („nowy‖, bastionowy zamek) Za budowniczych zamku uznawani są Konstantyn i Wasyl Ostrogscy. Według Û. Pńeničnego (2017, 30) pierwsza wiarygodna wzmianka o zamku pochodzi z 1492 r. Cynkałowski 1984; ЕІУ, t. II; Пословська 2016; Пшеничний 2017; Україна: литовська доба... Dźwinogród (n. Białką), brak lokacji Pocz. XVIII w. Nasyp zamkowych bastionów przykrywa znaczną część dawnego grodu. Według O. Macjuka (2005, 18) zamek kasztelana Adam Sieniawskiego istniał tylko do połowy SGKP t. II; Мацюк 2005 XVIII w. Grabowiec, 1. poł. XV w. - Zamek nie zachował się. Jak uważa E. Prusicka (1995, 122), trudno jest określić czas i okoliczności zbudowania nowożytnego zamku w miejscu średniowiecznego grodu. Najstarsze przekazy źródłowe dotyczące zamku pochodzą z XVI w. SGKP t. II; Prusicka 2015 Halicz, 1367, 1374 XIV w. Zamek kazimierzowski, potem starościński na tzw. Górze Zamkowej powstał w miejscu jednego z grodzisk staroruskich Halicza. Czołowski 1892; Jabłonowski 1903; MPH, 2; Федунків 2013 Krzemieniec, 1438312 XIII (?) - XIV w., XVI w. (przebudowa) Według Z. Kuczynki (2014, 17) budowa murowanego zamku rozpoczęła się prawdopodobnie za rządów Kazimierza Wielkiego, następnie twierdzę rozbudował Ludwik Węgierski. W literaturze spotkać można nieuzasadnione próby datowania zamku na IX w. Cynkałowski 1984; Z. Kuczynko 2014; Nicieja 2006; O. Годованюк 2008; ЕІУ, t. V; Пламеницька 2010; Прищепа 2016a; Сас 1989; Терський 2009a; Україна: литовська доба... Lubaczów, 1376 XIV w. Według przekazów źródłowych był to zamek drewniano-ziemny (w XV w. prawdopodobnie w niewielkiej części murowany) wybudowany został w czasach rządów Kazimierza Wielkiego. Karola, Muzyczuk 2007; Kocańda 2016; MPH, 2; Pilch 1996 312 П. З. Гуцал (EIУ, t. V, 312). Według ustaleń Petra Sasa (1989; 175) Krzemieniec zyskał prawa miejskie w 1442 r. Lwów, 1356 XIV w. Odnowiony przez Kazimierza Wielkiego Zamek Wysoki nie był siedzibą starosty (za rezydencję starościńską uznawany jest Zamek Niski). Borek 2002; Czołowski 1910; MPH, 2; Україна... Łuck, 1432 (?), 1497 XIII (?) - XIV w. W nauce od dawna toczy się dyskusja - czy łucki zamek należał do książąt Romanowiczów (najstarszą częścią zamku miała być kamienna wieża zbudowana za rządów Mścisława Daniłowicza) czy może powstał dopiero za panowania Lubarta. W lustracji zamku z 1545 r. zaznaczono wprost, iż budowę założenia zaczęto za księcia Lubarta, a zakończono za Świdrygiełły (Пословська 2016, 47). Również w katalogu architektury ruskiej 2. poł. XIII-1. ćw. XIV w. I. Antipova (2000, 143-145) nie znajdziemy opisu obwodu obronnego zamku – wymienione są jedynie 2 cerkwie, znajdujące się w obrębie (przyszłego) Wysokiego – cerkiew św. Jana Złotoustego (przebudowana na przełomie XIII/XIV w.) i Dolnego Zamku - cerkiew p.w. św. Dymitra (?). Z. Kuczynko 2014; Баран 2018; Годованюк 2008; Раппопорт 1967, 106; Сас 1989; Терський 2006 Mielnik, 1440 XIV-XV w. Pierwotnie drewniany zamek w Mielniku, podobnie jak zamek bielski, wpisany był w strukturę istniejącego już systemu grodowego regionu między Bugiem i Narwią (Michaluk 1993, 27-28). Michaluk 1993; SGKP t. VI Mikulin XVI w. Fundatorami zamku byli Wawrzyniec Czołowski 1892; (Mykulińce), 1595 Spytko Jordan i Anna z Sieniawskich. Czołowski, Janusz 1926; EIУ, t. VI; Мацюк 2005 Ostróg, 1585 Kon. XIV-XV w., kon. XV-XVI w. (przebudowa – zamek murowany) Zamek rodowy książąt Ostrogskich. Pierwszym obiektem murowanym zamku miała być tzw. wieża murowana, następnym – w XV w. - cerkiew (Годованюк 2008, 13-16). Cynkałowski 1986; Z. Kuczynko 2014; O. Годованюк 1995; 2008; Пословська 2016; Сас 1989; Україна: литовська доба... Przemyśl, 1389 XIV w., XVI w. (przebudowa) Murowany (?) zamek przemyski był jedną z inwestycji Kazimierza Wielkiego. Czołowski 1892; Karola, Muzyczuk 2007; Kocańda 2016; Marszałek 1993; MPH, 2; Proksa 1994 Sanok, 1339, 1366 XIV w., XV w. (naprawa i przebudowa), XVI w. Zamek w Sanoku, podobnie jak zamek przemyski, powstał w czasach rządów Kazimierza Wielkiego. Pierwsze wzmianki źródłowe o obiekcie sugerują, iż zamek był, przynajmniej częściowo, drewniany. Na terenie Wzgórza Zamkowego odkryto relikty kamiennej i ceglanej gotyckiej architektury obronnej. Czołowski 1892; Karola, Muzyczuk 2007; Kocańda 2016; Malczewski 2006; Marszałek 1993; MPH, 2; Proksa 1994; Zielińska, Kotowicz 2007 Stary Zbaraż, brak lokacji XV w. (?) Drewniany (?) zamek w Starym Zbarażu (gnieździe rodowym Czołowski 1892; Czołowski, Zbaraskich) został zniszczony przez Tatarów. Nowy zamek wzniesiono w XVII w. w lokowanym przed 1593 r. (Nowym) Zbarażu. Janusz 1924 Заяць 2003; Україна: литовська доба... Suraż, 1445 XIV w. Gród w Surażu, podobnie jak Drohiczyn czy Mielnik w XIV w. przechodziły z rąk do rąk, przez co narażone były na liczne najazdy i zniszczenia. W XIV w. zamek w Surażu miał chronić tereny litewskie przed najazdami krzyżaków. Jarmolik 1995; Krasnodębski 2013 (wywiad) Szczebrzeszyn, 2. poł. XIV w. XIV w. Zdaniem I. Kutyłowskiej (2015, 184) w miejscu wczesnośredniowiecznego grodu zniszczonego w latach 40. XIII w. w Szczebrzeszynie w XIV w. powstał zamek prywatny z murowaną wieżą. Kutyłowska 2015 Trembowla, 1389 XIV w. Drewniany zamek kazimierzowski doznał znacznego uszczerbku w XVI w. Widoczne dziś ruiny zamku murowanego pochodzą z XVII w. (Czołowski 1892, 117). Czołowski 1892; Czołowski, Janusz 1926; 1935; MPH, 2; Nicieja 2006 Tustań, brak lokacji XIV w. Zamek Tustań został wymieniony przez Janka z Czarnkowa jako jeden z ruskich zamków umocnionych przez Kazimierza Wielkiego. Czołowski 1892; MPH, 2 Włodzimierz, kon. XV w. XIV w., XV w. Znany z kroniki Janka z Czarnkowa murowany zamek kazimierzowski (który miał nie naruszać „starego zamku drewnianego‖), wedle źródeł i ustaleń archeologów nie został ukończony. M. Kuczynko (2004, 33) Cynkałowski 1984; MPH, 2; Kuczynko 2004; ЕІУ, t. I; Moця 2017; Пословська O. Mocja (2017, 48-49) wspominają o kolejnym, drewnianym, zamku w miejscu dawnego grodu, wzniesionym w wieku XV. Uwagę na zmienne opisy włodzimierskiego zamku (murowany, drewniany) zwrócił uwagę też P. Rappoport (1967, 110). 2016; Раппопорт 1967, 110; Сас 1989 2. Stanowiska o mniejszej wiarygodności w zakresie lokalizacji lub charakteru zamku (brak jednoznacznie lokalizowanego grodu, niezachowane zamki w miejscach grodzisk domniemanych lub zamki znane z niepewnych źródeł): Gród, data lokacji miejskiej lub pojawienie się statusu miasta w źródłach Datowanie Dodatkowe informacje o zamku i uwagi Literatura Bełz, 1377 XIV w. (?) Obiekt znany ze źródeł pisanych jako trudny do zdobycia zamek. Na terenie Bełza śladów późnośredniowiecznego zamku nie odkryto, choć na grodzisku znajdowano materiał zabytkowy z XIV w. W późnym średniowieczu miasto Bełz było umocnione wałami oraz urzędował w nim kasztelan (SGKP t. I, 129-130). Roczniki.... ks. X; SGKP t. I; Раппопорт 1967, 101; Україна: литовська доба... Brańsk (?), 1493 - Wedle wyników badań archeologicznych, gród brański funkcjonował do XV w. Autorzy SGKP (t. I, 227) zaznaczają, że podobnie jak inne miasta regionu, SGKP t. I; Stankiewicz 1994; Brańsk był wielokrotnie zdobywany oraz nazywają pozostałości grodu zamkiem i odnoszą jego ostateczny upadek do XVII w. Busk, przed 1411 XIV w.(?) Zamek (lub zamki) buski znany jest głównie ze źródeł pisanych (castrum i oppidum z dokumentu Władysława Opolczyka). Eryk Lasota w końcu XVI w. opisał Busk jako wieś, nie wspominając o zamku (Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana opisy ... 83). Według autorów SGKP (t. I, 480) w Busku istniały 2 zamki, z których, podobnie jak z wałów miejskich, niemal nic nie pozostało. A. Czołowski i B. Janusz (1924, 52) podają, iż zamek buski pochodził z XV w. i był „zamkiem królewskim‖. Być może, podobnie jak w przypadku Bełza zamkiem mógł nazwany dawny gród. Ponadto, zdaniem autorki, pewne znamiona zamku typu motte nosi założenie na tzw. Małym Grodzisku (datowane obecnie na 2. poł. XIII-XIV w.). Zdaniem V. Petehyryča (2001, 207) „zamkiem feudalnym‖ było grodzisko „Wolany‖, na którym prócz zabytków staroruskich znaleziono materiał z XIV-XV w. Czołowski, Janusz 1926; Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana opisy...; Janeczek 2006; SGKP t. I; Довгань, Стеблій 2018; Петегирич 2001 Chocim (?), przed 1615 XIV-XVIII w. Chocimska (mołdawska) twierdza z 2. poł. XIV-XV w. powstać miała w miejscu domniemanego grodu Nicieja 2006; SGKP t. I; ЕІУ, t. 10; Тимощук 1982 staroruskiego. Dorohobuż, 1514 XVI w. (?) Obiekt znany ze źródeł pisanych (w 1602 r. Drohobuż został wspomniano jako miasto i zamek). Nie wiadomo, w którym dokładnie miejscu się znajdował – według autorów hasła „Drohobuż‖ w SGKP (t. II, 150) wały niegdysiejszej fortecy widoczne były „na krawędzi góry, gdzie stoi dom dziedzica‖. Na grodzisku nie zachowały się ślady zamku, znaleziono jedynie materiał zabytkowy tzw. okresu polsko-litewskiego. Według A. Cynkałowskiego (1984, 361) zamek (a raczej jego pozostałości) były widoczne w terenie do 1914 r. Cynkałowski 1984; SGKP t. II; Заяць 2003 Drohiczyn, pocz. XV w. XIV w. Przekazy ze źródeł późnośredniowiecznych sugerują, iż wielokrotnie zdobywany i niszczony gród funkcjonował jako zamek jeszcze w XIV w. Według SGKP (t. II, 150) zamek zniszczony został w wieku XVII. Auch, Skrzyńska-Jankowska 2004, 235, 243; Pawlata 2014, 39; SGKP t. II Dźwinogród nad Dniestrem, brak lokacji XIV w. (?) Prostokątny w planie „zamek‖ w miejscu domniemanego grodu z XII w. Zamek Koriatowiczów miał istnieć do XVI w. (SGKP t. II, 310)313. SGKP t. II; Mиська 2011 Gołe Góry II XV w. (?) Według podań niewielki zamek w Czołowski 1892; 313 Wydaje się, iż pomylono dwie miejscowości o tej samej nazwie (SGKP, t. II, 310-311), gdyż autor hasła o Dźwinogrodzie (położonym w powiecie borszczowskim) wspomina zamek A. Sieniawskiego, który powstał w Dźwinogrodzie nad Białką. (?), przed 1469 Gołogórach wznieść miał „starosta kaniowski Mikołaj Potocki‖ (SGKP t. II, 675)314. Według A. Czołowskiego (1892, 80) na północny-wschód od miasteczka znajdują się ruiny niezbadanego niedużego zamku, który uważał za „jeden z najstarszych na Rusi‖ (położenie opisywanych ruin315 odpowiadałoby położeniu stan. II, badanego przez M. Fylypčuka), zaś w innej pracy wspomina „czworoboczny kiedyś zamek‖, od XV w. gniazdo rodowe Gołogórskich (Czołowski, Janusz 1924, 74-75), zaś O. Macjuk (2005, 28-29), prócz zamku w Gołogórach, w swej popularnonaukowej pracy wspomina o obronnej cerkwi w sąsiednich Hołohirkach „z trzema dobrze zachowanymi rzędami rowów i wałów‖316. Stanowisko jest słabo rozpoznane i opublikowane. Czołowski, Janusz 1926; Horn 1974; Ляска 2015, 224: Мацюк 2005; Филипчук 1988 SGKP t. II Gródek, 1389 XIV w. , XVI w. odbudowa Zdaniem niektórych badaczy zamek w Gródku powstać miał w XIV w. Nie wskazują jednak oni dokładnego miejsca. O. Macjuk (2005, 154) twierdzi, że zamek powstał w miejscu dietinca staroruskiego grodu. Котляр 1998; Ратич 1957; SGKP, t. II, Мацюк 2005; Україна: литовська доба... 314 Opis ten może jednak dotyczyć ruin zabudowań na terenie stanowiska I, gdyż, jak podaje SGKP (t. II, 675) obiekt znajdował się „nad dość stromem zboczem‖. 315 W publikacji Czołowskiego i Janusza (1926, il. XVIII) znajduje się fotografia nieistniejących już dziś ruin zamku. 316 Chodzi najprawdopodobniej o cerkiew znajdującą się w centrum słowiańskiego grodziska (X-XI w.) o koncentrycznych liniach wałów badanego w 1988 r. przez M. Fylypčuka. Zamek miał podupaść niedługo po śmierci Władysława Jagiełły. Odbudowany przez Bileckiego zamek doszczętnie spłonął w XVII w. (SGKP, t. II, 820; Україна: литовська доба... 95). Horodło, ok. 1412 XIV-XV w. Na stanowisku nie przeprowadzono badań wykopaliskowych. Prusicka 2013; SGKP t. III Hrubieszów, 1400 XIV w (?), XVI w. Zamek królewski w Hrubieszowie położony był na Huczwą w obrębie historycznego centrum miasta . W XV-XVII w. Hrubieszów ulegał licznym najazdom tatarskim, które niszczyły również zamek. Nie jest znana lokalizacja staroruskiego Hrubieszowa (mógł być osadą otwartą). Jabłonowski 1903; SGKP t. III Izjasław (Zasław), Nowy Zasław, przed 1579 XV-XVI w. Zamek w Starym Zasławiu powstał na terenie staroruskiego grodu. Znane są także XVII-wieczne inwentarze zamku Czartoryskich w Nowym Zasławiu. Cynkałowski 1984; SGKP t. XIV; Александрович 2005; Заяць 2003; Україна: литовська доба... Kamieniec Podolski, 1374, 1432 XIV-XVIII w. Zamek kamieniecki powstać miał w miejscu starszych założeń obronnych, jednakże hipotezy nie zostały nigdy przekonująco udowodnione. Kurtyka 2011; Маярчак 2011; Пламеницька О. 2002; 2012; Україна: литовська доба... Kamień Koszyrski (Kamiń n. Cyrem), 1430 XIV w. (?), XVI w. Według autorów SGKP (t. III, 735) zamek zniszczony został w wieku XVII, ale „ślady dawnego zamczyska i fosy trwają dotychczas‖. Z. Kuczynko 2014; SGKP t. III; ЕІУ, t. IV; Раппопорт 1967, 101 Zamek w Kamieniu Koszyrskim wiąże się z Sanguszkami. Klewań, 1654 (poł.?) kon. XV-XVI w. Zamek książąt czartoryskich powstać miał w miejscu domniemanego grodu. O. Bajcar-Artemenko (2008) wyróżnia 3 fazy budownictwa klewańskiego zamku od XIV w. począwszy, jednak nie ma dowodów na funkcjonowanie w Klewaniu zamku w tym stuleciu. Cynkałowski 1984; Z. Kuczynko 2014; SGKP t. IV; Байцар-Артеменко 2008; ЕІУ, t. IV; Сас 1989; Teрський 2009; Україна: литовська доба... Kobryń (?), 1589 - Gród i zamek (lub zamki)317 niezachowane. Штыхов 1975; SGKP t. IV; Україна: литовська доба... Kołomyja, przed 1370 XIV w. (?) Początki zamku królewskiego w Kołomyi odnoszone są do XIV w. Wygląd zamku (jego drewnianej zabudowy) znany jest z lustracji z wieku XVII, zaś w XVIII-XIX w. po zamku zostały jedynie wały (Baliński, Lipiński 1845, 742; SGKP t. IV, 284). Na terenie Kołomyi nie zlokalizowano pozostałości grodu. Jabłonowski 1903; Baliński, Lipiński 1845; SGKP t. IV Korzec, miasto prywatne szlacheckie XIV w. (?) -XV w., XVI w. (przebudowa) Według V. Golovki (ЕІУ, t. V, 153) zamek zbudowano już w 1386 r., po przekazaniu miasta przez Jagiełłę księciu Fiodorowi Ostrogskiemu. Inne źródła odnoszą powstanie zamku (gniazda rodowego Cynkałowski 1984; ЕІУ t. V; Пословська 2016; Прищепа 2016a; Україна: литовська доба... 317 O drewnianym zamku, znajdującym się w stanie ruiny, wspominają XVI-wieczne przekazy (SGKP t. XIV, 206). Według autorów pracy Україна... (2008, 73) w Kobryniu istniały 2 drewniane zamki, które pod koniec XVIII w. zostały spalone przez Aleksandra Suworowa, zaś według autorów SGKP (t. XIV, 207), Suworow jedynie rozebrał kobryński zamek. Koreckich) do wieku XV (kiedy Korzec stał się domeną książąt Koreckich). Koszer (Nowe Koszary?), 1600 XVI w. Materiał zabytkowy z gródka datowany jest na XIV-XVI w. Koszer, podobnie jak Kamień Koszyrski był w XVI w. w posiadaniu rodu Sanguszków. Z. Kuczynko 2014; Заяць 2003; Раппопорт 1967, 101-102 Luboml, 1541 XIV w. (?) S. Panyńko (2011, 334-335) sugeruje, iż pierwotnie zamek w Lubomlu przypominał założenie obronne typu motte. Podczas wykopalisk na grodzisku pozostałości murowanej budowli z okresu nowożytnego (siedziby starosty?), ale trafiały się również ułamki późnośredniowiecznej ceramiki oraz cegły gotyckiej (por. Panyszko, Ostapiuk 2004). Jabłonowski 1903; Panyszko, Ostap’iuk 2004; SGKP t. V; Панишко 2011 Łopatyn (?), brak lokacji - Jak twierdzą autorzy SGKP (t. V, 720) cyt. „Ł. był dawniej obronny zamkiem‖. Z terenu grodziska pochodzą znaleziska ceramiki naczyniowej z XIV-XVI w. Człowski, Janusz 1926; MPH, 2; SGKP t. V; Раппопорт 1967, 101 Mielnica, przed 1537 XVI w. Stanowisko nie badane wykopaliskowo. Cynkałowski 1986; Заяць 2003 Murawica, 1558 XVI w. Na majdanie grodziska rozpoznano nawarstwienia kulturowe nasycone materiałami XV-XVII w. Nie badano wałów grodziska. Z. Kuczynko 2014; Прищепа, Нікольченко 2001 Olesko, przed 1441 XIV w., XVI (?)-XVII w. Zamek, który powstał w miejscu domniemanego grodziska staroruskiego był wielokrotnie Czołowski 1892; MPH, 2; Nicieja 2006; SGKP t. VII; niszczony i przebudowywany. Wierzbicki 1892; Раппопорт 1967; Україна: литовська доба... Peremyl, XV w. XVI w. (?) „Zamek‖ w Peremylu pojawia się w źródłach od XVI w. Na grodzisku znaleziono materiały XIV i XVI-XVII w. Cynkałowski 1986; SGKP t. VII Ratno, przed 1440 XIV-XV w. (?) Datowanie poszczególnych faz obiektu jest niepewne. Cynkałowski 1986; Jabłonowski 1903; Sydoruk 2004; Панишко 2001, 2014 Spas I (?), brak lokacji XIV-XV w. (?) O zamku w Spasie brak jest informacji źródłowych, jednakże znaleziska z „Zamkowej Góry‖ wskazują na funkcjonowanie tam w późnym średniowieczu jakiegoś typu założenia obronnego (por. katalog). Według podań w Spasie znajdował się zamek królowej Bony (SGKP t. XI, 104). SGKP t. XI; Мацюк 2005 Śniatyn, przed 1411 XIV w. Wspomniany w źródłach pod 1382 r., ufundowany prawdopodobnie jeszcze przez Kazimierza Wielkiego, niezachowany zamek („gród‖) śniatyński, był najprawdopodobniej siedzibą starostów. Lokalizacja zarówno zamku, jak i pierwotnego grodu śniatyńskiego pozostaje hipotetyczna. Baliński, Lipiński 1845; Horn 1974; Jabłonowski 1903; MPH, 2; SGKP t. X; ЕІУ, t. IX; Томенчук 2008 Turzysk, 1759 XVI w. (?) Z grodu i zamku Sanguszków zachowała się jedynie fosa. Cynkałowski 1986; Z. Kuczynko 2014; SGKP t. XII; ЕІУ, t. X Tychoml, 1616 - Stanowisko (staroruski gród i domniemany zamek łączony z Sieniutami) jest słabo rozpoznane archeologiczne. Cynkałowski 1986; SGKP t. XII; Заяць 2003 Uściług, brak lokacji XV-XVI w. (?) Stanowisko badane jedynie powierzchniowo. Cynkałowski 1986; Раппопoрт 1967 Wsiewołoż (Litowiż), XV w., 1501 XV w. Zamek w Litowiżu określany jest w literaturze krajoznawczej jako „zamek litewski‖ (przypuszczalnie należący do Świdrygiełły, który miał dokonać także pierwszej lokacji miasta). Budowla była najprawdopodobniej drewniana. Cynkałowski 1984; 1986; Заяць 2003; Кравченко 2018 Wygoszew (Vyńhorodok?) XVI w. (?) Doniesienia o zamku w Vyńhorodku znane są wyłącznie z literatury krajoznawczej. Cynkałowski 1961; 1984 Zudecz (Żydaczów), 1393 XIV-XV w. (?) Zamek nie zachował się. Na majdanie stan. Zamok znaleziono materiały XI-XVII w. ЕІУ, t. III; Корчинский 2007; Папа 2012; SGKP t. XIV 3. Zamki lokowane w latopisowych punktach osadniczych, ale miejscu innym niż dawny gród lub położenie grodu i zamku są nieznane: Gród, data pierwszej lokacji miejskiej lub pojawienie się statusu miasta w źródłach Data budowy zamku lub fortecy Dodatkowe informacje o zamku i uwagi Literatura Bakota, brak lokacji XIV(?)-XV w. Według SGKP (t. I, 85). „zamek‖ Bakota miał zostać zniszczony podczas najazdu mongolskiego i odbudowany przez Koriatowiczów SGKP t. I; Винокур, Горішний 1994; Мальченко 1996; Ягодинська 2015 (mapa: ryc. 1, 305). Bielsk, 1440 XIII w. (?), 1. poł. XIV w. Drewniany „zamek litewski‖ hipotetycznie lokowany jest w innym miejscu niż gród. Pawlata 2015; Zieleniewski 1990 Brody, 1584 XVI w. (?) (Омельчук 2010a, 337), XVII w. (zamek bastionowy) Cytadela została wniesiona przez hetmana Stanisława Koniecpolskiego w mieście identyfikowanym przez część badaczy (por. katalog) ze staroruskimi Brodami (współczesne Brody były miastem prywatnym założonym przez Koniecpolskiego w XVI w.). Czołowski 1892; Czołowski, Janusz 1926; Jabłonowski 1903; SGKP t. I; ЕІУ, t. I; Омельчук 2010a Chełm, 1392 XV w. (?) Według autorów SGKP (t. I, 553) zamek Daniela Romanowicza cyt. „w roku 1789 stał jeszcze w całości‖. W rzeczywistości, w XV(?)-XVII/XVIII w. w sąsiedztwie318 katedry znajdował się drewniany lub drewniano-murowany zamek (pałac) starościński, znany z przekazów pisanych i źródeł ikonograficznych. Kłoczowski 1958; SGKP t. I.; Slobodian 2014 (Stary) Czartorysk, przed 1547 XVI w. Zamek Czartoryskich pozostaje niezlokalizowany, na grodzisku „Batareja‖ nie odkryto jego śladów. Według niektórych źródeł zamek Cynkałowski 1986; SGKP t. I; Заяць 2003; Україна: литовська доба... 318 Z dostępnych w literaturze opisów położenia rezydencji starosty wynika, iż zamek znajdował się w bliskim sąsiedztwie grodu Daniela, ale nie bezpośrednio na jego pozostałościach. Na badanym obszarze „Wysokiej Górki‖ wykryto ślady użytkowania wzgórza w późnym średniowieczu, jednakże nie wykryto pozostałości żadnej dużej budowli z tego okresu. Czartoryskich znajdował się na zachód od grodziska (Україна: литовська доба... 74). Czemeryn (zamek w Ołyce), 1564 (Ołyka) XVI w. Zamek w Ołyce był fundacją Mikołaja Radziwiłła. Cynkałowski 1986; Z. Kuczynko 2014; Александрович 2003a; Заяць 2003; Терський 1993; Україна: литовська доба... Czetwertnia (Borowicze – Nowa Czetwertnia), przed 1626 XVI w. Fundatorem zamku w Nowej Czetwertni był Jacek Czetwertyński. Z. Kuczynko 2014; SGKP t. I; Заяць 2003 Drohowyż, brak lokacji XV w. W Drohowyżu miał istnieć zamek starosty Zakliki Tarło. Z kontekstu przekazanej informacji wynika, iż zamek stanął w innym miejscu niż gród (Войтович 2012, 26-27). Войтович 2012 Jarosław, 1323, 1375 XV w. (?) W przypadku jarosławskich zamków (?) dysponujemy jedynie przekazami źródłowymi, według których pierwszy drewniany (?) zamek istniał w czasach Spytka z Tarnowa (1 poł. XV w., choć nie wykluczone, że mógł powstać już wcześniej) i miał znajdować się na wschodnim krańcu miasta lokacyjnego, w miejscu późniejszego kościoła św. Jakuba i kolegium jezuickiego (Karola, Muzyczuk 2007, 167). Drugi (?), murowany zamek Spytka Broszko 2009; Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana opisy...; Jabłonowski 1903; Karola, Muzyczuk 2007; Kunysz 1966; Malczewski 2006; SGKP t. III Jarosławskiego powstał również w XV w. i znajdował się w miejscu cerkwi unickiej (zob. plan: Kunysz 1966, 17; Karolak, Muzyczuk 2007, 167),. Według M. Broszko (2009, 2002) zamek nie pełnił jednak ważnej roli w obronności miasta. A. Jabłonowski (1903, 487) łączył jarosławski zamek w XVI w. z rodem Leliwitów. W kon. XVI w. zamek jarosławski należeć miał księcia „Aleksandra z Ostroga‖ (Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana opisy... 83). Krzeszów, 1640 - Zamek w Krzeszowie został wspomniany przez M. Stworzyńskiego. Gurba, Orłowski 1956 Kulików, 1442 - Pozostałości zamku bastionowego mają znajdować się w centrum miasta, w miejscu obecnego stadionu (Мацюк 2005, 51). SGKP t. IV; Мацюк 2005 Lwów (Zamek Niski), 1356 XIV w. Janko z Czarnkowa (MPH, 2, 626) podaje, iż Kazimierz Wielki wzniósł319 miato Lemburg (Lwów) i dwa zamki (w mieście). Źródła nie podają daty wzniesienia Niskiego Zamku – obiektu pełniącego funkcje administracyjną i rezydencjonalną, usytuowanego w północno-zachodnim narożu miasta lokacyjnego. F. Matkowski (1976, Markowski 1976; MPH, 2; SGKP t. V; Войтович 2004; Україна: литовська доба... 319 Wcześniej (w 1340 r.) według relacji Rocznika Traski Kazimierz spalił „zamek‖ lwowski (Paszkiewicz 2002, 58). 180) uważa, iż budowa zamku rozpoczęła się po lokacji Lwowa. Niski zamek był określany w dawnej literaturze historycznej (ale i – bez żadnego uzasadnienia - we współczesnej prasie opisującej ostatnie badania we Lwowie) jako zamek księcia Lwa320. Peresopnica (zamek w Żukowie?), brak lokacji XIV w. (?) Według S. Ters’kiego (2008, 15-16) Żuków (obecnie Nowoņukiv) był częścią peresopnickiego kompleksu osadniczego i po upadku peresopnickiego grodu jego przejął rolę militarną i polityczną, zaś wiodącą pozycję w regionie miała zająć Klewań. Cynkałowski 1984; Терський 2008 Podhorzce (k. Pleśnieska), brak lokacji XVII w. Zamek w Podhorzcach został ufundowany przez hetmana Stanisława Koniecpolskiego. Niegdyś przypuszczano istnienie staroruskiego grodziska (Podhorzce II)321 w sąsiedztwie zamku. Czołowski 1892; Nicieja 2006; Мацюк 2005 Rohatyn (?), 1415322 XVI w. (?) Ze znanego ze źródeł zamku nic się nie zachowało. Możliwe, iż jako „zamek‖ (SGKP t. IX, 693) określono obwarowane miasto Rohatyn lub zamek przylegał Czołowski 1930; Jabłonowski 1903; SGKP t. IX; Мацюк 2005 320 W rejonie arsenału odkryto ślady konstrukcji drewnianych, zidentyfikowanych jako ślady „pałacu‖ Lwa, który powstać miał po odbudowie fortyfikacji miasta zniesionych na żądanie Mongołów (por. Войтович 2004). Zwolennicy takiej identyfikacji powołują się najczęściej na zawierające sporą dozę fantazji XVII-wieczne źródła, zwłaszcza Józefa Bartłomieja Zimorowica, oraz informacje o Lwowie zawarte w kronice Dionizego Zubrzyckiego (1844). 321 Przypuszczenia I. Sveńnikova zweryfikował sondażowo M. Fylypčuk, który nie odkrył nawarstwień staroruskich w miejscu „grodziska‖ (informacja ustna A. Fylypčuka z 2015 r.). 322 Lokacja Wołczka Przesłużyca (Janeczek 206, 443). Wedle niektórych uczonych możliwe jest, iż miasto było lokowane jeszcze przed końcem XIV w. (por. Horn 1974, 69). bezpośrednio do miasta. Jak wynika z XVII-wiecznego opisu, wjazd na teren zamku miał prowadzić obok cmentarza kościoła parafialnego. A. Czołowski (1930, 4) w opisie Rohatyna w XV w. (przed spaleniem go przez mołdawskiego hospodara) stwierdził, iż „dwór dziedziców‖ znajdował się w obrębie wałów miejskich. Rzeszów, przed 1354 Kon. XVI w. Za fundatora zamku uważany jest Mikołaj Spytek Ligęza. Marszałek 1993; Proksa 1994; SGKP t. X Sambor (d. Pohonycz), 1390 XIV (?) - XV w. tzw. Stary Zamek, XVI w. Nowy zamek W SGKP (t. X, 241) znajdujemy dokładny opis położenia tzw. zamku królewskiego, a także informacje o starszym zamku, nieistniejącym już w wieku XVI. Por. katalog; SGKP t. X; Каднічанський 2012; Мацюк 2005 Stryj, przed 1431 XV w. Opis wyglądu zamku w XVI w. znajdujemy w inwentarzu z 1588 r. (SGKP t. XI, 434; Александрович 2003, 525). Zachował się również inwentarz zamkowy z wieku XVII (Александрович 2003). Horn 1974; Jabłonowski 1903; SGKP t. XI; Александрович 2003; Омельчук 2010a Szczekarzew (Krasnystaw), 1394 XIV-XV w. (?) Zamek niezachowany, zaś lokalizacja staroruskiego grodu pozostaje hipotetyczna. Grządka 2005; Grochecki 2015 Szumsk, przed 1561 XVI w. (?) Według A. Cynkałowskiego (1986, 551) w Szumsku istnieć miały 2 zamki, ale żaden z nich nie znajdował się w miejscu dawnego grodu. Cynkałowski 1986; SGKP t. XII; ЕІУ, t.10; Мацюк 2005; Заяць 2003 Uchanie, 1484 XV-XVI w. Fundatorem zamku mógł być Paweł Prusicka 2015a; Jasieński (później zamek należał do rodu Uchańskich). Według autorów SGKP (t. XII, 736-737) uchański zamek pod koniec wieku XVIII był już częściowo ruiną. SGKP t. XII; Szczygieł 1986 Włodzimierz Wołyński, kon. XV w. XV w. (1494) Zameczek biskupa Wassjana powstał przy Soborze Uspieńskim. M. Kuczynko 2004; Z. Kuczynko 2014; ЕІУ, t. I Powyższa tabela nie wyczerpuje listy miejsc określanych jako w źródłach i literaturze jako „zamki‖. Niestety, wspomniane już problemy terminologiczne powodują, iż w literaturze poświęconej późnośredniowiecznej i nowożytnej Rusi roi się od zamków - i tak np. A. Jabłonowski (1903, 486-488) opisując sieć zamkową XVI-wiecznej Rusi Czerwonej wspomina prywatne i królewskie zamki: Drohobycz, Tyśmienicę i Sokal323, miasta o prawdopodobnej metryce staroruskiej, gdzie nie odkryto dotychczas śladów zamków. Ten sam autor wymienia wcześniej również miasteczka warowne: Sokal, Bełz i Busk (Jabłonowski 1903, 485). 323 Ślady swego rodzaju umocnień w Sokalu (na północ od miasta) dostrzec można na tzw. mapie Miega. Kolejnym śladem sokalskiego zamku wedle Jabłonowskiego (1903, 426) miały być znane ze źródeł sady zamkowe. 324 Cmentarzyska na dawnych grodach odkryto także w innych częściach Rusi (Моця 1979, 31-32). II.7.2. Klasztory, kościoły i cmentarze Teren dawnych ruskich grodów – najczęściej miejsca z natury obronne, wyeskponowane, położone nierzadko w pobliżu nowego centrum życia osady (rynku, kościoła, klasztoru), zajmowały w późniejszych epokach nie tylko zamki, lecz także warowne klasztory (Jarosław) lub po prostu świątynie (np. Przeworsk, Nebel, Andrzejów, podgrodzie Mielnika). Z kościołami i cerkwiami związane były oczywiście cmentarze przycerkiewne, na majdanach niektórych grodzisk odkryto także cmentarzyska nieprzycerkiewne324, niektóre funkcjonujące do czasów nie tak odległych, co skutecznie utrudnia badania wielu stanowisk. Wśród stanowisk o charakterze sepulkralnym odrębną grupę stanowią „zakonserwowane‖ świadectwa tragedii - zbiorowe mogiły najazdów z XIII w. – obiekty takie odkryto m. in. w Bakocie i Drohobużu (por. Kamińska 2017). Wśród odnowionych grodów, których główny człon zmienił funkcję (stając się, przynajmniej nominalnie, zamkiem) po 1340 r., za panowania Kazimierza Wielkiego, znalazły się Halicz, Lubaczów, Lwów, Olesko, Przemyśl, Sanok, Trembowla, Tustań i Włodzimierz. Lokacji na prawie niemieckim na nowo zdobytych ziemiach325 przed 1370 r. dokonano w Rzeszowie, Lwowie, Krośnie, Haliczu, Wiszni, Kołomyi i Jarosławiu, potwierdzono także przywilej lokacyjny Sanoka (por. Janeczek 2006, 435; Malczewski 2006, 85-129; Paszkiewicz 262-260; katalog). W odniesieniu do kwestii zamków, na związany z nadaniami królewskimi na Rusi obowiązek obrony nowych ziem (a więc i budowy nowych twierdz) zwrócił uwagę H. Paszkiewicz (2002, 252). Jednakże, informacji na temat lokacji i budowy zamków nie należy łączyć326, ze względu na niestabilny podział ziem ruskich między Polską a Litwą w XIV-XV w. 325 Na terenie tzw. Rusi Czerwonej jeszcze za panowania Kazimierza Wielkiego pojawiły się dwa miasta lokowane na prawie niemieckim, nie mające związku z ruskimi grodami. Były to Tyczyn i Łańcut (Janeczek 2006, 435). 326 Dobrym przykładem jest np. Olesko – „zamek‖ wspomniany przez Janka z Czarnkowa. Prawa miejskie Olesko zyskało dopiero w 1440 r., po włączeniu do Korony ziem dzierżawionych przez kniazia Sanguszkę (Janeczek 2006, 442). 327 Jako jeden z pierwszych wyróżnienie 3 dość oczywistych kategorii ruskich stanowisk grodowych XIII w.: 1. - grodów zniszczonych przez Mongołów, na które nie powrócono; 2. - grodów najechanych przez Mongołów, a następnie odbudowanych oraz 3. - grodów, które ocalały od najazdu mongolskiego zaproponował O. Dovņenok (1973, 79-80). Ostatnim zagadnieniem, wymagającym jedynie wspomnienia, są grody porzucone327, obecnie zajmujące „uroczyska‖, czyli znane z opisów lokalizacji stanowisk „horodyszcza‖, „cerkwyszcza‖, „monastyryszcza‖ lub, najczęściej, „zamczyszcza‖ oraz mniej oczywiste nazwy lokalne. Są to mikrotoponimy popularne zwłaszcza w literaturze ukraińskiej: nazwy te, oznaczające często łąki, pola i wzniesienia na obrzeżach miejscowości, zazwyczaj nieumieszczane na oficjalnych mapach, znacznie utrudniają badaczom poszukiwania i lokalizację grodzisk znanych z literatury XIX i początków XX w. (autorzy późniejszych katalogów grodzisk staroruskich niejednokrotnie ograniczali się jedynie do powtórzenia nazwy danego uroczyska nie czując potrzeby odszukania danego stanowiska w terenie ani naniesienia go na mapę, co skutkuje sporą liczbą grodzisk - zaginionych lub domniemanych – tworzonych bezrefleksyjnie). II.7.3. Wnioski Z danych zawartych w powyższych tabelach łatwo zauważyć, iż zamki powstały w większości grodów-centrów wołości, a później powiatów. W ziemi halickiej wyraźnie zauważalna jest grupa zamków kazimierzowskich z XIV w. w relatywnie wcześnie lokowanych miastach (np. Sanok, Przemyśl, Lubaczów, Lwów, Trembowla, Halicz), z których tylko część była murowana, i zamków w innych miastach powiatowych, lokowanych w wieku XIV (Bełz, Gródek, Sambor, Szczebrzeszyn, Krasnystaw etc.)328, zaś na Wołyniu dominowały XVI-wieczne zamki rodowe, które również zajmowały często dogodne, strategiczne miejsce dawnych umocnień, niejednokrotnie niszcząc ich strukturę. W wielu przypadkach zamki (najczęściej drewniane), ani nawet ich ślady, nie zachowały się (Dorohobuż, Gródek, Bełz, Szumsk i in.). Przejście od grodu do zamku drewnianego, słabo naświetlone w źródłach pisanych, mogło sprowadzać się do zmiany nazwy obiektu (zastosowanie terminu castrum w miejsce tradycyjnych ruskich pojęć), zaś pod względem „technicznym‖ stanowiło długi proces, ze względu na nietrwały materiał, niemożliwy do uchwycenia metodami archeologicznymi (Drohiczyn, Suraż, Grabowiec, Brześć etc.). W grupie latopisowych grodów Rusi Halicko-Wołyńkiej w zasadzie do XVI-XVII w. zmiana charakteru zabudowy terenu dawnego grodu sprowadzała się do zmiany funkcji i właściciela (np. zamki starościńskie) i oczywiście nazwy obiektu (zamek w miejsce grodu), gdyż ze względu na nietrwałość materiału i późniejsze przekształcenia, nie można stwierdzić poważnych zmian planu czy konstrukcji umocnień. Zauważalne jest wykorzystywanie „oczyszczonego‖ przez najazdy terenu grodu pod klasztory (również o cechach obronnych), świątynie oraz cmentarze. Obiekty takie, podobnie jak zabudowa zamkowa czy współczesna tkanka miejska, uniemożliwiają lub ograniczają badania archeologiczne danego stanowiska. 328 Na relację wczesnych lokacji ruskich ośrodków grodowych i poszanowanie staroruskiego podziału administracyjnego zwrócił uwagę A. Janeczek (1993; 2006, 439-440). II. 8. Sieć grodów Rusi południowo-zachodniej przed i po najeździe mongolskim (analiza) Za materiał poddany analizie porównawczej posłuży autorce grupa grodów znanych z nazwy i rozpoznanych archeologicznie przynajmniej w stopniu podstawowym (dany gród, wspomniany w źródłach, został zidentyfikowany w terenie lub jego lokalizacja jest domniemana, znany jest jego stopień zachowania i rozmiary oraz choć wstępnie rozpoznana została chronologia stanowiska), czyli grody opisane w I i II części katalogu. W analizie wykorzystana została oczywiście aktualna wiedza na temat sieci grodowej Rusi Halicko-Wołyńskiej, wyrażona w zestawieniach stanowisk grodowych, które zostały wstępnie wyselekcjonowane pod kątem wiarygodności wniosków wynikających z opracowania wyników badań wykopaliskowych i mieszczące się w ramach przyjętego zakresu terytorialnego i chronologicznego pracy (por. dołączone do pracy zestawienia grodzisk – V.1-13.)329. Przedmiotem szczegółowej analizy są zatem grody istniejące w momencie wtargnięcia Mongołów do ziemi wołyńskiej (1240 r.) oraz grody nowe, powstałe między 1241 r. i 1340 r. 329 Bazą dla dołączonych do pracy w rozdz. V zestawień tabelarycznych stały się przede wszystkim stanowiska opublikowane. W materiałach niepublikowanych, sprawozdaniach z badań i wszelkiego rodzaju dokumentach rozmaitych instytucji znaleźć można informacje o nieopublikowanych dotąd grodziskach średniowiecznych (np. w wykazach NID-u źródło: https://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/ dostęp 12.07.2010), jednakże są to po części informacje niezweryfikowane lub fragmentaryczne. Przystępując do podsumowiania części analitycznej pracy autorka jest świadoma, iż niniejsza próba syntezy wiedzy na temat grodów Rusi południowo-zachodniej nie zaowocuje podsumowaniem wyczerpującym zagadnienie grodów halickich i wołyńskich po 1240 r. z kilku prostych przyczyn. Podsumowując stan badań archeologicznych wspomnieć należy, iż zdecydowana większość stanowisk grodowych utożsamianych z ruskimi grodami znanymi z kart źródeł pisanych została przebadana i datowana metodami niewykraczającymi zazwyczaj poza XIX-wieczny warsztat archeologa, toteż wiele danych zawartych w katalogu i tabelach niewątpliwie ulegnie zmianie w przyszłości. Pomijając już niezadowalający stan badań wielu grodów, wspomniane już „ramowe‖ datowanie stanowisk archeologicznych i niemożliwe do weryfikacji dane pochodzące z publikacji badań wielu stanowisk (niestety w naturze archeologicznych badań wykopaliskowych leży bezpowrotne niszczenie części źródeł w czasie ich badań, a zdobycie części starszej dokumentacji jest praktycznie niemożliwe), sprawia, iż sporządzenie na takiej podstawie dokładnego podsumowania stanu badań nad wszystkimi stanowiskami grodowymi położonymi na terytorium trzech państw to zadanie otwarte, przeznaczone raczej dla zespołu badawczego niż jednego badacza. Zatem, zgodnie z założeniem pracy analiza przeprowadzona zostanie w pierwszej kolejności na zawartej w I i II części katalogu próbie zidentyfikowanych historycznych grodów ruskich (jako ośrodków najlepiej rozpoznanych zarówno archeologicznie, jak i historycznie) w odniesieniu do aktualnego stanu badań ziem Rusi Romanowiczów (por. tabele). Autorce pozostaje więc żywić nadzieję, iż niniejsza praca stanowić będzie rzetelną podstawę do wnioskowania na temat stanu państwa Romanowiczów przed jego upadkiem w 1340 r. i zachęci badaczy do przeprowadzenia akcji poszukiwawczych nie tylko w terenie, ale i w archiwach. II.8.1. Dotychczasowe próby bilansu najazdów mongolskich w XIII w. Prób podsumowania skutków najazdu mongolskiego (wyrażonych w liczbach i popartych szczegółowymi wyliczeniami przy jednoczesnym uwzględnieniu białych plam historii i archeologii) podjęto do tej pory niewiele. Trudno jest dokonać tego rodzaju podsumowiania w skali tak ogromnego terytorium, jakim była cała średniowieczna Ruś. Zadanie takie wydaje się karkołomne, niemniej jednak w literaturze pojawiło się kilka szacunków, które zostaną w tym miejscu przywołane. Wedle wyliczeń A. Kuzy (autora katalogu grodzisk całej średniowiecznej Rusi) zniszczonych zostało ok. 2/3 grodów (z tej puli nigdy nie odbudowano 1/3; por. także Древняя Pycь. Город, замок, селo... 60, 104, 120-121), przy czym, z oczywistych względów regionem, który stracić miał więcej grodów była Ruś południowa (Древняя Pycь. Город, замок, селo... 60-61). W odniesieniu do całego terytorium Rusi najechanego przez Mongołów wyliczono, iż atak mongolski przetrwało około 25% spośród małych grodów-centrów wołości i „zamków‖ (Чернецов 2003, 12). W tym miejscu można jeszcze przytoczyć wnioski A. Gorskiego (2004, 201-201), odwołującego się do danych opublikowanych przez A. Kuzę i przekazów źródeł pisanych, wedle którego ok. połowy XIII w. na Rusi Halicko-Wołyńskiej zostało zniszczonych (i przestało istnieć) 137 umocnionych punktów osadniczych (76% wszystkich grodów), zaś po najeździe odrodziło się jedynie 41. II.8.2. Najazd mongolski 1240-1241 r. - źródła pisane a archeologia W świetle źródeł, przede wszystkim KHW oraz innych latopisów ruskich, pod koniec 1240 r. (po zniszczeniu Kijowa) oddziały Batu Chana wkroczyły na Wołyń330. Pierwszymi zdobytymi przez mongolskie wojska grodami państwa Romanowiczów były Kamieniec i Izjasławl, następnie, odstąpiwszy od próby zdobycia trudno dostępnych Krzemieńca i Daniłowa, Mongołowie skierowali się wprost do Włodzimierza. Po okrutnym potraktowaniu mieszkańców grodu oddziały mongolskie udały się do ziemi halickiej, gdzie wzięto „(...) Halicz i inne grody mnogie (...) ich zaś nie można zliczyć‖. W dalszej części relacji KHW dowiadujemy się, iż Mongołowie zdobyli także Brześć, a 1242 r. cyt. „ (...) wojowali do Włodawy i do jezior i wrócili, wiele zła uczynili chrześcijanom‖ (Kronika... 162-169). 330 Pierwszym grodem na trasie Batu-Chana ku Włodzimierzowi (państwu Daniela) był Kołodjażyn, zaliczany przez jednych badaczy do grodów wołyńskich, przez innych zaś do położonych na kijowsko-wołyńskim pograniczu grodów bołochowskich. Za pozostałości latopisowego Kołodjażyna uchodzi grodzisko we wsi Kolodjaņne w obwodzie żytomierskim. Badania archeologiczne wykazały, iż gród ten miał strukturę grodu-zamku (według klasyfikacji Dovņenka), analogiczną do innych „grodów bołochowskich‖ (Войтович 2015, 53-54; Довженок 1961, 100). Położenie Kolodjaņnego nad „graniczną‖ Słuczą i „po drodze‖ do hipotetycznego Kamieńca (por. katalog) i Izjasławla oraz brak wcześniejszych wzmianek o grodzie powoduje, iż autorka nie zaliczyła Kołodjażyna do grodów wołyńskich. 331 Było tak np. w przypadku Chełma (por. Kronika... 203). 332 Więcej na temat znalezionych na wczesnośredniowiecznych grodziskach pojedynczych szczątków ludzkich i mogił zbiorowych wiązanych z najazdem mongolskim por. Каминская 2017. Warstwy pożarowe wiązane z najazdem z 1240-1241 r. odkryto na kilkunastu stanowiskach (w tym np. Haliczu, Dźwinogrodzie i Łucku), lecz pamiętać należy, iż jest to pojęcie dość ogólne – na niektórych stanowiskach badano głównie przestrzeń majdanu i niekiedy za dowód najazdu uznawano pojedynczą spaloną chatę (znacznie lepszym wyznacznikiem momentów grozy są warstwy pożarowe wałów obronnych), a źródła pisane notują również pożary niezwiązane z działaniami wojennymi331. Mogiły zbiorowe, pochówki oraz nietypowe depozyty szczątków kostnych, łączone z atakiem mongolskim, odkryto na kilku stanowiskach (w Dorohobużu, Bakocie, Dźwinogrodzie, Gródku-Wołyniu, być może także w Lubaczowie)332, lecz niejednokrotnie w publikacjach nie podano podstaw datowania odkryć. Kolejnym wyznacznikiem obecności Mongołów na danym grodzie są oczywiście znaleziska militariów typu mongolskiego, których ilości znacznie się wahają od dziesiątek po pojedyncze sztuki. Po raz kolejny podkreślić należy, że wnioskowanie o najeździe mongolskim na dany gród jedynie na podstawie znalezisk tego typu jest ryzykowne i bez odniesienia do tras przemarszów Mongołów, zarysowanych w źródłach pisanych, nie ma racji bytu. Z grupy ok. 69-iu znanych z nazwy grodów Rusi południowo-zachodniej warunki do uznania ich za bezpowrotnie zniszczone przez Mongołów w 1. połowie XIII spełnia bez większych zastrzeżeń jedynie kilka, np. Dorohobuż, Dźwinogród, Izjasławl, Pleśniesk i Wołyń333. Wiele innych grodów zostało datowanych „ramowo‖ - liczba grodów datowanych do połowy XIII lub ogólnie XIII w. i nigdy nie odbudowanych (w przypadku których nie dysponujemy „namacalnymi‖ dowodami ataku ze strony stepowców) wynosi nieco ponad 20 (za to, w świetle przekazów pisanych, swoje istnienie jako centra terytorialne kontynuowało przynajmniej 29 grodów), toteż można by się pokusić o podsumowanie bilansu strat: w 1240-1241 r. (lub np. w wyniku kolejnego ataku mongolskiego w konću lat 50. XIII w.) Ruś Halicko-Wołyńska mogła stracić bezpowrotnie okoły połowy lub nieco mniej niż połowę334, z 69 latopisowych grodów. 333 Z dużym prawdopodobieństwem do grupy tej można by też zaliczyć np. Sutiejsk i Wasiliew (por. katalog). 334 Z grupy tej wykluczono grody, w przypadku których na podstawie przesłanek źródłowych lub położenia geograficznego możemy wnioskować, iż ich upadek mógł nie mieć nic wspólnego z Mongołami. Z grupy tej wyłączyć należy np. Murawicę, gdyż w świetle aktualnego stanu badań archeologicznych gród ten przestał istnieć jeszcze w XII w. Możliwe, iż do listy grodów, które nie doczekały 1241 r. włączyć należy np. latopisową Uszycę czy np. „pierwszy‖ Wsiewołoż (por. katalog, tabela podsumowująca katalog). 335 W której, przypomnijmy, rezydował baskak. Siedzibą chańskiego urzędnika w XIII w. był także Krzemieniec (Kronika... 194). Źródła archeologiczne nie dostarczają informacji na temat stałego pobytu mongolskich elit w ruskich miastach – jedyne opublikowane odkrycia obiektu o charakterze rezydencjonalnym (?), z którego pochodziły zabytki proweniencji wschodniej pochodzi z Peresopnicy (por. Терський 2000a, 169-170). Niestety, obiekt nie został wyeksplorowany w całości (informacja ustna od S. Ters’kiego). Na tle wydarzeń wołyńskich i stosunkowo szczegółowych opisów poczynań mongolskich oraz opisu strat nimi spowodowanych (np. Włodzimierz, Brześć, nieudane oblężenie Chełma przez Batu Chana) w źródłach, dość enigmatyczna pozostaje sytuacja grodów halickich, opisana lakoniczną wzmianką. Problem ten zauważył już V. Pańuto (1950, 229-230), który założył, iż Mongołowie zapewne nie zdobyli wszystkich grodów położonych na trasie swego przemarszu, a straty ekonomiczne spowodowane najazdem nie były na tyle dotkliwe, by pogrążyć Ruś w zupełnym kryzysie. Z perspektywy analizy obecnego stanu badań nad grodami Rusi w XIII w. obserwacja ta wydaje się trafna. Z jednej strony, południowe rubieże władztwa Romanowiczów, stanowiące korytarz w kierunku Stepu (Ponizie), po najeździe pozostawały przy Mongołach lokalnymi centrami, jak np. Bakota335, z drugiej jednak strony powszechnie uznaje się, iż w połowie XIII w. upadło wiele grodów ziemi halickiej (np. latopisowe grody Dźwinogród, Wasyliew, Bykowien i inne, nieznane z nazwy grody, por. tabele i katalog). Jak już wspomniano, na podstawie odkryć archeologicznych i „zniknięcia‖ z kart źródeł pisanych, za grody zniszczone w czasie najazdu mongolskiego spośród grodów „południowych‖ uznać można jedynie Dźwinogród i Pleśniesk, zaś kwestia zdobycia przez Mongołów najważniejszego grodu południowej Rusi - Halicza - pozostaje otwarta. Niewątpliwie zwraca uwagę brak ruskich i zagranicznych (źródła łacińskie wspominały np. o zdobyciu Kijowa i Suzdala) źródeł relacjonujących zbrojne zdobycie Halicza336 (Иваськив 2013, 73-74, tam źródła i literatura). W świetle źródeł pisanych (np. Магистр Рогерий, 28), wojska mongolskie przedostały się przez Ruś na Węgry, przechodząc przez przełęcze karpackie, więc i przez tereny ziemi halickiej. Mimo wielu lat badań, nie udało się odkryć obiektów powiązanych stricte z możliwym atakiem koczowników, brak jest także publikacji na temat znalezisk militariów typu mongolskiego (Иваськив 2013, 75; Томенчук 2008, 495-535). W obliczu braku odkryć archeologicznych, które można byłoby powiązać jednoznacznie z wydarzeniami roku 1241 r., niektórzy badacze zastanawiali się, czy wśród możliwych scenariuszy przemarszu Mongołów na południe nie mogła mieć miejsca kapitulacja Halicza, inni zaś uznali fakt zdobycia grodu za pewny (por. Иваськив 2013). 336 Mimo braku relacji na temat zdobycia Halicza przez Mongołów w 1241 r., powolny upadek znaczenia najważniejszego grodu ziemi halickiej od 2. połowy XIII w. jest niezaprzeczalny. Na stan bezbronnego (pozbawionego przydatnych w sensie militarnym fortyfikacji ) Halicza w 2. połowie XIV w. zwrócił uwagę np. M. Tichomirov (Тихомиров 1956, 332). Badacz przywołał list papieża Grzegorza XI do biskupów polskich, w którym papież zwraca uwagę na bezbronność Halicza wobec grożących mu ataków Tatarów i Litwy i rozważa translację biskupstwa do Lwowa (Historica Russiae Monumenta..., I, XXXVII, 34). 337 Autorzy polskiego tłumaczenia KHW podejrzewają, iż niektóre grody, w tym Chełm najechane zostały w czasie powrotu wojsk mongolskich z Węgier (Kronika... przyp. 1230, 204-205). 338 Konstrukcje wałów wzniesionych lub naprawionych w 2. połowie XIII w. odkryto w Chełmie, Stołpiu i na obrzeżach Łucka (por. katalog). We wszystkich przypadkach były to wały typu IV (według typologii J. Poleskiego). II.8.3. Pokłosie konfliktu z Burundajem z 1259/1260 r. Przypomnieć należy, iż nie tylko sam najazd mongolski z lat 1240-1241337 r. był przyczyną zaniku części grodów Rusi południowo-zachodniej. Grodem, który niewątpliwie zakończył swe istnienie wskutek ataku mongolskiego był również Czerwień (upadek grodu badacze odnoszą do lat 60. XIII w.; por. katalog). Kolejnym etapem niszczenia ruskich grodów była wymuszona przez Burundaja rozbiórka ich wałów. Źródła pisane podają, iż Wasylko i Lew zmuszeni byli znieść umocnienia Daniłowa, Stożka, Lwowa, Krzemieńca, Łucka i Włodzimierza (Kronika... 210). Co ciekawe, w przypadku wielu dużych grodów (takich, jak Lwów czy Łuck), kontynuujących swe istnienie wyrażana jest opinia o odbudowie ich obwałowań, lecz poza nielicznymi przypadkami338 niewiele jest wiadomo na temat obwałowań ośrodków grodowo-miejskich w 2. połowie XIII-XIV w., gdyż często w ich miejscu od 2. połowy XIV w. wznoszono zamki. Zdaniem autorki, brak (lub znaczna redukcja) sztucznych umocnień w przypadku wspominanych w źródłach po 1260 r. ośrodków, takich, jak Łuck, Lwów czy Stożek, nie wykluczał kontynuacji pełnienia przez wspomniane grody funkcji „grodowych‖ w terytorialnym, ekonomicznym, kulturalnym lub religijnym aspekcie. Zakładanie odbudowy umocnień Lwowa lub Łucka, braku świadectw ze strony źródeł pisanych i archeologicznych, jest czystą spekulacją. II.8.4. Grody ruskie - czynniki zastoju i rozwoju w okresie rządów Romanowiczów W świetle źródeł pisanych wyprawy litewskie339, węgierskie czy też polskie na Ruś nie były tak brzemienne w skutkach, jak napady Mongołów (nie licząc zniszczenia Przeworska przez Leszka Czarnego). W średniowiecznej historiografii stosunkowo niewiele uwagi poświęca się niepolitycznym konsekwencjom działań militarnych. Prócz ataków „ogniem i mieczem‖ Mongołowie stosowali morzenie mieszkańców grodów głodem poprzez oblężenia i pustoszenie okolicznych ziem (por. Kronika... 240-241), co zapewne przekładało się na spadek liczny ludności poszczególnych ośrodków grodowych. 339 Ataki litewskie (i jaćwieskie) w XIII w. miały charakter raczej rabunkowy (Paszkiewicz 1996, 224). Litwini i Jaćwięgowie pustoszyli okolice takich grodów, jak Peresopnica, Mielnica, Ochoża, Busowno czy Drohiczyn (Kronika... 171, 172, 227). 340 Zestawienie dotykających Ruś i jej sąsiadów, wspomnianych w latopisach klęsk takich, jak susze, wyjątkowo mroźne zimy i związane z nimi problemy stworzyli swego czasu Ê. Borisenkov i V. Paseckij (Борисенков, Пасецкий 1983). Wśród odnotowanych w źródłach katastrof, dotyczących Rusi południowo-zachodniej w XIII-połowie XIV w., znalazły się: nieurodzaj i głód, epidemie, powodzie (Halicz, Przemyśl), a nawet trzęsienie ziemi w 1258 r., odnotowane w Latopisie hustyńskim (Борисенков, Пасецкий 1983, 133-146). Pamiętać jednak należy, iż wiadomość o trzęsieniu ziemi została zaczerpnięta z Kroniki Polskiej Marcina Bielskiego i zdaniem redaktorów polskiego wydania latopisu dotyczyła trzęsienia ziemi również w Polsce (Latopis hustyński, przyp. 963, 290). Sposób relacjonowania katastrof naturalnych w źródłach rzadko sugeruje długoterminowe konsekwencje gospodarcze lub nawet polityczne w krajach, w których miały miejsce, jednakże nie należy tych informacji ignorować. Według badaczy epidemie i klęska głodu w Ordzie od lat 40. XIV w. wywołać miała kryzys polityczny, który przeszedł w okres tzw. zamieci – chaosu politycznego, wskutek którego wiele terytoriów wyzwoliło się spod wpływu Mongołów (por. Борисенков, Пасецкий 1983, 148; Федорук 2012b, 124; Черкас 2014, 171; 2015a, 190). Innym przykładem wpływu czynników naturalnych na wydarzenia polityczne mogła być surowa zima w ziemi zaleskiej w 1237-1238 r., która sprzyjała Mongołom w podbiciu grodów takich, jak Włodzimierz czy Moskwa (Борисенков, Пасецкий 1983, 136), zaś niektórzy badacze posuwają się na nawet do stwierdzenia, iż zmiany klimatyczne na Wielkim Stepie były jednym z czynników ekspansji tureckiej, a potem i mongolskiej (por. podsumowanie dyskusji: Pow 2019b). Podobne hipotezy na temat znaczenia niekorzystnych zmian klimatycznych (długie, suche lata i surowe zimy) i ich konsekwencji w latach 1238-1241 wysnuwane są w odniesieniu do najazdu mongolskiego na Węgry (Büntgen, Di Cosmo 2016; Pow 2019a, 301-321). 341 W KHW odnotowana została np. powódź w Niderlandach i Niemczech w 1287 r. (Kronika.... przyp. 1629, 242). Na rozwój poszczególnych grodów, wołości lub całych regionów Rusi wpływ miały z pewnością i kryzysy niemilitarne – zarazy, plagi, nieurodzaj i, w ich konsekwencji, wspomniany już głód340, a także katastrofy naturalne i in. Zdarzenia takie, odnotowywane w źródłach ruskich nie dotyczyły jedynie Rusi, ale i jej sąsiadów, a nawet odległych krain341 np. mór z lat 80. XIII w., wskutek którego na Rusi i w Polsce (a także w ziemi tatarskiej) pomarli ludzie i zwierzęta odnotowuje np. KHW (Kronika... 242). Jednakże, przypadków klęsk czasów względnego pokoju, związanych z konkretnymi grodami (np. takich, jak wywołany przez nieostrożną mieszkankę grodu pożar Chełma w 1256 r.)342, znamy stosunkowo niewiele. 342 Kronika... 203. 343 G. Myśliwski, Strefa sudecko-karpacka i Lwów. Miejsce Śląska, Małopolski i Rusi Czerwonej w gospodarce Europy Zachodniej (poł. XIII- pocz. XVI w.): Ziemie polskie wobec Zachodu. Studia nad rozwojem średniowiecznej Europy, S. Gawlas (red.), Warszawa 2006, 247-31. 344Katalog pracy zawiera 175 rekordów – są to nazwy znanych ze źródeł pisanych i literatury historycznej grodów i miejscowości, które, według badaczy, mogły być grodami Rusi południowo-zachodniej. Sam katalog, prócz tego, iż stanowi zbiór danych, posiada charakter krytyczny i polemiczny, przez co służyć ma dyskusji na temat słuszności identyfikacji niektórych z grodów oraz weryfikacji dawnych poglądów. Dane zawarte w katalogu w pierwszej kolejności służyć powinny ukazaniu problemu identyfikacji i stopnia rozpoznania Czynnikiem sprzyjającym rozwojowi grodów Rusi południowo-zachodniej w okresie 1240-1340 r. był handel, zwłaszcza dalekosiężny. Powstanie imperium mongolskiego nie było jedynie czynnikiem paraliżującym rozwój Rusi, ale i pobudzającym go. Jak zauważył (za G. Myśliwskim)343 O. Baran (2016, 83), wskutek włączenia do jednej struktury administracyjnej ogromnego terytorium rozciągającego się od Europy Wschodniej po Daleki Wschód, podróż kupców (a także posłów i innych podróżników) stała się bezpieczniejsza. Położona miedzy Azją i Europą łacińską Ruś była naturalnym szlakiem tranzytu dóbr. Potwierdzają to wyroby warsztatów wschodnich, w tym nawet azjatyckich, znalezione we Włodzimierzu, Łucku i Peresopnicy (por. katalog). Wymianie handlowej, związanej z przemieszczaniem się przedstawicieli obcych kultur towarzyszył szerszy napływ ludności, czego świadectwem mogą być wspomniane już społeczności lub gminy ludności nieruskiej zamieszkujące duże grody o cechach miejskich. O idących z Zachodu zmianach kulturowych świadczy recepcja prawa niemieckiego, która nastąpiła na Rusi jeszcze przed 1340 r., możliwe, iż pierwsze gminy ludności niemieckiej pojawiły się w 2. połowie XIII w. (por. Baran 2016, 88-91; Janeczek 2006, 423). II.8.5. Sieć grodowa Rusi południowo-zachodniej w liczbach - analiza statystyczna Wśród ruskich grodów „państwowych‖ i prywatnych, znanych z kart źródeł pisanych z X-XIV w., badaczom udało się określić pewne lub przybliżone położenie około 151 z nich (por. katalog cz. I i II; por. tabela podsumowująca katalog, V.1.), przy czym liczba grodów (i potencjalnych grodów), rozumianych jako toponimy znane ze źródeł pisanych X-XIV w. i położonych na terytorium Rusi Halicko-Wołyńskiej, wynosi około 130344. archeologicznego znanych ze źródeł grodów Rusi południowo-zachodniej. W cz. I i II części katalogu pracy znanalzły się 132 toponimy wiązanych przez historyków i archeologów z grodami. Są to grody zlokalizowane w terenie i grody domniemane, w przypadku których można wnioskować choćby o ich przybliżonej lokalizacji. Ponadto, jak wynika z obecnego stanu badań, w kilku przypadkach zespół grodowo-miejski tworzyć mógł więcej niż jeden gród, przynajmniej z perspektywy latopisarza (najlepszym przykładem takiego policentrycznego ośrodka był, jak wynika z prowadzonych od ponad 150 lat, Halicz, na obraz którego składać się mogły 3-4 osobne grody; por. katalog). W poniższej tabeli zestawiono zmiany ilościowe znanych z nazwy ośrodków grodowych Rusi Halicko-Wołyńskiej wynikające z analizy źródeł pisanych. Rozgraniczenia Wołynia i ziemi halickiej dokonuje się zazwyczaj po linii ziemi czerwieńskiej i Bełza (uznawanych za ośrodki ciążące politycznie ku Wołyniowi), nieco problematycznego w kwestii swej atrybucji Buska (ciążącego ku ziemi halickiej; por. Janeczek 1991, 130-131; Тихомиров 1956, 323), a następnie położonych na południe od Woroniaków i Gór Krzemienieckich Pleśnieska i Zbaraża (również uznawanych za grody halickie; por. np. Котляр 1998, mapa). Obszar: Liczba grodów i potencjalnych grodów znanych ze źródeł pisanych do 1240 r. (włącznie): Liczba grodów i potencjalnych grodów znanych ze źródeł pisanych po 1240 r. (do kon. XIV w.): Ziemia halicka: 28 (1 – Bakota, 2 – Busk, 3 – Bykowien, 4 – Dźwinogród (n. Białką), 5 – Gródek, 6 – Halicz, 7 – Jarosław, 8 – Lubaczów, 9 – Mikulin, 10 – Pleśniesk, 11 – Przemyśl, 12 – Sanok, 13 – Trembowla, 14 – Wasiliew, 15 – Zbaraż, 16 – Zudecz, 17 – Dźwinogród (n. Dniestrem), 18 – Gołe Góry, 19 – Kołomyja, 20 – Kuczełmin, 21 – Mokleków (?), 22 – Onut (?), 23 – Synowódzko, 24 – Szczerzec, 25 – Tołmacz (?), 26 – Tyśmienica (?), 27 – Uszyca, 28 – Wisznia. 41 (w tym 26 wspomnianych po raz pierwszy: 1 – Lwów, 2 – Drohobycz, 3 – Drohowyż, 4 – Gródek n. Czeremoszem (?), 5 – Chocim (?), 6 – Kaljus, 7 – Krosno, 8 – Krzeszów, 9 – Kulików, 10 – Łopatyn, 11 – Olesko, 12 – Pieczara Domamira, 13 – Przeworsk, 14 – Rohatyn, 15 – Rzeszów, 16 – Sambor, 17 – Sokolec (?), 18 – Stryj, 19 – Stulsko, 20 – Szczekotów, 21 – Ścianka, 22 – Śniatyn, 23 – Telicz, 24 – Tustań, 25 - Uniów (?), 26 - Worota Ziemia wołyńska 41 (1 – Bełz, 2 – Brześć, 3 –Chełm, 4 – Czartorysk, 5 – Czerwień, 6 - Daniłów, 7 – Drohiczyn, 8 - Drohobuż, 9 – 43 (w tym 29 wspomnianych po raz pierwszy: 1 - Kamieniec n. Leśną, 2 - Luboml, 3 – Mielnica, 4 – Mielnik, 5 – Andrzejów, 6 – Dubno, 10 - Krzemieniec, 11 – Łuck, 12 – Murawica, 13 – Ostróg, 14 – Peremyl, 15 – Peresopnica, 16 – Stołpie, 17 - Sutiejsk, 18 – Szczekarzew, 19 - Szepol, 20 – Szumsk, 21 – Turzysk, 22 – Tychoml, 23 – Uściług, 24 – Włodzimierz, 25 – Wołyń, 26 – Czeremin, 27 – Gnojnica, 28 – Izjasławl, 29 – Kamieniec („wołyński‖), 30 – Komów (?), 31 – Korczesk, 32 - Milsk, 33 – Myczesk, 34 – Niebl, 35 – Sapogiń, 36 – Uchanie, 37 – Uhrusk, 38 – Wsiewołoż, 39 – Wygoszów, 40 – Zarzeczsk, 41 – Żydyczyn). Brańsk, 7 – Bużkowicze, 8 – Czerniecz-Gorodok, 9 – Czetwertnia, 10 – Dorohusk (?), 11 – Gaj, 12 – Grabowiec, 13 – Horodło, 14 – Hrubieszów (?), 15 – Klewań (?), 16 – Kobryń, 17 – Koszer, 18 – Lubiaż, 19 – Ochoża (?), 20 – Raj, 21 – Ratno, 22 – Sokal, 23 – Stożek, 24 – Suraż, 25 – Szczebrzeszyn, 26 – Wietły, 27 – Włodawa, 28 – Włuczym, 29 – Bielsk) Ruś Halicko-Wołyńska Max. 69 Max. 84 (min. ok. 70, por. rozdział II. 6) Biorąc pod uwagę grody zidentyfikowane i zweryfikowane archeologicznie, liczba znanych z nazwy grodów Rusi południowo-zachodniej wschodzących w skład państwa Romanowiczów i funkcjonujących w okresie 1240-1340 wynosi ok. 60345 (przy czym, jak wykazano w rozdziale II.6, źródła pisane sugerują, iż w okresie tym funkcjonować mogło nawet ponad 70 grodów, a do liczby tej dodać należy też niewielką grupę bezimiennych grodzisk datowanych na XIII-XIV w. lub przynajmniej wykazujących ciągłość zamieszkania ich obszaru po połowie XIII w.)346. Przechodząc w końcu do ograniczeń poznawczych sieci grodowej państwa Romanowiczów po 1241 r., na ponad 50-iu spośród ok. 70-80 345 Są to: 1 – Andrzejów, 2 - Bełz, 3 - Bielsk, 4 - Brańsk, 5 - Brześć, 6 - Busk, 7 - Busówno, 8 - Bużkowicze(?), 9 -Chełm, 10 - Czartorysk, 11 - Czerniecz-Gorodok, 12 - Drohiczyn, 13 - Dubno, 14 - Jarosław, 15 - Gaj (?), 16 - Gołe Góry (?), 17 - Grabowiec, 18 - Halicz, 19 - Horodło (?), 20 - Kaljus (?), 21 - Kamieniec n. Leśną, 22 - Korczesk (?), 23 - Koszer (?), 24 - Krzemieniec, 25 - Klewań (?), 26 - Lubaczów, 27 - Lubiaż (?), 28 - Lwów, 29 - Łuck, 30 - Łopatyn (?), 31 - Mielnica, 32 - Mielnik, 33 - Ostróg, 34 - Peremyl, 35 - Przemyśl, 36 - Przeworsk, 37 - Raj (?), 38 - Ratno (?), 39 - Sambor (?), 40 - Sanok, 41 - Sokal (?), 42 - Stołpie, 43 - Stożek, 44 - Suraż, 45 - Szczebrzeszyn, 46 - Szczekarzew, 47 - Szczekotów, 48 - Szczerzec, 49 - Ścianka (?), 50 - Śniatyn (?), 51 - Telicz, 52 - Turzysk, 53 - Tustań, 54 - Uhrusk, 55 - Wietły, 56 - Wisznia, 57 - Włodzimierz, 58 - Włuczym (?), 59 - Worota (?), 60 - Wsiewołoż, 61 - Zudecz, (por. katalog). Nie wiadomo, czy w skład państwa Romanowiczów wchodziły grody z terenów pogranicznych, takie, jak np. Sokolec czy Niebl. 346 Np. stan. Jurów i Horodysko (woj. lubelskie), Niemirów (woj. podlaskie), być może też kilka stanowisk z obwodu iwanofrankowskiego i lwoskiego (por. tabele grodzisk). funkcjonujących w czasach Daniela Romanowicza i jego spadkobierców znanych z nazwy grodów, po 1340 r. wzniesiono zamki i inne budowle, które zatarły ślady ich pierwotnej struktury. Nowych inwestycji takich, jak budowa zamków i lokacje nowych osad w czasach Kazimierza Wielkiego i jego następców dokonywano, podobnie jak w sąsiedniej Małopolsce (w wieku XIII), w ośrodkach o znaczeniu terytorialnym, religijnym, kulturowym i handlowym, ze względu na zastaną tu infrastrukturę i zaplecze organizacyjno-gospodarcze wyrażone np. w postaci koncentracji ludności wokół grodów (por. Poleski 2010). W przyjętych ramach geograficznych, czyli terytorium obecnej zachodniej Ukrainy (obwodzie wołyńskim, lwowskim, iwano-frankowskim, czerniowieckim oraz częściowo rówieńskim i chmielnickim), wschodniej Polski (części województwa lubelskiego, mazowieckiego, podkarpackiego i podlaskiego) oraz części obwodu brzeskiego Białorusi (por. tabele)347 znajdowało się, wedle szacunków autorki, ok. 401 stanowisk grodowych, których datowanie można odnieść do okresu od końca X po połowę XIV w. (nazwać je można grodami „ruskimi‖ lub grodami wczesnopaństwowymi w odróżnieniu od grodów słowiańskich grodów plemiennych). Liczbę tę można by uściślić (np. w duchu zaproponowanych jeszcze w 1986 r. przez M. Parczewskiego na przykładzie stanowisk grodowych wschodniej części polskich Karpat)348, zapewne w kierunku jej uszczuplenia, poprzez weryfikację stanowisk w terenie, rewizję dokumentacji i materiału zabytkowego. Niestety, w literaturze ukraińskiej przeważa dotąd tendencja do dopisywania nowo odkrytych stanowisk do wszelkich rejestrów, spisów i katalogów bez weryfikacji informacji pochodzących niekiedy jeszcze z przełomu XIX i XX w. 347 W tabelach uwzględniono wszystkie średniowieczne stanowiska grodowe, brak numerów charakteryzuje stanowiska domniemane i niepotwierdzone, grody wczesnosłowiańskie i te datowanych jedynie na okres plemienny oraz stanowiska, co do datowania których nie ma informacji bądź nie są to informacje niepewne, niezweryfikowane. 348 Por. Parczewski 1986, 179-205. Zdaniem badaczy, w przypadku perspektywy latopisarzy, niekiedy pod jedną nazwą grodu kryć mogło się więcej niż jedno założenie tj. „gród‖ w rozumieniu obwarowanej osady i np. położony w pobliżu niego umocniony „dwór‖, przez co przy liczbie 132 toponimów znalazło się 151 rekordów katalogowych, w tym również grody domniemane, łączone z nazwami konkretnych grodów (por. tabela V.1). Liczba pozytywnie zweryfikowanych przez archeologów drogą badań wykopaliskowych lub rozpoznania sondażowego i powierzchniowego stanowisk grodowych powiązanych ze znanymi ze źródeł grodami wynosi 97, w pozostałych przypadkach są to grody domniemane. 97 zweryfikowanych archeologicznie stanowisk stanowi ok. 24% z ogółu w miarę wiarygodnych (w zakresie ich identyfikacji i chronologii) stanowisk grodowych (401) z terenu Rusi Halicko-Wołyńskiej. Co ciekawe, już A. Kuza (1989, 40) wyliczył, iż stosunek grodów zidentyfikowanych do bezimiennych waha się w zależności od regionu Rusi od 1:3 do nawet 1:7349. Dysproporcje takie w kwestii nierównomiernej uwagi poświęcanej różnym zakątkom państwa w przypadku stosunkowo bogatej w znane ze źródeł grody Rusi Halicko-Wołyńskiej wyjaśnić można „chełmską‖ perspektywą dziejopisarza i dostępnością źródeł obcych. 349 Do refleksji nad różnicami między historycznym i archeologicznym obrazem zagęszczenia sieci grodowej Rusi zmusza z pewnością już w pewnej mierze nieaktualny, lecz godny wspomnienia, stosunek znanych i nieznanych z nazwy grodów w skali całej Rusi zaczerpnięty również z publikacji A. Kuzy (1996, 3-15). Wedle spisu znanych wówczas stanowisk grodowych Rusi, grodów datowanych na X-XIII w. odkryto do 1996 r. 1237 stanowisk grodowych (liczba ta w odniesieniu do całego obszaru Rusi uległa zapewne zmianie), podczas gdy z nazwy rozpoznano jedynie 262, czyli 21%. 350 Nie jest to sytuacja charakterystyczna wyłącznie dla grodów Rusi południowo-zachodniej, gdyż np. z sąsiedniej Małopolski znane są grody kasztelańskie, takie, jak np. Siewierz czy Chrzanów, których nie można dziś powiązać z żadnym stanowiskiem archeologicznym (por. np. Poleski 2010, Abb 1, 72). Zamieszczone poniżej podsumowanie liczebności grodów Rusi Halicko-Wołyńskiej przed i po 1240 r. z punktu widzenia źródeł archeologicznych różni się znacząco od obrazu uzyskanego na podstawie analizy przekazów pisanych. Dane archeologiczne dotyczą konkretnych, „namacalnych‖ (lub przynajmniej dobrze udokumentowanych obiektów, jeśli uległy zniszczeniu), toteż wiele grodów znanych ze źródeł pisanych nie występuje w wykazach grodzisk staroruskich350 tworzonych przez archeologów. W końcu poczynić należy oczywiste spostrzeżenie, iż stan badań archeologicznych wciąż się zmienia i dokładna chronologia wielu zawartych w tabelach (por. tabele V.2-13) obiektów z pewnością ulegnie zmianie w przyszłości. Na dzień dzisiejszy podsumowanie wiedzy opartej na stanie badań zachowanych obiektów grodowych prezentuje się następująco: Obwód/województwo: Liczba stanowisk grodowych datowanych w przedziale kon. X-XIV: Liczba stanowisk grodowych datowanych z fazą 2. poł. XIII-1. poł. XIV w. lub datowanych na ten okres: Brzeski 3 2 Chmielnicki 35 1 Czerniowiecki 32 >4 (?) Iwanofrankowski 51 >5 (?) Lwowski 71 >16 (?) Rówieński 44 >1 Tarnopolski 45 2 (?) Wołyński 63 >12 (?) Lubelskie 22 <7 (?) Mazowieckie 3 0 Podkarpackie 19 >3 Podlaskie 13 >4 Razem: 401 Razem: >57 (?) Wnioski: - w ujęciu źródłowym, w sieci grodowej Rusi Halicko-Wołyńskiej po 1240 r. nastąpiła niewielka zmiana w kwestii ogólnej liczby grodów (rozumianych jako wszelkie „grodzone‖ wałami drewnianymi lub drewniano-ziemnymi obiekty), jednakże z grupy grodów wzmiankowanych przed 1240 r. swe funkcje centrów osadniczych, terytorialnych, religijnych etc. zachowało jedynie ok. 27, zaś grody pozostałe znane ze źródeł odnoszących się do 2. połowy XIII-1. połowy XIV w. to grody nowe lub nie wzmiankowane przed rokiem 1240 r. Ponadto, w obliczu aktualnego, nie do końca zadawalającego stanu badań archeologicznych liczba grodów funkcjonujących w okresie 1240-1340 r. jest nieco zmniejsza (ok. 57), gdyż nie zidentyfikowano dotąd części znanych ze źródeł pisanych obiektów, bądź też obiekty te zostały w przeszłości zniszczone (w spisach stanowisk archeologicznych próżno szukać np. wzmiankowanych w XIII w. Kobrynia czy Krosna). - na niewielu stanowiskach wykryto niepodważalne dowody najazdu mongolskiego takie, jak militaria w warstwach spalenizny i destruktu budowlanego czy np. pochówki osób zmarłych wskutek zadanych gwaltowanie obrażeń, ponieważ większość grodów, zwłaszcza „nielatopisowych‖, badana była jedynie powierzchniowo lub sondażowo, najczęściej w obrębie ich majdanów. - w kwestii zmian terytorialnych, po 1240 r. ze źródeł pisanych znika wiele grodów wschodnich i południowo-wschodnich części władztwa Romanowiczów, co znajduje częściowe odzwierciedlenie w publikacjach badań archeologicznych, gdyż znaczące zmiany w liczbie stanowisk datowanych po połowie XIII w. lub też po XIII w. obserwowalne są przede wszystkim na wschodzie Wołynia i na Poniziu. Z okresu po 1240 r. pochodzi stosunkowo mało wzmianek na temat ziem wołyńskich położonych na wschód od Łucka, lecz związane może to być do pewnego stopnia z „perspektywą‖ dziejopisarską głównego źródła opisującego losy państwa Romanowiczów. Za pewnym spadkiem znaczenia tych ziem przemawiać może jednak fakt, iż ze stanowisk grodowych obwodów rówieńskiego i chmielnickiego pochodzi znikoma liczba informacji o odkrytych na nich nawarstwieniach, lub choćby obiektach z 2. połowy XIII-1. połowy XIV w. Wrażenie bezbronności tych ziem pogłębia enigmatyczny z punktu widzenia źródeł moment wcielenia wschodnich części Wołynia do Litwy. - być może, po 1240 r. miały miejsce pewne wewnętrzne przemieszczenia ludności351 ze wschodniej i południowo-wschodniej partii władztwa Romanowiczów, jednakże brak jest studiów na temat rozrostu zaplecza osadniczego grodów „centralnych‖ państwa halicko-wołyńskiego w 2. połowie XIII-1. połowie XIV w. Bardziej wyrazistą zmianą obserwowaną (zarówno w źródłach archeologicznych, jak i historycznych) w strukturze sieci grodowej Rusi w omawianym okresie jest przeniesienie centrum życia politycznego, religijnego i kulturalnego na zachód dzierżawy Romanowiczów. To właśnie na terenach ziemi chełmskiej i Polesia Wołyńskiego, prócz rozbudowy stełecznego grodu Daniela Romanowicza, miała miejsce większość fundacji nowych grodów (Kamieniec, Kobryń), zazwyczaj książęcych (Luboml, Gaj, Raj), renowacji starych (Brześć) i możliwych nadań (Andrzejów?). 351 Przesiedlenie ludności z innych krajów, ale również i z Rusi do Chełma, po 1240 r., sugeruje fragment KHW (Kronika... 204-205): .Jegoż Tatarzy nie zdołali zdobyć, kiedy Batu podbijał całą ziemię ruską (...)Zobaczywszy tedy to książę Daniel, że Bóg sprzyja miejscu temu, zaczął przyzywać, przychodźców – Niemców i Ruś i innoplemieńców i Lachów. Szli dzień w dzień i młodzi i majstrowie wszelacy. Uciekali od Tatarów, siodlarze i łucznicy i tulnicy i kowale żelaza i miedzi i srebra, i było życie i napełnili dwory [i] wokół grodu pole. - określenie „gród‖ w odniesieniu do 2. połowy XIII w. i czasów późniejszych staje się coraz bardziej umowne, gdyż część znanych ze źródeł ośrodków mogła nie posiadać już znaczących pod względem militarnym umocnień, zachowywała za to swe funkcje administracyjne, kulturowe i gospodarcze. - mimo, iż szeroko pojęty Zachodni Wołyń jawi się w źródłach archeologicznych i historycznych (pisanych, jak już wspomniano, z pewnej perspektywy) jako region ważniejszy pod wieloma względami, zmianom (w tym nowym inwestycjom budowlanym) po 1340 r. poddana została przede wszystkim południowa partia dawnych włości Romanowiczów. Ziemie tzw. Rusi Czerwonej niemal natychmiastowo zagospodarował król polski, lokując dawne grody na prawie niemieckim (lub potwierdzając ich przywileje), zakładając nowe miasta (Tyczyn, Łańcut) i budując zamki, podczas gdy na terenach ruskich wcielonych do Litwy podobne zmiany poczyniono nieco później (w XV-XVI w.). II.8.6. Wnioski na temat przemian budownictwa grodowego na Rusi południowo-zachodniej w 2. połowy XIII-1. połowy XIV w. Podsumowując wnioski, wynikające z analizy dostępnych źródeł archeologicznych i przekazów źródłowych, w pierwszej kolejności stwierdzić należy, iż grody, które przetrwały najazd mongolski i pierwsze 2 dekady zwierzchności ordyńskiej nad Rusią (choć niekoniecznie przetrwały ich umocnienia) to przede wszystkim duże ośrodki o charakterze miejskim, takie jak Chełm, Włodzimierz, Brześć, Halicz, Lwów, Przemyśl i Łuck. W odniesieniu do części południowej władztwa Romanowiczów ważną rolę w ziemi halickiej odgrywał Lwów (który w momencie przejęcia tzw. Rusi Czerwonej przez króla polskiego pełnił de facto rolę stolicy ziemi halickiej), podupadły za to dawne centra: Halicz i Trembowla, zaś po 1241 r. nie podniósł się Dźwinogród. Sam Wołyń, zwłaszcza jego zachodnia część jawił się jako region stosunkowo bezpieczny i zamożny. To tu znajdowały się rezydencje książęce takie, jak Chełm i mniejsze założenia grodowe (Luboml, Wietły czy Raj). Druga połowa XIII w. to czas inwestycji budowlanych Włodzimierza Wasylkowicza. Powstałe tym czasie grody to niewielkie założenia obronne i, jak się wydaje, częściowo grody prywatne. W końcu XIII lub początkach XIV w. dodatkowo wzmocniona została najprawdopodobniej północna linia obrony Wołynia. W regionie Polesia powstały wówczas niewielkie gródki, takie, jak Kamieniec nad Leśną, Wietły i być może Lubiaż, inne grody regionu przebudowano i wzmocniono (por. katalog). Państwo Romanowiczów nie pozostawało zupełnie obojętne na zagrożenia ze strony Polski, wzmacniało także granicę zachodnią, czego przejawem mogła być budowa gródka w Sanoku-Białej Górze. W kwestii południowych i wschodnich rubieży Rusi Halicko-Wołyńskiej po 1240 r. stwierdzić należy, iż nie ma dowodów na budowanie grodów, ani tym bardziej zamków na terenie Podola i Bukowiny przez Romanowiczów. III. W miejsce zakończenia: nie tak tragiczny wiek „długi wiek XIII” Rusi Romanowiczów Ruś Romanowiczów, narażona na na ataki Mongołów, Jaćwięgów i Litwy, Polski i Węgier, w 2. połowie XIII – 1. połowie XIV w. pozostawała państwem zaskakująco stabilnym w swych strukturach (zarządzanych przez różnych przedstawicieli dynastii) i zamożnym, prowadzącym własną politykę zagraniczną i wciąż rozwijającym, choć nie na wielką skalę swą sieć grodową. Obraz Rusi Romanowiczów jawi się więc w świetle analizy źródeł pisanych i archeologicznych jako stabilny, oddalony od centrum życia politycznego Ordy, organizm państwowy, obejmujący rozległe terytorium spojone politycznie i kulturowo, choć wytyczenie jego granic z perspektywy XX-XXI w. napotyka na pewne trudności. Pozostałości grodów z okresu od 1240. do 1340. r. pod względem rozpoznania ich drogą prac archeologicznych, jak i ich dziejów na podstawie analizy źródeł pisanych, charakteryzują się znacznie gorszym stanem badań i publikacji niż staroruskie założenia obronne (grodziska datowane w przedziale kon. X-połowę XIII/XIII w.). Najlepszym stanem badań i publikacji charakteryzują się grody porzucone, gdyż z przyczyn „technicznych‖ stanowiska takie są bardziej dostępne dla archeologów. Wśród takich regularnie publikowanych stanowisk po polskiej stronie obecnej granicy znajdują się np. Czerwień i Chełm, stosunkowo dobrze rozpoznany został także staroruski Sanok (Trepcza „Horodyszcze‖), natomiast po stronie ukraińskiej stosunkowo dobrze rozpoznanymi i publikowanymi stanowiskami są Dźwinogród, Halicz i Podhorzce, zaś w białoruskiej części Rusi Romanowiczów najlepiej zbadanym grodem pozostaje Brześć. Duże stanowiska grodowe (a dziś miasta) badane punktowo (np. Lwów, Łuck, Włodzimierz), dostarczają informacji wyrywkowych, które badacze starają się „posklejać‖ w mniej lub bardziej spójną całość. Wśród grodów przekształconych w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych stosunkowo dobrze rozpoznano staroruski Przemyśl. Grody Rusi południowo-zachodniej w okresie 1240-1340 r. z pewnością pozostawały „grodami‖ w warstwie nominalnej i w kwestii sprawowanej przez nie fukcji administracyjnych, gospodarczych i religijnych, lecz część z nich prezentować mogła ośrodki w dużej mierze pozbawione znaczących pod kątem przydatności militarnej obwodów obronnych. Na taki obraz centralnych punktów osadniczych władztwa Romanowiczów w interesującym nas okresie składają się następujące czynniki: polityczna zależność od Ordy (którą odzwierciedlać może niemal zupełny brak założeń obronnych w południowej i wschodniej partii władztwa Romanowiczów), późniejsze przekształcenia terenu grodów (podboje Kazimierza Wielkiego i Litwy, ale także nowe inwestycje budowlane), wskutek których część dawnych umocnień uległa spaleniu lub niwelacji, a także stan badań archeologicznych i brak pewnych datowań większości obiektów, jakie można potencjalnie uzyskać przy użyciu metody dendrochronologicznej. Autorka nie zakłada oczywiście zupełnej bezbronności tej części Rusi, gdyż źródła pisane wspominają o „zamkach‖ ruskich stawiających opór najeźdzcom ze Wschodu i Zachodu, zaś badania archeologiczne dostarczyły informacji na temat specyfiki budownictwa obronnego 2. połowy XIII- 1. połowy XIV w. W ziemi wołyńskiej już w XIII w. pojawiła się świecka architektura murowana, reprezentowana nie tylko poprzez budowle rezydencjonalne (Chełm), ale też i obronne. W świetle przekazów źródłowych murowane wieże powstawały na Wołyniu w okresie od panowania Daniela Romanowicza po rządy Mścisława (II) Daniłowicza. Jak wykazały wykopaliska archeologiczne, obiekty takie wznoszono w obrębie nowo zbudowanych założeń grodowych, jak i dobudowywane były do założeń funkcjonujących przed 1240. r. W omawianym okresie zauważalna jest także tendencja do „zmniejszania‖ rozmiarów nowych założeń grodowych (w stosunku do kilku- kilkunastohektarowych założeń grodowych, znanych z okresu staroruskiego) i obierania formy nawiązującej do zachodnioeuropejskich obiektów typu motte, choć dokładne określenie kierunku tych zmian nadal pozostaje przedmiotem dyskusji. Jak sugerują przekazy źródłowe i wyniki badań archeologicznych, grody zakładane w czasach rządów dynastii Romanowiczów z reguły były prywatnymi dworami, rezydencjami książecymi lub niewielkimi obiektami o funkcjach militarnych. Nowym grodem o charakterze miejskim był Lwów, dużym zapleczem osadniczym i gospodarczym charakteryzował się założony tuż przed 1240 r. i rozwijający się w 2. połowie XIII w. Chełm. Kolejne zmiany, tym razem dotyczące ogranizacji ośrodków grodowych (powstawanie pierwszych gmin miejskich na prawie niemieckim), przejawiały się już w 2. połowie XIII w. i zaowocowały pierwszymi lokacjami całych miast przez „zachodniego‖ księcia Bolesław-Jerzego (choć w porównaniu do okresu politycznej zależności od przybyłych z dalekiej Azji chanów, znaczne poważniejsze zmiany w sytuacji politycznej i w kulturze Rusi południowo-zachodniej nastąpiły po 1340 r., głównie pod wpływem zachodniosłowiańskiego sąsiada). W świetle badań archeologicznych na sieć grodową Rusi Romanowiczow w interesującym nas okresie składać się mogło około 60 grodów, a przy uwzględnieniu przekazów pisanych liczbę tę można oszacować na ok. 70-80. W tym ostatnim przypadku chodzi o grody, których nazwy zostały wymienione w źródłach pisanych (w świetle których można je na pewno lokalizować w obrębie domeny Romanowiczów), ale ich dokładne położenie (a więc i konkretne stanowisko archeologiczne) nie jest znane. Temat ten wymaga dalszych badań i ścisłej współpracy historyków i archeologów. W kwestii lokalizacji niezidentyfikowanych dotychczas ośrodków grodowych Rusi południowo-zachodniej pozytywne rezultaty przynieść może zastosowanie nieinwazyjnych metod lokalizacji stanowisk, kolejne badania powierzchniowe, badania weryfikacyjne i wykopaliska przeprowadzone na stanowiskach miejskich i zamkowych. Podsumowując obraz Rusi południowo-zachodniej, zjednoczonej pod berłem Romanowiczów w ostatnim stuleciu jej samodzielnego istnienia jako względnie niezależnego organizmu państwowego, podkreślić należy, iż regionem rozwijającym, choć nie na ogromną skalę, sieć grodów w 2. połowie XIII w. był przede wszystkim szeroko pojęty zachodni Wołyń, gdzie dokonano największej liczby inwestycji budowlanych. To właśnie w okolice Chełma, a później także Brześcia, Włodzimierza i Kamieńca przeniesiony został ciężar życia politycznego i kulturalnego państwa Romanowiczów. Wiodącą rolę w południowej części państwa przejął zaś Lwów. Autorka nie rości sobie pretensji do uznania jej wizji przebiegu dziejów władztwa Romanowiczów w 2. połowie XIII i 1. połowie XIV wieku za niepodważalną (ze względu na specyfikę źródeł archeologicznych wnioski przez nią prezentowane są często wstępne), liczy jednak na to, iż jej głos wnosi nowe dane w kwestii usystematyzowania wiedzy na temat geografii historycznej tej części Europy Środkowo-Wschodniej. Obraz „ciemnego wieku‖ omówionego fragmentu ekumeny ruskiej niewątpliwie pozostawia niedosyt. Prócz potrzeby dalszych badań nad konkretnymi zagadnieniami związanymi z pograniczami politycznymi i lulturowymi, kulturą „pomongolską‖, prowadzonych w zespole składającym się nie tylko z historyków i archeologów, pojawia się też inny postulat: przeprowadzenie podobnej analizy rozwoju grodów w późnym średniowieczu w innym rejonie (ziemi, księstwie) Rusi, wystawionym na podobne lub zgoła odmienne wpływy kulturowe. Archeologia umownie pojętego późnego średniowiecza Rusi, zwłaszcza obszarów pogranicznych, wciąż potrzebuje więcej wspólnych mianowników, systematyzacji oraz przede wszystkim uwagi, porównywalnej z tą, jaką przez lata cieszył się okres staroruski. IV. Bibliografia Wykaz skrótów: AAC – Acta Archaeologica Carpathica АВУ – Археологічні відкриття в Україні AGZ – Akta Grodzkie i Ziemskie AO – Археологические Открытия AHP – Archaeologia Historica Polona AP – Archeologia Polski АДЛУ - Археологічні дослидження Львівського університету АДУ - Археологічні дослидження в Україні АП УРСР – Археологічні пам’ятки УРСР ВЛУ - Вісник Львівського університету CA – Советская Археология CDP – Codex Diplomaticus Poloniae СДЯ XI-XIV - Словарь древнерусского языка XI–XIV вв. СРЯ XI-XVII - Словарь русского языка XI–XVII вв. ДРСМЭ – Древняя Русь в средневековом мире (энциклопедия) ЕІУ - Енциклопедії історії України IA – Informator Archeologiczny ІМіСУРСР – Історія міст і сіл Української РСЛ КСИА - Краткие сообщения Института археологии РАН КСИА АН УССР - Краткие сообщения Института археологии АН УССР КСИИМК - Краткие сообщения Института истории материальной культуры KH – Kwartalnik Historyczny KHKM – Kwartalnik Historii Kultury Materialnej MiSROA – Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego MPH – Monumenta Poloniae Historica MSKDS – Mały słownik kultury dawnych Słowian НТШ – Наукове товариство ім. Шевченка PA – Российская Археология РОКМ - Рівненський обласний краєзнавчий музей ПСРЛ - Полное Собрание Русских Летописей PML – Powieść Minionych Lat PZA – Podlaskie Zeszyty Archeologiczne SGKP – Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich SSS – Słownik Starożytności Słowiańskich ZOW – Z Otchłani Wieków Źródła historyczne: AGZ Akta Grodzkie i Ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tak zwanego Bernardyńskiego we Lwowie (t. I-XXIV), Lwów 1868-1935, dostęp: Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa (http://www.wbc.poznan.pl) , www.archive.org Anonymi descriptio… Anonymi descriptio Europae orientalis. Imperium Constantinopolitanum, Albania, Serbia, Bulgaria, Ruthenia, Ungaria, Polonia, Bohemia, T. Ņivković, V. Petrović, A. Uzelac (eds.), Belgrade 2013. CDP Kodex Dyplomatyczny Polski obejmujący przywileje królów polskich, wielkich ksiażąt litewskich i bulle papiezkie (...), I, Warszawa 1847. Guillaume le Vasseur de Beauplan, Eryk Lassota Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana opisy Ukrainy, Z. Wójcik (red.), Warszawa 1972. Description d'Ukranie. Опис України, З. П. Борисюк, О. Коваленко (ред.), Киïв 1990. Ibn Battuta The travels of Ibn Batuta, London 1829, dostęp: www.archive.org IMT Iura Masoviae Terrestria. Pomniki dawnego prawa mazowieckiego ziemskiego, I (1228- 1471), J. Sawicki (red.), Warszawa 1972. Historica Russiae Monumenta... Historica Russiae Monumenta Ex Antiquis Exterarum Gentium Archivis Deprompta, I, А. И. Тургенев (ab.), Petropoli 1841. Jan di Piano Carpini, Wilhelm z Rubruk Jan di Piano Carpini, Historia Mongołów: Spotkanie dwóch światów. Stolica Apostolska a świat mongolski w połowie XIII w. Relacje powstałe w związku z misją Jana di Piano Carpiniego do Mongołów, J. Strzelczyk (red.), Poznań 1993, 116-222. Джиованни дель Плано Карпини, История Монгалов; Гильом де Рубрук, Путешествие в восточные страны, Н. П. Шастина (ред.), Москва 1957. Jan Długosz Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki Sławnego Królestwa Polskiego, ks. I-XII; Warszawa 2009, dostęp online do edycji polskich i łacińskich: https://dlugosz.polona.pl Jan z Czarnkowa Kronika Jana z Czarnkowa, J. Szlachtowski (oprac.), MPH, II, Lwów 1872, 601-758 (dostęp: Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa, http://kpbc.umk.pl). Kronika Janka z Czarnkowa przetłómaczona według tekstu wydanego przez Augusta Bielowskiego w II tome „Monumenta Poloniae Histriaca‖ przez B.J.M., Lwów 1907. KWP Żywot św. Stefana króla Węgier czyli Kronika węgiersko-polska, R. Grzesik (red.), Warszawa 2003. Kronika Bychowca i Latopis Litewski i Żmudzki: ПСРЛ, XXXII, Москва 1975. Kronika wielkich książąt, ПСРЛ, XVII, С-Петербург 1907. Kronika... (Kronika halicko-wołyńska, KHW) Kronika halicko-wołyńska. Kronika Romanowiczów, D. Dąbrowski, A. Jusupović (red.), Kraków-Warszawa 2017. Kronika halicko-wołyńska (kronika Romanowiczów), Pomniki Dziejowe Polski – Monumenta Poloniae Historica, seria II, XVI, D. Dąbrowski, A. Jusupović (red.), Kraków-Warszawa 2017. Галицько-Волинський літопис, Пер. з давньорус. Л. Є. Махновця, Р. М. Федорів (ред.) Львів 1994. Галицько-Волинський літопис, М. Ф. Котляр (ред.), Київ 2002. Marco Polo The Travels of Marco Polo the Venetian, E. Rhys (ed.), London-New York 1908. Latopis... Latopis hustyński. Opracowanie, przekład i komentarze, H. Suszko (red.), Acta Universitatis Vratislavensis,124, Wrocław 2003. Latopis kijowski 1118-1158, E. Goranin (red.), Wrocław 1995. Latopis kijowski 1159-1198, E. Goranin (red.), Wrocław 1988. Latopis sofijski, ПСРЛ, VI, С-Петербург 1853, dostęp online: http://dlib.rsl.ru Pateryk Kijowsko-Pieczerski, czyli opowieści o świętych ojcach w pieczarach kijowskich położonych, L. Nodzyńska (red.), Wrocław 1993. PML Powieść minionych lat, F. Sielicki (red.), Wrocław 1993. Повесть временных лет, Перевод с древнерусского Д. С. Лихачева, О. В. Творогова, Cанкт Петербург 2012. Raszid ad-Din Рашид-ад-Дин. Сборник летописей, t. II, И. П. Петрушевсеий (ред.), Москва-Ленинград 1960. Rocznik.... Rocznik Traski, Rocznik kapituły krakowskiej, Rocznik krótki: MPH t.2 A. Bielowski (red.), 1876. Spis grodów ruskich... М. Н. Тихомиров, «Список русских городов дальних и ближних»: Русское летописание. Москва 1979, 83-137, 357-361. Testimonia najstarszych dziejów Słowian, Seria grecka, 2, A. Brzóstkowska, W. Swoboda (red.), Wrocław 1989. Zbiór dokumentów małopolskich, t. I-VIII, J. Sułkowska-Kuraś, S. Kuraś (red.),Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1962-1975. Źródła hebrajskie.... F. Kupfer, T. Lewicki 1956 Źródła hebrajskie do dziejów Słowian i niektórych innych ludów środkowej i wschodniej Europy. 1, Wyjątki z pism religijnych i prawniczych XI-XII w., S. Strelcyn (red.), Wrocław-Warszawa. Акти та документи галицько-волинського князівства XIII – першої половини XIV століть. Дослідження, тексти, О. Купчинський (ред.), Львів 2004. Грамоти XIV ст., М. М. Пещак (ред.), Київ 1974. Ипатьевская... Ипатьевская летопись, ПСРЛ, II, изд. 2, С-Петербург 1908 (dostęp: http://www.litopys.org.ua). И. Г. Коновалова (źródła arabskie XII-XIV w.: al-Idrisi, Abu al-Fida, Ibn-Battuta) 1991 Арабские источники XII-XIV вв. по истории Карпато-Днестровских земель, Древнейшие государства на территории СССР: Материалы и исследования. 1990 г., Москва, 5-115. 2009 Восточная Европа в сочинениях арабских географов XIII–XIV вв.: Текст, перевод, комментарий, Москва. Літопис руський , Пер. з давньорус. Л. Є. Махновця, О. В. Мишанич (ред.), Київ 1989. Лаврентиевская летопись, ПСРЛ, I, Ленинград 1926-1928, dostęp: http://www.litopys.org.ua Магистр Рогерий, Горестная песнь о разорении Венгерского королества татарами, А. С. Досаев (ред.), Санкт-Петербург 2012. Новгородская первая летопись, ПСРЛ, III, С-Петербург 1841. Повесть временных лет, Перевод с древнерусского Д. С. Лихачева, О. В. Творогова, Cанкт Петербург 2012. Руська Правда, С. Юшков (ред.), Київ 1935, dostęp: http://www.litopys.org.ua Славяно-молдавские... Славяно-молдавские летописи ХV–ХVI вв., Ф.А. Грекул, В. И. Буганов (ред.), Москва 1976. Украïнськи грамоти, I, В. Розов (ред.), Киïв, 1928. Хождение на Флорентийский собор: Библиотека литературы Древней Руси, 6, 466-487: Памятники литературы Древней Руси. XIV-середина XV века, Москва 1981, 468-493, dostęp: http://hbar.phys.msu.ru/gorm/chrons/florsob.htm Literatura: Abramowicz A. 1991 Historia archeologii polskiej XIX i XX wiek, Warszawa-Łódź. Alexandrowicz S. 1968 Miasta Białorusi w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, Kwartalnik Historyczny, 75, 411-420. 1978 Ziemie ruskie w kartografii polskiej XVI-XVII wieku, Studia Źródłoznawcze, 23, 107-116. Andrzejewska A. 2008 Góra Zamkowa w Mielniku w świetle ostatnich badań terenowych, PZA, 223-245. Andrzejewski A., Sikora J. 2006 Wstępne sprawozdanie z archeologicznych badań ratowniczych przeprowadzonych w Drohiczynie w roku 2006, PZA, 2, 101-111. 2009 Drohiczyn średniowieczny i nowożytny w świetle badań z roku 2006, PZA, 5, 2009, 153-196. Andrzejowski J., Engel M., Piotrowski A. et al. 2005 Zabytki okresu wpływów rzymskich, średniowiecza i czasów nowożytnych z Białorusi w zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, Warszawa. Arnold S. 1927 Terytoria plemienne w ustroju administracyjnym Polski piastowskiej w XII–XIII w., Prace Komisji do Atlasu Historycznego Polski, 2, Kraków, 233-404. Auch M. 2004 Wczesnośredniowieczna ceramika szkliwiona z Chełma, woj. lubelskie, AP, 49, z. 1-2, 49-83. 2007 Produkcja średniowiecznej ceramiki szkliwionej w osadzie garncarskiej w Przemyślu na Zasaniu, AP, 52, z. 1-2, 131-175. 2009a Średniowieczna ceramika szkliwiona z Przemyśla, Rocznik Przemyski, XLV, z. 2, 141-162. 2009b Wczesnośredniowieczna ceramika ze Stołpia: Zespół wieżowy w Stołpiu. Badania 2003–2005, A. Buko (red.), Warszawa, 136–163. 2016 Wczesnośredniowieczne naczynia szkliwione z teremu Małopolski, Warszawa. Auch M., Skrzyńska-Jankowska K. 2004 Szkliwione płytki posadzkowe z Góry Zamkowej w Drohiczynie: Hereditatem Cognoscere. Studia i szkice dedykowane Profesor Marii Miśkiewicz, Z. Kobyliński (red.), Warszawa, 228-246. Badzińska K., Kuśnierz J. 2019 Gródek nad Bugiem. Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy, Skarby z Przeszłości, 20, Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku, 153-177. Badzińska K., Schild M. 2007 Badania archeologiczne prowadzone w 2006 roku na terenie województwa podkarpackiego, MiSROA, XXVIII, 2007, 163-167. Bagińska J., Piotrowski M., Wołoszyn M. (red.) 2020 Czerwień – gród między wschodem a zachodem. Katalog wystawy, Tomaszów Lubelski – Leipzig – Lublin Rzeszów 2012. Bagińska J., Taras H. 2019 Gródek, gm. Jarczów, pow. tomaszowski. Grodzisko, Skarby Przeszłości, 20, Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku, 178-184. Baliński M., Lipiński T. 1845 Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisana, II, cz.2, Warszawa. Banasiewicz E. (Banasiewicz-Szykuła E.) 1990 Grodziska i zamczyska Zamojszczyzny, Zamość. 2019 Jurów, gm. Jarczów, powiat tomaszowski. Grodzisko, Skarby Przeszłości, 20, Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku, 219-232. Banasiewicz E., Busiewicz J., Koman W., Panasiewicz W. 1992 Badania ratownicze w Hrubieszowie-Podgórzu na stan. 5, Sprawozdania z badań terenowych w województwie zamojskim w 1992 r., z. 7, 44-50. Baran O. (Baran A.) 2010 Inwestycje osadnicze księcia Włodzimierza Wasylkowicza w dzielnicach włodzimierskiej i brzeskiej w świetle Kroniki halicko-wołyńskiej, Zamojsko-Wołyńskie Zeszyty Muzealne, 5, 47-55. 2016 Recepcja prawa niemieckiego w księstwie halicko-włodzimierskim w XIII i pierwszej połowie XIV wieku: Король Данило Романович: культурна і державотворча спадщина його доби, М. Бевз, Ю. Лукомський (ред.), Львів 2016, 77-91. Barford P., Kobyliński Z., Krasnodębski D. 1991 Between the Slavs, Balts and Germans; ethnic problems in the archaeology and history of Podlasie, Archaeologia Polona, 29, 123-160. Bazylow L., Wieczorkiewicz P. 2005 Historia Rosji, Wrocław-Warszawa-Kraków. Bender W., Kierzkowska E., Kierzkowski K., Bronicka-Rauhutowa J. 1957 Badania w Gródku Nadbużnym w pow. hrubieszowskim w 1955 r., Sprawozdania Archeologiczne, III, 169-189. Bewz M., Łukomskij Ju., Bewz W., Petryk W. 2016 Analiza architektoniczna cerkwi katedralnej: Od cerkwi katedralnej króla Daniela Romanowicza do Bazyliki p.w. Narodzenia NMP w Chełmie. Wyniki badań interdyscyplinarnych sezonu 2013-2014, A. Buko, S. Gołub (red.), Chełm, 69-121. Bicz-Suknarowska M. 2019 Morawica – romańska siedziba możnowładców małopolskich, Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. Prof. Władysława Szafera, 29, 149-160. Biel A. 2010 Stratygrafia kulturowa w rejonie cerkwi Wołodara w Przemyślu: Przemyśl wczesnośredniowieczny, E. Sosnowska (red.), Origines Polonorum t. III, Warszawa, 208-299. Bienia M. 1998 Grodziska wczesnośredniowieczne istniejące i domniemane na terenie dzisiejszego województwa bialskopodlaskiego, Biała Podlaska. 2019a Dobryń – Kolonia (dawnej Dobryń Duży – Kolonia), gm. Zalesie, powiat bialski, Skarby Przeszłości, 20, Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku, 138-142. 2019b Dołhołęka, gm. Międzyrzec Podlaski, pow. bialski. Grodzisko, Skarby Przeszłości, 20, Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku, 143-146. 2019c Drelów, gm. Drelów (dawnej Drelów – Kolonia). Grodzisko, Skarby Przeszłości, 20, Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku, 147-149. 2019d Gęś, gm. Jabłoń, powiat bielski. Grodzisko, Skarby Przeszłości, 20, Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku, 150-152. 2019e Horodyszcze, gm. Wisznice, powiat bielski. Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy, Skarby Przeszłości, 20, Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku, 209-218. 2019f Ortel Książęcy, gm. Biała Podlaska, pow. bialski. Grodzisko (dawniej Dokudów stan. 1), Skarby Przeszłości, 20, Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku, 284-287. 2019g Strzyżew, gm. Łuków, powiat łukowski. Grodzisko, Skarby Przeszłości, 20, Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku, 323-328. 2019h Turów, gm. Kąkolewnica, powiat radzyński. Grodzisko, Skarby Przeszłości, 20, Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku, 329-332. Bieniak J. (Бєняк Я.) 2000 Wygaśnięcie książąt halicko-włodzimierskich: Aetas media, aetas moderna: studia ofiarowane profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, H. Samsonowicz, H. Manikowska, A. Bartoszewicz, W. Fałkowski (red.), Warszawa, 387-392. 2001 Вигаснення галицько-волинської династії: Галичина та Волинь у добу середньовіччя. До 800-річчя з дня народження Данила Галицького, Львів, 79-83. Bieńkowska K. 1993 Badania archeologiczne Aleksandra Stafińskiego w Surażu, Białostocczyzna, 4, 103-105. 2006 Z historii badań archeologicznych na Podlasiu: Stan badań archeologicznych na pograniczu polsko-białoruskim od wczesnego średniowiecza po czasy nowożytne, H. Karwowska, A. Andrzejewski (red.), Białystok, 7-21. Biermann F., Kiesler A., Nowakowski D. 2011 Problematyka późnośredniowiecznych dworów na kopcu na Śląsku w świetle badań wykopaliskowych przeprowadzonych w 2009 r. w Bełczu, gm. Wąsosz, Przegląd Archeologiczny, 59, 137-166. Bober M. 2006 Badania wału obronnego na stan. nr 20 w Przemyślu (Plac Katedralny) w roku 2005, Rocznik Przemyski, XLII, z. 2, 113-117. 2007 Wczesnośredniowieczne oraz pradziejowe ślady osadnictwa odkryte pod wałem wczesnośredniowiecznego podgrodzia w Przemyślu, Rocznik Przemyski, XLIII, 2007, z. 2, 112-125. Borek P. 2002 Lwów w diariuszach i pamiętnikach XVII wieku: Lwów: miasto, społeczeństwo, kultura: studia z dziejów Lwowa, t. 4, K. Karolczak (red.), Kraków, 43-63. Broszko M. 2009 Badania archeologiczne prowadzone w Jarosławiu w latach 1960-2009, MiSROA, XXX, 199-207. Buczek K. 1935 Wołyń w dawnej kartografii (wieki XV-XVIII), Rocznik Wołyński, 4, 1-37. Budzyński Z. 1996 Zachodnia rubież polsko-ruskiej granicy etnicznej w końcu średniowiecza oraz w epoce nowożytnej: Początki sąsiedztwa. Pogranicze etniczne polsko-rusko-słowackie w średniowieczu. Materiały z konferencji — Rzeszów 9-11 V 1995, M. Parczewski, S. Czopek (red.), Rzeszów, 215-220. Buko A. 2004 Ziemia chełmska w początkach państwa polskiego: problematyka badawcza: Przez pradzieje i wczesne średniowiecze. Księga jubileuszowa na siedemdziesiąte piąte urodziny docenta doktora Jana Gurby, J. Libera, A. Zakościelna (red.), Lublin, 309-323. 2005 Monumentalna zabudowa Góry Katedralnej w Chełmie we wczesnym średniowieczu, Archeologia Historica Polona 15/1, 69-83. 2008 Na pograniczu kultur i ideologii: zespół wieżowy w Stołpiu na ziemi chełmskiej, Ruthenica, 6, 189-206. 2009a Zespół wieżowy w Stołpiu w świetle najnowszych badań: Zespół wieżowy w Stołpiu. Badania 2003-2005, A. Buko (red.), Warszawa, 319-346. 2009b Stołpie. Tajemnice kamiennej wieży, Warszawa. 2011 Kamienna wieża w Stołpiu w świetle najnowszych badań interdyscyplinarnych, Architektura, 7-A, 159-178. 2012a Chełm (Góra Katedralna), woj. lubelskie. Badania XIII-wiecznego zespołu rezydencjonalnego w roku 2011, Światowit, 2012, 287-292. 2012b Byzantine cultural enclave in Central Europe? An example of the mortared tower complex at Stołpie (south-eastern Poland): Rome, Constantinopole and Newly-Converted Europe. Archaeological and Historical Evidence, M. Salamon, M. Wołoszyn, A. Musin, P. Ńlehar. M. Hardt, M. P. Kruk, A. Sulikowska (eds.) U ŹRÓDEŁ EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ/FRÜHZEIT OSTMITTELEUROPAS 1, 1, Kraków-Leipzig-Rzeszów-Warszawa, vol. I, 233-249. 2014 Średniowieczne kamienne wieże ziemi chełmskiej, Przegląd Archeologiczny, 62, 125-146. 2016 Źródła pisane i archeologia: przykład Góry Katedralnej w Chełmie, Kwartalnik Historyczny, CXXIII, 2, 221-246. 2018 Wzorce zdobnictwa ceramiki wczesnośredniowiecznej (Patterns of early medieval pottery decoration): Inspiracje i funkcje sztuki pradziejowej i wczesnośredniowiecznej (Inspirationen und Funktion der ur- und Frühgeschichtlichen Kunst), B. Gediga, A. Grossman, Wojciech Piotrowski (red.), Biskupin-Wrocław, 415-442. Buko A. (red.) 2019 Średniowieczny zespół rezydencjonalny na Górze Katedralnej w Chełmie, Warszawa. Buko A. , Dobrowolski R., Dzieńkowski T., Gołub S., Petryk W., Rodzińska-Chorąży T. 2014 Palatium czy zespół rezydencjonalny? Północna część Góry Katedralnej w Chełmie (wysoka Górka) w świetle wyników najnowszych badań, Sprawozdania Archeologiczne, 66, 123-154. Buko A., Dzieńkowski T. 2008 The Early Medieval settlements at the borderland between Poland and Rus': the stronghold in Busówno in recent archaeological exploration, Sprawozdania Archeologiczne, 60, 325-367. Buko A., Dzieńkowski T., Gołub S. 2012 Rezydencja książęca na „Wysokiej Górce‖ w Chełmie w świetle wyników badań archeologicznych z lat 2010-2012, Rocznik Chełmski, 16, 175-186. 2017 Badania archeologiczne wschodniej części wczesnośredniowiecznej osady przygrodowej w Chełmie, Rocznik Chełmski, 21, 7-24. Buko A., Dzieńkowski T., Kusiak J. 2008 Próba datowania ceramiki wczesnośredniowiecznej metodą termoluminescencji: przykład badań zespołu grodowego w Busównie, AP, 53, z. 1, 25-49. Bukowska A., Graczyńska M. 2005 Architektura kamiennej wieży w Stołpiu koło Chełma. Zarys problematyki badawczej, Modus. Prace z historii sztuki, 6, 163-186. Büntgen U., Di Cosmo N. 2016 Climatic and environmental aspectsof the Mongol withdrawal from Hungary in 1242 CE, Scientic Reports, 1-8, źrodło: www.nature.com/scientific reporty; https://www.academia.edu/25640560/Climatic_and_environmental_aspects_of_the_Mongol_withdrawal_from_Hungary_in_1242_CE Cędrowski R. 2013 Wyniki badań wykopaliskowych przeprowadzonych w cerkwi p.w. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny w Szczebrzeszynie: Kościoły, cerkwie i klasztory Lubelszczyzny w świetle badań archeologicznych, E. Banasiewicz-Szykuła (red.), Lublin, 135-154. Chachaj J. 2019 Czas podjęcia budowy wieży zamkowej w Lublinie w świetle najnowszych badań archeologicznych, KHKM, 67 (3), 307-322. Cichomski J. 1980 Wczesnośredniowieczne osadnictwo obronne na terenie województwa chełmskiego. Katalog grodzisk, t. 1, Lublin. Chudzik D. 2014 Chrześcijańska architektura sakralna Rusi Halickiej i Wołyńskiej (do końca panowania Daniela Romanowicza), Rzeszów. 2017 Ze studiów nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem lewobrzeżnej części Polesia Zachodniego: Fines testis temporum. Studia ofiarowane Profesor Elżbiecie Kowalczyk-Heyman w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, M. Dzik, G. Śnieżko (red.), Rzeszów, 279-306. 2019 Wybrane aspekty uwarunkowań środowiskowych i kulturowych rozwoju osadnictwa na pograniczu mazowiecko-ruskim: Początki chrześcijaństwa na pograniczu mazowiecko-ruskim w świetle wyników badań wybranych cmentarzysk, A. Buko (red.), Warszawa, 7-14. Citko L. 2018 O nowej edycji krytycznej latopisów i kronik Wielkiego Księstwa Litewskiego, Slavia Orientalis, 67, 1, 179-184. Czapla A. 2011 Nazwy miejscowości historycznej ziemi lwowskiej, Lublin. Czarnecki W. 2003 Osadnictwo terytorium chełmskiego od końca X do połowy XIV wieku w świetle badań archeologicznych i toponomastycznych, Rocznik Chełmski, 9, 7-38. Czołowski A. 1892 Dawne zamki i twierdze na Rusi halickiej, Teka Konserwatorska: rocznik Koła c. k. Konserwatorów Starożytnych Pomników Galicyi Wschodniej, 1, Lwów, 65-132, dostęp: https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/154394 1910 Wysoki Zamek, Lwów. 1930 Katastrofa Rohatyna w 1509. Szkic historyczny, Lwów. 1935 Zamek trembowelski w 1551 r., Lwów. Czołowski A., Janusz B. 1926 Przeszłość i zabytki województwa tarnopolskiego, Tarnopol. Czopek S., Lubelczyk A. 1993 Ceramika rzeszowska XIV-XVIII wiek, Zeszyty Naukowe Muzeum Okręgowego w Rzeszowie, 3 (monograficzny). Czuczyński A. 1890 Traktat książąt litewskich z Kazimierzem Wielkim z r. 1366, Kwartalnik Historyczny, 4, 513-515. Daniń M. 1999 Karpatský región. Slovensko a Halič. K otázke stredovekého tranzitu a obhodnýh stykov w: Slovensko a európsky juhovychod. Medzikultúrne vzt‘jahy a kontekxty (zbornik z životnemu jučeu Tatiany Ńtefanovicovej), A. Avenarius, Z. Ńevcikova (eds.), Bratislava, 53-61. Dąbrowski D. (Домбровский Д.) 2001 Stosunki polityczne Lwa Daniłowicza z sąsiadami zachodnimi w latach 1264-1299/1300: Галичина та Волинь у добу середньовіччя. До 800-річчя з дня народження Данила Галицького, Львів, 42-69. 2009 Źródła pisane do dziejów zespołu wieżowego w Stołpiu: Zespół wieżowy w Stołpiu. Badania 2003-2005, A. Buko (red.), Warszawa, 29–62. 2011 Формирование Волинского государства Мстислвичей-Изяславичей и проблемы наследования в нѐм власти: Восточная Европа в древности и средневековье. Ранние государства Европы и Азии: проблемы политогенеза. XXIII Чтения памяти члена-корреспондента АН СССР Владимира Терьентевича Пашуто, Москва, 19-21 апреля 2011, Москва, 88-92. 2012 Daniel Romanowicz. Król Rusi (ok. 1201–1264). Biografia polityczna, Kraków. 2013a Nim doszło do Sinych Wód. Księstwa ruskie wobec Litwy w pierwszych dziesięcioleciach po najeździe mongolskim: Colloquia Russica, series II, vol. 2, V. Jankauskas, V. Nagirnyy (eds.), Kaunas-Kraków, 81-88. 2013b Góra Katedralna w Chełmie w świetle źródeł pisanych, maszynopis, Bydgoszcz 2016 Król Rusi Daniel Romanowicz. O ruskiej rodzinie książęcej, społeczeństwie i kulturze w XIII w., Kraków. 2019 Kronika halicko-wołyńska (Kronika Romanowiczów) o mostach i przeprawach, KHKM, 67 (3), 299-206. Dimnik M. 1979 Kamenec, Russia Medieavalis, IV, 25-34. Dobrowolski R. 2013 Puszcza Knyszyńska na przestrzeni wieków: Puszcza Knyszyńska. Perła w Koronie Jagiellonów, R. Dobrowolski, J. Kurzawa (red.), Supraśl, 9-32. Draskoczy I. 2015 Vybrane technicko-historicke otazky stredovekovej tazby soli v Uhorsku „cum fodina seu puteo salis‖, Annales historici Presovienses, 15, 2, 103-111. Dulinicz M. 2000 Miejsca, które rodzą władzę (najstarsze grody słowiańskie na wschód od Wisły): Człowiek, Sacrum, Środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu, Spotkania Bytomskie, IV, S. Moździoch (red.), Wrocław, 85-98. 2001 Kształtowanie się Słowiańszczyzny Północno-Zachodniej. Studium archeologiczne, Warszawa. Dunin-Wąsowicz T. 2011 Uwagi w sprawie osadnictwa wczesnośredniowiecznego na Lubelszczyźnie: Drogami średniowiecznej Polski. Studia z dziejów osadnictwa i kultury, A. Janeczek (red.), Warszawa, 117-162. Durdik T. 1978 Nástin vývoje českých hradů 12. - 13. století, Archaeologia Historica, 3, 41-52. Dybek E. 2004 Lokacje na prawie niemieckim w ziemi przemyskiej w latach 1345-1434, Lublin. Dzieńkowski T. 1998 Czwarty sezon badań przy kamiennej wieży w Stołpiu, stan. 1, Archeologia Polski Środkowowschodniej, III, 251-253. 2008 Zagadki pogranicza polsko-ruskiego. Zespół wieżowy w Stołpiu: Słowianie Wschodni w dorzeczu Wieprza i Bugu. J. Libera (red.), Łęczna, 53-58. 2009 Plemienne i wczesnopaństwowe grody międzyrzecza Wieprza i Bugu. Zarys problematyki: Pogranicze polsko-ruskie we wczesnym średniowieczu, E. Banasiewicz-Szykuła (red.), Lublin, 35-51. 2010 Stan badań archeologicznych nad wczesnośredniowiecznymi cmentarzyskami szkieletowymi ziemi chełmskiej: „In silvis, campis ... et urbe‖. Średniowieczny obrządek pogrzebowy na pograniczu polsko-ruskim, S. Cygan, M. Glinianowicz, P. Kotowicz (red.), Rzeszów-Sanok, 113-124. 2013 Przykłady średniowiecznych dewocjonaliów z terenu podgrodzia i osady w Chełmie, Rocznik Chełmski, 17, 307-312. 2014a Wczesnośredniowieczna zabudowa Góry Katedralnej w Chełmie jako przykład europejskiego dziedzictwa kulturowego, Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej, 12, z. 6, 113-130. 2014b Stan, potrzeby i perspektywy badań archeologicznych nad wczesnym średniowieczem zachodniej części ziemi chełmskiej, MSROA, 35, 151-169. 2015a Średniowieczne dziedzictwo europejskie, czyli o monumentalnej rezydencji Daniela Romanowicza w Chełmie: Zamki Lubelszczyzny z źródłach archeologicznych, E. Banasiewicz-Szykuła (red.), Lublin, 39-54. 2015b Pomiędzy Wschodem i Zachodem. Zespół architektoniczny w Stołpiu: Zamki Lubelszczyzny z źródłach archeologicznych, E. Banasiewicz-Szykuła (red.), Lublin, 55-70. 2016a Badania archeologiczne rezydencji królewskiej Daniela Romanowicza na Wysokiej Górce w Chełmie, Rocznik Chełmski, 20, 2016, 13-31. 2016b Horodysko od epoki kamienia do wczesnego średniowiecza, T. Dzieńkowski (red.), Lublin. 2019a Bończa, gm. Kraśniczyn, powiat krasnostawski (w starszej literaturze Kukawka), Grodzisko, Skarby Przeszłości, 20, Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku, 82-84. 2019b Busówno, gm. Wierzbica, powiat chełmski. Grodzisko, Skarby Przeszłości, 20, Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku, 95-99. 2019c Chełm – Wysoka Górka. Zespół grodowy, Skarby Przeszłości, 20, Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku, 113-123. 2019d Horodysko, gm. Leśniowce, powiat chełmski. Grodzisko, Skarby Przeszłości, 20, Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku, 205-208. Dzieńkowski T., Gołub S. 1998 Trzeci sezon badań wykopaliskowych w Chełmie, ul. Czarnieckiego 8, stan. 144, Archeologia Polski Środkowowschodniej, III, 1998, 203-207. 1999 Czwarty sezon prac wykopaliskowych na wczesnośredniowiecznej osadzie w Chełmie, Archeologia Polski Środkowowschodniej, IV, 1999, 171-175. 2000a Piąty sezon badań wykopaliskowych na wczesnośredniowiecznej osadzie w Chełmie na stanowisku 144, Archeologia Polski Środkowowschodniej, V, 116-125. 2000b Wyniki badań archeologicznych cmentarzyska szkieletowego przeprowadzonych w Chełmie na Placu E. Łuczkowskiego 17, na stanowisku 143, Archeologia Polski Środkowowschodniej V, 126-129. Dzieńkowski T., Ruszkowska U. 1997 Nadzory archeologiczne miasta Chełma, Archeologia Polski Środkowowschodniej, II, 165-166. Dzieńkowski T., Wołoszyn M. 2018 Grody „plemienne‖ (VIII-X w.) i z okresu przełomu X/XI wieku ze wschodniej Lubelszczyzny: Grody z okresu plemiennego na Lubelszczyźnie, E. Banasiewicz-Szykuła (red.), Lublin, 175-235. 2019 Czermno, gm. Tyszowce, pow. tomaszowski. Zespół grodowy, Skarby Przeszłości, 20, Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku, 124-137. Dzik M. 2011 Źródła archeologiczne w badaniach nad zróżnicowaniem społeczności lokalnych w późnośredniowiecznej ziemi drohickiej: Obraz struktury społecznej w świetle źródeł archeologicznych w pradziejach i średniowieczu, M. Rybicka (red.), Rzeszów, 169-177. 2015 Przemiany zwyczajów pogrzebowych w międzyrzeczu Bugu i górnej Narwi (XI-XV w.), 1-2, Rzeszów. 2016 W sprawie pochodzenia wczesnośredniowiecznych grzechotek guzowatych: Od Bachórza do Światowida ze Zbrucza. Tworzenie się słowiańskiej Europy w ujęciu źródłoznawczym. Księga jubileuszowa Profesora Michała Parczewskiego, B. Chudzińska, M. Wojenka, M. Wołoszyn (red.), Kraków-Rzeszów, 397-419. 2019 Cmentarzyska i migracje. Osadnictwo w północnej części pogranicza polsko-ruskiego w XI-XII w. w świetle materiałów ze stanowisk sepulkralnych: Pogranicza w polskich badaniach mediewistycznych. Materiały V Kongresu Mediewistów Polskich, A. Janeczek, M. Parczewski, M. Dzik (red.), Rzeszów, 79-122. Dzik M., Śnieżko G. 2016 Mielnik, woj. podlaskie. Badania w 2012 roku, Światowit, X (2012) B, 291-296. Engel M. 2015 Jaćwieskie ośrodki grodowe w IX-XIII w. Geneza, rozwój i upadek: Materiały do archeologii Warmii i Mazur, 1, S. Wadyl, M. Karczewski, M. Hoffman (red.), Warszawa-Białystok, 19-28. 2018 Nieinwazyjne rozpoznanie ośrodków grodowych północno-wschodniej Polski w latach 2012-2017. Problematyka ewidencji i ochrony stanowisk archeologicznych, Kurier konserwatorski, 15, 19-26. Engel et al. 2013 Grodziska Jaćwieży w perspektywie badań Działu Archeologii Bałtów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie: Archaelogia Hereditas. Grodziska Warmii i Mazur, 1, Z. Kobyliński (red.), Warszawa-Zielona Góra, 233-252. Ehrlich L. 1914 Starostwa w halickiem w stosunku do starostwa lwowskiego w wiekach średnich (1390-1501), Lwów. Fastnacht A. 1962 Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340-1650, Sanok. Feld. I 2010 Középkori várak és rezidenciák régészeti kutatása. Archaeological Research into Medieval Castles and Residences in Hungary: Archaeology of the Middle Ages and the early Modern Period in Hungary, 2, B. Elek, G. Kovacs (eds.), Budapest, 495-520. Fenczak A. 2010 Wczesnośredniowieczny Przemyśl w świetle źródeł historycznych: Przemyśl wczesnośredniowieczny E. Sosnowska (red.), Origines Polonorum t. III, Warszawa, 39-91. Fituła M. 2008 Średniowieczne bransolety szklane ze stanowiska Chełm-Bieławin, Archeologia Polski Środkowowschodniej, 10, 145-162. Florek M. 2006 Osadnictwo grup ludności z terenu Węgier w Małopolsce i na Rusi Halickiej w 11-13 w. w świetle źródeł archeologicznych i toponomastycznych: Wczesne średniowiecze w Karpatach polskich, 729-740. 2008a Problematyka „Grodów Czerwieńskich‖: Słowianie Wschodni w dorzeczu Wieprza i Bugu, J. Libera (red.), Łęczna, 35-45. 2008b Trzy średniowieczne zabytki z Wereszczyna, pow. Włodawski (Polesie Lubelskie), Archeologia Polski Środkowowschodniej, 10, 257-263. 2009а Topografia plemienna międzyrzecza Wieprza i Bugu na przełomie I i II tysiąclecia i zagadnienie „Grodów Czerwieńskich‖ w świetle źródeł pisanych i archeologicznych: Pogranicze polsko-ruskie we wczesnym średniowieczu na Lubelszczyźnie, E. Banasiewicz-Szykuła (red.), Lublin, 23-34. 2009b Obrządek pogrzebowy w międzyrzeczu Wieprza i Bugu we wczesnym średniowieczu: Pogranicze polsko-ruskie we wczesnym średniowieczu na Lubelszczyźnie, E. Banasiewicz-Szykuła (red.), Lublin, 53-72. 2012 Badania archeologiczne wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego w Czermnie nad Huczwą (do 2008 roku): Czerwień – gród między Wschodem a Zachodem. Katalog wystawy, Tomaszów Lubelski-Leipzig-Lublin-Rzeszów, 117-149. 2013 Węgrzy w Przemyślu. Historia alternatywna: Transkarpackie kontakty kulturowe w okresie lateńskim, rzymskim i wczesnym średniowieczu, J. Gancarski (red.), Krosno, 453-488. 2018a Topografia plemienna Lubelszczyzny: Grody z okresu plemiennego na Lubelszczyźnie, E. Banasiewicz-Szykuła (red.), Lublin, 11-24. 2018b Grody plemienne Lubelszczyzny: Grody z okresu plemiennego na Lubelszczyźnie, E. Banasiewicz-Szykuła (red.), Lublin, 71-123. 2018c Some Issues Related to the Problem of Heritage Conservation of Archaeological Complexes in Czermno (Tomaszów Lubelski County) and Gródek (Hrubieszów County), Analecta Archaeologica Ressoviensia, 13, 357-375. Florek M., Wołoszyn M. (red.) 2016a The early medieval settlement complex at Czermno in the light of results from past research. Volume I. Material evidence. Wczesnośredniowieczny zespól osadniczy w Czermnie w świetle wyników badań dawnych, I, Podstawy źródłowe, Kraków – Leipzig – Rzeszów – Warszawa. 2016b The early medieval settlement complex at Czermno in the light of results from past research (up to 2010). Volume II. Material evidence. Wczesnośredniowieczny zespól osadniczy w Czermnie w świetle wyników badań dawnych (do 2010), II, Podstawy źródłowe, Kraków – Leipzig – Rzeszów – Warszawa. 2017 The early medieval settlement complex at Czermno in the light of results from past research (up to 2010). Volume III. Pottery finds. Wczesnośredniowieczny zespól osadniczy w Czermnie w świetle wyników badań dawnych (do 2010), III, Ceramika naczyniowa, Kraków – Leipzig – Rzeszów – Warszawa. Gajewski L. 1959 Drugie grodzisko w Trepczy, pow. Sanok, AAC, I, 233-238. Gajewski L., Gurba J. 1977 Z najnowszych badań nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem Lubelszczyzny, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, XXXII, 3, 47-58. Garas M., Andrzejewski A. 2010 Wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych w Mielniku przy ul. Strażackiej, PZA, 6, 185-200. Gawarecki H., Stankowa M. 1978 Zamki nadbużańskie w Grabowcu, Horodle i Kryłowie, Biuletyn Towarzystwa Regionalnego Hrubieszowskiego, 57, 4, 11-18. Gerlach T. 1972 Środowisko geograficzne powiatu krośnieńskiego: Krosno. Studia z dziejów miasta i regionu, I, J. Garbacik (red.), Kraków, 7-39. Gil A. 2001 Monastery prawosławnej eparchii chełmskiej od XIII do końca XVI wieku: Życie monastyczne w Polsce, A. Mironowicz, U. Pawluczuk, P. Chomik (red.), Białystok, 57-73. Gil A., Skoczylas I. 2014 Kościoły wschodnie w państwie polsko-litewskim w procesie przemian i dadptacji: metropolia kijowska w latach 1458-1795, Lublin-Lwów. Ginalski J. 2000 Enkolpiony z grodziska Horodyszcze w Trepczy koło Sanoka, AAC, XXXV, 1999-2000, 211-262. 2001 Wczesnośredniowieczny zespół sakralny na grodzisku „Horodyszcze‖ w Trepczy koło Sanoka, Dzieje Podkarpacia, V, J. Garncarski (red.), Krosno, 349-377. 2012 Ein frühmittelalterlicher Sakralkomplex auf dem Burwall „Horodyszcze‖ in Trepcza bei Sanok: Rome, Constantinopole and Newly-Converted Europe. Archaeological and Historical Evidence, M. Salamon, M. Wołoszyn, A. Musin, P. Ńlehar. M. Hardt, M.P. Kruk. A. Sulikowska (eds.) U źródeł Europy Środkowo-Wschodniej/Frühzeit Ostmitteleuropas 1, 2, Kraków-Leipzig-Rzeszów-Warszawa, vol. II, 303-330. 2016 Gdzie leżał najstarszy Sanok?: Od Bachórza do Światowida ze Zbrucza. Tworzenie się słowiańskiej Europy w ujęciu źródłoznawczym. Księga jubileuszowa Profesora Michała Parczewskiego, B. Chudzińska, M. Wojenka, M. Wołoszyn (red.), Rzeszów, 555-568. Ginalski J., Kotowicz P. N. 2004 Elementy uzbrojenia i oporządzenia jeździeckiego z grodziska wczesnośredniowiecznego „Horodyszcze‖ w Trepczy, pow. Sanok, stan. 2, MiSROA, 25, 187-257. Gloger Z. 1873 Dawna ziemia bielska i jej cząstkowa szlachta, Warszawa. 1900 Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków. Gołębiowska-Tobiasz A. 2013 Wyroby ruskich rzemieślników w inwentarzach grobowych połowieckiej arystokracji rodowej (XIII - XIV w.), Colloquia Russica, Series I, 3, Rus' during the epoch of Mongol invasions (1223-1480): publication after 3rd international conference, Warsaw, 15-17th November 2012, V. Nagirnyy (ed.), Krakow, 118-131. 2014 Kontakty połowieckiej arystokracji rodowej z Rurykowiczami w świetle źródeł archeologicznych: Colloquia Russica, Series I, 4, Rurikids in Dynastic Relations: politics, customs, culture, religion (10th -16th C.), Publication after 4th International Conference, Mogilno 14-16th November 2013, V. Nagirnyy (ed.), Kraków, 116-135. Gołub S. 1995a Nadzory archeologiczne na Górce Katedralnej w Chełmie, Informator o badaniach archeologicznych w województwie chełmskim w 1992-1993 roku, VII, Chełm, 65-68. 1995b Chełm-Bieławin, stan. 1 (2), Badania konserwatorskie wieży z okresu średniowiecza, Informator o badaniach archeologicznych w województwie chełmskim w 1992-1993 roku, VII, Chełm, 69-7q. 1995c Fosa późnośredniowieczna i nowożytna w Krasnymstawie, ul. Rzeczna 5, Informator o badaniach archeologicznych w województwie chełmskim w 1992-1993 roku, VII, Chełm, 75-82. 1996 Badania stanowisk z okresu wczesnego średniowiecza w Chełmie, Archeologia Polski Środkowowschodniej, I, 1996, 127-131. 1997a Drugi sezon badań stanowiska 19A w Chełmie, ul. Krzywa 32/34, Archeologia Polski Środkowowschodniej, II, 174-177. 1997b Nadzór i badania ratownicze na stanowisku 99 w Chełmie, ul. Szkolna 8-10, Krzywa 41, św. Mikołaja 7-9, Informator o badaniach archeologicznych w województwie chełmskim w 1994 roku, VIII, Chełm 1997a, 53-62. 1997c Trzeci sezon badań przy wieży kamiennej w Stołpiu, woj. chełmskie, Archeologia Polski Środkowowschodniej, II, 153-156. 2008 Zmiany w kulturze materialnej na ziemi chełmskiej w XII i XIII w. w dobie Romanowiczów: Słowianie Wschodni w dorzeczu Wieprza i Bugu (red. J. Libera), Łęczna, 47-52. 2013 Polsko-ukraiński projekt badań cerkwi Bogurodzicy wybudowanej w Chełmie przez Daniela Romanowicza w XIII w. Wstępne wyniki badań, Rocznik Chełmski, 17, 293-306. 2015 Zamek w Orłowie Murowanym Kolonii – wyniki badań archeologicznych: Zamki Lubelszczyzny z źródłach archeologicznych, E. Banasiewicz-Szykuła (red.), Lublin, 219-228. 2016a Polsko-ukraiński projekt badań cerkwi katedralnej z XIII wieku. Wyniki badań z 2015 roku, Rocznik Chełmski, 20, 373-386. 2016b Analiza stratygraficzna warstw i obiektów z charakterystyką wybranych materiałów zabytkowych: Od cerkwi katedralnej króla Daniela Romanowicza do Bazyliki p.w. Narodzenia NMP w Chełmie. Wyniki badań interdyscyplinarnych sezonu 2013-2014, A. Buko, S. Gołub (red.), Chełm, 121-148. 2019 Stołpie, gm. Chełm, powiat chełmski. Zespół wieżowy – wyniki badań i nowe odkrycia, Skarby Przeszłości, 20, Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku, 303-322. Gołub I. i S. 2011 Badania archeologiczne zespołów pałacowo- i dworsko-parkowych na terenie wschodniej Lubelszczyzny: Dwory i pałace Lubelszczyzny w badaniach archeologicznych, E. Banasiewicz-Szykuła (red.), Lublin, 83-100. Gołub S., Dzieńkowski T. 2000a Piąty sezon badań wykopaliskowych na wczesnośredniowiecznej osadzie w Chełmie na stanowisku 144, Archeologia Polski Środkowowschodniej, V, 116-125. 2000b Wyniki badań wykopaliskowych i nadzorów archeologicznych nad średniowiecznym systemem obronnym Krasnegostawu, Archeologia Polski Środkowowschodniej, V, 146-149. Górska I. et al. 1976 Grodziska Mazowsza i Podlasia (w granicach dawnego województwa warszawskiego), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. Grala H. 1986 Tradycja dziejopisarska o pobycie władcy Bizancjum w Haliczu. Jan Długosz i Kronikarz Hustyński, KH, 93/3, 639-661. 2015 Царьград и Rhosia Mikra: о спорных вопросах византийско-русских отнтшений в XIII-XIV веках: Colloquia Russiaca, Seria I, 5, Rus‘ and Central Europe grom the 11th to the 14th Century, V. Nagirnyy, A. Mesiarkin (eds.), Krakow-Bratislava, 341-334, dyskusja (334-347). Grochecki K. 2015 Historia krasnostawskiego zamku: Zamki Lubelszczyzny z źródłach archeologicznych, E. Banasiewicz-Szykuła (red.), Lublin, 205-218. Gruszczyńska A. 1984 Wyniki prac wykopaliskowych na Wzgórzu Zamkowym w Lubaczowie woj. Przemyśl w roku 1975, MiSROA za lata 1976-1979, 245-250. Grządka P. 2005 W sprawie lokalizacji grodziska w Krasnymstawie, Archeologia Polski Środkowowschodniej, VII, 259-261. Grzesik R. 1999 Średniowieczny Spisz między Węgrami a Polską. Na marginesie pracy Martina Homzy i Stanisława Sroki, Studie z dejin stredovekeho Spisa, Krakov 1998, ss. 154, Spolok Slovakov v Polsku, Kwartalnik Historyczny, 106, 1, 59-66. Gurba J. 1968 Z problematyki osadnictwa wczesnośredniowiecznego na Wyżynie Lubelskiej, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Nauki Filozoficzne i Humanistyczne, 20, 45-58. 1976 Grodziska Lubelszczyzny, Lublin. 1981 Kamienna ikonka z wyobrażeniem Chrystusa z Czermna-Czerwienia, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, vol. XXXV/XXXVI, 2, 1980/1981, 25-29. 1988a Ośrodek osadniczy Czermna (Czerwienia) w świetle najnowszych badań archeologicznych, Rocznik Przemyski, 24-25, 303-305. 1988b Pradzeje i wczesne średniowiecze Horodła, Biuletyn Towarzystwa Regionalnego Hrubieszowskiegi im. Stanisława Staszica, 3/92, 1-6. Gurba J., Orłowski R. 1956 Mikołaj Stworzyński − nieznany inwentaryzator grodzisk południowej Lubelszczyzny z początków XIX w., Wiadomości Archeologiczne, 23/1, 66-71. Gurba J., Szczygieł R. 2006 Okolice Hrubieszowa w średniowieczu: Dzieje Hrubieszowa, t.1, Od pradziejów do 1918 roku, R. Szczygieł (red.), Hrubieszów, 71-85. Gurba J., Urbański A. 1998 Nowe materiały do datowania drewnianych konstrukcji zespołu grodowego „Czerwień‖ w Czermnie nad Huczwą‖, Archeologia Polski Środkowowschodniej, III, 159-165. Gurba J., Banasiewicz E., Florek M. et al. 1995 Formowanie się wczesnośredniowiecznego osadnictwa Polski środkowowschodniej, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, 50, 67-76. Gumowski M. 1960 Najstarsze pieczęcie miast polskich XIII-XIV wieku, Toruń. Hensel W. 1987 Słowiańszczyzna wczesnośredniowieczna. Zarys kultury materialnej, Warszawa. Hilczerówna Z. 1956 Ostrogi polskie z X-XIII wieku, Poznań. Hoczyk-Siwkowa S. 1988 Typologia grodzisk wczesnośredniowiecznych między Wisłą a Bugiem (VII–X w.): Studia nad etnogenezą Słowian i kulturą Europy wczesnośredniowiecznej, 2, Wrocław, 47-53. Horn M. 1974 Miejski ruch osadniczy na Rusi Czerwonej do końca XV w., Roczniki dziejów społecznych i gospodarczych, 35, 49-76. Hudacek P. 2016 Castrum Salis. Severné pohraniče Uhorska okolo roku 1000, Bratislava. Hupało W., Łosyk M., Melnyk Ś. 1996 Wyniki badań wczesnośredniowiecznej studni z Dźwinogrodu, MiSROA. XVII, 291-296. Informator Archeologiczny 1968 (1969), 344; 1970 (1971), 210; 1971 (1972), 226; 1975 (1976), 82; 1976 (1977), 175; 179-180, 182-185; 1977 (1978), 161-163; 247; 1978 (1979), 155, 163-164; 1979 (1980), 149, 154, 152-154; 268-269; 269-270; 1980 (1981), 150; 1981 (1982), 169-170; 1982 (1983), 160; 1983 (1984), 120-121, 196; 1984 (1985), 126, 190-191; 1985 (1986), 120, 122; 1987 (1988), 196; 1988 (1992), 96; 148-149; 1990 (1994), 97; 1991 (1997), 84-55, 132-133, 117-118; 1995 (1998), 83-84; 1999 (2011), 179-180; 2000 (2012), 235-236. Jabłonowski A. 1903 Polska w XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, VII, Ziemie ruskie, Ruś Czerwona, cz. II, Warszawa. 1904 Atlas historyczny Rzeczypospolitej Polskiej. Epoka przełomu z wieku XVI-go na XVII-sty, II: "Ziemie ruskie‖ Rzeczypospolitej, Wiedeń. 1910 Polska w XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, VI, cz. III, Podlasie, Warszawa. Jackson P. 2005 Mongols and the West, Oxford. Jakimowicz R. 1934 Szlak wyprawy kijowskiej Bolesława Chrobrego w świetle archeologii (próba ujęcia zagadnień wczesnohistorycznych Wołynia), Rocznik Wołyński, III, 10-103. Jakubowski W., Łużny R. 1971 Literatura staroruska. Antologia, Warszawa. Janeczek A. 1978 Polska ekspansja osadnicza w ziemi lwowskiej z XIV-XVI w., Przegląd Historyczny, 69, 597-622. 1985 Podhoraj – zaginiony gród pogranicza polsko-ruskiego, KHKM, XXXIII, 1-2, 3-28. 1991 Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII w., Warszawa. 1993 System grodowo-terytorialny Rusi halickiej w źródłach późnego średniowiecza: Lokalne ośrodki władzy państwowej w XI - XII wieku w Europie Środkowo-Wschodniej, S. Moździoch (red.), Spotkania Bytomskie, 1, 143-158. 1994 Studia nad początkami Lwowa: bilans osiągnięć i potrzeb badawczych, Rocznik Lwowski 1993-1994, 7-36. 1996 Ciągłość w dobie zmian. Lubaczów jako ośrodek zarządu terytorialnego w średniowieczu, Rocznik Lubaczowski, 6, 20-31. 1997 Nie tylko garnkami sławny. Potylicz w średniowieczu, AHP: Studia z archeologii i historii dedykowane Jerzemu Kruppému , 5, 1997, 51-67. 2002a Ząb kniazia Lwa. W kwestii wiarygodności przemyskiego przywileju wójtowskiego: Civitas&Villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej, C. Buśko et al. (red.), Wrocław-Praha, 177-189. 2002b Ile razy Przemyśl lokowano?: Inter Orientem et Occidentem. Studia z dziejów Europy Środkowowschodniej ofiarowane Profesorowi Janowi Tyszkiewiczowi w czterdziestolecie pracy naukowej, T. Wasilewski (red.), Warszawa, 103-115. 2006 Faktorie, powiaty i dwory. Trzy sfery miejskie: Procesy lokacyjne miast w Europie Srodkowo-Wschodniej: Materialy z konferencji miedzynarodowej w Lądku Zdroju 28 - 29 października 2002, Acta Universitatis Wratislaviensis, 2985, 421-445. 2013 Ruś Czerwona – perypetie z nazwą: Rus during the epoch of Mongol invasions 1223-1480. Publication after 3rd International Conference, Warsaw, 15-17th November 2012, V. Nagirnyy (ed.), Kraków, 227-229. 2015 Segregacja wyznaniowa i podział przestrzeni w miastach Rusi Koronnej (XIV–XVI w.), KHKM, 2 (63), 259-281. 2016 Miasta prywatne na Rusi Koronnej do końca XV wieku, Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych, LXXVII, 143-178. 2017 The territorial organisation in Western Rus Between High and Late Middle Ages: From Cherven‘ Towns to Curzon Line, M. Wołoszyn (ed.), U źródeł Europy Śródkowo-Wschodniej/Frühzeit Ostmitteleuropas, 3,1, Kraków-Leipzig-Rzeszów-Warszawa, vol. I, 107-157. Janusz B. 1913 Z pradziejów ziemi lwowskiej, Lwów. 1918 Zabytki przedhistoryczne Galicyi wschodniej, Lwów. Jarmolik W. 1982 Rozwój niemieckiego prawa miejskiego na Podlasiu do Unii Lubelskiej 1569 roku, Przegląd Historyczny, 73/1-2, 23-46. 1995 Prawa miejskie Suraża za Jagiellonów, Białostocczyzna, 39, 1-7. Jaskanis D. 1999 O kilku przedmiotach obcej proweniencji na wschodnim Mazowszu wczesnego średniowiecza, Światowit, 42, B, 81-88. Jaszczołt T. 2005 Fundacje kościelne na Podlasiu do końca XV wieku: Kościoły a państwo na pograniczu polsko-litewsko-białoruskim. Źródła i stan badań, M. Kietliński, K. Sychowicz, W. Śleszyński (red.), Białystok, 14-52. Jusupović A. 2007 „Latopis Połocki‖ w przekazie Wasylja Tatiśćeva. Rola Drohiczyna kontaktach polsko-ruskich drugiej połowy XII w., Studia Źródłoznawcze, 45, 15-32. 2010 Zasięg terytorialny ziemi drohickiej w średniowieczu, Актуальні проблеми вітчизняної та всесвітньої історії. Збірник наукових праць. Наукові записки Рівненського державного гуманітарного університету, 20, 77-80. 2012a Галицкие «выгнаньцы» или «выгонци»?, Rossia Antiquia, 2 (6), 114-133. 2012b „На двое будущу‖. Баскаки в Галицком княжестве в XIII в., Colloquia Russica. Principalities in lands of Galicia and Volhynia in international relations in 11th-14th c. Publication after 2nd International Conference, Ivano-Frankivsk, 20-22th October, 2011, V. Nagirnyy (ed.), Kraków 2012, 86-90. 2013 Elity ziemi halickiej i wołyńskiej w czasach Romanowiczów (1205-1269), Kraków. 2014 ―Богу же изволившю Даниль созда градь Холмь‖. Geneza Chełma i jego biskupstwa, Rocznik Instytytu Europy Środkowo-Wschodniej, 12, z. 6, 11-26. 2017 Червень и ины грады‖ or „гроды червеньскыя‖? History of the domain of cherven‘ in the written record (10th-13th centuries): From Cherven‘ Towns to Curzon Line, M. Wołoszyn (ed.), Kraków-Leipzig-Rzeszów-Warszawa 2017 (Frühzeit Ostmitteleuropas, vol. 3), 31-106. 2019 Kronika halicko-wołyńska w latopisarskiej kolekcji historycznej, Kraków-Warszawa. 2021 Basqaqs in Rus‘: Social Strategy of Power: Mongols and Central-Eastern Europe: Political, Economic, and Cultural Relations, R. Hautala, A. Majorov (eds.), Rutledge [w druku] Kaczmarek M. 2018 Andrzejów, gm. Urszulin, pow. włodawski, Grodzisko (dawniej Andrzejów Nowy), Skarby Przeszłości, 20, Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku, 70-81. Kajzer L. 2001 Zamki w średniowiecznej Polsce: Zamek i dwór w średniowieczu od XI do XIV wieku. Materiały XIX Seminarium Mediewistycznego, J. Wiesiołowski (red.), Poznań, 7-10. 2002a Małe czy duże, czyli o tzw. zamkach rycerskich na Niżu Polskim: Zamki i przestrzeń społeczna w Europie Środkowej i Wschodniej, M. Antoniewicz (red.), Warszawa , 111-132. 2002b Z badań nad zamkami w Polsce XIII w., KHKM, 50, z. 3-4, 287-304. 2014 O „długim wieku XIII‖ uwagi archeologa, AHP, 22, 7-26. Kalaga J. 1999 Ze studiów nad osadnictwem znad środkowego Bugu: wielokulturowe stanowisko archeologiczne w Gnojnie, gmina Konstantynów, województwo lubelskie, Światowit, 42, B, 103-111. 2012 The early medieval hillfort at Sąsiadka in the light of 1930s-1950s research. Current status of post-excavation analysis of the archival record in the university of Warsaw: Rome, Constantinopole and Newly-Converted Europe. Archaeological and Historical Evidence, M. Salamon, M. Wołoszyn, A. Musin, P. Ńlehar. M. Hardt, M.P. Kruk. A. Sulikowska (eds.), U źródeł Europy Środkowo-Wschodniej/Frühzeit Ostmitteleuropas 1, 1, Kraków-Leipzig-Rzeszów-Warszawa, vol. I, 567-577. 2019 Sąsiadka, gm. Sułów, powiat zamojski. Grodzisko, Skarby Przeszłości, 20, Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku, 288-302. Kalaga J. (red.) 2013 Sutiejsk. Gród pogranicza poslko-ruskiego w X-XIII wieku. Studium interdyscyplinarne, Warszawa-Pękowice 2013 Kalicki T., Sosnowska E. 2008 Uwarunkowania fizycznogeograficzne lokalizacji wczesnośredniowiecznego Przemyśla: budowa grologiczna i rzeźba – pierwsze wyniki, Rocznik Przemyski, XLIV, z. 2, 89-108. Kamińska M. (Каминськая М.) 2015 Монголы? Литовци? Русские? Находки оружия монгольского типа на польских землях и их историко-культурный контекст: Rus‘ and Central Europe from the 11th to the 14th Century, V. Nagirnyy, A. Nesiarkin (eds.), Kraków-Bratislava, 225-247. 2017 Массовые захоронения времѐн монгольского нашествия в Центрально-Восточной Европе: Rus‘ and the World of the Nomads (the Second Half of the 9th – 16th C.), Colloquia Russiaca, Series I, 7, Publication after the 7th International Scientific Conference, Plzeň, 23rd – 26th November, 2016, V. Nagirnyy (ed.), Kraków, 221-232. 2018 Cechy obronne prawosławnych monastyrów ziemi halickiej (do 1340 r.): Polska, Ruś i Węgry: X-XIV wiek, Monografie Pracowni Badań nad Dziejami Rusi Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, V, D. Dąbrowski, A. Jusupović, T. Maresz (red.), Kraków, 257-320. 2020 W poszukiwaniu soli. O identyfikacji latopisowych grodów [w druku] Kamiński A. 1953 Jaćwież. Terytorium, ludność, stosunki gospodarcze i społeczne, Łódź. 1956 Z badań nad pograniczem polsko-rusko-jaćwieskim w rejonie rzeki Sliny, Wiadomości Archeologiczne, 23, z. 2, 131-168. 1961 Wizna na tle pogranicza polsko-rusko-jaćwieskiego, Rocznik Białostocki, 1, 9-61. 1963 Pogranicze polsko-rusko-jaćwieskie między Biebrzą a Narwią, Rocznik Białostocki, 4, 7-41. Karola R., Muzyczuk A. 2007 Stan badań archeologicznych nad zamkami średniowiecznymi w południowo-wschodniej Małopolsce: Późne średniowiecze w Karpatach polskich, J. Garncarski (red.), Krosno, 139-181. Kiersnowski R. 1960 Znaki graniczne w Polsce średniowiecznej, Archeologia Polski, 5, z. 2, 257-289. Kirkor A. H. 1876 Pokucie pod względem archeologicznym, Kraków, źródło: https://books.google.es/books?id=ARdyAQAACAAJ&pg=PA54&hl=pl&source=gbs_toc_r&cad=3#v=onepage&q&f=false Kiryk F. 1972 Z badań nad urbanizacją Lubelszczyzny w dobie jagiellońskiej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, Prace Historyczne, VI, 93-167. 1995 W okresie staropolskim: Sanok. Dzieje miasta, F. Kiryk (red.), Kraków, 89-261. Kłoczowski J. 1958 Zarys historii rozwoju przestrzennego miasta Chełma, Roczniki Humanistyczne KUL, t. 6, z. 5, 193-221. Kocańda P. 2016 Badania nad pierwszymi murowanymi zamkami na obszarze obecnego województwa podkarpackiego, Archeologie západních Čech, 11, 66-82. Kokowski A. 1996 Badania sondażowe w Gródku nad Bugiem na stan. 25, Sprawozdanie z badań terenowych Katedry Archeologii UMCS w 1995 roku, 32-33. Kołodziejski S. 1985 Les éperons à molette du territoire de la Petite Pologne au Moyen Âge: Mémoires archéologiques, A. Kokowski (red.), Lublin, 161-179. 2002 Geneza obronnych rezydencji możnowładztwa w Polsce piastowskiej: Castrum, urbis et bellum. Sbornik navukovych prac. Prysvjačaenna pamiaci prafesara Michajsa Tkačova, G. Siemiančuk, A Macielski (red.), Baranovičy, 232-236. Kondraciuk P. 2014 Tajemnicze drzwi cerkwi w Szczebrzeszynie, Zamojsko-Wołyńskie Zeszyty Muzealne, VI, 53-58. Kondracki J. 1978 Karpaty, Warszawa. 2002 Geografia regionalna Polski, Warszawa. Koperkiewicz A., Szulta W. 2011 Sprawozdanie z podwodnego rekonesansu archeologicznego w rzece Narew, w miejscowości Suraż, województwo podlaskie, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Archeologia XXXI - Archeologia Podwodna 6, 197-204. Koperski A. 1987a Rezultaty ratowniczych prac wykopaliskowych na stanowisku Przemyśl, ul. Krasińskiego w 1979 roku, Materiały i studia muzealne, VI, Przemyśl, 209-239. 1987b Późnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Przemyślu przy Pl. Dąbrowszczaków, Materiały i studia muzealne, VI, Przemyśl, 241-262. 1990 Relikty średniowiecznego cmentarzyska przy katedrze w Przemyślu, Materiały i studia muzealne, VII, Przemyśl, 171-178. 1999 Wczesnośredniowieczne osadnictwa rejonu katedry obrządku łacińskiego w Przemyślu, Rocznik Przemyski, XXXV, z. 2, 89-96. 2001 Dzieje Przemyśla, t. I., Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne, Przemyśl. 2001a Kościół przemyski w dobie wczesnego średniowiecza, Dzieje Podkarpacia, V, 329-374. 2004 Cmentarzysko szkieletowe na Wzgórzu Zamkowym w Przemyślu, Rocznik Przemyski, XL, z. 2, 147-178. 2010 Wczesnośredniowieczne osadnictwo na terenie Przemyśla: Przemyśl wczesnośredniowieczny, E. Sosnowska (red.), Origines Polonorum t. III, Warszawa, 93-175. 2010a Cmentarzysko staromadziarskie z X w. w Przemyślu: Przemyśl wczesnośredniowieczny, E. Sosnowska (red.), Origines Polonorum t. III, Warszawa, 364-387. Koperski A., Krzemińska M. 2008 Materiały wczesnośredniowieczne z Pl. Berka Joselewicza w Przemyślu, stan. Nr 65 (sezon badawczy 2002), Rocznik Przemyski, XLIV, z. 2, 109-118. Kotlarczyk J. 1970 Grody Czerwieńskie a karpacki system obrony pod Przemyślem we wczesnym średniowieczu, AAC, 11, 239-269. 2003 Nieznane grodzisko na progu Karpat w Witoszyńcach pod Przemyślem (An unknown stronghold at Witoszyńce near Przemyśl on the Carpathian Threshold): Polonia minor medii aevi. Studia ofiarowane Panu Profesorowi Andrzejowi Żakiemu w osiemdziesiątą rocznicę urodzin, Z. Woźniak, J. Garncarski (red.), Rzeszów, 357-368. Kotowicz P. 2002 Żelazne grzywny grotopodobne z grodziska wczesnośredniowiecznego "Horodna" w Trepczy, pow. Sanok, MiSROA, 23, 221-226. 2004 Wojowie i rycerze. Uzbrojenie średniowieczne na pograniczu polsko-rusko-słowackim, Sanok. 2005 System militarny Sanoka we wczesnym średniowieczu, Acta Militaria Mediaevalia, I, 61-86. 2006 Przemiany w uzbrojeniu plemiennym i wczesnopaństwowym (VI – poł. XIII w.) w polskiej części dawnych księstw ruskich – wybrane przykłady: Держава та Армія, Вісник Національного Університету „Львівська Політехніка‖, 571, 18-47. 2009 Architektura obronna i wyposażenie załogi zamku sanockiego w późnym średniowieczu, Фортеця : збірник заповідника ―Тустань‖: на пошану Михайла Рожка, Львів, 1, 366-378. 2013 Broń i oporządzenie jeździeckie / Weapon and riding gear : Sutiejsk. Gród pogranicza polsko-ruskiego w X-XIII wieku. Studium interdyscyplinarne, J. Kalaga (red.), Warszawa-Pękowice, 62-75. 2016 Clipped Prague groschen of John of Luxembourg (John of Bohemia) from the Medieval hillfort in Sanok–Biała Góra, Zapiski Numizmatyczne, XI, Kraków, 221-242. 2017 The Polish-Ruthenian borderland in 1340 and the fall of the ―Zamczysko‖ hillfort in Sanok-Biała Góra, Fasciculi Archaeologiae Historicae, 30, 35-51. 2018 Początki i rozkwit średniowiecza / Early and High Middle Ages: Przemoc, konflikt wojna. Wędrówki po archeologicznych śladach dawnych epok i kultur województwa podkarpackiego, Rzeszów, 78-103. Kotowicz P., Fedyk R. 2006 Zamczysko. Średniowieczne grodzisko w Sanoku-Białej Górze, I, Zabytki metalowe i kamienne, Sanok. Kotowicz P., Muzyczuk A. 2008 Militaria średniowieczne z królewskiego miasta Krosna, Acta Militaria Mediaevalia, IV, 125-166. Kotowicz P., Michalak A. 2006 „...I poszedł Włodzimierz na Lachów...‖. O recepcji orientalnych militariów w średniowiecznej Polsce, ZOW 61/1-2, 82-96. Kowalczyk E. (Kolwalczyk-Heyman E.) 1982 „Trajana Wały‖, H. Gajewska [w:] „Słownik Starożytności Słowiańskich‖ t.6, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1977 [recenzja], Światowit, 35, 289-290. 1987 Systemy obronne wałów podłużnych we wczesnym średniowieczu na ziemiach polskich, Wrocław. 1992 „Nazwy obronne‖ Słup, Samborza i Zawada a zagadnienia obrony stałej ziem polskich w średniowieczu. Rozprawa habilitacyjna, Warszawa. 1998a O wykorzystaniu badań archeologicznych w pracach historycznych, KH, 105, 4, 125-132. 1998b W. Makarski, Pogranicze polsko-ruskie do połowy XIV wieku. Studium językowo-etniczne, lublin 1996, ss. 327, mapy [recenzja], KH, 105, 3, 115–121. 2000 Momenty geograficzne państwa Bolesława Chrobrego. Na styku historii i archeologii, KH, CVII, 2, 41-76. 2006 Stan badań archeologicznych na obszarze łuku Biebrzy a potrzeby badań nad osadnictwem pogranicza mazowiecko-ruskiego i litewskiego w średniowieczu: Stan badań archeologicznych na pograniczu polsko-białoruskim od wczesnego średniowiecza po czasy nowożytne, H. Karwowska, A. Andrzejewski (red.), Białystok, 35-42. Krasnodębski D. 1998 Grodzisko w Paszkowszczyźnie - próba ratowania zabytku, Nad Bugom i Narwoju, 2 (36), 14-16. 2003 Miasteczko Suraż, Wiedza i Życie, VII/2003, 68-70. 2005 Wczesnośredniowieczne grodzisko w Zajączkach, stanowisko 1, gm. Juchnowiec Kościelny, woj. podlaskie, PZA, 2, 54-87. 2006 Badania Instytutu Archeologii i Etnologii PAN na terenie woj. białostockiego (podlaskiego) w latach 1990-2005: Stan badań archeologicznych na pograniczu polsko- białoruskim od wczesnego średniowiecza po czasy nowożytne, H. Karwowska, A. Andrzejewski (red.), Białystok, 63-75. 2007 Archeologiczna prospekcja lotnicza Podlasia w latach 1996-2006, Biuletyn konserwatorski województwa podlaskiego, 13, 243-262. 2012 Wczesnośredniowieczne grody nad górną Narwią i ich związki ze szlakami handlowymi, PZS, 7-8, 153-170. 2013 wywiad z D. Krasnodębskim (НАД БУГОМ І НАРВОЮ – № 6/2013, 23-26), źródło: www.academia.edu, dostęp: 20.09.2017 Krasnodębski D., Małkowski W. 2018 Badania archeologiczne grodziska w Zbuczu, gm. Czyże, pow. hajnowski, Historia Slavorum Occidentis, 2 (17), 105-121. Krasnodębski D., Olczak H. 2018 Sto lat badań archeologicznych w polskiej części Puszczy Białowieskiej, Мінулае і сучаснасць Свіслацкага краю, В. В. Даніловіч (рэд.), Мінск, 38-51. Krasnodębski D., Olczak H., Barford P. M. 2005 Wczesnośredniowieczne grodzisko w Zajączkach, stanowisko 1, gm. Juchnowiec Kościelny, wo. podlaskie, PZS, 1, 54-88. Krasnodębski D., Olczak H., K. Bieńkowska 2014 Suraż w świetle badań archeologicznych z lat 2001-2002: Małe miasta. Perspektywa archeologiczna, Acta Collegii Suprasliensis, XVII, M. Zalewski, M. Zemło (red.), 169-182. 2019 Elementy wczesnośredniowiecznych rytuałów funeralnych i kultowych w dorzeczu górnej Narwi w IX-XIII: nowe badania i analizy wcześniej pozyskanych źródeł, 5.4. Daniłowo Małe i Suraż: Początki chrześcijaństwa na pograniczu mazowiecko-ruskim w świetle wyników badań wybranych cmentarzysk, A. Buko (red.), Warszawa, 77-90. Krasnodębski D., Olczak H., Samojlik T. 2011 Wczesnośredniowieczne cmentarzyska Puszczy Białowieskiej: In silvis, campis... et urbe. Średniowieczny obrządek pogrzebowy na pograniczu polsko-ruskim, S. Cygan, M. Glinianowicz, P. Kotowicz (red.), Rzeszów-Sanok, 145-174. Krasnodębski D., Skrzyńska K., Olczak H. 2019 Badania nieinwazyjne wybranych mikroregionów osadniczych: Początki chrześcijaństwa na pograniczu mazowiecko-ruskim w świetle wyników badań wybranych cmentarzysk, A. Buko (red.), Warszawa, 33-54. Krasny P. 1997 O najdawniejszych badaniach archeologicznych w Polsce. Wykopaliska w Chełmie w 1640 roku, Historyka, XXVII, 109-114. 2010 Fabrica Ecclesiae Ruthenorum. Dzieje cerkwi w Szczebrzeszynie i jej rozbudowy w latach 1777-1789 w świetle kroniki ks. Jana Karola Lipowieckiego, Kraków. Krasowska H. 2006 Górale polscy na Bukowinie Karpackiej. Studium socjolingwistyczne i leksykalne, Język na pograniczach, 28, H. Popowska-Taborska (red.), Warszawa. Krąpiec M. 1998 Wyniki analizy dendrochronologicznej prób drewna dębowego z Czermna, Archeologia Polski Środkowowschodniej, 2, 166. 2009 O możliwości datowania dendrochronologicznego drewna jodły (abies alba) z Zachodniej Ukrainy na przykładzie badań drewna z miasta-twierdzy Tustań i z osadów aluwialnych Łukawca Wielkiego koło Staruni: Фортеця: на пошану Михайла Рожка, I, Львів, 615-620. Krąpiec M., Ważny T. 1994 Dendrochronologia: podstawy metodyczne i stan zastosowania badań w Polsce, Światowit, 39, 193-214. Krąpiec M, Zielski A. 2004 Dendrochronologia, Warszawa. Kruppe J. 1981 Garncarstwo późnośredniowieczne w Polsce, Studia i materiały z historii kultury materialnej, Z. Kamieńska (red.), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, Łódź. Kubica E. (Kubica-Kabacińska) 1996 Katalog zabytków wczesnośredniowiecznej architektury monumentalnej Małopolski, Rusi Halickiej i Wołynia, MiSROA, 17, 131-189. 2010 Problem genezy i chronologii wczesnośredniowiecznych budowli przemyskich: Przemyśl wczesnośredniowieczny, E. Sosnowska (red.), Origines Polonorum t. III, Warszawa, 301-319. Kubrak Z. 1998 Zarys rozwoju przestrzennego Lubaczowa (XIV-XX w.), Rocznik Lubaczowski, 8, 7-20. Kuczynko Z. 2014 Zamki Wołynia w XIV-XVI w., Zamojsko-Wołyńskie Zeszyty Muzealne, 6, 13-23. Kunysz A. 1961a Badania archeologiczne o charakterze ratowniczym i zwiadowczym na terenie Przeworska, Jarosławia i Ropczyc, Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za rok 1961, Rzeszów-Krosno, 17-18. 1961b Jarosław – w pradziejach i wczesnym średniowieczu, Rocznik Stowarzyszenia Miłośników Jarosławia, 17-30. 1962 Wyniki badań archeologicznych na terenie Przemyśla w rejonie starego miasta w roku 1961, Rocznik Przemyski, IX, z. 2, 352-361. 1963 Osadnictwo wczesnośredniowieczne w granicach dawnej Ziemi Sanockiej, ze szczególnym uwzględnieniem Sanoka w świetle źródeł archeologicznych, Rocznik województwa rzeszowskiego, III, 55-104. 1965 Osada garncarska w Przemyślu (X-XIV wiek), Rocznik Przemyski, X, z. 3, 336-345. 1966 Początki Jarosławia w świetle badań archeologicznych, Rocznik Stowarzyszenia Miłośników Jarosławia, 10-17. 1968a Grodziska w województwie rzeszowskim, MiSROA za rok 1966, 25-87. 1968b Budownictwo drewniane i obróbka drewna w średniowiecznym Przemyślu, Rocznik Przemyski, XII, 5-36. 1968c Badania archeologiczne na Wzgórzu Benedyktynek w Jarosławiu, MiSROA, 230-235. 1971 Historia badań archeologicznych w Jarosławiu, Rocznik Stowarzyszenia Miłośników Jarosławia, 3-7. 1981 Przemyśl w pradziejach i wczesnym średniowieczu, Rzeszów. Kurtyka J. 1996 Południowy odcinek granicy polsko-ruskiej we wczesnym średniowieczu (przed 1340 r.) w świetle źródeł historycznych: Początki sąsiedztwa. Pogranicze etniczne polsko-rusko-słowackie w średniowieczu. Materiały z konferencji — Rzeszów 9-11 V 1995, M. Parczewski, S. Czopek (red.), Rzeszów, 183-204. 2011 Podole w czasach jagiellońskich, Kraków. Kuśnierz J. 2003 Historia i stan badań latopisowych grodów Czerwień i Wołyń oraz ich okolic, Zamojsko-Wołyńskie zeszyty muzealne, 6-22. 2005 Militaria z Czermna nad Huczwą. Próba rekonstrukcji sposobu ataku Tatarów na gród (w 1240 r.) na podstawie dotychczasowych badań archeologicznych, Acta Militaria Mediaevalia, I, 115-132. 2006 Z badań nad militarnym znaczeniem Gródka nad Bugiem (Wołynia) we wczesnym średniowieczu, Acta Militaria Mediaevalia, II, 79-102. 2012a Czermno (Czerwień) - upadek grodu w XIII wieku w świetle danych archeologicznych: Czerwień - gród między Wschodem a Zachodem. Katalog wystawy, J. Bagińska, M. Piotrowski, M. Wołoszyn (red.), , Tomaszów Lubelski-Leipzig-Lublin-Rzeszów, 151-184. 2012b Das mittelalterliche Körpergräberfeld auf dem Burgwall von Gródek (altrussischer Volyn‘) in Anbertracht der erhaltenen Grabungsdokumentation des Vorstandes zur Erforschung der Červenischen Burgen (1952-1955): Rome, Constantinopole and Newly-Converted Europe. Archaeological and Historical Evidence, M. Salamon, M. Wołoszyn, A. Musin, P. Ńlehar. M. Hardt, M.P. Kruk. A. Sulikowska (eds.) U źródeł Europy Środkowo-Wschodniej/Frühzeit Ostmitteleuropas 1, 1, Kraków-Leipzig-Rzeszów-Warszawa, vol. I, 579-601. Kuśnierz-Krupa D., Krupa M. 2016 Sokal w okresie średniowiecza. Prolegomena do badań, Wiadomości konserwatorskie, 45, 43-52. Kutyłowska I. 1983 Zabytkowy zespół warowno-kultowy w Stołpiu, woj. chełmskie, Zeszyt Biura Badań i Dokumentacji Zabytków w Chełmie, 2/81. 1989 Wczesnośredniowieczna warownia kultowa w Stołpiu. Związki z bizantyńskim i romańskim kręgiem kulturowym: Chrześcijański wschód a kultura Polska, red. R. Łużny, Lublin, 365-374. 1990 Rozwój Lublina w VI-XIV wieku na tle urbanizacji międzyrzecza środkowej Wisły i Bugu, Lublin. 1998 Osada rzemieślnicza w Czermnie Kolonii, stan. nr 3, woj. zamojskie, Archeologia Polski Środkowowschodniej, 3, 167-170. 1999 Szczebrzeski gród i okręg grodowy w ziemi chełmskiej: Sztuka dawnej ziemi chełmskiej i województwa bełskiego, P. Krasny (red.), Kraków. 2005 Średniowieczne, wolno stojące murowane wieże na Lubelszczyźnie: Przeszłość z perspektywy źródeł materialnych i pisanych, Archaeologia Historica Polona 15/1, J. Olczak (red.), Toruń, 149-160. 2011 Zapomniany wczesnośredniowieczny klasztor w Stołpiu na Lubelszczyźnie, MiSROA, XXXII, 189-214. 2015 Szczebrzeszyńskie castrum nad nad Górnym Wieprzem: Zamki Lubelszczyzny w źródłach archeologicznych, E. Banasiewicz-Szykuła (red.), Lublin, 175-190. Kutyłowska I., Jarszak-Gołub I. 2000 Konstrukcje wałów wczesnośredniowiecznych grodzisk Lubelszczyzny: Archaeologia et historia: księga jubileuszowa dedykowana Pani Profesor Romanie Barnycz-Gupieńcowej, L. Kajzer et al. (red.), Łódź, 214-223. Labuda G. 1959 Zabiegi o utrzymanie jedności państwa polskiego w latach 1138-1146, Kwartalnik Historyczny, 66, z. 4, 1147-1167. 1988 Polska, Czechy, Ruś i kraj Lędzian: Studia nad początkami Państwa Polskiego, t. II, Poznań. 1996 Narodziny polsko-ukraińskiej granicy etnicznej – w polskiej historiografii: Początki sąsiedztwa. Pogranicze etniczne polsko-rusko-słowackie w średniowieczu. Materiały z konferencji — Rzeszów 9-11 V 1995, M. Parczewski (red.), Rzeszów, 9-17. Lach J. 1995 Środowisko geograficzne: Sanok. Dzieje miasta, F. Kiryk (red.), Kraków, 11-43. Leciejewicz L. 1978 Gród i podgrodzie u Słowian zachodnich – problemy funkcji i rozwiązań przestrzennych: Początki zamków w Polsce, M. Niemczyk (red.), Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuk i Techniki Politechniki Wrocławskiej, 12, Studia i Materiały, 5, Wrocław, 51–57. M. Legut-Pintal 2013 LiDAR w badaniach nad średniowiecznymi fortyfikacjami i siedzibami obronnymi. Przykład założeń obronnych biskupów wrocławskich, III Forum Architecturae Poloniae Medievalis, I, Kraków, 209-222. Lewicki T. 1945 Polska i kraje sąsiednie w świetle „Księgi Rogera‖ geografa arabskiego z XII w. al-Idrisiego, I, Uwagi ogólne, tekst arabski, tłumaczenie, Kraków. 1947 Ze studiów nad toponomastyka Rusi w dziele geografa arabskiego al-Idrisi'ego (XII w): Sutaska-Saciasska, Sprawozdania z czynności i posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętnosci, XLXVIII, № 10, 402-407. Lińčák V. 2017 Mapa mondi (Catalan Atlas of 1375), Majorcan cartographic school, and 14th century Asia, Proceedings of the International Cartographic Association, 1/2017, źródło: https://www.researchgate.net/publication/325188426_Mapa_mondi_Catalan_Atlas_of_1375_Majorcan_cartographic_school_and_14th_century_Asia dostęp: 08.02.2019 Liwoch R. 2003 Stan badań nad grodziskami wczesnośredniowiecznymi i z początków późnego średniowiecza na zachodniej Ukrainie (obwody: iwano-frankowski, lwowski i tarnopolski), MiSROA, XXIV, 213-297. 2006 Buławy z Zachodniej Ukrainy, Acta Militaria Mediaevalia, II, 67-78. 2008 Wykopaliska T. Ziemięckiego na grodzisku w Podhorcach: Стародавній Іскоростень і слов'янські гради. Збірка наукових праць, О. Моця (ред.), Коростень 4-8. 2013 Skarby zachodnioruskie doby przedmongolskiej, Materiały Archeologiczne, 39, 7-31. 2015 Plomby typu drohiczyńskiego z Drohiczyna nad Bugiem w krakowskim Muzeum Archeologicznym, Materiały Archeologiczne, 40, 237-241. 2016 Militaria jako ślady kontaktów między Wschodem a Zachodem Europy w średniowieczu: Rus´ and Countries of the Latin Culture (10th-16th C.), Colloquia Russica, seria I, 6, V. Nagirnyy (red.), Krakow, 95-110. 2018 Dewocjonalia staroruskie z zachodniej Ukrainy, Colloquia Russica, Seria I, 8, V. Nagirnyy (red.), Kraków, 195-224. Łoczont M. 2010 Środowisko geograficzne Przemyśla i jego okolic: Przemyśl wczesnośredniowieczny, E. Sosnowska (red.), Origines Polonorum t. III, Warszawa, 15-37. Łowmiański H. 1983 Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego, Poznań. Maciejczuk J. 1995 Osadnictwo pradziejowe w historycznych granicach Suraża od epoki kamienia do wczesnego średniowiecza, Białostocczyzna, 3, 8-22. Makarski W. 1986 Nazwy miejscowości dawnej ziemi sanockiej, Lublin. 1996 Pogranicze polsko-ruskie do połowy wieku XIV: studium językowo-etniczne, Lublin. 1999 Nazwy miejscowości dawnej ziemi przemyskiej, Lublin. 2004 Onomastyczno-osadniczy obraz z regionu Skolego w świetle pewnego dokumentu z końca XIV wieku, Дрогобицький Краєзнавчий збірник, 8, 59-69. Malczewski J. 2006 Miasta między Wisłoką a Sanem do początku XVI wieku: powstanie, zagospodarowanie, układy przestrzenne, Rzeszów. Malinowski A. 1968 Badania antropologiczne na cmentarzyskach w rejonie byłego klasztoru Benedyktynek w Jarosławiu, MiSROA, 235-238. Mapa grodzisk... Mapa grodzisk w Polsce, W. Antoniewicz, Z. Wartołowska (red.), Wrocław-Warszawa-Kraków, 1964. Marciniak-Kajzer A. 2007 Recepta wciąż aktualna, czyli Janiny Kamińskiej poglądy na metodykę badań średniowiecznych dworów: Od pradziejów po współczesność. Archeologiczne wędrówki. Studia dedykowane Pani Profesor Marii Magdalenie Blombergowej, M. Głosek, J. Maik (red.), Łódź, 96-100. 2011 Średniowieczny dwór rycerski w Polsce. Wizerunek archeologiczny, Łódź. 2018 Gródki stożkowate czy zamki typu motte, AHP, 26, 59-70. Markowski F. 1972 Niski zamek we Lwowie, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 17/3, 177-209. Maroszek J. 1995 Układ przestrzenny miasta Suraża, Białostocczyzna, 3, 37-54. Maroszek J., Tęgowski J. 2010 Pogranicze polsko-rusko-litewskie: Historia województwa podlaskiego, A. Dobroński (red.), Białystok, 19-37. Marszałek J. 1993 Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach, Warszawa. Mazurek W. 1997 Wyniki badań i nadzorów archeologicznych w Chełmie w 1995 i 1996 roku przy ulicy Lubelskiej 11-13, Archeologia Polski Środkowowschodniej, II, 167-173. 2013 Historia dawnego klasztoru oo. Augustianów w Krasnymstawie w świetle badań archeologicznych: Kościoły, cerkwie i klasztory Lubelszczyzny w świetle badań archeologicznych, E. Banasiewicz-Szykuła (red.), Lublin, 117-134. 2017 Umocnienia obronne miast na pograniczu Ziemi Chełmskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego: Fortyfikacje Lubelszczyzny. Badania archeologiczne, E. Banasiewicz-Szykuła (red.), Lublin, 47-69. Mazurek T., Mazurek W. 2019 Chełm-Bieławin. Kamienna wieża, Skarby Przeszłości, 20, Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku, -112. Mazurek T., Mazurek W., Ruszkowska U. 1997 Wyniki archeologicznych nadzorów wykopów ciepłowniczych w Chełmie na ulicy Krzywej, Informator o badaniach archeologicznych w województwie chełmskim w 1994 roku, VIII, Chełm, 63-76. Mazuruk K. 2004 Stanowiska archeologiczne Bielska Podlaskiego na tle historiografii, Białoruskie Zeszyty Historyczne, 133-148. Mazuryk J., Ostapiuk O. 2003 Archeologiczne badania latopisowego Uhrowieska na Wołyniu, Zamojsko-Wołyńskie Zeszyty Muzealne, 1, 35-45. Mazuryk J., Panyszko S., Ostapiuk O. 1998 Badania archeologiczne latopisowego Uhrowieska, Archeologia Polski Środkowowschodniej, 3, 175-182. Mączka G. 2019 Domniemane grodziska Lubelszczyzny, Skarby Przeszłości, 20, Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku, 333-349. Michaluk D. 1993 Rozwój układu przestrzennego Mielnika w XIII-XVIII w., Studia Podlaskie, 4, 25-50. 2002 Ziemia mielnicka województwa podlaskiego w XVI-XVII wieku, Toruń. Miesiarkin A. 2013 Najazd mongolski na Ruś oczyma polskich, czeskich I węgierskich kronikarzy: Colloquia Russica, series I, 3, Rus‘ during the Epoch of Mongol Invasions 1223-1480, V. Nagirnyy (ed.), Krakow, 38-43. Mironowicz A. 1999 Monastery prawosławne na terenie diecezji chełmsko-bełskiej: Zakony i klasztory w Europie Środkowo-Wschodniej X-XX wiek. Materiały międzynarodowego seminarium pt. Atlas ruchu zakonnego w Europie Środkowo-Wschodniej X-XX wiek, Lublin 25-27 listopada 1993, H. Gapski, J. Kłoczowski (red.), Lublin, 337-364. Miśkiewiczowa M. 1981 Mazowsze wschodnie we wczesnym średniowieczu, Warszawa. Mojski P. M. 1995 Cartographia Rappersviliana Polonorum. Katalog zbiorów kartograficznych Muzeum Polskiego w Rapperswilu, Rapperswill. Musianowicz K. 1955 Sprawozdanie z prac wykopaliskowych przeprowadzonych w roku 1954 w Drohiczynie, pow. Siemiatycze, Wiadomości Archeologiczne, 22, z. 2, 332-346. 1956 Badania wykopaliskowe w roku 1955 w Drohiczynie, pow. Siemiatycze, Wiadomości Archeologiczne, 23, z. 1, 169-176. 1957a Grodzisko i osada w Drohiczynie, pow. siemiatycki, w świetle badań 1955 r., Sprawozdania Archeologiczne, III, 190-194. 1957b Wczesnośredniowieczny ośrodek handlowy w Drohiczynie, pow. Siemiatycze, Wiadomości archeologiczne, 24, 285-299. 1960 Granica mazowiecko-drehowicka na Podlasiu we wczesnym średniowieczu, Materiały wczesnośredniowieczne, V, 187-230. 1961 Nowe materiały do kontaktów Drohiczyna nad Bugiem z Nowogrodem Wielkim, Rocznik Białostocki, II, 423-433. 1962 Materiały i problematyka lokalnych grup wczesnośredniowiecznej ceramiki Podlasia, Światowit, 24, 587-609. 1969 Drohiczyn we wczesnym średniowieczu, Materiały Wczesnośredniowieczne, 6, 7-228. Musianowicz K., Miśkiewicz M., Walicka E. 1957 Wyniki badań prowadzonych w 1956 r. na osadzie podgrodowej w Drohiczynie, pow. Siemiatycze, Wiadomości Archeologiczne, 24, 337–350. Musianowicz K., Walicka-Kempisty E. 1959 Prace wykopaliskowe w Drohiczynie pow. Siemiatycze w 1957 r., Wiadomości Archeologiczne, 26, 33–43. Myśka R., Pochoralskij J. 2014 Średniowieczne grodzisko Teptiuż (Modryczi, stan. 1) na przedgórzu Karpat (badania z lat 2012-2013): Badania archeologiczne w Polsce środkowowschodniej, zachodniej Białorusi i Ukrainie w roku 2013: streszczenia referatów XXX konferencji, J. Libera, A. Zakościelna (red.), Lublin, 36-37. Myśliwski G. 1994 Powstanie i rozwój granicy liniowej na Mazowszu (XII – poł. XVI w.), Kwartalnik Historyczny, 101, 3, 3-24. Nadolski A. 1954 Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XIII wieku, Łódź. Nagirnyy V. 2011 Polityka zagraniczna księstw ziem halickiej i wołyńskiej w latach 1198 (1199)-1264, Kraków. Nalepa J. 1991 Prapolski bastion toponimiczny w bramie Przemyskiej i Lędzanie, Onomastica, 36, 5-45. 2000 Pogranicze polsko-ruskie do połowy wieku XIV a archaiczne hydronimy i toponimy. Weryfikacja ‛werifikacji‘, Slavia Antiqua, 41, 27-48. Nekljudova T., Bańkov A. 2018 Das archäologische Museum „Berestje―. Die Geschichte der Musealisierung der archäologischen Stätte und die aktuelle Museumsentwicklung, Analecta Archaeologica Ressoviensia, 13, 441-461. Nicieja S. 2006 Twierdze kresowe Rzeczypospolitej, Warszawa. Nikodem J. 2013 Unia horodelska. Skuteczny kompromis czy zarzewie przyszłych konfliktów?, Zapiski Historyczne, 78, z. 3, 7-38. Nosek S. 1957 Materiały do badań nad historią starożytną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza Wisły i Bugu, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, VI, 1951 (1957). Nováki Gy., Sándorfi Gy. 1981 Untersuchung der Struktur und des Ursprungs der Schanzen der frühen ungarischen Burgen, Acta Archaeologica Academiae Scientarum Hungaricae, 33, 133-160. Nowakowski D. 2017 Śląskie obiekty typu motte. Studium archeologiczno-historyczne, Wrocław 2017. Olczak H., Krasnodębski D. 2002 Wczesnośredniowieczne miejsce kultu i osada w Mołoczkach, pow. Bielsk Podlaski, woj. podlaskie, Sprawozdania Archeologiczne, 54, 141-171. Ościłowski J. 2015 Patrząc na południe. Badania wczesnośredniowiecznych grodzisk na północno-wschodnim Mazowszu: Materiały do archeologii Warmii i Mazur, 1, S. Wadyl, M. Karczewski, M. Hoffman (red.), Warszawa-Białystok, 325-360. Pacuski K. 1978 Mazowsze wobec walk o władzę w Polsce na przełomie XIII/XIV w.; sprawa przynależności kasztelanii sieciechowskiej na początku XIV w., Kwartalnik Historyczny, 3, 585-603. 2019 Wschodnia granica Mazowsza w średniowieczu w świetle danych historycznych (X-XV w.): Początki chrześcijaństwa na pograniczu mazowiecko-ruskim w świetle wyników badań wybranych cmentarzysk, A. Buko (red.), Warszawa, 15-32. Panasiewicz W. 1998 Osadnictwo wczesnośredniowieczne Hrubieszowa i okolic w świetle wyników badań archeologicznych z lat 1990-1995: Минуле і сучасне Волині: Олександр Цинкаловський і край: матеріали ІХ наукової історично-краєзнавчої міжнародної конференції, 20-23 січня 1998 року, Г. В. Бондаренко (ред.), Луцьк, 184-186. Pankowski B. 2009 Stan badań archeologicznych nad średniowiecznymi zamkami dawnego województwa sandomierskiego, MiSROA, XXX, 63-142. Panyszko S., Ostap’iuk O. 2004 Badania wczesnośredniowiecznego Lubomla, Zamojsko-Wołyńskie Zeszyty Muzealne, 2, 166-171. Parczewski M. 1986 Stan badań nad grodziskami wczesnośredniowiecznymi we wschodniej części polskich Karpat, AAC, XXV, 179-205. 1988 Początki kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce. Krytyka i datowanie źródeł archeologicznych, Prace Komisji Archeologicznej Oddziału PAN w Krakowie, 27, Wrocław. 1991 Początki kształtowania się polsko-ruskiej rubieży etnicznej w Karpatach, Kraków. 1992 Geneza Łemkowszczyzny w świetle wyników badań archeologicznych: Łemkowie w historii i kulturze Karpat, I, J. Czajkowski (red.), Rzeszów, 11-26. 1996 Początki sąsiedztwa polsko-rusko-słowackiego w świetle danych archeologicznych: Początki sąsiedztwa. Pogranicze etniczne polsko-rusko-słowackie w średniowieczu. Materiały z konferencji — Rzeszów 9-11 V 1995, M. Parczewski , S. Czopek (red.), Rzeszów, 69-80. 1999 Uwagi o stanie badań nad grodziskami średniowiecznymi na górnym Naddniestrzu, Przegląd Archeologiczny 47, 181-184. 2004 Początki polsko-ruskiej rubieży etnicznej: Geograficzne problemy pogranicza Europy Zachodniej i Wschodniej, H. Matuszczak, Z. Michalczyk (red.), Lublin, 43-52. 2005 Uwagi o przejawach wczesnośredniowiecznej aktywności militarnej w północnych Karpatach, Acta Militaria Mediaevalia, 1, 27-36. 2006 Stan badań nad zasiedleniem pogranicza polsko-rusko-słowackiego (węgierskiego) we wczesnym średniowieczu: Wczesne średniowiecze w Karpatach polskich, Krosno, 13-28. 2007a Problem Lędzian a kształtowanie się polsko-ruskiej rubieży etnicznej: U źródeł Europy Środkowo-Wschodniej: pogranicze polsko-ukraińskie w perspektywie badań archeologicznych, M. Dębiec, M. Wołoszyn (red.), Rzeszów, 161-176. 2007b Średniowieczna kolonizacja wschodniej części polskich Karpat w świetle danych archeologii: Późne średniowiecze w Karpatach polskich, J. Garncarski (red.), Krosno, 9-37. Parczewski M., Pelisiak A., Szczepanek K. 2016 Bieszczady Zachodnie w pradziejach i średniowieczu w świetle danych archeologicznych i palinologicznych: Bojkowszczyzna Zachodnia – wczoraj, dziś i jutro, t.1, J. Wolski (red.), Warszawa, 315-360. Parczewski M., Pohorska-Kleja E. 1995 Najdawniejsze dzieje Sanoka: Sanok. Dzieje miasta, F. Kiryk (red.), Kraków, 45-88. Pasternak J. 1936 Moje badania terenowe w 1935 r., ZOW, XI, z. 10-11, 131-133. 1937 Moje badania terenowe w 1936 roku, ZOW, XII, z. 7-8, 109. 1938 Moje badania terenowe z 1937 roku, ZOW, XIII, z. 7-8, 105-106. 1998 Старий Галич, Iвано-Франківськ. Paszkiewicz H. 1928 Z dziejów Podlasia w XIV w., KH, 42, 227-245. 1996 Początki Rusi, Kraków. 2002 Polityka ruska Kazimierza Wielkiego, Kraków. Pawlata L. 1991 Wyniki badań nowo odkrytego cmentarzyska wczesnośredniowiecznego w Drohiczynie, woj. białostockie, Rocznik Białostocki, 17, 111 – 126. 2007 Katalog stanowisk archeologicznych okresu starożytnego i średniowiecza w okolicach Mielnika, Ziemia Mielnicka, 1/15/2007, 15-25. 2008 Znaleziska archeologiczne Władysława Litwińczuka i ich znaczenie dla poznania specyfiki osagniczej okolic Suraża, PZA, 4, 102-185. 2009 Zygmunt Szmit (1895-1929). Wspomnienie archeologa z Drohiczyna, PZA, 5, 5-16. 2014 Problematyka badań nad powstaniem i organizacją przestrzeni miejskiej średniowiecznego Drohiczyna: Małe miasta. Perspektywa archeologiczna, Lublin-Supraśl, Acta Collegii Suprasliensis, XVII, M. Zalewski, M. Zemło (red.), 23-78. 2015 Badania archeologiczne na starym mieście w Bielsku Podlaskim na tle wyników dotychczasowych badań, Biuletyn konserwatorski województwa podlaskiego, 21, 245-279. Pernal A. B., Essar D. F. 1985 The 1652 Beauplan Maps of the Ukraine, Harvard Ukrainian Studies, 9, z. 1-2, 61-84. Persowski F. 1962 Studia nad pograniczem polsko-ruskim X-XI w., Wrocław. Perzanowski Z. 1972 Średniowieczne osadnictwo rejonu Krosna: Krosno. Studia z dziejów miasta i regionu, I, J. Garbacik (red.), Kraków, 59-77. Peskova A., Mikhaylov K. 2018 The Large Fortified Settlement Near Shepetivka: History of the Medieval Settlement – History of the Archaeological Site, Analecta Archaeologica Ressoviensia, 13, 417-440. Pianowski Z. 1994 „Sedes regni principales‖. Wawel i inne rezydencje piastowskie do połowy XIII wieku na tle europejskim, Monografia 178, Seria: architektura, Kraków. 2013 Pierwsze budowle murowane w Przemyślu. Przemyślidzi, Rurykowicze czy Piastowie?, Studia nad dawną Polską, 3, Gniezno, 69-84. Pianowski Z., Proksa M. 2008 Najstarsze budowle Przemyśla. Badania archeologiczno-architektoniczne do roku 2006, Rzeszów. 2010 Rotunda św. Mikołaja pod prezbiterium katedry przemyskiej. Badania archeologiczno-architektoniczne w latach 1961 i 1996-2001: Przemyśl wczesnośredniowieczny (red. E. Sosnowska), Origines Polonorum t. III, Warszawa, 330-347. Piekalski J. 1999 Od Kolonii do Krakowa: przemiana topografii wczesnych miast, Wrocław. 2007 Średniowieczny przełom kulturowy, Archaeologia Historica Polona, 16, 9-18. Pilch A. 1996 Osadnictwo regionu lubaczowskiego we wczesnym średniowieczu. Stan badań, Rocznik Lubaczowski, 6, 5-19. Piotrowska D. 2006 Z działalności instytucji II Rzeczypospolitej chroniących zabytki archeologiczne na Zachodniej Ukrainie, Przegląd Archeologiczny, 54, 61-98. Piotrowska P., Piotrowski M., Wyszyński Ł. 2019 Machnów Stary, gm. Lubycza Królewska. Grodzisko, Skarby Przeszłości, 20, Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku, 270-283. Piotrowski A. 1991 Sprawozdanie z badań przeprowadzonych na osadzie z XI-XIII w. Drohiczynie, gm. loco, woj. Białostockie (stanowisko I) w latach 1984-1985, Rocznik Białostocki, XVII, 385-388. 1993 Sprawozdanie z prac archeologicznych przeprowadzonych na stanowisku I w Drohiczynie, woj. Białostockie, w latach 1987-1988, Rocznik Białostocki, XVIII, 416-421. Piotrowski M. 2009 Niektóre problemy w badaniach nad pograniczem polsko-ruskim we wczesnym średniowieczu: Pogranicze polsko-ruskie we wczesnym średniowieczu, E. Banasiewicz-Szykuła (red.), Lublin, 73-82. 2015 Grodzisko w Posadowie i jego kontekst, Rocznik Tomaszowski, 4, 7-48. 2019 Horodło gm. Horodło, pow. hrubieszowski. Grodzisko, Skarby z Przeszłości, 20, Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku, 185-204. Piotrowski M., Piotrowska P., Grochecki K. 2015 Zdjęcia rentgenowskie w poznawaniu średniowiecznej przeszłości. Możliwości współpracy archeologów z placówkami medycznymi na przykładzie badań skarbu biżuterii z Czermna, European Journal of Medical Technologies, 8, 3, 14-23. Piotrowski M., Wołoszyn M. 2012a Two devotional objects from Lubaczów (South-Eastern Poland) and their archaeological-historical context: Rome, Constantinopole and Newly-Converted Europe. Archaeological and Historical Evidence, M. Salamon, M. Wołoszyn, A. Musin, P. Ńlehar. M. Hardt, M.P. Kruk. A. Sulikowska (eds.) U źródeł Europy Środkowo-Wschodniej/Frühzeit Ostmitteleuropas 1, 2, Kraków-Leipzig-Rzeszów-Warszawa, vol. II, 331-345. 2012b Czermno (Czerwień) – badania w latach 2010-2011: Czerwień – gród między Wschodem a Zachodem. Katalog wystawy, Tomaszów Lubelski-Leipzig-Lublin-Rzeszów, 185-241. Poleski J. 1992 Podstawy i metody datowania okresu wczesnośredniowiecznego w Małopolsce, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace archeologiczne, 52, Kraków. 2004 Wczesnośredniowieczne grody w dorzeczu Dunajca, Kraków. 2010 Von der Burg zur Stadt - zur Genese der städtischen Zentren in Kleinpolen, Acta Praehistorica et Archaeologica, 42, 71-83. 2017 Kontakty plemion zamieszkujących tereny Polski z państwem morawskim i państwem czeskim w IX i X w. a problem kształtowania się państwa pierwszych Piastów: Spór o początki państwa polskiego. historiografia, tradycja, mit, propaganda, W. Drelicharz, D. Jasiek, J. Poleski (red.), Kraków 2017, 49-98. Poliński D. 2018 Gród czy zamek? Desygnaty terminów oraz konsekwencje ich stosowania w archeologii historycznej i ochronie zabytków, AHP, 26, 41-58. Poppe A. 1957 Zabytek epigrafiki staroruskiej z Drohiczyna napis na rękojeści noża z XII wieku, Studia Źródłoznawcze (Commentationes), 1, 89-108. 1958 Gród Wołyń, Studia Wczesnośredniowieczne, IV, Wrocław-Warszawa, 227-300. 1962 Materiały do słownika terminów budownictwa staroruskiego X-XV w., Wrocław. Poradyło W. 2005 Nowe dane do topografii średniowiecznego Przemyśla, Rocznik Przemyski, XLII, z. 2, 125-144. 2010 Problem lokalizacji przemyskiego podgrodzia. Nowe dane archeologiczne: Przemyśl wczesnośredniowieczny, E. Sosnowska (red.), Origines Polonorum t. III, Warszawa, 190-201. Pow. S. 2019a Climatic and Environmental Limiting Factors in the Mongol Empire‘s Westward Expansion: Exploring Causes for the Mongol Withdrawal from Hungary in 1242: Socio-Environmental Dynamics along the Historical Silk Road, L. Yang et al. (eds.), Springer Open (Cham), 301-321. 2019b The Use of Environmental-Climatic Theories to Explain the Expansion and Contraction of the Saljuq and Mongol Empires: Are We Getting "Warm" or "Cold"?, Annual of Medieval Studies at CEU, 25, I. Csepregi (ed.), Budapest, 29-52. Poznański M. 2011 Aerial Surveys of the Earthwork Castle in Czermno. Preliminary Interpretations and Reconstructions of the Early Medieval Elements of the Settlement, Analecta Archaeologica Ressoviensia, 5, 439-456. Proksa M. 1994 Budownictwo obronno-rezydencjonalne ziemi przemyskiej i sanockiej (połowa XIV wieku-połowa XVII w.) w świetle badań archeologiczno-architektonicznych i źródeł pisanych, Przemyśl. 2001 Studia nad zamkami i dworami ziemi przemyskiej: od połowy XIV do początków XVIII wieku, Przemyśl. Prusicka E. (Prusicka-Kołcon E.) 2006 Sprawozdanie z badań sondażowych na terenie „Zamczyska‖ w Terebińcu, pow. hrubieszowski, w 2002 roku, Archeologia Polski środkowowschodniej, 8, 121-125. 2013 Horodelskie Zamczysko, Zamojski Kwartalnik Kulturalny, 3 (116), 33-34. 2015a Zamek Grabowiec – wyniki badań archeologicznych: Zamki Lubelszczyzny w źródłach archeologicznych, E. Banasiewicz-Szykuła (red.), Lublin, 115-126. 2015b Dzieje zamku w Uchaniach w świetle badań architektoniczno-archeologicznych: Zamki Lubelszczyzny w źródłach archeologicznych, E. Banasiewicz-Szykuła (red.), Lublin, 229-236. 2019 Bronisławka, gm. Grabowiec, pow. zamojski. Grodzisko (dawnej Grabowiec), Skarby Przeszłości, 20, Grody Lubelszczyzny od XI do XIV wieku, 85-94. Prusicka E., Żeromski W. 1990 Archeologiczno-architektoniczna interwencja na posesjo ul. Jatkowa 3 w Hrubieszowie, Sprawozdania z badań terenowych w województwie zamojskim w 1990 r., 50-54. Przyboś K. 1991 Zagadkowy gród Tustań w Karpatach, Wierchy, 56, 113-120. 1996 Granice ziemi sanockiej w czasach nowożytnych, Rocznik Przemyski, XXXII, z. 1, 21-30. Rauhut L. 1960a Wczesnośredniowieczne materiały z terenów Ukrainy w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie, Materiały Wczesnośredniowieczne, V, 1960, 231-260. 1960b „Gród czerwieński Sutiejsk na pograniczu polsko-ruskim‖, Zofia Wartołowska, „Światowit‖, t. 22, 1958 [recenzja], Archeologia Polski, 5, z. 1, 165-173. Reder J. 2009 Środowisko geograficzne: Pogranicze polsko-ruskie we wczesnym średniowieczu na Lubelszczyźnie, E. Banasiewicz-Szykuła (red.), Lublin, 5-22. Rodzińska-Chorąży T. 2019 Interpretacja form i funkcji obiektów architektonicznych w świetle materiału porównawczego: Średniowieczny zespół rezydencjonalny na Górze Katedralnej w Chełmie, A. Buko (red.), Warszawa, 195-223. Romaniuk Z. 1994 Pradzieje Brańska i okolic, Białostocczyzna, 4, 3-13. Rozwałka A. 2004 Radzyń i okolice w pradziejach, średniowieczu i okresie nowożytnym w świetle źródeł archeologicznych, Wschodni Rocznik Humanistyczny, I, 19-35. 2008 Główne etapy przemian osadniczych w międzyrzeczu środkowej Wisły i Bugu w średniowieczu (od VII do połowy XIII wieku) w świetle źródeł archeologicznych i pisanych: Słowianie wschodni w dorzeczu Wieprza i Bugu, J. Libera (red.), Łęczna, 59-68. 2018 Zaginiony krajobraz. Rola dawnej kartografii w badaniach archeologicznych minionych przestrzeni kulturowych. Wybrane przykłady z codziennej praktyki, MiSROA, XXXIX, 91-109. Rozwałka A., Gurba J., Banasiewicz E. et al. 1995 Formowanie się wczesnośredniowiecznego osadnictwa Polski środkowowschodniej, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sect. F., Historia, 50, 67-76. Rutkowski H. 2017 Granica mazowiecko-litewska między Wizną a Grodnem z 1358 r., Studia Geohistorica, 5, 140-155. Ruszkowska U. 1994 Badania na stan. 11/12 w Uhrusku, gm. Wola Uhruska Informator o badaniach archeologicznych w województwie chełmskim w 1987-1988, III, Chełm, 45-49. 1995 Wstępne wyniki badań ratowniczych w Chełmie, ul. Lubelska 14-20, stan. 19, Informator o badaniach archeologicznych w województwie chełmskim w 1992-1993 roku, VII, Chełm, 47-64. 1996 Wyniki badań ratowniczych w Chełmie, ul. Lubelska 14-20, stanowisko 19, w 1993 i 1994 r., Archeologia Polski Środkowowschodniej, I, 133-139. 2000 Czy na Górce Chełmskiej znajdowało się miejsce kultu pogańskiego?, Eastern Review, 4, 405-410. 2016 Pradziejowy i średniowieczny zespół osadniczy w Chełmie-Bieławinie. Postulaty konserwatorskie, Rocznik Chełmski, 20, 363-371. Rzechowski J. 1997 Trzeciorzęd i czwartorzęd wschodniej części Wyżyny Lubelskiej i Roztocza na „Mapie Geologicznej Polski‖, Przegląd Geologiczny, 45, z. 11, 1202-1208. Rzeźnik P. 1999 Lokalne i ponadregionalne akcenty przemian ceramiki w XIII-wiecznym Wrocławiu, Mediaevalia Archaeologica, 1, 125-136. Samsonowicz H. 2017 Granice – bariery czy miejsca spotkań z „innymi‖?: Fines testis temporum. Studia ofiarowane Profesor Elżbiecie Kowalczyk-Heyman w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, M. Dzik, G. Śnieżko (red.), Rzeszów, 39-46. Sawyc’kyj W. 2014 W kwestii jednego, rzadkiego typu enkolpionów z okresu litewsko-ruskiego znalezionych na Wołyniu, Zeszyty Zamojsko-Wołyńskie, VI, 25-34. Semkowicz W. 1925 Geograficzne podstawy Polski Chrobrego, KH, 29, 258-314. Senyk S. 1993 A History of The Church in Ukraine, Roma. Siemianowska E. 2017 O przewłokach raz jeszcze, Studia Geohistorica. Rocznik historyczno-geograficzny, 115-139. Sikora J., Kittel P., Wroniecki P. 2015 Nieinwazyjne badania grodzisk wczesnośredniowiecznych Polski Centralnej i ich zaplecza osadniczego: Chełmo, Rękoraj, Rozprza, Stare Skoszewy, Szydłów, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, 46, 2013-2015, 251-292. Skibiński S. 1961 Zabytki archeologiczne powiatu chełmskiego: Ziemia chełmska (materiały z sesji naukowej historyków odbytej w Chełmie 21 czerwca 1959), J. Willaume (red.), Lublin, 140-152. Skrzyńska-Jankowska K. (Skrzyńska K.) 2001 Najstarsze osadnictwo wczesnośredniowieczne Podlasia na przykładzie wybranych stanowisk: Najstarsze dzieje Podlasia w świetle źródeł archeologicznych, B. Bryńczak, P. Urbańczyk (red.), Siedlce, 169–204. 2006a Early Medieval portages on the trade route between the Baltic and Black Sea: a case study from the Polish-Rus‘ borderlands: The Significance of Portages: Proceedings of the First International Conference on the Significance of Portages, 29th Sept-2nd Oct 2004, in Lyngdal, Vest-Agdger, Norway, arranged by the County Municipality of Vest-Agder, Kristiansand, Oxford, 199-208. 2006b Wczesnośredniowieczne pogranicze polsko-ruskie w dorzeczu środkowego Bugu – główne problemy badawcze: Stan badań archeologicznych na pograniczu polsko-białoruskim od wczesnego średniowiecza po czasy nowożytne, H. Karwowska, A. Andrzejewski (red.), Białystok, 51-61. Slobodian V. 2014 Widok Chełma z drugiej połowy XVII wieku, KHKM, 2, 259-265. Smoleński J. 1930 Z geografji fizycznej Wołynia, Rocznik Wołyński, I, 3-6. Smorąg-Różycka M. 1999 Sztuka cerkiewna Rusi Halicko-Wołyńskiej. Artystyczna symfonia tradycji bizantyńsko-ruskiej i romańskiej, Sztuka kresów wschodnich, IV, A. Betlej, P. Krasny (red.), 7-26. Smulikowska E., Rutkowska J. 1975 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, z. 18 (Powiat włodawski), R. Brykowski, E. Smulikowska (red.), Warszawa, 48. Sobczuk E. 2000 Rozwój przestrzenny Krasnegostawu w świetle źródeł pisanych oraz badań i nadzorów archeologicznych, Archeologia Polski Środkowowschodniej, V, 136-145. Sosnowska E. 2010a Stan badań archeologicznych nad wczesnośredniowiecznym grodem przemyskim ulokowanym na Wzgórzu Zamkowym: Przemyśl wczesnośredniowieczny, E. Sosnowska (red.), Origines Polonorum t. III, Warszawa, 177-189. 2010b Kopiec Tatarski w Przemyślu: Przemyśl wczesnośredniowieczny, E. Sosnowska (red.), Origines Polonorum t. III, Warszawa, 348-357. 2010c Wzgórze Trzech Krzyży w Przemyślu: Przemyśl wczesnośredniowieczny, E. Sosnowska (red.), Origines Polonorum t. III, Warszawa, 358-363. 2010d Analiza porównawcza stratygrafii i architektury rotundy i palatium na Wzgórzu Zamkowym w Przemyślu: Przemyśl wczesnośredniowieczny, E. Sosnowska (red.), Origines Polonorum t. III, Warszawa, 230-241. Sperka J. 2008 Władysław Opolczyk wobec Sanoka i ziemi sanockiej (1371-1378): 630. Rocznica przybycia Franciszkanów do Sanoka, W. Banach, E. Kasprzak (red.), Sanok, 29-36. 2011 Zarys migracji rycerstwa śląskiego na ziemie Rusi Koronnej w okresie panowania Władysława Jagiełły, Kняжа доба. Історія і культура, 4, 221-229. Spinei V. 1982 Moldova ȋn secolele XI-XIV. Editura Științifică și Enciclopedică, Bucharest. 1985 Realități etnice și politice în Moldova Meridională în secolele X-XIII. Români și turanici. Editura Junumea, Iași. 1986 Moldavia in the 11th-14th Centuries, Bucharest. 2016 Господство Золотой Орды в Валахии и Молдавии, Золотоордынское Обозрение, 4, 4, 734-766. Stănică A. D. 2018 The ―Golden Horde‖ ceramics in Dobrudja (13th-14th Centuries), Peuce, XVI, 251-280. Stănică A. D., Szmoniewski B. 2016 The sphero-conical vessels from the Lower Danube in the light of new discoveries from Isaccea, Tulcea county, Romania, Sprawozdania Archeologiczne, 68, 327-344. Stankiewicz U. 1994 Wczesnośredniowieczny Zespół Grodowy w Brańsku, Białostocczyzna, 4, 82-97. Stańczyk D. 1996 Pogranicze polsko-ruskie odcinka nadbużańskiego w świetle źródeł ruskich XII-XIV wieku i w historiogtafii: Początki sąsiedztwa. Pogranicze etniczne polsko-rtisko-słowackie w średniowieczu. Materiały z konferencji — Rzeszów 9-11 V 1995, M. Parczewski , S. Czopek (red.), Rzeszów, 205-214. Suchodolski S. 1971 Początki mennictwa w Europie środkowej, wschodniej i północnej, Wrocław. Supryn M. 1972 Informacja o badaniach archeologicznych na stanowisku „Góra Zamkowa‖ w Grabowcu, pow. Hrubieszów, woj. Lublin, Biuletyn Towarzystwa Regionalnego Hrubieszowskiego, 10, 3, 19-22. Swiesznikow I., Hupało W. 1995 Wyniki badań archeologicznych w Dźwinogrodzie w 1994 roku, MiSROA, XVI, 175-182. 1996 Wstępne wyniki badań archeologicznych na zamku w Dubnie, MiSROA, XVII, 297-303. Sydoruk T. 2004 Zamek w Ratnie XVI-XVII w., Zamojsko-Wołyńskie Zeszyty Muzealne, 2, 39-41. Szambelan Z. 1989 Najazdy ruskie na ziemię sandomierską w XIII wieku, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Historica, 36, 7-32. Szczygieł R. 1986 Rola przywilejów lokacyjnych w procesie powstawania miast w XV-XVII w. na przykładzie Uchań, Rocznik Lubelski, 27-28, 51-59. Szmoniewski B., Sosnowska E. 2009 Wczesnośredniowieczne ozdoby szklane z badań przy Placu Berka Joselewicza w Przemyślu, Rocznik Przemyski, XLV, z. 2, 135-140. Szulta W. 2008 Przeprawy mostowe na ziemiach polskich w średniowieczu, Toruń. Szymański W. 1970 Sprawozdanie z badań sondażowych grodziska w Haćkach, pow. bielski, przeprowadzonych w 1967 r., Rocznik Białostocki, 9, 388-392. 1976 Komunikat o wynikach sondażowych badań grodzisk w Bielsku Podlaskim i we Wnorach-Wypychach, gm. Kulesze Kościelne, Rocznik Białostocki, XIII, 501-505. 1997 I. P. Rusanova, B. A. Tymońčuk, JAZYČESKIE SVJATYLIŃČA DREVNICH SLAVJAN, Moskva 1993, 144 s., 73 ryc., Archeologia Polski, 42, z. 1-2, 286-301. Ślusarski J. 1967 Horodysko pow. Chełm, IA, 331-332. Świeżawski A. 1968 „Districtus Podhorayensis‖ a sprawa rzekomego nadania Podola Siemowitowi IV w świetle źródeł, Przegląd Historyczny, 59/1, 120-123. Świętosławski W. 1997 Archeologiczne ślady najazdów tatarskich na Europę Środkową w XIII w., Łódź. 2001 Uzbrojenie koczowników Wielkiego Stepu w czasach eskpansji Mongołów (XII-XIV w.), Wodzisław Śląski. Taras H. 1996 Sprawozdanie z badań osady wielokulturowej w Hrubieszowie-Podgórzu, stan. 5, woj. zamojskie, w 1995 r., Archeologia Polski Środkowowschodniej, 1, 151-155. Tęgowski J. 2010 Okoliczności wstąpienia na tron halicko-wołyński Piasta mazowieckiego Bolesława Trojdenowica: (nieznane dokumenty ruskie z XIV wieku, Studia Podlaskie, 18, 313-328. 2011 Piastowie i Giedyminowicze. Dzieje wzajemnych stosunków w średniowieczu, Średniowiecze polskie i powszechne, 3 (7), 77-86. Trajdos T. M. 1992 Początki osadnictwa Wołochów na Rusi Czerwonej: Łemkowie w historii i kulturze Karpat, J. Czajkowski (red.), Sanok, 199-210. 1998 Miechowici na ziemi przemyskiej za panowania Władysława II Jagiełły, Folia Historica Cracoviensia, 4-5, 67-98. 2001 Dominikanie i franciszkanie we Lwowie do 1370 r., Dzieje Podkarpacia, V, Krosno, 423-448. 2014 Polityka króla Władysława Jagiełły wobec Kościoła katolickiego na ziemiach ruskich Królewstwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Historyczne, 141, z. 2, 315-337. Trzeciecki M. 2015 Mazowsze w XIII wieku – spojrzenie archeologa, Fontes Archeologici Posnaniensis, 51, 149-166. 2018 Grody „plemienne‖ i „wczesnopaństwowe‖ na Mazowszu (IX-XI w.). Stan badań, problematyka i możliwości interpretacji, Historia Slavorum Occidentis, 2 (17), 42-67. Tyszkiewicz J. 1974 Mazowsze północno-wschodnie we wczesnym średniowieczu, Warszawa. 2003 Geografia historyczna Polski w średniowieczu. Zbiór studiów, Warszawa. 2017 Dwie mapy arabskie z XI i XII w. obejmujące obszar Słowiańszczyzny Zachodniej i Wschodniej, Rocznik Tatarów Polskich, seria 2, XIV (XVIII), 13-28. Wajda S. 2009 Średniowieczne ceramiczne płytki posadzkowe z Drohiczyna, Stołpia, Chełma i Przemyśla, AP, 54, z. 1, 83-119. Walanus A., Goslar T. 2004 Wyznaczanie wieku metodą 14C dla archeologów, Rzeszów. Wartołowska Z. 1958 Gród czerwieński Sutiejsk na pograniczu polsko-ruskim, Światowid, 22, 7-137. Ważny T. 2001 Dendrochronologia obiektów zabytkowych w Polsce, Gdańsk. Wąsowicz T. 1961 Uwagi w sprawie osadnictwa wczesnośredniowiecznego na Lubelszczyźnie, Archeologia Polski, 6, z. 2, 203-253. Wierzbicki L. 1892 Zamek w Olesku, Teka Konserwatorska: rocznik Koła c. k. Konserwatorów Starożytnych Pomników Galicyi Wschodniej, 1, Lwów, 1-29, dostęp: https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/154394 Włodarski B. 1934 Wołyń pod rządami Rurykowiczów i Bolesława Jerzego Trojdenowicza, Rocznik wołyński, III, 105-146. 1966 Polska i Ruś 1194-1340, Warszawa. Wojenka M. 2006 Wielkość i rozplanowanie umocnień wczesnośredniowiecznych grodzisk słowiańskich okresu plemiennego z ziem polskich: Wczesne średniowiecze w Karpatach polskich, J. Garncarski (red.), Krosno, 271-302. 2018 Najnowsze badania archeologiczne budownictwa obronnego na Jurze Ojcowskiej, AHP, 26, 337-371. Wolski J. 2002 Wykorzystanie austriacki map katastralnych w badaniach krajobrazowych,: Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, Z. Górka, A. Jelonek (red.), Kraków, 263-268. 2016 Kartografia topograficzna Bojkowszczyzny Zachodniej (1772-1939): Bojkowszczyzna Zachodnia – wczoraj, dziś i jutro, t.1, J. Wolski (red.), Warszawa, 107-157. Wołoszyn M. 2001a Nowe dane do dziejów chrześcijaństwa w Małopolsce połnocno-wschodniej Dzieje Podkarpacia, V, 379-406. 2001b Archeologiczne zabytki sakralne pochodzenia wschodniego w Polsce od X do połowy XIII wieku (wybrane przykłady): Cerkiew wielka tajemnica, sztuka cerkiewna od XI w. do 1917 r. ze zbiorów polskich. Katalog wystawy, T. Janiak (red.), Gniezno, 25-45. 2004 Zabytki pochodzenia wschodniego we wczesnośredniowiecznej Polsce – wędrówka ludzi, rzeczy czy idei?: Wędrówki rzeczy i idei w średniowieczu, S. Moździoch (red.), Spotkania Bytomskie, V, 241-257. 2007 Między Gnieznem, Krakowem a Kijowem. Archeologia o wczesnośredniowiecznych relacjach polsko-ruskich i formowaniu polsko-ruskiego pogranicza: U źródeł Europy Środkowo-Wschodniej: pogranicze polsko-ukraińskie w perspektywie badań archeologicznych, M. Dębiec, M. Wołoszyn (red.), Rzeszów, 177-206. 2013 Grody Czerwieńskie i problem wschodniej granicy monarchii pierwszych Piastów. Stan i perspektywy badań, Studia nad dawną Polską, 3, Gniezno, 85-116. M. Wołoszyn (red.) 2018 The early medieval settlement complex at Gródek upon the Bog River in the light of results from past research (1952-1955). Material evidence. Wczesnośredniowieczny zespól osadniczy w Gródku nad Bugiem w świetle wyników badań dawnych (1952-1955). Podstawy źródłowe, Kraków – Leipzig – Rzeszów – Warszawa 2018. Wołoszyn M., Bochnak A. 2016 Plomby typu drohiczyńskiego w świetle najnowszych badań, Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 20, 349-356. Wołoszyn M., Dzieńkowski T., Kuźniarska K. et al. 2018 Dying and Dating. A Burial in the Rampart of the Stronghold in Chermno-Cherven‘ and its significance for the Cronology of the Cherven Towns, Monographien des RGZM, Lebenswelten zwischen Archaeologie und Geschichte, 150, Mainz, 459-480. Wołoszyn M., Florkiewicz I., Krąpiec M. et al. 2016 Czermno, Site No. 70, From the 2014 Rescue Excavation on the Huczwa River Bank, Acta Archaeologica Pultuskiensia, V, 231-238. Wołoszyn M., Janeczek A., Dobrowolski R. et al. 2015 Beyond boundaries... of medieval principalities, cultures and scientific disciplines. Cherven Towns – insights from archaeology, cartography and paleogeography: O. Heinrich-Tamáska, H. Herold, P. Straub, T.Vida (Hrsg.) Castellum, civitas, urbs. Zentren und Eliten im Frühmittelalterlichen Ostmitteleuropa, Budapest-Leipzig-Keszthely-Rahden/West., 177-196. Wołoszyn M., Piotrowski M. 2012 Czermno (Czerwień) – badania w latach 2010-2011: Czerwień – gród między Wschodem a Zachodem. Katalog wystawy, J. Bagińska, M. Piotrowski, M. Wołoszyn (red.), Tomaszów Lubelski-Leipzig-Lublin-Rzeszów, 185-237. Wołoszyn M. et al. 2015 The Seals from Czermno (Cherven Towns, Eastern Poland) – chemical analysis and metallurgircal examination, Archeologia Polski, 60, 123-152. 2016 Między skryptorium a laboratorium. Przęślik z Czermna (badania 1952 roku) w świetle analiz archeologicznych, geologicznych i paleograficznych: Od Bachórza do Światowida ze Zbrucza. Tworzenie się słowiańskiej Europy w ujęciu źródłoznawczym. Księga jubileuszowa Profesora Michała Parczewskiego, B. Chudzińska, M. Wojenka, M. Wołoszyn (red.), Rzeszów, 597-612. Wyrozumski J. 1999 Dzieje Polski piastowskiej (VIII wiek – 1370), Wielka Historia Polski, II, Kraków. Zachariasz A. 2012 Przydatność archiwalnych źródeł kartograficznych dla współczesnych badań krajobrazowych: Źródła kartograficzne w badaniach krajobrazu kulturowego, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 16, Sosnowiec, 63-83. Zajączkowski S. 1931 Wołyń pod władzą Litwy, Rocznik Wołyński, II, 1-25. Zalewski M. 2007 Archeologia. Najdawniejsze dzieje Puszczy Knyszyńskiej, Warszawa-Białystok. Zdziebłowski S. Ważne znaleziska na podlaskim grodzisku, Serwis Nauka w Polsce PAP. (http://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,397110,wazne-znaleziska-na-podlaskim-grodzisku.html, 19.09. 2013, dostęp: 12.04.2017). Zieleniewski J. 1990 Powstanie i rozwój układu przestrzennego Bielska Podlaskiego w XIV-XVIII wieku, Studia Podlaskie, I, 47-70. Zielińska M. 2007 Stan badań nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym Sanoka: Seminarium Trepczańskie, W. Banach, E. Kasprzak, P. Kotowicz (red.), Sanok, 9-18. Zielińska M., Kotowicz P. 2007 Sanok późnośredniowieczny w świetle źródeł archeologicznych. Uwagi wstępne: Późne średniowiecze w Karpatach polskich, J. Garncarski (red.), Krosno, 441-462. 2011 Cmentarzysko grodowe na Wzgórzu Zamkowym w Sanoku: In silvis, campis... et urbe. Średniowieczny obrządek pogrzebowy na pograniczu polsko-ruskim, S. Cygan, M. Glinianowicz, P. Kotowicz (red.), Rzeszów-Sanok, 187-220. 2016 Podgrodzia grodu na wzgórzu zamkowym w Sanoku w świetle nowszych badań: Od Bachórza do Światowida ze Zbrucza. Tworzenie się słowiańskiej Europy w ujęciu źródłoznawczym. Księga jubileuszowa Profesora Michała Parczewskiego, B. Chudzińska, M. Wojenka, M. Wołoszyn (red.), Kraków-Rzeszów, 569-580. Zubrzycki D. 1844 Kronika miasta Lwowa, Lwów, dostęp: https://polona.pl/item/kronika-miasta-lwowa Żaki A. 1974 Archeologia Małopolski wczesnośredniowiecznej, Wrocław. Żurowski T. 1955 Trepcza, grodzisko pod Sanokiem, Światowid, 21, 234-330. AO 1976 (1977), 263-264 (Исследования летописного Галича). AO 1976 (1977), 264-265 (Работы Древнерусского отряда Львовской экспедици). AO 1976 (1977), 322-323 (О работах во Влаимире-Влынском). AO 1976 (1977), 390-391 (Раскопки городища летописной Пересопницы). Абызова Е. М., Бырня П. П., Нудельман А. А. 1981 Древности Старого Орхея: Золото-ордынский период, Кишинѐв. Александрович В. 2003 Інвентарі замків у Стрию і Калуші з кінця XVII століття, Дрогобицький краєзнавчий збірник. Збірник наукових праць, VII, 524-538. 2003a Інвентар Олицького замку 1755 р., ВЛУ, Серія мистецтвознавства, 3, 301-331. 2005 Інвентарі замків у Старому й Новому Заславі з XVII століття: Україна в Центрально-Східній Європі: З найдавніших часів до кінця ХVIII ст., 5, В. А. Смолій (ред.), Київ, 533-557. 2011 Здобутки і прорахунки найновіших студій над вежею у селі Стовп (Стовп‘є) поблизу Холма, Княжа доба, 4, 289-301. Александрович В., Войтович Л. 2013 Король Данило Романовичя, Славетні постаті Середньовіччя, 3, Біла Церква. Алексеев Л. В. 2006 Западные земли домонгольской Руси: очерки истории, археологии, культуры, 1 i 2, Москва. Алексеев Л. В., Богданов В. П. 2009 Западные земли домонгольской Руси в историко-археологическом осмыслении, Москва. Антипов И. В. 1998 Оборонительные башни «волынского типа» в системе укреплений городов Западной Руси: Поселения: среда, культура, социум. Материалы тематической научной конференции. Санкт-Петербург, 6-9 октября 1998 г., Санкт-Петербург, 193-197. 2000 Древнерусская архитектура второй половины XIII – первой трети XIV в. Каталог памятников, А. Булкин (ред.), С-Петербугр. Антонович В. Б. 1900 Археологическая карта Волынской губерніи, Москва. Археологічні... Археологічні пам‘ятки Волинської області (матеріали до «Зводу пам‘яток історії та культури України. Волинська область»), М. М. Кучинко, Г. В. Охріменко, О. Є. Златогорський (ред.), Луцьк 2017. Археология Прикарпатья... Археология Прикарпатья Волыни и Закарпатья (раннеславянский и древнерусский периоды), Киев 1990. Aртюх B. C., Мацкевой Л. Г., Боднар Г Е. 1975 Разведки на территории Львова и львовской области, AO 1974, 250-252. Ауліх В. В. 1970 Работы Галицкой экспедиции, AO 1969, 289. 1971a Раскопки древнего Галича AO 1970, 297-298. 1971b До питання про місцезнаходження літописної Пересопниці: Середні вікі на Україні, Р. О. Юра (red.), 1, 168-176. 1972a Археологические исследования древнего Галича, АО 1971, 379-380. 1972b Зімнівське городище - слов'янська пам'ятка VI-VII ст. н.е. в Західній Волині, Київ. 1973 Раскопки в Галичe, AO 1972, 254-255. 1980 Раскопки Галичского городища, AO 1979, 249. 1981 Исследование Галичского городища, AO 1980, 226. 1983 Раскопки древнерусского Галича, AO 1981, 239-240. 1984 Раскопки в Галичe, AO 1982, 240. 1985 Исследования в Галичe AO 1983, 257. 1986 Раскопки в Галичe, AO 1984 , 211. 2001 Княжий Галич: Галичина та Волинь у добу середньовіччя, До 800-річчя дня народження Данила Галицького, Я. Ісаєвич (ред.), Львів, 139-153. Аулих В. В., Багрий Р. С., Денис О. Б. et al. 1979 Исследования средневекового Львова, АО 1978, 291. Аулих В. В., Грибович Р. Т., Павлив Д. Ю., Петегирич В. М. 1988 Работы в центральных районах Волынской области, АО 1986, 253-254. Аулих В. В., Могитич И. Р., Петегирич В. М., Чугайда И. Д. 1974 Галичская экспедиция, AO 1973, 240-241. 1975 Раскопки у стен Успенского собора древнего Галича, AO 1974, 254. Аулих В. В., Опрыск В. Г., Петегирич В. М. 1979 Исследования Галичского омтряда Прикарпатской экспедиц, АО 1978, 292. Аулих В. В., Петегирич В. М. 1978 Работы Галичского омтряда Карпато-Волынской экспедиц, AO 1977, 292. Бабаев К. В. 2009 Монеты Тмутараканского княжества, Москва. Багрий Р. С. 1974 Раскопки у с. Урич Львовской области, 1974, AO 1973, 241-242. 1980 Работы Львовской городской экспедидии, AO 1979, 250. 1981 Раскопки во Львове , АО 1980, 226-227. 1985 Исследования во Львове и у с. Коропуж, AO 1983, 258. 1986 Исследования во Львове, AO 1984, 212. 1988 Исследования на территории Онуфриевского монастиря во Львове, АО 1986, 254-255. Багрий Р. С., Бучко Р. В. 1984 Раскопки во Львове , АО 1982, 241. Багрий Р. С., Ратич А. А. 1975 Сокальский клад, АО 1974, 225. Багрий Р. С., Могитич И. P., Paтич А. А., Свешников И. К. 1976 Раскопки во Львове, AO 1975, 297-299. Баженов Л. В. 2011 Магдебурзьке право ХІV-ХV ст. на Поділлі – фундамент сучасного міського самоврядування: Наукові записки Вінницького державного педагогічного університету імені Михайла Коцюбинського. Серія : Історія, 19, 8-11. Байцар-Артеменко О. В. 2008 Спроба встановлення періодів розвитку замкового комплексу у містечку Клевань: Архітектурна спадщина Волині. Збірник науових праць, В. А. Гурин (ред.), 109-115. Балух О. (Балух A.) 2008 Перехід ―Шипинської землі‖ під владу молдавських воєвод у другій половині 70-х – 90-х рр. ХІV ст., Буковинський журнал, 150-157. 2010 «Шипинская земля»: истоки и судьба, Stratum plus, 6, 27-39. 2013 Джерела з історії Буковини (40-і роки XIV – перша третина XVI ст.), Збірник наукових статей, 33, 219-229. Баравы Р. 1994 Атрыманьне магдэбурскага права Берасьцем i палiтычная барацьба ў Вялiкiм Княстве Лiтоўскiм на мяжы XIV-XV ст., Беларускі Гістарычны Агляд, I, z. 1, 38-53. Баран I. 1999 Літописне городище Щекотин: Галицько-Волинська держава: матеріали і дослідження, Р. Любківський, Б. Чайковський, Р. Шуст (ред.), Львів, 3-4. Баран О. (Baran O.) 2005 Образ укріпленого міста в Галицько-Волинському літописі, Дрогобицький краєзнавчий збірник, 9, 157-180. 2008 Inwestycje osadnicze księcia Włodzimierza Wasylkowicza w dzielnicach włodzimierskiej i brzeskiej w świetle Kroniki halicko-wołyńskiej, Zamojsko-Wołyńskie Zeszyty Muzealne, 5, 2008-2010, 47-55. 2010 Містобудівнича політика князя Володимира Васильковича у світлі Галицько-Волинського літопису: Актуальні питання сходознавства, славістики, україністики: (Пам'яті Омеляна Пріцака), В. В. Лучик (ред), Киïв, 41-48. 2013 Mieszkańcy ośrodków grodowo-miejskich rusi Halicko-wołyńskiej: problemy prawne, ustrojowe, związki z zarządem terytorialnym, Res Historica, 36, 87-101. 2014 Rozwój sieci ośrodków grodowo-miejskich Księstwa Włodzimierskiego w XIII i pierwszej połowie XIV w.: Scientia nihil est quam veritatis imago. Studia ofiarowane Profesorowi Ryszardowi Szczygłowi w siedemdziesięciolecie urodzin, A. Sochacka, P. Jusiak (red.), Lublin, 69-88. 2015 Розвиток мережі міських осередків Галицько-Волинської держави в ХІІІ –першій половині XIV ст., Княжа доба: історія і культура, 9, 241-272. 2016 Recepcja prawa niemieckiego w Księstwie Halicko-Włodzimerskim w XIII i pierwszej połowie XIV w.: Король Данило Романович: Культурна і державотворча спадщина його доби, М. Бевз, Ю. Лукомський (ред.), Львів, 82-97. 2018 Dokumenty króla Aleksandra Jagiellończyka dotyczące miasta Łucka w zbiorach Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie, Bibliotekarz Lubelski, LXI, 93-111. Баран В. Д., Томенчук Б. П. 1998 Підсумки досліджень Галицької археологічної експедиції в 1991-1996 рр.: Галич і Галицька земля. Збірник наукових праць, П. П. Толочко, В. Д. Баран (ред.), Київ-Галич, 10-18. 2014a Археологічні дослідження слов'яно-руських старожитностей давнього Галича (червень—жовтень 1994 р.), Україна у світовій історії, 1 (50), 19-28. 2014b Археологічні дослідження слов'яно-руських старожитностей давнього Галича (липень-вересень 1995 р.), Україна у світовій історії, 2 (51), 50-60. 2014c Археологічні дослідження слов'яно-руських старожитностей давнього Галича (червень — жовтень 1996 р.), Україна у світовій історії, 3 (52), 54-60. 2014d Археологічні дослідження слов'яно-руських старожитностей давнього Галича (червень — жовтень 1997 р.), Україна у світовій історії, 4 (53), 41-49. Бардецький, А. Б., Прищепа, Б. А. 2018 Oсобливості волинських керамічних комплексів другої половини хііі — першої половини хіV ст. за матеріалами досліджень поселення в ур. Гнідавська Гірка поблизу Луцька, Археологія і давня історія Украïни, 4 (29), 98-109. Барсов Н. П. 1865 Географический словарь русской земли, Вильно. 1885 Очерки русской исторической географіи. Географія начальной (несторовой) летописи, Варшава. Бауер Н. П. 2014 История древнерусских денежных систем (IX в. – 1535 г.), Москва. Башкоў A. (Башков А.) 2011a Христианские древности Беларуси конца Х - XIV вв. (предметы христианского культа индивидуального использования), Минск. 2011b Грунтовы могільнік XIV ст. у ваколіцах Камянца (вынікі даследаванняу 1998-2004 гг.): In silvis, campis... et urbe. Średniowieczny obrządek pogrzebowy na pograniczu polsko-ruskim, S. Cygan, M. Glinianowicz, P. Kotowicz (red.), Rzeszów-Sanok, 305-310. 2016 Асноўныя вынікі археалагічных даследаванняў на пауднѐвым захадзе Беларусі ў рамках рэстаўцыйных прац на мяжы ХХ–ХХІ стагоддзяў, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica, 31, 165-174. Башкоў А . А., Іоў А . В. 2013 Археалогія старажытнага Камянца, Археологія і давня історія України , 11, 5-9. Баюк В. 2010 Археологічні дослідження Луцька (історія та сьогодення), Краєзнавство: науковий журнал, ч.1-2, 123-129. 2013 Дослідження подвір‘я Жидичинського монастиря, АДУ 2012, 128. 2014 Роботи на території Державного історико-культурного заповідника у м. Луцьку, АДУ 2013, 99-100. 2015 Дослідження на території історико-культурному заповідника у м. Луцькау, АДУ 2014, 23-24. 2016 Археологічні роботи в Державному історико-культурному заповіднику м. Луцька, АДУ 2015, 17-18. Белецкий С. 1999 Знаки Рюриковичей на пломбах из Дрогичина (по материалам свода К. В. Болсуновского), Stratum plus, 6, СПб-Кишинев-Одесса-Бухарест, 288-330. 2012 Древнейшая геральдика Руси: Повесть временных лет, пер. с древнерусского Д. С. Лихачева, О. В. Творогова, Cанкт Петербург, 431-506. Берест Р. 1997 Дослідження городищ білч сіл Підгородище і Мостище, АДЛУ, 3, 1998, 24-30. 2002 Археологічні дослідження давнього монастирського комплексу в Уневі 2000 р., АДЛУ, 5, 267-290. 2007 Дослідження оборонних укріплень Унівського городища, Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 11, 281-286. 2008 Еволюція середньовічного чернечого житла ( XI-XVII ст.) на землях українського Прикарпаття, АДЛУ, 11, 95-115. 2009 Археологічна наука про форми, види та типи існування середньовічного чернецьтва в Гаичині, АДЛУ, 12, 102-114. 2011 Середньовічні монастирі Галичини. Житло і побут, Львів. 2012 Середньовічні оселі печерного чернецтва Миколаївщини, Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 16, 344-352. Берест Р., Касюхнич В. 1998 З історії сільської округи Звенигорода, АДЛУ 1997, 3, 31-35. Берест Р., Пелещишин Н. 2005 Творчий шлях в археології Профнсора Миколи Пелещишина, АДЛУ, 8, 179-201. Білас Н. 2008 Святоонуфрийський монастир в Старому Збаражі в світлі археологічних досліджень, Вісник Інституту археології ЛНУ, 3, 223–228. Білас Н. М., Серцелевич Р. В. 2016 Основні результати досліджень Підгорецького Монастиря ЧСВВ у 2007-2008 рр.: Науковий семінар Пліснеський археологічний комплекс: стан та перспективи дослідження (Львів, 15 квітня 2016). Тези доповідей, А. М. Филипчук, В. М. Шелеп (ред.), Львів, 19-20. Білецька О. 2004 Поділля на зламі XIV-XV ст.: до витоків формування історичної області, Одеса. Білик О. В. 2014 Майстернч галицких ювелірів XIII століття, Вісник інституту археології Львівського університету, 9, 39-52. Біляєва A. 2012 Cлов'янські та тюркські світи в Україні (з історії взаємин у XIII-XVIII ст.), O. Моця (ред.), Київ. 2014 Деякі дискусійні питання розвитку південноруських земель XII – XIV ст. (у контексті наслідків Синьоводської битви 1362 р.), Наукові записки, 20, Серія: Історичні науки: Синьоводська битва 1362 року в контексті історії Східної Європи, 22-31. Болеслав-Юрий... Болеслав-Юрий ІІ, князь всей Малой Руси. Сборник материалов и исследований, Издание Императорской академии наук, С.-Петербург 1907. Бойко І. Й. 2008 Застосування Магдебурзького права у Галичині в складі Подільського воєводства (1349—1569), Ученые записки Таврического национального университета им. В. И. Вернадского, Серия «Юридические науки», т. 21 (60), 2, 11-19. Бойко О., Слободян В. 2006 Розвиток та формування урбаністичної структури Белза, Белз і Белзька земля, 2, 140–166. Болтанюк П. А. 2011 Основні етапи побудови замку м. Камянець-Подільський: Археологія & Фортифікація Середнього Подністров‘я Всеукраїнська науково-практична конференція на честь 10-річчя створення відділу старожитностей кам‘янець-Подільського державного історичного музею-заповідника, В. С. Травінський (ред.), Камянець-Подільський, 119-123. Бортнікова A. 2010 Грамоти на Магдебурзьке право місту Луцьку ХV–XVI ст., Пам’ятки: археографічний щорічник, 11, 3-21. Брунъ Ф. 1879 Черноморье (Сборникъ изследованiй по исторической географiи Южной Россiи), I, Одесса. 1880 Черноморье (Сборникъ изследованiй по исторической географiи Южной Россiи), II, Одесса. Бужанський А. 1966 Ріка Прип‘ять та її допливи. Старі водні шляхи між доріччям Чорного моря і Балтиком (Географічно-археологічна студія), Праці Інституту дослідів Волині. Волиніяна, XV, Вінніпег. Булик Н. 2012 Літописні міста Східної Галичини у дослідженнях археологів XIX-початку XX ст., Фортеця: збірник заповідника ―Тустань‖, 2, Львів, 484-498. 2014 Львівська археологія ХІХ – початку ХХ століття: дослідники, наукові установи, музеї, Львів. Бырня П. П. 1965 Северо-западный путь заселення территории Молдавии восточнороманским населением, КСИА, 105, 68-74. Бырня П. П.., Рябой Т.Ф. 1997 Монументальная архитектура золотоордынского города XIV в. Шехр ал-Джедид, PA, 2, 91-103. Вашета М. П. 2014 Дослідження у Луцьку на вул. Кафедральній 13, АДУ 2013, 100-101. Верба Т. В. 2017 Пам‘ятки археології XVI–XVIII ст. у межах Луцького району, Літопис Волині, 17, 12-17. 2018 Розвідки у верхній течії р. Серни, АДУ 2016, 15-16. Виногродська Л. 2008a Болохівське місто Кобудь за матеріалами археологічних досліджень, Стародавній Іскоростень і слов'янські гради. Збірка наукових праць, I, О. П. Моця (ред.), Коростень, 41-46. 2008b Замки XIII–XV ст. на Побужжі (фортифікація та матеріальна культура): Дьнєслово: Збірка праць на пошану дійсного члена Національної академії наук України Петра Петровича Толочка з нагоди його 70-річчя, Г. Івакін (ред.), Київ, 335-342. 2010 Вивчення укріплень Поділля XIII—XVIII ст. (за археологічними даними), Археологія і давня історія України, 1, 79-87. 2013 Середньовічні городища на Волині та Поліссі, Археологія і давня історія України , 11, 15-22. Виногродська Л. І., Болтанюк П. А. 2010 Археологічні дослідження Північного бастіону замку у м. Кам‘янець-Подільський у 2008-2010 рр.: Актуальні проблеми археології.Тези Міжнародної наукової конференції на пошану І.С. Винокура, Л.Д. Строцень, М.О. Ягодинська (ред.), Тернопіль, 102-104. Винокур И. С. (Винокур І. С.) 1972 Поселение у с. Бакота на Днестре, AO 1971, 364-365. 1980 Раскопки Бакотского селища, AO 1979, 258-259. 1998 Південне пограниччя Галицького князіства і Пониззя: Галич і Галицька земля, Київ-Галич, 31-35. Винокур І. С., Горішній П. А. 1994 Бакота. Столиця давньоруського Пониззя, Кам’янець-Подільський. Винокур І. С., Демідко С. Ю., Журко O. Т. 1994 Археологічні дослідження літописного Ізяславля влітку 1994 року: „Велика Волинь: минуле і сучасне", міжнародна наукова краєзнавча конференція (1994 ; Хмельницький). Матеріали міжнародної наукової краєзнавчої конференції "Велика Волинь: минуле і сучасне", жовтень 1994 р., М. М. Дарманський (ред.), Хмельницький-Ізяслав-Шепетівка, 13-15. Винокур И. С., Приходнюк O. M. 1970 Славянское селище в окрестностях летописной Бакоты, AO 1969, 284-285. Винокур І. С., Телегін Д. Я. 2008 Археологія України: підручник, Тернопіль. Власенко И., Тельнов Н. 1993 Новые данные о южной границе Галицкой Руси : Галицько-Волынська держава: передумови виникнення, історія, культура, традиції. Тези доповідей та повідомлень, Львів, 33-35. Возний І. 1998 Чорнівська феодальна укріплена садиба ХІІ – ХІІІ ст., Чернівці. 1999 Топографія, розміри та фортифікаційні споруди городищ Північної Буковини XII-XIII ст., ПССIАЕ, Чернівці. 2005a Історія досліджень та етапи формування давньоруських міст Х – ХІІІ ст. у межиріччі Верхнього Сирету та Середнього Дністра, Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, Вип. 9, Львів, 297-323. 2005b Поселення X-XIVст. у межиріччі Верхнього Сирету та Середнього Дністра, Чернівці, 297-323. 2009 Історико-культурний розвиток населення межиріччя Верхнього Сірету та Середнього Дністра в Х-XIV ст., 1-2, Київ-Чернівці. 2010 Інженерні споруди в системі оборони городищ Х-ХІV ст. на території межиріччя верхнього Сірету та середнього Дністра, Сумська старовина, 30, 119-132. 2014 Взяття Чорнівського городища монголо-татарами у 1241 р., Наукові записки. Серія: Історичні науки, 20, Синьоводська битва 1362 року в контексті історії Східної Європи, Кіровоград, 66-75. 2016 Міста другої половини ХІІІ–ХІV ст. між Верхнім Сіретом та Середнім Дністром: історія досліджень та етапи формування, Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 20, 191-208. Возний І., Балух О. 2006 Будова оборонних споруд городищ сирето-дністровського межиріччя у другій половині XIII - XIV ст.: Північне Причорномор‘я і Крим в добу середньовіччя (XIV-XVI ст). Матеріали міжнародної наукової конференції, присвяченої 10-літпо археологічних досліджень золотоординської пам‘ятки в с. Торговиці, Кіровоград, 28-37. Войтович Л. 1996 Удільні князівства Рюриковичів і Гедиміновичів у XII-XVI ст. історико-генеалогічне дослідження, Львів. 2001 Юрий Львович і його політика: Галичина та Волинь у добу середньовіччя. До 800-річчя з дня народження Данила Галицького, Львів, 70-78. 2003 Середні віки в Україні: хронологія, проблеми періодизації, Український історичний журнал, 4, (451), 134-139. 2004 Де була столиця Лева Даниловича? (Джерелознавчий аспект проблеми): До джерел. Збірник наукових праць на пошану Олега Купчинського з нагоди його 70-річч, 1, Київ-Львів, 712-720. 2006 Кордони Галицько-Волинскоїдержави: проблеми та дискусії, Записки НТШ, 252, 187-205. 2006a Князь Лев Юрійович: спроба портрета, Дрогобицький краєзнавчий збірник. Збірник наукових праць, 10, 127-131. 2008 Галицьке князівство на Нижньому Дунаї: Галич і Галицька земля в державотворчих процесах України. Матеріали міжнародної наукової конференції. Галич, 10–11 жовтня 2008, Галич, 3-18. 2009a Боротьба Любарта-Дмитра Гедиміновича за відновлення Галицько-Волинської держави, Науковий вісник Волинського національного університету імені Лесі Українки. Історичні науки, 22, 120-127. 2009b Перша галицька династія, Генеалогічні записки, 7, 1-25. 2010 Галицько-Волинське князівство і монгольські улуси у ХІІІ ст., Наукові зошити історичного факультету Львівського університету. Збірник наукових праць, 11. Львів, 151-170. 2011a О времени включения Закарпатья в состав Галицко-Волынского государства, Русин. Международный исторический журнал, 4 (26), 5-25, 160-167. 2011b Границы Галицко-Волынского государства,Русин, 3 (25), 5-41. 2011c Ruś Halicka a Bizancjum od XI do XIV wieku. Wybrane problemy, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace historyczne, 138, 41-64. 2012 Князь Лев Данилович, Львів. 2014 Повертаючись до проблеми південних кордонів володінь галицьких та галицько-волинських князів, Дрогобицький краєзнавчий збірник, 17-18, 51-63. 2015 Кордони Галицько-Волинскоїдержави:продовження дискусії, АДЛУ, 19, 43-104. 2017a Львів у ХІІІ ст.: нова спроба подолання старих стереотипів, Княжа доба, XI, 51-74. 2017b Давнє Стільсько: помилка археологів чи нова загадка?, Пліснеські старожитності, 2, 18-25. 2020 Lew Daniłowicz. Książę halicko-wołyński (ok. 1225-1301), Kraków. Войтович Н. І., Войтович М. М. 2014 Результати археологічних досліджень на вул. Хмельницького у м. Львові, АДУ 2013, 173-175. Войтович Н. І., Войтович М. М., Ковальський-Билокрилий Я. 3013 Дослідження у м. Львові по вул. Підмурна 5, АДУ 2012, 224-225. Войтович Н. І., Лазурко О. Р., Шніцар М. Г. 2013 Дослідження у м. Львові по вул. Шевській, 8, АДУ 2012, 227-228. 2013a Дослідження у м. Львові по вул. Лесі Українки, 29, АДУ 2012, 228-229. Войтюк О. П. 2010 Фортеці над Горинню в ХV – ХVІІ ст., Краєзнавство та музейна справа в Україні, 44, Житомир, 243-250. Волкова В. М. 2016 Грамота 1062 року київського князя Ізяслава (Федора) та її значення для історії Кам‘янця-Подільського: Кам‘янець-Подільский у контексті українсько-європейських зв‘язків. Матеріали IV міжнародної науково-практичної конференції, м. Кам‘янець-Подільський, 17-18 травня 2012 р., О.М. Завальнюк (ред.), Кам’янець-Подільський, 16-17. Волощук М. 2005 Докладно про угорський слід у версії походження назви міста Коломиї: Коломия давня і нова: міська цивілізація в історії та культурі, І. Монолатій (ред.), Коломия, 38-50. 2007 Вплив Золотої Орди на еволюцію русько-угорських військово-політичних взаємин останньої чверті ХІІІ ст.: Вісник Київського національного лінгвістичного університету, Серія «Історія, економіка, філософія», 13, 23–30. 2012a Руські переселенці в Угорщині XII–XIV ст.: обов‘язки та соціальне становище, Український Історичний Журнал, 4, 21-34. 2012b Русские йобагионы на службе Арпадов и Анжу XIII–XIV вв., Rossica antiqua. Исследования и материалы, 6, 134-166. 2013a Русско-венгерские отношения периода хана Узбека (1313–1342), Золотоордынская цивилизация, 6, 61-70. 2013b Влияние монгольского нашествия 1239–1243 гг. на переселение жителей Руси в Венгрию: хронология, динамика, демография проблемы, Colloquia Russica, Serie I, 3, Rus‘ during the Epoch of Mongol Invasions (1223-1480). Publication after the 3rd International Conference, Warsaw, 15-17 November 2012, V. Nagirnyy (ed.), Kraków, 62-69. 2014 «Русь» в Угорському королівстві (XI - друга половина XIV ст.): суспільно-політична роль, майнові стосунки, міграції, Івано-Франківськ. 2019 «Народ без коріння». Або чи жили в ІХ столітті русини за Карпатами?, Локальна історія, 4, 72–75. [popularnonaukowy] Волощук М., Стасюк А. 2010 Про похід палатина Віллерма in Rutheniam у квітні 1340 р., Вісник Прикарпатського університету. Історія, 17, 46-54. Гаврилів Б., Педич В. 1997 Стародавній Галич в історико-краєзнавчих дослідженнях XIX ст., Івано-Франківськ. Гаврилюк О. 2010 Давньоруський архeологіний комплекс X-XIII ст.поблизу села Антонівці Шумсьеого району Тернопільської області, Б Археологічні студії, 4, 202-237. Гаврилюк С. 2008 Історичне пам‘яткознавство Волині, Холмщини і Підляшшя (XIX – початок XX ст.), 2-е вид., Луцьк. География Белоруссии... 1977 География Белоруссии, Минск. Гайдуков П. Г., Калинин В. А. 2012 Древнейшие русские монеты: Русь в IX-X веках. Археологическая панорама, Н. А. Макаров (ред.), Москва-Вологда, 402-435. Глушков В. В. 2007 История военной картографии в России (XVIII - начало XX в.), Москва. Годованюк О. 1995 Пам'ятки будівельної діяльності князів Острозьких в Острозі: Острозька давнина. Дослідження і матеріали, Ігор Мицько (ред.), Львів, 1, 40-58. 2008 Вплив готики на монументальне будівництво Волині кінця ХІІІ – ХVІ ст.: Архітектурна спадщина Волині. (Збірник наукових праць), В. А. Гурин (ред.), Рівне, 9-22. Голубинский Е. 1904 История Русской Церкви, I, Москва. Гончаров В. К. 1950 Райковецьке городище, Киев. 1955 Археологічні дослідження древнього Галича у 1951 р., АП УСР, 5, 22-31. Горишний П. А., Юра Р. А. 1975 Раскопки у с. Бакоты на Днестре, AO 1974, 268-269. Горский А. А. 2004 Русь: От славянского Расселения до Московского царства, Москва. 2016 Русские земли в XIII-XIV веках: пути политического развития, Санкт-Петербург. Гошко Т. Д. 2002 Нариси з історії магдебурзького права в Україні (XIV - початок XVII ст.), Львів. Гощіцький А. 2016 Польові дослідження ДІКЗ ‖Тустань‖ у 2015 р. (Наскельні зображення, кам‗яні залишки архітектурних (?) споруд): Пам‗ятки Тустані в контексті освоєння Карпат у доісторичну добу та в середньовіччі; проблеми їх збереження та використання: матеріали ІІІ Міжнародної наукової конференції, 7—8 квітня 2016 р., Львів; Урич, Р. Г. Миська (ред.), Львів, 125-128. Гринюка Б. 2015 Житлові та господарські будівлі на дитинці літописного Пліснеска (за матеріалами Івана Старчука), Вісник інституту археології Львівського університету, 10, 65-76. Гринюка Б., Якубовська О., Брик М. et al. 2017 Короткі підсумки досліджень Пліснеського археологічного комплексу у 2017 р., Пліснескі старожитності, 2, 251. Грушевський М. 1905a Історія України-Руси. Том II. XI-XIII вік, Львів. 1905b Історія України-Руси. Том III. До року 1340, Львів. Гудима Ю. 2018 Історична геоморфологія і територія Галицько-Волинської держави за свідченнями Галицько-Волинського літопису, Княжа доба, XII, 65-73. 2019 Природне середовище у Холмському літописі короля Данила Романовича та його володимирському продовженні: ліси й озера, Княжа доба, XIII, 125-132. Гупало В. (Hupało W., Hupalo V.) 1994 Трансформация древнерусских традиций моделирования керамики во 2 пол. XIII-XV вв.: Garncarstwo i kaflarstwo na ziemiach polskich od późnego średniowiecza do czasówwspółczesnych, A. Gruszczyńska, A. Targońska (red.), Rzeszów, 185-190. 2001 Археологічні дослідження у Дубно: Галичина та Волинь у добу середньовіччя, Львів, 210-220. 2005 З історії дослідження ранньосередньовічної кераміки Прикарпаття та західної Волині, Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 9, 353-371. 2009 До питання про ―особливі печі‖ в давньому Звенигороді на Білці, Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 13, 127-153. 2010 До питання про планувальну структуру та забудову східної частини окольного города Звенигорода на Білці, Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 14, 172-203. 2011 Wczesnośredniowieczne cmentarzyska Dźwinogrodu (Ukraina): kwestia periodyzacji i chronologii: In silvis, campis... et urbe. Średniowieczny obrządek pogrzebowy na pograniczu polsko-ruskim, S. Cygan, M. Glinianowicz, P. Kotowicz (red.), Rzeszów-Sanok, 233-244. 2012 Історична топографія Звенигорода, Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 16, 239-253. 2014 Звенигород і звенигородська земля у XI-XIII століттях (соціоісторична реконструкція), Львів. 2018 The Princely City of Zvenyhorod: The State of Conservation, the Concept of Protective Measures and the Prospect of Scientific Research, Analecta Archaeologica Ressoviensia, 13, 401-415. Гупало В. Д., Охрименко Г. В. 1987 Разведки на Волини, АО 1985, 322-323. Гулецкий Д. В., Петрунин К. М. 2017 Русские средневековые монеты, Москва. Гуревич Ф. Д. 1962 Древности Белорусского Понеманья, Москва. 1986 Византийский импорт в городах Западной Руси в XII–XIII вв., Византийский временник, 47, 65-81. Даніш М. (Daniń M.) 1998 Словаччина та Галич (на перехресті середньовічних торговельних шлахів): Галич і галицька земля у державотворчих процесах України (матеріали Міжнародної ювілейної конференції), В. Кононенко (ред.), Івано-Франківськ-Галич, 69-75. 1999 Karpatský región. Slovensko a Halič. K otázke stredovekého tranzitu a obhodnýh stykov: Slovensko a európsky juhovychod. Medzikultúrne vzt‘jahy a kontekxty (zbornik z životnemu jubileu Tatiany Ńtefanovicovej), A. Avenarius, Z. Ńevcikova (eds.), Bratislava, 53-62. Дашкевич Н. П. 1873 Княжение Даниила Галицкого, по русским и иностранным известиям, Киев. Дашкевич Я. П. 1971 Розселення вірменів на Україні в XI-XVIII ст., Український історико-георгафічний збірник, 1, 150-181. 1984 Каменец – еще раз, Russia Mediaevalis, V, 1, 7-19. 1988 Україна на картах XІV - XV ст. Стан і проблематика досліджень: Історико-географічне вивчення природних та соціально-економічних процесів на Україні: Збірник наукових праць, Ф. П. Шевченко (ред.), Киïв, 94-100. 1992 Давній Львів у вірменських та вірменсько-кипчацких джерелах, Україна в минулому, 1, 7-13. 1994 Угорська експансія Нa золотоординське Поділля 40-х– 50-х рр. ХІV cт., Україна в минулому, 5, 32-65. 1997 Волинська печатка 1324 року: міська, чи князівська?, Знак, 13, 8–9. 2006 Степові держави на Поділлі та в Західному Причорномор'ї як проблема історії України XIV ст., Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 10, 112-121. Демедюк С. 2012 Дослідження Шацького городища на Волині у 2011 році, MiSROA, XXXIII, 405-447. Демидко С. Ю. 2016 Археологічні мікрорегіони «Ізяславля»-Ізяслава та «Ізяславля»-Городища, Археологія і давня історі України, 4 (21), 111-116. Дерех О. М. 2010 Рятівні дослідження на багатошарових поселеннях у м. Теребовля Тернопільської обл., АДУ 2009, 119-120. Державний реєстр.... Державний реєстр пам‘яток археології Івано-Франківської області, взятих на облік під охорону рішенням облвиконкому № 9 від 24 січня 1989 року, źródło: http://ifoonsku.ucoz.ua/Arkheolohiya.pdf Дзендзелюк Л. С., Льода Л. М. 2009 Розкриття берестяних сувоїв Х і ХІІ століть, знайдених на Львівщині, Вісник інституту археології Львівського національного університету імені Івана Франка, 4, 46-53. Джеджора O. 1991 Проблеми історичної топографії давнього Галича, Записки Наукового товариства імені Т. Шевченка, 222, 292-303. Джемиль Т. 2013 Татары Добруджи и Буджака, Золотоордынское Обозрение, 1, 164-176. Диба Ю. 2000 Про архітектуру первісної церкви св. Юра уЛьвові: Давня і середньовічна історія України (історіім)-археологічшін збірник), Л. В. Баженов et al. (ред.), Кам'янець-Подільський, 328-336. Диба Ю., Петрик В. 2002 Планувальна структура «долокаційного» Львова Семінарій «Княжи часи», Львів, 40-59. Добрянський А. 1860 Короткії записки историческії о місті Самборі, Зоря Галицкая яко альбум на год 1860, Львів, 350–355. Добрянський В. 2014 Нові дані про городища та фортифікацийні споруди на Західному Поділлі, Археологічні студії, 5, 354-364. Довгань П. 2002 Археологіні дослідження городища в Буську, на передмісті Воляни, АДЛУ, 5, 254-266. 2008 Буский археологічний комплекс: стан та перспективи дослідження, Вісник Інституту археології ЛНУ, 3, 136–195. 2009 Особливості північно-східної площадки городища літописного Бужська, Вісник інституту археології Львівського національного університету імені Івана Франка, 4, 22-45. 2011 Дослідження центральної площадки Буського городища у 2009 р., Вісник Інституту археології ЛНУ, 6, 217-232. Довгань П., Стеблій Н. 2009 Система оборони літописного Буська: Фортеця збірник заповідника «Тустань» на пошану Михайла Рожко, Львів, 278-283. 2016 Система оборони літописного Бужська: нове бачення: Пам‗ятки Тустані в контексті освоєння Карпат у доісторичну добу та в середньовіччі; проблеми їх збереження та використання: матеріали ІІІ Міжнародної наукової конференції, 7—8 квітня 2016 р., Львів; Урич, Р.Г. Миська (ред.), Львів, 43-44. 2018 Дослідження Буської археологічної експедиції у 2015-2016 рр., АДУ 2016, 125-127. 2019 Археологічні ознаки церкви княжої доби на території літорисного Бужська (за матеріалами досліджень 2015–2018 років), Княжа доба, XIII, 85-92. Довженок В. Й. 1953 Феодальний маєток в епоху Київської Русі в світлі археологічних даних, Археологія, 8, 10-27. 1955 Селища и городища в окрестностях древнего Галича, КСИА, 4, 12-13. 1961 Древньоруські городища-замки, Археологія, 13, 93-104. 1975 Про типи городищ Київської Русі, Археологія, 16, 3-14. Долінська І. О. 2016 Археологічні дослідження на території Кам‘янця-Подільського починаючи з 50-х років ХХ століття: Кам‘янець-Подільский у контексті українсько-європейських зв‘язків. Матеріали IV міжнародної науково-практичної конференції, м. Кам‘янець-Подільський, 17-18 травня 2012 р., О.М. Завальнюк (ред.), Кам’янець-Подільський, 7-10. Древняя... Древняя Русь. Город, замок, село, Археология СССР, 6 (20), Б. А. Рыбаков (ред.). Москва 1985. Егоров В. Л. 1985 Историческая география Золотой Орды в XIII—XIV вв., Москва. Жук О. М. 2005 Соціально-топографічна структура Луцька X-XIV ст. за археологічними джерелами, Наукові праці Кам’янець-Подіьського державного університету, 14, 2005, 122-134. Зарубій Е. 2000 Золоті та срібні персні княжої доби в колекції ЛІМ, Наукові записки ЛІМ, 9, 48-66. Захар’єв В. А. 1993 Дослідження на Дунаєвиччині, АДУ 1992 р., 64-65. 1997 Нові матеріали з давньоруських могильників поблизк с. Сокілець на Поділлі, АДУ 1993, 58-60. 1998 До питання східного кордону Галицької земли: Поділля і південно-східня Волинь в роки Визвольної війни середини XVII ст.: Матеріали Всеукраїнської історико-краєзнавчої науково-практичної конференції, 19 вересня 1998 року, Стара Синява, 157-162. 2000 Третій сезон досліджень у Сокільці, АДН 1994-1996 р., 46. 2000a П’ятий сезон досліджень у Сокільці, АДН 1994-1996 р., 46-47. 2014 Видатний архітектор Іван Могитич і сокілецька церква xii–xiii століть, Вісник Національного університету "Львів. політехніка", 784, 274-278. 2014a Археологічно досліджені давньоруські церкви Хмельниччини: «Археологія & Фортифікація україни». Збірник матеріалів ІV Всеукраїнської науковопрактичної конференції, В.С. Травінський (ред.), Кам’янець-Подільський, 146-152. Захар’єв В., Могитич І. 1996 Сокілецька давньоруська церква, Вісник інституту Укрзахідпроектреставрація, 5, 103–104. Заяць А. 2003 Урбанізаційний процес на Волині в XVI – першій половині XVII століття, Львів. Збор помнікаў... Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Брэсцкая вобласць, С. В. Марцэлеў (ред.), Мінск 1984. Зваричук Д. Е. 2016 Оборонні споруди Кам‘янця-Подільського крізь призму археологічних досліджень: Кам‘янець-Подільский у контексті українсько-європейських зв‘язків. Матеріали IV міжнародної науково-практичної конференції, м. Кам‘янець-Подільський, 17-18 травня 2012 р., О.М. Завальнюк (ред.), Кам’янець-Подільський, 11-16. Зверуго Я. Г. 1989 Верхнее Понеманье в IX-XIII вв., Минск. Зек Б. 2011 Археологічний потенціал Ратнівщини: Минуле і сучасне Волині та Полісся: Старовижівщина та її населені пункти в історії України та Волині. Mатеріали XXХХ Волин. наук. іст.-краєзн. конф., присвяч. 20-й річниці Незалежності України, 45-й річниці утворення Старовижівського району, 500-й річниці першої згадки с. Паридуби, 490-й річниці першої згадки с. Чевель, 480-й річниці першої згадки с. Буцин, 140-й річниці церкви Різдва Пресвятої Богородиці с. Чевель, Луцьк, 311–314. Зелений A. 2017 Нові середньовічні пам‘ятки в с. Василівка на Сокирянщині: Археологія Буковини: здобутки та перспективи: Тези доповідей наукового семінару (м. Чернівці, 15 грудня 2017 р.), Чернівці, 40-41. Зиливинская Э. Д. 2017 Торговые постройки в городах востока и Золотой Орды, Поволжская Археология, 22, 46-66. Златогорський O. 2012 Дослідження 2011 р. на території Волинської та Рівненскої областей, MiSROA, XXXIII, 449-467. Златогорський О. Є., Бардецький А. Б. 2010 Дослідження багатошарового поселення в уроч. Гнідавська Гірка 2009 р., АДУ 2009, 145-149. Златогорський О. Є., Баюк В. Г. 2009 Рятівні дослідження у м. Луцьку на Яровиці у 2008 р., АДУ 2008, 64-66. 2010 Дослідження посаду літописного городища Жидичин у 2009 році, АДУ 2009,151-152. 2011 Дослідження Луцької рчтівної експедиції, АДУ 2010, 127. 2012 Дослідження на східнних околицях Луцька, АДУ 2011, 176. Златогорський О. Є., Вашета М. П. 2013 Рятівні дослідження в уроч. Апостольщина у м. Володимир-Волинський, АДУ 2012, 132. Златогорський О . Є., Демедюк С. В. 2010 Дослідження Шацького городища на Волині у 2009 році, MiSROA, XXXI, 115-121. 2011 Розвідки та наукова екпертиза на території північно-західньої України, АДУ 2010, 132. 2013 Давньоруське городище «Рай» у селищі Шацьк на Поліссі, Археологія і давня історія України , 11, 47-55. Златогорський О. Є., Панишко С. Д. 2009a Дослідження у Луцьку на вул. Гнідавській, АДУ 2008, 70-71. 2009b Дослідження давньоруського Любомля, АДУ 2008, 67-69. 2010a Дослідження давньоруського Любомля, Наукові записки, VIII, 166-168. 2010b Дослідження у м. Володимир-Волинський, АДУ 2009, 155-156. 2012 Дослідження на городищі Вали у м. Володимир-Волинський, АДУ 2011, 187-188. Златогорський О. Є., Панишко С. Д., Баюк В. Г. 2009 Унікальна колекція керамічних сопел з Жидичина, АДУ 2008, 272-74. Златогорський О . Є., Панишко С. Д., Лукомський Ю. В. 2010 Дослідження монументальної споруди XIV—XV ст. у м. Володимир-Волинський у 2009 р., АДУ 2009, 153-154. 2011 Дослідження архітектурних об‘єктів XIV-XV ст. у м. Володимир-Волинський, АДУ 2010, 139-140. Зубрицька А. О. , Коваль О. А., Петраускас А. В. 2012 Нові дослідження літописного Возвягля та його округи. В кн.: Матеріальна та духовна культура Південної Русі: Матеріали Міжнародного польового археологічного семінару, присвяченого 100-літтю від дня народження В.Й. Довженка (Чернігів – Шестовиця, 16 – 19 липня 2009 р.), Київ – Чернігів, 114-121. Зяблин Л. П. 1955 О »татарских« курганах, СА, 22, 83-96. Ивакин Г. Ю. (Івакін Г. Ю.) 1996 Історичний розвиток Києва XIII-середини XVI ст. (історико-топографічні нариси), Київ, źródło: http://rusarch.ru, dostęp:10.11.2017 2003 Историческое развитие Южной Руси и Батыево нашествие: Русь в XIII веке. Древности тѐмного времени, Н. А. Макаров, А. В. Чернецов (ред.), Москва, 59-65. Иванов B. A. 2019 Монголы в составе кочевников Улуса Джучи (Золотой Орды): по данным археологии, Золотоордынское обозрение, 7, 636-651. Иоаннисян О. М. 1981 Раскопки церкви Спаса в окрестностях Галича, AO 1980, 252-253. 1986 Раскопки в окрестностях древнего Галича, AO 1984, 238-239. 1995 XIII век в истории древнерусского зодчества. Основные тенденции развития архитектурного процесса: Князь Александр Невский и его эпоха: исследования и материалы, , Ю. К. Бегунов, А. Н. Кирпичников (ред.), С.-Петербург, 151-156. 2009 Деревянным или каменным был храм в ур. „Царинка‖ в дрнвнем Галиче: Фортеця: збірник заповідника ―Тустань‖ : на пошану Михайла Рожка, 1, Львів, 432-452. История МСРР История Молдавской СРР, В. И. Цаоапов (ред.), Кишинев 1984. Ільків М. В., Михайлина Л. П., Пивоваров С. В. 2017 Археологічні пам‘ятки Василева: результати і перспективи досліджень: Археологія Буковини: здобутки та перспективи: Тези доповідей наукового семінару (м. Чернівці, 15 грудня 2017 р.), Чернівці, 45-46. Ільків М. В., Пивоваров С. В. , Михайлина Л. П. , Калініченко В. А. 2015 Дослідження на території Хотинської фортеці, АДУ 2014, 271-273. 2016 Дослідження Хотинської Фортеці, АДУ 2015, 216-217. Ільків М. В., Пивоваров С. В., Буйновська Є. В., Калініченко В. А. 2018 Дослідження Хотинської Фортеці, АДУ 2016, 302-304. Ільків М. В., Пивоваров С. В., Михайлина Л. П., Мисько Ю. В. 2014 Роботи на території Хотинської фортеці у 2013 р., АДУ 2013, 269-270. Інкін В.  1996 Архів Самбірської економії, Записки НТШ, 231, 109-146. Ісаєвич Я. 2002 Стрий і стрияни: сторінки історії, ВЛУ, Серія історична, 37 (1), 26-34. Каднічанський Д. 2012 Фортифікації міста Самбора, Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 16, 254-263. Каліщук О., Дяченко В. 2015 Олександр Цинкаловський – видатний дослідник Волині та Волинського Полісся, Історичний архів. Наукові студії: Збірник наукових праць, Миколаїв, źródło: chtyvo.org.ua, dostęp 28.11.2017 Каргер М. К. 1958 Древний Киев: очерки по истории материальной культуры древнерусского города, т. 1, Москва-Ленинград. 1960 Основные итоги раскопок древнего Галича в 1955 г., Краткие сообщения о докладах и полевих исследованиях Института археологии, 81, 61-71. 1965 Древнерусский город Изяславль в свете археологических исследований 1957—1964: Тезисы докладов советской делегации на I международном конгрессе славянской археологии в Варшаве, Москва, 39-41. Карий І. П., Терський C. В. 2009 Пам'ятки середньовічного оборонного мистецтва Південної Волині у дослідженнях українських археологів міжвоєнного періоду, Вісник Національного університету "Львівська політехніка", 652, 26-31. Кибинь А. С. 2014 От ятвязи до Литвы: Русское пограничье с ятвягами и литвой в Х -Х Ш веках, Москва. Kирпичников A. Н. 1966a Древнерусское оружие, 1, Мечи и сабли IX-XIII вв., Ленинград. 1966b Древнерусское оружие, 2, Копья, сулицы, боевые топоры, булавы, кистени IX - XIII веков, Ленинград. 1971 Древнерусское оружие, 3, Доспех, комплекс боевых средств IX-XIII вв., Ленинград. 1975 Мечи из раскопок древнего Изяславля, КСИА, 144, 30-54. 1976 Военное дело на Руси XIII-XV вв., Ленинград. 1978 Массовое оружиеближнего боя из раскопок Изяславля, КСИА, 155, 30-37. Книш Я. 2010 Sigillum Leonis, Княжа доба: iсторiя i культура, I, 257-267. 2016 Який Юрий карбував монети?: Король Данило Романович: Культурна і державотворча спадщина його доби, М. Бевз, Ю. Лукомський (ред.), Львів, 76-80. Кобаль Й. В. 1996 До питання про заселення південних схилів Карпат східними слов‘янами (на прикладі Закарпатськоï області Украïни): Początki sąsiedztwa. Pogranicze etniczne polsko-rtisko-słowackie w średniowieczu. Materiały z konferencji — Rzeszów 9-11 V 1995, M. Parczewski , S. Czopek (red.), Rzeszów, 233-241. Ковалев А. 2015 Первые упоминания о городах Закарпатья в Descriptio Europae Orientalis: Colloqia Russica, series I, 5, Rus‘ and Central Europe From the 11th to the 14th Century, V. Nagirnyy, A. Mesiarkin (eds.), Krakow-Bratislava, 249-256. Коваленя А., Левко О. (ред.) 2012 Археологическое наследие Беларуси, Минск. Коваль І. 2017 Печатка київського митрополита Кирила (1225–1233) з Галича: Галич. Збірник наукових праць, 2., М. Волощук (ред.), Івано-Франківськ, 10-15. Коваль І. М., Миронюк І. Ф. 2015 Сучасна археологія княжого Галича і Галицької землі, Івано-Франківськ. Коваль В.Ю. 2010 Керамика Востока на Руси. Конец IX–XVII век, Москва. Козак В. И., Ратич А. А. 1975 Разведка в районе Дрогобыча, AO 1974, 294. Козачок О. 2017 Проблема сусідства Галицького князівства та Візантії у середині – другій половині ХІІ століття, Дрогобицький краєзнавчий збірник, 19-20, 64-79. Козицький А. 2014 Leopolis militans. Нариси війсковой історії Львова XIII-XVIII ст., Львів. Козлов В. 2015 Население степного междуречья Дуная и Днестра конца VIII – начала XI веков н. э., Казань-Санкт-Петербург-Кишинев. Козубовський Г. 2009 Обрізані празькі гроші в монетному обігу України, Спеціальні історичні дисципліни: питання теорії та методики, 16, 190-198. 2012 Дані нумізматики про торгівельні шляхи в Україні в середині XІV ст., Археологія, 3, 75-82. 2014 Про Белзьке князівство Юрія Наримунтовича (1352—1377), Археологія, 3, 57-66. 2015 Про Буго-Прип‘ятський шлях у середині ХІV ст., Історико-географічні дослідження в Україні, 13, 50-63. 2016 Про грошовий обіг на галицько-волинських землях у першій половині XIV ст., Український історичний журнал, 1/2016, 38-49. Козубська O. 2007 Львівська легенда княгині Констанції, Княжа доба: історія і культура, 1, 100-105. Козюба B. 2010 До питання про нову каталогізацію слов‘яно-руських городищ VIII—XIII ст., розташованих на теренах України, Археологія і давня історія України, 1, 292-298. 2015 Спорные вопросы исторической топографии древнерусского Берестья, Tyragetia, IX, 275-286. 2016 Садиба Х–ХІІІ ст. (за матеріалами південноруських земель). Дисертація на здобуття наукового ступеня кандидата історичних наук, Київ, dostęp: www.academia.edu Колосок Б. В. 1976a Icторико-топографічні умови виникнення Луцька, Археологія, 20, 51-59. 1976b Луцький Верхній та Окольний замки: Дослідження з слов‘яно-руської археології, Київ, 217-228. Коновалова И. Г., Перхавко В. Б. 2000 Древняя Русь и Нижнее Подунавье, Москва. Конопля В. 1988 Исследования в Ивано-Франковской области, AO 1986, 287-289. 1999 Дописемна історія Львова, Наукові записки ЛІМ, 8, 138-155. Конопля В., Довгань П., Стеблій Н. 2010 Пам‘ятки доісторичного часу Буська та його околиць, Вісник Інституту археології ЛНУ, 5, 93-134. Конопля В., Оприск В. 2012 Розвідкові роботи в басейні Стиру, Волино-Подільські археологічні студії, 3, 10-21. Кордуба М. 1906 Молдавсько-польська границя на Покутю до смерти Стефана Великого: Науковий збірник присвячений професорові Михайлові Грушевському учениками й прихильниками з нагоди його десятилітньої наукової праці в Галичині (1894-1904), 158-184. 1925 Західне пограниче Галицької Держави між Карпатами та долішним Сяном, ЗНТШ, 138-140, 159-245. 1928 Де лежав старовинний город Хмелів?: Ювілейний збірник на пошану академика Михайла Сергієвича Грушевського з нагоди шістьдесятої річниці життя та сорокових роковин наукової діяльности, I, Київ, 153-155. Корзухина Г. Ф. 1954 Русские клады IX-XIII вв., Москва-Ленинград. Корзухина Г. Ф., Пескова А. А. 2003 Древнерусские энколпионы: Нагрудные кресты-рекварии XI–XIII вв. Санкт-Петербург. Коробушкина Т. Н. 2004 Среднее Побужье в IX-XIII вв., Восточная Европа в древности и средневековье: Доклады международной научной конференции посвященной 75-летию профессора Э. М. Загорульского и 30-летию кафедры археологии и спец. ист. дисциплин БГУ, Минск, 16 янв. 2004 г., А. А. Егорейченко (ред.), Минск, 28-36. Корчинський О. М. 1984 Исследования на Львовщине, AO, 1982, 279. 1986 Исследования древнерусских городищ на Львовщине, AO 1984, 250-251. 1998 Нові дані про великі городища у Верхньому Подністров‘ї: Галич і Галицька земля. Збірник наукових праць , П. П. Толочко, В. Д. Баран (ред.), Київ-Галич, 78–82. 2007 Зудеч (короткій підсумок археологічних досліджень), Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 11, 264-280. 2008 Ранньосередньовічне місто на Верхньому Дністрі, Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 12, 267–282. 2009a До питання про типологію оборонних укріплень городищ Верхнього Подністов‘я VIII – початку XIV ст.: Фортеця - збірник заповідника «Тустань» на пошану Михайла Рожко, Львів, 239-250. 2009b Середньовічні городища на околицях сіл Которини, Старе Село, Цвітова, Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 13, 234-254. 2011 Про печери та печерні комплекси в місті Миколаєві на Львівщині та в його околицях, Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 15, 232–256. Корчинский О. М., Петeгирич В. М. 1986 Исследования летописного Бужска, AO 1984, 251-252. 1987 Исследования летописного Городка, АО 1985, 348. 1988 Изучение древнерусских городищ в Прикарпатье, АО 1986, 289–290. Корчинський О. М., Шишак В. І. 1989 Звіт про підсумки археологічних досліджень на території Верхнього Подніпров‘я у 1989 році: Інститут суспільних наук АН УРСР, Відділ археології, Львів. Котовіч П., Миська Р., Поясник Н. 2016 Середньовічні та ранньомодерні елементи спорядження вершника та кінської збруї з фортеці Тустань: Пам‗ятки Тустані в контексті освоєння Карпат у доісторичну добу та в середньовіччі; проблеми їх збереження та використання : матеріали ІІІ Міжнародної наукової конференції, 7—8 квітня 2016 р., Львів; Урич, Р.Г. Миська (ред.), Львів, 16-17. Котляр M. Ф. 1964 Грошовий ринок Галицької Русі другої половини XIV-першої чверті XV ст.: Історичні джерела та їх використання, І. Л. Бутич, І. П. Крип’якевич, Ф. П. Шевченко (ред.), 1, Киïв, 179-193. 1971 Грошовий обіг на території України доби феодалізму, Київ. 1981 Нариси історії обігу і лічби монет на Україні XIV – XVIII ст., Киïв. 1985 Формирование территории и возникновение городов Галицко-Волынской Руси IX-XIII веков, Киев. 1998 Галицько-Волинська Русь, Київ. 2006 Стратегия обороны галицкими и волынскими князьями государственных рубежей в XII в., Византийский Временник, 65 (90), 73-93. 2008 Мобільність княжого двору в Південніц Русі, Україна в Центрально-Східній Європі, 8, 35-52. 2013 Удельная раздробленность Руси, Киев. Кочкін І., Мацкевий Л., Ткачук Т., Томенчук Б. 2003 Підсумки роботи Галицької археологічної експедиції Прикарпатського університету імені Василя Стефаника у 2002–2003 рр., Галичина, 9, 24-31. Кравченко B. 2018 Документи кінця ХVІ – початку ХVІІ століть до історії волинського містечка Литовежа і його замку, Український археографічний щорічник, 21/22, z. 24/25, 653-697. Крип’якевич І. 1911 З історії м. Підгородя, Записки Наукового товариства імені Шевченка, 103, 191-200. 1926 Середневічні монастирі в Галичині. Спроба катальогу, Наукові записки ЧСВВ, ІІ,70-104. 1938 Княжий Самбір і Самбірська волость, Літопис Бойківщини, 10, 26-32. 1984 Галицько-Волинське князівство, Київ, źródło: http://litopys.org.ua/krypgvol/krypgv.htm 1990 Деякі літописні назви з Галичини, Записки Наукового товариства імені Шевченка, ССХХІI. Праці Історико-філософської секції, Львів, 313-315. Куза А. В. 1989 Малые города Древней Руси, Москва. 1996 Древнерусские городища X–XIII вв. Свод археологических памятников, Москва. Куницкий В. А. 1985, Предметы художественной пластыки из Белгорода-Днестровского: Земли Южной Руси в IX-XIV вв., П. П. Толочко (ред.), Киев, 124-126. Купчинський О. 2007 Літописні географічні назви „Микулин‖ і „Рожне поле‖ та їх історична територія у XI-XIII століттях: Confraternitas. Ювілейний збірник на пошану Ярослава Ісаєвича, Львів 2006-2007, 82-89. Купша М. 2011 Луцьке княжіння в 1170-1300 роках, Старий Луцьк, 18-51. Кураш P., Слободян B., Чорновол I. 2003 Каталог пам'яток історії та культури Яворівського району Львівської області, Дрогобицький краєзнавчий збірник, VII, 562-598. Кучера M. П. 1955 Раскопки городища Плиснеск, КСИА, 4, 16-17. 1960 Гончарные клейма из раскопок древнего Плеснеска, КСИА, 10, 118-123. 1962 Древній Пліснеськ, Археологічні пам'ятки УРСР, 12, 3–56. 1965 Середньовічне городище біля с. Сокільці на Південному Бузі, Археологія, 19, 201-214. 1969 Про одну групу середньовічної кераміки на території УРСР: Слов'яно-руські старожитності, В. І. Бідзіля (ред.), Київ, 174-181. 1999 Слов‘яно-руські городища VIII-XIII ст. між Саном і Сіверським Дінцем, Київ. Кучера M. П., Горишний П. А. 1978 Раскопки Староушицкого городища, AO 1977, 345. Кучинко М. (Кучінко М. , Kuczynko M.) 1970 Літописні міста Посання за археологічними даними, Український історичний журнал, 12, 78-83. 1974 Исследования в Луцке, AO 1973, 297-298. 1975 Исследования в черновицкой и волынской областях, AO 1974, 311-312. 1976 Раскопки древнего Владимира-Волынского, AO 1975, 349-350. 1976a Давньоруське населення Побужжя і Посання у світлі археологічних джерел, Український історичний журнал, 7, 106-112. 1978 Средневековые города Побужья в свете летописных и археологических источников, Советское славяноведение, 4, 22-30. 1988 Исследования в Луцком замке, АO 1986, 303-304. 1994 Про два давньоруські селища в Луцьку: Велика Волинь: минуле й сучасне. Mатеріали міжнародної наукової краєзнавчої конференції, жовт. 1994 р., М. М. Дарманський (pед.), Хмельницький-Ізяслав-Шепетівка, 453-455. 2001 Проблема етноплеменних і адмініствативних меж Волинської землі кінця X – середини XIV ст.: Галичина та Волинь у добу середньовіччя. До 800-річчя з дня народження Данила Галицького, Я. Ісаєвич (ред.), Львів, 191-198. 2002a Межі Волинської землі кінця X – середини XIV ст. у світлі археологічних, писемних та тоопонімічних джерел, Археологія, 1, 66-71. 2002b Чорторийськ: Минуле і сучасне Волині й Полісся: край на межі тисячоліть. Матеріали Х наук. іст.-краєзн. конф., яка відбулася у Старому Чорторийську, Маневичах, Четвертні та Нововолинську в 2000-2002 рр. : присвяч. 1000-річчю Четвертні, 900-річчю Старого Чорторийська, 800-річчю Волинсько-Галицької держави, 725-річчю першої літописної згадки про Полісся, 400-річчю від часу народж. Адама Киселя і 50-річчю Нововолинська, Луцьк, 51. 2004 Z historii badań średniowiecznych zamków Włodzimierza Wołyńskiego, Zamojsko-Wołyńskie Zeszyty Muzealne, 2, 61-73. 2005 Житлові та господарські будівлі середмістя Луцька в XI-XVI ст.: Минуле і сучасне Волині й Полісся: народне мистецтво і духовність. Mатеріали Другої Волин. обл. наук.-етнографіч. конф., 12-13 трав. 2005 р., Луцьк, 14-16. 2006 Середньовічні міста Волинського Полісся як оборонні та адміністративні центри регіону: Середньовічні і ранньомодерні оборонні споруди Волині. Збірник наукових праць, В.Собчук (ред.), Кременець, 7-16. 2007 До питання про оборонні укріплення середньовічного Луцька: Минуле і сучасне Волині та Полісся. Луцька міська громада: історія, традиції, люди : матеріали XXVI Волин. обл. наук. іст.-краєзн. конф., присвяч. 16-й річниці Незалежності України, 510-ій річниці надання м. Луцьку Магдебурського права і 390-ій річниці створення Луцького православного братства, м. Луцьк, 9-10 листоп. 2007 р., Луцьк, 29-32. 2009 Історія населення Західної Волині, Холмщини і Підляшшя, Луцьк. 2011 Міста і городища Луцької землі княжої доби у світлі археології: Україна: культурна спадщина, національна свідомість, державність. Actes testantibus: ювілейний зб. на пошану Леонтія Войтовича, Львів 2011, 20, 414-421. 2017 Археологічні рятівні розкопки на другому Любомльському городищі: Минуле і сучасне Волині та Полісся. Любомль та Любомльщина в українській та європейській історії. Матеріали Міжнародної історико-краєзнавчої конференції, 24 - 25 жовтня 2017 року, м. Любомль. Науковий збірник, 63, Г.Бондаренко, О. Остапюк, А.Силюк (ред.), Луцьк, 177-182. Кучинко М. М., Златогорський О. Є. 2010 Пам'ятки археології Луцького району Волинської області, Луцьк. Кучинко М., Кучинко З. 2007 Давні та середньовічні скарби Волині, Луцьк. Кучинко М. М., Матиюк Н. Г. 1976 Работы на Волыни, AO 1976, 350. Лазурко О. 2016 Нові матеріали до проблеми історичної топографії літописного Белза: Пам‗ятки Тустані в контексті освоєння Карпат у доісторичну добу та в середньовіччі; проблеми їх збереження та використання: матеріали ІІІ Міжнародної наукової конференції, 7—8 квітня 2016 р., Львів; Урич, Р.Г. Миська (ред.), Львів, 44-45. Лазурко О., Шніцар М. 2017 Матеріали княжої доби в історичній частині Львова, Княжа доба, XI, 15-22. Липко C. A. 1971 Де був давній Болохов?, Український історичний журнал, 4, 98-104. 1973 Археологічна розвідка давньоруського міста Болохова, Археологія, 12, 93-98. Лукомський Ю. 2009 Архітектурно-археологічні дослідження пам‘яток монументального будівництва княжого Галича XII-XIII ст: Фортеця. Збірник заповідника „Тустань‖: на пошану Михайла Рожка, Львів, 416-431. 2012 Нові археологічні дослідження Лаврівського монастиря у 2009 році: Фортеця. збірник заповідника ―Тустань‖, Львів, 2, 404-426. Лукомський Ю., Петрик В. 2001 Нові матеріали до відтворення елементів містобудівельної структури Галича XII-XIII ст.: Галичина та Волинь у добу середньовіччя. До 800-річчя дня народження Данила Галицького, Я. Ісаєвич (ред.), Львів, 166-182. Лысенко П. Ф. 1970 Раскопки древнего Берестья, AO 1969, 310-311. 1972 Раскопки древнего Берестья, AO 1971, 406-407. 1974a Исследования Брестского отряда, AO 1973, 375. 1974b Города Туровской земли, Минск. 1975 Исследования Брестского отряда, AO 1974, 390. 1976 Исследования Брестского отряда, AO 1975, 422. 1985 Берестье, Минск. 2007 Открытие Берестья, изд. 2, Минск. Ляска В. 2008 Розвиток поселенської структури Равського Розточчя в IX–XIII ст., АДЛУ, 11, 75-94. 2009 Ранньосередньовічні пам‘ятки Розточчя в світлі краєзнавчих та археологічних дослілжень (XIX - 30-ті роки XX ст.), Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 13, 336–346. 2012a ―МЬСТИСЛАВЪ…ДАЕТЬ ГОРОДЪ. ВСЕВОЛОЖЬ БОӔРОМЬ. И СЕЛА РОЗДАВАЕТЬ…‖: Всеволожська волость у княжу добу, АДЛУ, 16, 183-218. 2012b Підгорайська волость: спроба історико-архітектурної реконструкції територіальної організації Грядового Побужжя у княжу добу, АДЛУ, 14-15, 107-151. 2013a «…земля Божия и твоя и городи твои…»: Всеволожская волость князя Владимира Васильковича (историко-археологическое исследование), Rossica Antiqua, 1, 3-54. 2013b Districtus podhorayensis: до проблеми територіальної організації Галицько-Волинського порубіжжя у XIII–XIV століттях, Княжа доба: історія і культура, 7, 109-136. 2014 ―Чи Домамири, чи Домажири‖: повертаючись до дискусії про літописьну печеру 1242 р., Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 18, 150–163. 2015 Лиса гора на Голих горах (причинок до топонімічного ландшафту галицько-волинського пограниччя в добу Романовичів), Княжа доба: історія і культура, 9, 217-226. 2016 Від племінного союзу докнязівського уділу: Бужеська волость у середньовіччі, ВЛУ, Серія історична, 52, 11-52. 2017 (Без)люднi поля мiж Львовом та Белзом у XIII столiттi, Княжа доба, XI, 75-93. 2018 Ландшафт кордону: літописна дихотомія «гора-поле» на галицько-волинському пограниччі, Пліснеські старожитності, 3, 60-85. Ляска В., Миська Р., Погоральський Я. 2016 Городище Фійна I на Розточчі, Львівський археологічний вісник, 3, 69-75. Ляска В., Филипчук А., Шелеп В. 2019 Лінія захисту № 4 Пліснеського городища (дослідження та гіпотетична реконструкція), Княжа доба, XIII, 25-38. Майоров А. В. 2003 Проблема основания Галича в современной историографии, Україна в Центрально-Східній Європі, 3, 253-262. 2004 О времени и обстоятельствах основания Галича: историография спорних и нерешенных проблем: До джерел. Збірник наукових праць на пошану Олега Купчинського з нагоди його 70-річчя, I, Київ-Львів, 688-711. 2011 Печать Евфросинии Галицкой из Новгорода, Древняя Русь. Вопросы медиевистики, 2 (44), 5-25. 2012 Монголо-татары в Галицко-Волынской Руси (рос.), Русин, 4, 56-72. 2013 Последний рубеж западного похода Батыя и карпато-дунайские земли, Русин, 2 (32), 6-18. 2015 Завоевание Батыем Южной Руси: к интерпретации одного известия Рашид ад-Дина, Studia Slavica et Balcanica Petropolitana, 2, Июль-Декабрь., 169-181. Макаров Н. А. 2003 Русь в XIII веке: характер культурних изменений: Русь в XIII веке. Древности тѐмного времени, Н. А. Макаров, А. В. Чернецов (ред.), Москва, 5-11. Малевская М. В. 1969 К вопросу о керамике Галицкой земли XII-XIII вв., КСИА АН СССР, 120, 3-14. 1971 К вопросу о локальных вариантах керамики западнорусских земель XII-XIII вв., КСИИМК, 125, 27-34. 1984 Архитектурно-археологические исследования на Волыни, АО 1982, 291. 1986 Архитектурно-археологические исследования в Луцком замке, AO 1984, 267-268. 1988 Исследования в Луцком замке и в с. Зимно, АО 1986, 305-307. 2005 Керамика западнорусских городов Х-ХШ вв., Труды ИИМК РАН., XVII, Санкт-Петербург. Малевская М. В., Иоаннисян О. М., Могитич И. Р., Бучко Р. В. 1978 Исследования памятников архитектуры в Львове и Львовской области, АО 1977, 352-353. Малевская М. В., Кос A. И., Рожко М. Ф., Шолохова Е. В. 1979 Архитектурно-археологические исследования в Львове и Львовской области, AO 1978, 360-362. Малевская М. В., Раппопорт П. А. 1978 Декоративные керамические плитки древнего Галича, Slovenska archeologia, 24, 87-97. Малевская М. В., Раппопорт П. А., Тимощук Б. А. 1968 Раскопки Ленковецкого поселения, AO 1967, 242. Малевская М. В., Шолохова Е. В. 1976 Раскопки архитектурных памятников в Любомле и Владимире-Волынском, AO 1975, 354-355. Мальченко О. 1996 Типологія замкових та міських фортифікаційних систем на південно-східному українському порубіжжі (кінець ХІV — середина ХVІІ ст.), Наукові записки Інституту української археографії та джерелознавства ім. М.С. Грушевського, 1, 5-23. Манігда О. В. 2016 Село галицької та волинської земель (археологічна карта X-XIII ст.), Київ. Маркевич О. 1969 Значення печаток міст для дослідження міської геральдики: Історичні джерела та їх використання, 4, І. Л. Бутич, Ф. П. Шевченко (ред.), Київ, 246-254. Мартынюк А. 2018 Некоторые наблюдения по поводу условий и механизма появления феномена „Русская земля в узком смысле слова‖: Colloquia Russica, series II, 4, Середньовічна Русь: проблеми термінології, В. Нагірний, М. Волощук (ред.), Івано-Франківськ – Краків, 149-156. Масан О. 1993 Шипинська земля: передісторія, устрій та статус, Вісник Центру буковинства, 1, 24-35. 2007 Цецинська держава (з історії давньої чернівецької околиці), Буковинський журнал, 1, 47-59. Масан О., Возний І. 2000 Де лежав середньовічний «город» Хмелів, Археологічні студії, 99-112. Масан О., Мисько Ю. 2009 Етапи будівництва хотинського замку у світлі нових археологічних джерел, Питання стародавньої та середньовічної історії, археології і етнології: Збірник наукових праць, Чернівецький національний університет імені Юрія Федьковича, кафедра етнології, античної та середньовічної історії, 2 (28), 9-20. Матвеев В. 2017 Галицкие рельефные плитки: европейский контекст, Актуальные проблемы теории и истории искусства, 7, Санкт-Петербург, 384-397. Мацкевий Л. Г. 1996 Дослідження Львівської обласної експедиції у 1995 році, MSROA, XVII, 315-318. Мацкевий Л., Козак В. 2010 Старожитності Дрогобицького передгір'я, Львів-Дрогобич. Мацюк О. 2005 Замки і фортеці Західної України (історичні мандрівки), Львів. Маярчак С. П. 2003a Галицько-Волинська фортеця Каліус, МАҐ1СТЕРІУМ. Вип. 11. АРХЕОЛОГІЧНІ СТУДІЇ, 71-75. 2003b Літописний Каліус: Археологія Тернопільщини, Д. Н. Козак (ред.), Тернопіль, 167-172. 2003c Каліус: літописний центр Пониззя: Проблеми історії та археології України. Збірник матеріалів Міжнародної наукової конференції до 100-річчя ХІІ Археологічного з‘їзду в м. Харкові 25-26 жовтня 2002 року, С. І. Посохов (ред.), Харків, 97-101. 2004a Літописна Ушиця, Питання стародавньої та середньовічної історії, археології й етнології: Збірник наукових праць / Чернівецький національний університет імені Юрія Федьковича, кафедра етнології, античної та середньовічної історії, 2 (18), 177-182. 2004b Калюс: село на дні моря (нарис історії), Київ. 2006a Літописні Бакота і Пониззя, Краєзнавство 1-4, 169 -176. 2006b Давньоруські культові пам‘ятки Лівобережжя Середнього Подністров‘я: Кобуд-Костянтинів-Старокостянтинів: історія, археологія, культура, архітектура. Науковий збірник «Велика Волинь»: Праці Житомирського науково-краєзнавчого товариства дослідніків Волині, 34, О. І. Журко (ред.), Старокостянтинів, 211-220. 2009a Літописьні Бакота і Пониззя у Середьому Подністров‘ї, Археологія, 2, 23-33. 2009b Літописна фортеця Ушиця у Середньому Подністов‘ї: Воєнна історія Поділля та Буковини. Науковий збірник (Матеріали Всеукраїнської наукової військово- історичної конференції 25-26 листопада 2009 р. м. Кам‘янець-Подільський, В. Карпов, Л. Бажннов, І. Колєснік (ред.), Кам’янець-Подільський, 45-49. 2009c Icторія вівчення давньоруського минулого лівобережжя Середнього Подністров‘я (у межах Хмельниччини), АДЛУ, 12, 262-285. 2010 Бакотський монастир у світлі археологічних досліджень: Історія релігій в Україні: науковий щорічник, О. Киричук, М. Омельчук, І. Орлевич (ред.), Кн. І, Львів, 592-595. 2011 Про деяки графічні історичні реконструкції Кам‘янець-Подільського замку: Археологія & Фортифікація Середнього Подністров‘я Всеукраїнська науково-практична конференція на честь 10-річчя створення відділу старожитностей Кам‘янець-Подільського державного історичного музею-заповідника, В. С. Травінський (ред.), Камянець-Подільський, 117-118. 2012a До питання про зв‘язок літописних повідомлень про Каменец під 1228 та 1240 рр. Із Кам‘янцем на Поділлі: Археологія & Фортифікація Середнього Подністровя. Збірник матеріалів Всеукраїнської науково-практичної конферениії, В. С. Травінський (ред.), Кам’янець-Полільський, 85-87. 2012b Лівобережжя Середнього Подністров‘я у ІХ-ХІІІ ст. (за даними історико-археологічних досліджень), Київ. 2016 Бакотський скельний монастир, Стародавній Меджибіж в історико-культурній спадщині України: науковий вісник з проблем регіональної історії та пам’яткознавства (Науковий вісник «Межибіж»), 1, 79–83. 2018 Історико-культурний розвиток Середньодністровського Лівобережжя у ІХ-ХІІІ ст. і формування Пониззя, Хмельницький. Медведев А. Ф. 1966 Ручное метательное оружие (лук и стрелы, самострел) VIII-XIV вв., Москва. Мельник М. 1995 До проблеми переносу міста Рогатина: Рогатинська земля: історія та сучасність. Матеріали I наукової конференції. Рогатин, 24—25 березня 1995 р., т. 1, Львів-Рогатин, 80-83. Мельник Р. І. 2011 Берестяні грамоти ХІІ століття, Архіви України, 5, 191-195. Мельничук O. 1998 Пізньосередньовічна археологія Крилоса: Галич і Галицька земля. Збірник наукових прац, Київ-Галич, 144-147. 2013 Археологічні дослідження на подолі княжого Галича, Вісник Інституту археології ЛНУ, 8, 187-202. Миська Р. 2005 Історія досліджень пам‘яток княжого періоду межиріччі Стрипи та Збруча, АДЛУ, 8, 303-310. 2005a Княжа Теребовля (історіографічний огляд), Археологія, 1, 92-95. 2006 Теребовельська земля XI-XII ст. (історичний огляд), Археологія, 3, 53-59. 2008 Долітописний Теребовль, Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 12, 292-303. 2009 До питання локалізації літописьного Моклекова, Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 13, 255-262. 2010 Літописьний Теребовль у світлі археологічних джерел, Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 14, 313-323. 2011 Теребовельська земля в ХІ–ХІІІ ст. (за археологічними джерелами), Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 15, 186-209. 2012 Нові дані до історії наскельної фортеці ‖Тустань‖, Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 16, 331-343. 2013a Середньовічні шляхи в українських Карпатах (стан та перспективи дослідження), АДЛУ, 17, 45-59. 2013b Звенигород на Дністрі: історіографічний міф чи літописне місто, Княжа доба, VII, 59-68. 2015 Літописні пункти Галицької землі (за писемними та археологічними джерелами), АДЛУ, 19, 105-117. 2016 Нові знахідки „боярських‖ перснів: Пам‗ятки Тустані в контексті освоєння Карпат у доісторичну добу та в середньовіччі; проблеми їх збереження та використання: матеріали ІІІ Міжнародної наукової конференції, 7—8 квітня 2016 р., Львів; Урич, Р. Г. Миська (ред.), Львів, 67-70. Миська Р., Погоральський Я. 2006 Археологічні дослідження у теребовлі, АДЛУ, 9, 249-268. 2010 Дослідження городищ поблизу села Біле на Чортківщині, Археологія і давня історія України, 2, 211-218. Мисько Ю. 2011 Археологічні дослідження Хотинської фортеці у 2011 році: «Археологія & Фортифікація Середнього Подністров‘я». Збірник матеріалів Всеукраїнської науково-практичної конференції на честь 10-річчя створення відділу старожитностей Кам‘янецьПодільського державного історичного музею-заповідника, В. С. Травінський (ред.), Кам’янець-Подільський, 52-54. 2012 Археологічні дослідження Привратного двору Хотинського замку у 2012 р.: «Археологія & Фортифікація Середнього Подністров‘я». Збірник матеріалів ІІ Всеукраїнської науково-практичної конференції, В. С. Травінський (ред.), Кам’янецьПодільський, 108-109. Мисько Ю., Масан О. 2009 Етапи будивництва Хотинського замку у світлі нових археологічних джерел, Питання стародавньої та середньовічної історії, археології й етнології, 2, 9-20. Мисько Ю. В., Пивоваров С. В. 2010 Дослідження на території замку Хотинської фортеці, AДУ 2009, 290-291. Михайлина Л. 2007 Слов'яни VIII-X ст. між Дніпром і Карпатами, Київ. Михайловський В. М. 2009 Правління Коріатовичів на Поділлі (1340-ві – 1394 рр.): соціальна структура князівського оточення, Український історичний журнал, 5, 34-47. 2013 Спитко з Мельштина — володар Західного Поділля в 1395–1399 рр.: Україна в Центрально-Східній Європі, В. Смолій (ред.), 12-13, Київ, 210-223. Михальчишин І. 1993 Список пам'яток стародавньої історії Львівської області, Львів. Мицько І. 2011 Давній унівський пом'яник: Actes testantibus. Ювілейний збірник на пошану Леонтія Войтовича (Україна: культурна спадщина, національна свідомість, державність. Збірник наукових праць), M. Литвин (ред.), 20, Львів, 479-95. Могитич I. Р. 1998 Дослідження церкві св. Пантелеймона у літописному Галичі: Галич і Галицька земля. Збірник наукових праць, П. П. Толочко, В. Д. Баран (ред.), Київ-Галич, 86-90. 2001 Старовинні церкви України VII-XIV ст., Dzieje Podkarpacia, V, Krosno, 301-328. Могитич I. Р., Могитич Р. І. 1990 Особливості техніки мурування і архітектурних форм Галицько-Волинського зодчества (X-XIV ст.), Археологія, 4, 56-68. 1998 Захисні рубежі Великого Галича: Галич і Галицька земля. Збірник наукових прац, Київ-Галич, 90-94. Могитич И. Р., Ратич А. А. 1972 Исследования в древнем Звенигороде на Белке, AO 1971, 389. 1973 Работы в летописном Звенигороде на Белке и в Карпатах, AO 1972, 313-314. Моця Б. 2013 Охорона кордонів в Україні в другій половині XIII-XVI ст., Наукові записки, 20, Серія: Історичні науки: Синьоводська битва 1362 року в контексті історії Східної Європи, 201-209. Моця О. (Моця A.) 1979 Населення Поросся давньоруського часу за даними некрополів, Археологія, 30, 27-37. 2000 Замки Київської Русі як соціальний тип поселень, Україна в Центрально-Східній Європі: Студії з історії ХІ–ХVIII століть, 1, В. А. Смолій (ред.), Київ, 22-37. 2005 Південні межі Галицького князівства в контексті вивчення південноруського прикордоння: Україна в Центрально-Східній Європі: З найдавніших часів до кінця ХVIII ст., 5, В. А. Смолій (ред.), Київ,132-142. 2009 "Русь", "Мала Русь", "Україна" в післямонгольські та козацькі часи, Київ. 2010 Регион Днестра и Дуная в конце – начале тысячелетия нашей эры: взгляд со стороны Киевской Руси, Археологічні Студії, 4, 170-179. 2017a Литовсько-польська доба в археології України, Археологія, 1, 45-57. 2017b Золотоординські «темні» віки на землях південної Русі: історичноархеологічний контекст, Археологія, 2, 24-37. Моця О., Рафальський О. 2014 Битва на Синіх водах і її місце в середньовічній історі Європи, Наукові записки, 20, Серія: Історичні науки: Синьоводська битва 1362 року в контексті історії Східної Європи, 3-9. Мусин А. 2000 Христианские древности XI–XIV вв. (проблема развития и региональные особенности): Русь в XIII веке: континуитет или разрыв традиций , Н. А. Макаров, А. В. Чернецов (ред.), Москва. 2016 Перстни с изображением птицы в ГалицкоВолынской земле XIV в.: к вопросу о происхождении и интерпретации: Пам‗ятки Тустані в контексті освоєння Карпат у доісторичну добу та в середньовіччі; проблеми їх збереження та використання: матеріали ІІІ Міжнародної наукової конференції, 7-8 квітня 2016 р., Львів; Урич, Р. Г. Миська (ред.), Львів, 70-74. 2017a Находки латинских и «болгарских» имитаций византийских монет на Волыни и проблемы денежного обращения XIII – начала XIV вв. в Восточной Европе: Минуле і сучасне Волині та Полісся. Любомль та Любомльщина в українській та європейській історії. Матеріали Міжнародної історико-краєзнавчої конференції, присвяченої 730-ій річниці з часу першої відомої писемної згадки про м. Любомль та 810-ій річниці з часу писемної згадки про літописне м. Угровськ, 24 - 25 жовтня 2017 року, м. Любомль, 63, Г. Бондаренко et al. (ред.), Луцьк, 281-292. 2017b Колокол святого Юра 6849 года: между Львовом, Плоцком, Петербургом и Трембовлей, Княжа доба, XI, 95-119. Назар І. І., Войтович Н. І., Войтович М. 2012 Дослідження у м. Львові по вул. Краківська, 6-12, АДУ 2011, 295-297. Наумов Е. П. 1974 К истории летописного «Списка русских городов дальних и ближних»: Летописи и хроники. Сборник статей 1973 г., Москва, 150-163. Нерознак В. П. 1983 Названия древнерусских городов, Москва. Нестерова Т. 2010 Об этапах формирования архитектуры хотинского замка, Питання стародавньої та середньовічної археології й етнології, 2 (30), Чернівці, 91-109. Нечитайло П. О. 2006 Погляд на початки християнської архітектури України (до концепції О. А. Пламеницької), Археологія, 3, 87-94. Нікітенко М. М. (Никитенко М. М.) 1987 Исследования в Хмельницкой области, AO 1985, 378-380. 1994 До питання про літописний Ізяславль: нові археологічні дані: „Велика Волинь: минуле і сучасне", міжнародна наукова краєзнавча конференція (1994 ; Хмельницький). Матеріали міжнародної наукової краєзнавчої конференції "Велика Волинь: минуле і сучасне", жовтень 1994 р., М. М. Дарманський (ред.), Хмельницький-Ізяслав-Шепетівка, 237-239. Никитенко М. М., Авагян А. Б. 1988 Древнерусское городище в г. Изяславле Хмельницкой области, AO 1986, 316. Никитенко М. М., Осадчий Е. И., Полегайлов А. Г. 1985 Древнерусское жилище в г. Изяслав Хмельницкой области, СА, 270-274. Никольченко Ю. 2010 Літописна Муравиця у контексті розвитку міст південно-західної Русі (X-XII ст.): Декоративно-прикладне мистецтво Рівненщини, В. Г. Виткалов (ред.), Рівне, 116-128. Никольченко Ю. М., Киян Э. Ф. 1973 Работы Ровенского краеведческого музея, AO 1972, 318-319. Никольченко Ю. М., Киян Э. Ф., Олифер О. М. 1974 Раскопки Ровенской области, AO 1973, 320. Никольченко Ю. М., Пономарѐва Т. А., Зимина Л. М., Гордиенко Н. М. 1976 Раскопки городища Дорогобуж, AO 1975, 371-373. Толочко П. (ред.) 1981 Новое в археологии Киева, П. Толочко (ред.). Носов К. С. 2003 Русские крепости и осадная техника ХІІІ – ХVІІ вв., Москва. 2010 Терминология оборонительного зодчества на Руси в XI–XVII вв., Москва. Огуй О. Д. 2009 Історія обігу грошових одиниць та їх найменувань на Буковині. Молдавський період, 1, 1370-1475, Чернівці. Однороженко O. 2009 Руські королівські, господарські та князівські печатки XIII – XVI ст., Monumenta Rutheniae Heraldica, II, Харків. Олійник О. 1994 Містобудівний розвиток західних земель України: між Сходом та Заходом, Архітектурна спадщина України, 1: Маловивчені проблеми історії архітектури та містобудування, В. Тимофієнкo (ред.), Київ, 58–61. Омельчук Б. А. 2010a Неіснуючі дерев‘яні замки 17 ст. у Бродах, Стрию і Яворові: Фортифікаційні особливості та озброєння: Науковий вісник Національного лісотехнічного університету України, вип. 20.10, Львів, 335-345. 2010b Деревина та камінь в оборонному будівництві Старосамбірського підгір'я у XIII-XVI ст., Науковий вісник НЛТУ Українию Збірник науково-технічних праць, 20/2, 80-87. Онищук Я. 2008 Археологічні пам‘ятки Бродівського району Львівської області (за матеріалами Бродівського історико-краєзнавчого музею, АДЛУ, 172-194. Оногда О. В. 2007 До питання про своєрідну групу кераміки післямонгольського часу, Магістеріум. Археологічні студії, 27, 70-74. 2011 До проблеми вивчення полив‘яного посуду другої половини ХІІІ – початку ХVІ ст. (за матеріалами розкопок у Києві), Нові дослідження пам’яток козацької доби в Україні, 20, Z. 1, 63-66. 2015 До питання про термін «пізнє середньовіччя» в археологічній періодизації: розвиток керамічного виробництва як індикатор зміни епох: Церква — наука — суспільство: питання взаємодії. Матеріали Тринадцятої Міжнардноï науковоï конференції (27–29 травня 2015 р.), Л. Михайлина (ред.), Киïв, 28-30. Оногда О.В., Балакін С.А. 2010 Про одну групу київської пізньосередньовічної кераміки, Археологія, 1, 91-96. Оприск В. 1996 До історії Самбора княжої доби: Матеріали історико-народознавчої конференції ―Минуле і сучасне Бойківщини‖, Самбір, 6 березня 1996 року, Львів, 22–23. 1999 Княжий Самбір: Галицько-Волинська держава (матеріали і дослідження), Львів, 26-30. Остапюк О. 2013 Городища на території Любомльського і Шацького районів: Минуле і сучасне Волині та Полісся: Шацьке поозер'я у світовій та українській історії: матеріали XLV міжнародної наукової історично-краєзнавчої конференції, Луцьк, 53–57. 2015 Некрополі м. Любомль: Минуле і сучасне Волині та Полісся. Некрополі краю. Науковий збірник, 56, Матеріали LVI Волинської обласної наукової історико- краєзнавчої конференції, 25 листопада 2015 року, м. Луцьк, Г. Бондаренко, А. Силюк (ред.), Луцьк, 47-53. Остапюк О., Захарченко P. 2015 З історії с. Яревище Старовижівського району: Минуле і сучасне Волині та Полісся. Некрополі краю. Науковий збірник, 56, Матеріали LVI Волинської обласної наукової історико-краєзнавчої конференції, 25 листопада 2015 року, м. Луцьк, Г. Бондаренко, А. Силюк (ред.), Луцьк, 192-196. Островский М. И. 1964 Разведки в тернопольской и ровенской облстях, СА, 4, 224-225. Островский М. И., Равлова К. В., Раппопорт П. А. 1969 Раскопки в Данилове, AO 1969, 337. Охріменко Г., Маркус І., Стременюк Т., Матейчук О. 2015 Археологічні пам'ятки Турійського району Волинської області: Минуле і сучасне Волині та Полісся. Некрополі краю. Науковий збірник, 56, Матеріали LVI Волинської обласної наукової історико-краєзнавчої конференції, 25 листопада 2015 року, м. Луцьк, Г. Бондаренко, А. Силюк (ред.), Луцьк, 196-201. Очерки.... Очерки по археологии Белоруссии, ч. 1, В. Ф. Исаенко, А. Г. Митрофанов, Г. В. Штыхов (ред.), Минск 1970. Очерки по археологии Белоруссии, ч. 2, Г. В. Штыхов, Л. Д. Поболь (ред.), Минск 1972. Павлив Д. Ю., Петегирич В. М. 1988 Исследования сокальской экспедиции, AO 1986, 323-324. Паламарчук С. В. 1999 Буджацькі татари як історичне поняття, Записки Історического Факультета, 9, 72-77. 2000 Тюрки Буджака в эпоху позднего средневековья: Степи Европы в эпоху средневековья: Збірник наукових праць,1, Донецьк, 360-367. Панишко С. Д. 1997 До проблеми локалізації давньоруського Угровська, Київська старовина, 5, 168-177. 1998 Дослідження літописного Каменя: Минуле і сучасне Волині: літописні міста і середньовічна культура. Матеріали VІІІ Волинської обласної історико-краєзнавчої конференції 27–29 листопада 1995 року, Луцьк, 63–65. 2001a Ратенське князівство, Київська старовина, 5, 140-147. 2001b Післямонгольська Волинь, Науковий вісник ВДУ ім. Лесі Українки, 10, 80-89. 2004 Природні чинники в історії Волині, Волинський музей: історія і сучасність. Науковий збірник, Луцьк, 358-359. 2006 Археологічні дослідження давньорусбкого Каменя: Минуле і сучасне Волині та Полісся. Камінь-Каширський в історії Волині та України. Науковий збірник, 20, Луцьк, 14-19. 2009 Чинники формування території Волинської землі до середини XIV століття, Науковий вісник Волинського національного університету імені Лесі Українки, 22, 58-64. 2011a Стіжкові городища Волині, Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 15, 329–337. 2011b Мурований замок Казимира Великого у Володимирі, Старий Луцьк, 7, 323-327. 2012 Городища «motte and bailey» як перші лицарські двори Волині, Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині,16, 205-215. 2013 Про локалізацію дитинця давньоруського Володимира, Археологія і давня історія України, 11, 114-126. 2014a Найдавніші лицарські двори Волині, Наукові записки. Серія: Історичні науки, 20: Синьоводська битва 1362 року в контексті історії Східної Європи, Кіровоград: РВВ КДПУ ім. В. Винниченка, 209-217. 2014b Спроба реконструкції зовнішнього вигляду пізньосередньовічних укріплень "motte and bailey‖ на Волині за їх зовнішніми морфологічними ознаками, Вісник Національного університету "Львівська політехніка". Держава та армія, 784, 256-262. źródło: Lviv Polytechnic National University Institutional Repository http://ena.lp.edu.ua. 2014c Укреплення типу „motte and bailey‖ на території Ратенського клину, Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej, 12, z. 6, 131-146. 2016 Матеріали до класифікації пізньосередньовічних укріплень традиції «Motte» на волині, Археологія і давня історія України, 4 (21), 2016, 61-70. 2018 Човницький археологічний комплекс давньоруського часу, Наукові записки Національного заповідника ―Замки Тернопілля‖, Ю. Макар et al. (ред.), Збараж, 115-118. Панишко С. Д., Златогорський О. Є., Вашета М. П. 2013 Дослідження на городищі «Вали» у м. Володимирі-Волинському, АДУ 2012, 136. Панишко С. Д., Златогорський О. Є., Верба Т. В. 2014 Дослідження на городищі «Вали», АДУ 2013, 104-105. 2015 Дослідження на городищі «Вали» у м. Володимирі-Волинському, АДУ 2014, 31-32. Панишко С., Панишко Г. 1997 Роль Полісся у формуванні Волинської землі в давньоруський час: Полісся: етнікос, традиції, культура, Луцьк, 17-27. Панова Т. 2004 Царство смерти. Погребальный обряд средневековой Руси XI-XVI веков, Москва. Папа І. 2012 Жидачівське князівство і Гедиміновичі: спірні питання історії: Фортеця. Збірник заповідника ―Тустань‖, Кн 2, Львів, 177-184. Паршин І. 2015 Кордони Галицько-Волинської держави на початку XIV ст. (за «Книгою знань про всі королівства»), Науковий вісник Східноєвропейського національного університету ім. Лесі Українки. Серія: історичні науки, 13 (338), 3-10. 2018 Клімат і погода Галицько-Волинської держави у писемній традиції XIII–XV століть, Княжа доба, XII, 111-120. Пастернак Я. Пастернак Я. 1937 Галицька катедра у Крилосі (Тимчасове звідомлення з розкопів у 1936-1937 р.), Записки Наукового товариства імені Шевченка, 154, I-XXI. 1948 Літописний город Пліснеськ і проблема варягів у Галичині, Науковий збірник Українського Вільного Університету, 5, Мюнхен, 140–151. 1978 Мої зустрічі зі старовиною (Закінчення), Український історик, Нью-Йорк- Торонто-Мюнхен, № 4, 63-82. 1998 Старий Галич. Археологічно-історичні досліди у 1850-1943 рр., Івано-Франківськ. Пашкевич Б. (Paszkiewicz B.) 2012 Белзькі монети князя Юрія Наримунтовича, Львівські Нумізматичні Записки, 8-9, 2011-2012, 12-17. 2014 Monety bełskie księcia Jerzego Narymuntowicza, Biuletyn Numizmatyczny, 2 (374), 91-100. Пашуто В. 1950 Очерки по истории Галицко-Волынской Руси, Москва. 1959 Образование Литовского государства, Москва. Пелещишин К. 1994 Оборонні укріплення середньовічного Львова (XIII-XV ст.), Наукові записки ЛІМ, 1/2, 64-75. Пелещишин М. А. 1993 Нові відомості про літописне урочище «Ворота» на Яворівщині, ВЛУ, 29, 3-6. 1996 Яворівщина: нариси з історії та археології, Львів, 93-117. 1997 Археологічні дослідження Львівського університету в 80-х – першій половині 90-х рр., Вісник Львівського університету. Серія історична, 32, 8–22. 1998a До питання про взаємостосунки Галича з містами Розточчя в першій половині XIII ст.: Галич і Галицька земля. Збірник наукових праць, П. П. Толочко, В. Д. Баран (ред.), Київ-Галич, 112-114. 1998b З історії Галича XIII ст. (за літописними даними і археологічними матерілами з Розточчя): Галич і Галицька земля в державотворчих процесах України (матеріали Міжнародної ювілейної наукової конференції), Івано-Франківськ-Галич, 12-16. Пелещишин М. А., Касюхнич В., Рудий В. 1993 Розкопки літописного урочища ―Ворота‖ на Яворівщині, Studia archaeologica, 1, 72-73. Пелещишин М. А., Чайка Р. М. 1998 З історії літописного Пліснеська (за матеріалами розкопок 1980 року): Броди і Брідщина, кн. 2, Б. Зробок (ред.), Броди, 105-112. Пескова А. А. 1985 Раскопки древнерусских памятников на Волыни, AO 1983, 341. 1986 Раскопки древнерусской церкви в г. Владимире-Волынском, AO 1984, 291. Петегирич В. М. (Petehyrycz W.) 1975 Раскопки в древнем Белзе, AO 1974, 337-338. 1983 Пам‘ятки часу навали золотоординців на Галицьку землю, Археологія, 42, 47-51. 1984 Раскопки в детинце древнего Белза, AO 1982, 316. 1986 Сооружения древнего Белзa, AO 1984, 291-192. 1995 Bełz i Busk: próba rekonstrukcji struktury socjotopograficznej w X-XIV w., KHKM, 43, 67-73. 2001 Початки Белза і Буська та формування їх соціально-топографічної структури у X-XIV ст.: Галичина та Волинь у добу середньовіччя. До 800-зіччя з дня народження Данила Галиццького, Львів, 199-209. 2008 Княжий Любомль, Наукові записки Національного університету ―Острозька академія‖: Історичні науки, 10, 2008, 42-47. Петрик В. 2003 Архітектурно-прросторова організація стольних городів Галицькоï землі XI-XIII століть. Дисертація на здобуття наукового ступеня кандилата архітектури, Львів. Петрик В., Петрик А. 2009 Дрогобицька жупа (солеварня) в світлі історичрих та архітектурно-археологічних досліджень, Фортеця - збірник заповідника «Тустань» на пошану Михайла Рожко, Львів, 475-489. Петришин Г. П. 2006 «Карта Ф. фон Мига» (1779-1782) як джерело до містознавства Галичини, Львів. Пєняк С. І. 1980 Ранньослов‘янське і давньоруське населення Закарпаття VI-XIII ст., Київ. Пєняк С. І., Пєняк П. С. 2013 Археологія Закарпаття: історія дослідження, Ужгород. Пивоваров C. 1996 Нумізматичні пам‘ятки середньовіччя на територіï Північноï Буковини, Питання стародавньої та середньовічної історії, археології й етнології, 1, 11-20. 1997 Про походження хотинського скарбу брактеатів, Питання стародавньої та середньовічної археології й етнології, 4, 13-19. 2000 Літописний Василів у Середньому Подністров‘ї: Середньовічна Європа: погляд з кінця XX ст., Я. Д. Ісаєвич (ред.), Чернівці, 216-221. 2000a Давньоруський Кучелмин і питання його локалізації: Наукові записки з української історії. Збірник наукових статей, Переяслав-Хмельницький, 11, 23-34. 2000b Нові матеріали до історії стародавнього Цецина: Буковина - мій рідний край. Матеріали ІІІ історико-краєзнавчої конференції, Чернівці, 20-22. 2002 Плав давньорусского літопису і проблема його локалізації, Питання стародавньої та середньовічної археології й етнології, 2,110-120. 2004 Літописні поселення Буковинського Подністров‘я, Наукові праці Камянець-Подільського державного університету. Iсторичні науки, 12, 75-87. 2005 Нові дослідження літописного Василева, Наукові праці Кам’янець-Подіьського державного університету, 14, 135-148. 2006 Ленковецьке городище (середньовічне місто Черн чи Прут?), Питання стародавньої та середньовічної археології й етнології, 1 (21), 7-15. 2007 Археологічні матеріали XIV ст. З пам‘яток межиріччя Верхнього Пруту та Середнього Дністра, Suceava XXXI-XXXIII (2004-2005-2006-2007), 103-126. 2009 Археологічні матеріали про етнічну ситуацію та суспільно-політичний розвиток земель Буковини в другій половині V–X ст., Науковий вісник Волинського національного університету імені Лесі Українки, 13, 48-55. 2010 Городище другої половини XIV ст. в с. Зелена Липа на Буковині, Археологія і давня історія України, 1, 365-370. Пивоваров C., Ільків M., Калініченко B. 2017 Нові знахідки з давньоруського городища першої половини ХІІІ ст. в Чорнівці (роботи 2017 р.), Матеріали наукової конференції. ХV Несторівські студії ―Новітні дослідження джерел з середньовічної історії України (XI-XIV ст.), Київ. Пивоваров С. В., Мисько Ю. В., Михайлина Л. П., Ильків М. В. 2012 Дослідження Хотинськой фортеці, АДУ 2011, 478. Підставка Р. 2010 Язловець – ключ Поділля, Відлуння віків, 2 (13). 2012 До питання витоків мурованого оборонного будівницьтва Середнього Подністров‘я: Язловець: Археологія&Фортифікація Середнього Подністров‘я. II Всеукраїнська науково-практична конференція Кам‘янець-Подільського державного історичного музею-заповідника, В. С. Травінський (ред.), Кам’янець-Подільський, 148-152. 2016 Болохівська земля і Збараж: історикогеографічні та генеалогічні аспекти дослідження: Стародавній Меджибіж в історикокультурній спадщині України: науковий вісник з проблем регіональної історії та пам‘яткознавства (Науковий вісник «Межибіж»), 1, А. А.Мельник (ред.), Хмельницький, 284-287. Підставка Р., Сивий М. 2017a Проблематика і стан досліджень замку в Скалі-Подільській: Україна–Європа–Світ. Міжнародний збірник наукових праць. Серія: Історія, міжнародні відносини, 20, Тернопіль, 277-295. 2017b Замок Скалі-Подільській. Ретроспектива і сучасність, Пам'ятки України, 3(43), 41-51. Плавінскі М. 2013 Узбраенне беларуськіх земляў X-XIII стагоддзяў, Мінск. Пламеницька Є. М. 1969 Про час заснування Кам‘янець-Подільського замку-фортеці: Слов‘яно-руські старожитності, В. Бізділя (ред.), Київ, 124-144. 1972 Дослідження Кам‘янець-Подільського замку в 1969 році, Археологічні дослідження на Україні в 1969 р., 298-303. 1975 Дослідження Камянець-Подільського замку, Археологія, 16, 14-37. Пламеницька Є., Пламеницька О. 1996 Дослідження і реставрація архітектурної спадщини Кам‘янця-Подільського, З історії української реставрації (Додаток до щорічника Українознавство), 122–134. Пламеницька О. 1994 Початок мурованого оборонного будівницьтва на Поділлі, Архітектурна спадщина України, 1, 39-57. 2002 Результати досліджень походження урбаністичної культури і фортифікацій України в період траянових війн: Conferenza Internazionale Umanesimo Latino in Ucraina, Львів, Будинок Вчених - 8 червня 2002, Львів, 59-68. 2010 До питання про розвиток мурованих фортифікацій Західної України IX-XIII ст., Українська Академія Мистецьтва. Дослідницькі та науково-методичні праці, 17, 208-217. 2012 Castrum Camenecensis. Фортеця Кам‘янець, Кам’янець-Подільський. 2015 Крепость Каменец in statu nascendi, Arta , XXIV, 1, Arte Vizuale. Serie nouă, M. Şlapac (red.), Chișinău, 26-25. Погоральський Я. 2005 Пам‘ятки доби Київської Русі у дослідженнях археологів Львівського університету, АДЛУ, 8, 133-150. 2012 До локалізації двох літописних пунктів XII-XIII ст. на території перемишльської земли, Дрогобицький Краєзнавчий Збірник, 16, 32-39. Погоральський Я., Миська Р., Ляска В. 2013 Верхньодністерське Підгір‘я у X-XIV ст.: Przemyśl i ziemia przemyska w strefie wpływów ruskich X- połowa XIV w., V. Nagirnyy, T. Pudłocki (red.), Kraków 2013, 11-32. Погорілець О., Саввов P. 2004 Монета подільського князя Костянтина, Нумізматика і Фалеристика, 3, źródło: chtyvo.org.ua, dostęp: 19.02.2019 2005 Карбування монети на Поділлі в другій половині ХІV ст.: Грошовий обіг і банківська справа в Украïні: минуле та сучасність (тези доповіді), Львів, 145-153. 2007 Про нові знахідки монет Подільського князівства, Нумізматика і Фалеристика, 4, źródło: chtyvo.org.ua, dostęp: 19.02.2019 Позивай Т. Д. 2010 Проблеми вивчення пам‘яток Золотої Орди в Україні, Археологія і давнья історія України, 1, 273-277. Подосинов А. В. 1978 О принципах построения и месте создания «Списка русских городов дальних и ближних»: Восточная Европа в древности и средневековье, Л. В. Черепнин (ред.), Москва, 40-48, źródło: http://www.litopys.org.ua/rizne/spysok/spys03.htm. Полевой Л. Л. 1965 Археологические материалы к истории Молдавии XIV в., CA, 3, 66-80. 1969 Городское гончарство Пруто-Днестровья в XIV в., Кишинев. 1979 Очерки исторической географии Молдавии XIII—XV вв., Кишинев. 1985 Раннефеодальная Молдавия, Кишинев. Пословська А. 2016 Археологічні джерела у дослідженнях мурованих замків Волині, Гілея: науковий вісник,109, 47-50. Природа... 1973 Природа Івано-Франківської області, К. І. Геренчук (ред.), Львів. 1975 Природа Волинської області, К. І. Геренчук (ред.), Львів. 1976 Природа Ровенської області, К. І. Геренчук (ред.), Львів. 1978 Природа Чернівецької області, К. І. Геренчук (ред.), Львів. 1979 Природа Тернопільської області, К. І. Геренчук (ред.), Львів. 1980 Природа Хмельницької області, К. І. Геренчук (ред.), Львів. 1981 Природа Львівської області, К. І. Геренчук (ред.), Львів. Присельков М. Д., Фасмер М. Р. 1916 Отрывки Б. Н. Бенешевича по истории русской церкви XIV века, Известия Отделения русского языка и словесности Императорской Академии наук, 21, 48-70. Приходнюк О.М. 1998 Пеньковская культура (Культурноархеологический аспект исследования), Воронеж. Пришляк В. 2001 Середньовічні шляхі Галицько-Волинських земель в епоху Романовічів: Галичина та Волинь у добу середньовіччя. До 800-річчя з дня народження Данила Галицького, Я. Ісаєвич (ред.), Львів, 221-228. Прищепа Б. 1983 Исследования древнерусских памятников на Ровенщине, AO 1982, 320-321. 1992 Дослідження літописного Дорогобужа, АДУ 1991, 101-103. 1994 Дослідження літописного Дорогобужа, АДУ 1993, 113-115. 1996a Етапи розвитку Дорогобужа в часи. Київської Русі, Наукові записки РОКМ, 1, 20-27. 1996b Літописний Дорогобуж в період Київської Русі. До історії заселення Західної Волині в Х–ХІІІ століттях, Рівне. 2002 Археологічні дослідження середньовічних міст Погориння у 70–80-х роках ХХ ст., Історія міст і сіл Великої Волині. Науковий збірник «Велика Волинь», Т. 25 (Частина 1), Житомир, 215–220. 2005 Етапи територіального розвитку Волині, Наукові записки РОКМ, 3, 115-123. 2006 Слов‘яно-руські фортеці IX-XIII ст. у Погорині, Вісник національного університету ―Львівська політехніка‖, 571, 105-112. 2007 Городища волинян Погоринні в часи становлення дерави Київська Русь: Слов’янський вісник, вип. 6, Рівне, 4-14. 2008 Матеріали до реконструкції історичної топографії Острога доби середньовіччя: Архітектурна спадщина Волині. Збірник наукових праць, В. А. Гурин (ред.), Рівне, 23-28. 2009 Розвиток Пересопниці за княжої доби, Наукові записки Національного університету «Острозька академія»: Історичні науки, 14, 2009, 86–97. 2010a Нові археологічні дослідження міст Волині: Актуальні проблеми вітчизняної та всесвіої історії. Збірник наукових праць, Наукові записки Рівненського державного гуманітарного університету 19, źródło: www.istvolyn.info, 15.07.2015. 2010b Підсумки археологічних досліджень літописних міст Волині у 2004–2009 рр., Наукові записки РОКМ, 8, 251-257. 2011 Дорогобуж на Горині у X - XIII ст., Рівне. 2012a Основні результати археологічних досліджень влинських міст епохі Київської Русі у 1991-2010 рр., Вісник Маріупольского державного університету, серія: історія, політологія, 4-5, 45-58. 2012b Археологічні дослідження садиб епохи Київської Русі на посаді княжої Пересопниці, Волино-Подільські археологічні студії, 3, 2012a, 61-75. 2013 Проблема локалізації Пересопницького монастиря Різдва Пресвятої Богородиці в світлі писемних та археологічних джерел, Наукові записки РОКМ, XI, 162-170. 2014 Археологічна колекція слов‘яно-руського часу з розкопок Є. М. Пламеницької на Замковій Горі у Кременці: Міста Давньої Русі. Збірка наукових праць пам‘яті А. В. Кузи, П. П. Толочко (ред.), Київ, 302-309. 2016a Погоринські міста в Х-ХІІІ ст., Рівне. 2016b Фортеця в м. Кременці на Замковій горі за княжої доби: Пам‗ятки Тустані в контексті освоєння Карпат у доісторичну добу та в середньовіччі; проблеми їх збереження та використання: матеріали ІІІ Міжнародної наукової конференції, 7—8 квітня 2016 р., Львів; Урич, Р. Г. Миська (ред.), Львів, 46-48. 2016c Археологічні дослідження Острога доби князів Острозьких, Археологія, 2, 110-118. Прищепа Б. А., Войтюк О. П. 2014 Роботи в Пересопниці на уроч. Баранівка, АДУ 2013, 229-230. Прищепа Б. А., Войтюк О. П., Чекурков В. С. 2011 Пересопницький археологічний комплекс, Наукові записки РОКМ, ч. 1, 140-147. 2018 Розкопки в урочищі Пастівник у Пересопниці, АДУ 2016, 223-225. Прищепа Б. А., Нікольченко Ю. М. 2001 Муравицьке гоородище, Маріуполь. Прищепа Б., Прищепа О. 2008 Історичне краєзнавство Волині, Рівне. Прищепа Б. А., Ткач В. В. 2003 Солв‘яно-руські городища IX-XIII ст. В басейні Ікви: Археологія Тернопільщини, В. Д. Баран, М. А. Филипчук (ред.), Тернопіль, 181-187. 2016 Літописний Дубен і його сільська округа в Х—ХІІІ ст., Археологія і давня історія України, 4 (21), 43-51. Прищепа Б. А., Ткач В. В., Чекурков В. С. 2006 Oxоронні розкопки в центральній частині м. Дубна Рівненської області, АДУ 2004-2005, 315-318. 2008 Продовження досліджень середньовічного м. Дубна, АДУ 2006-2007, 282-284. Прищепа Б. А., Харковець Ю. І. 2013 Роботи на ділянці М. В. Федоришина у с. Пересопниця, АДУ 2012, 306-307. Прищепа Б. А., Чекурков В С. 2006 Перші археологічні розкопки в Корці: АДУ 2004-2005, Київ-Запоріжжя, 318-320. Пшеничний Ю. 2012 Розвідки в м. Дубно Рівненської обл., АДУ 2011, 413-414. 2013 Археологічні дослідження в м. Дубно, АДУ 2012, 308-309. 2016 Історична топографія Дубна і його округи в X-XVIII ст. Дисертація на здобуття наукового ступеня кандидата історичних наук, Луцк. 2017 Дубенський замок. Матеріали до характеристики добастіонного періоду: Дубенський науковий вісник Зб. наук. Праць, 1 : матеріали науково-теоретичної конференції, присвяченої 525-й річниці Дубенського замку і 100-річчю від дня народження І. Д. Лозовʼюка, Л. Кічатий (ред.), Рівне, 29-43. Пшеничний Ю., Харковець Ю. 2016 Дослідження городища-замчища у Дубні, АДУ 2015, 168-170. Рабій Ю. Є. 1999 Княжий город Самбір, Львів–Самбір. Раппопорт П. А. 1952 Волынские башни, Материалы и исследования по археологии древнерусских городов, 31, т. 2, 205-223. 1954 Холм, СА, 20, 313-323. 1955 Города Болоховской земли, Краткие Сообщения АН СССР, ИИМК, 57, 52-59. 1956 Очерки по истории русского военного зодчества X-XIII вв.: Материалы и исследования по археологии СССР (МИА); Материалы и исследования по археологии Древнерусских городов, 52, Н. Н. Воронин (ред.), Москва- Ленинград. 1961 Очерки по истории военного зодчества Северо-Восточной и Северо-Западной Руси X-XV вв., Материалы и исследования по археологии СССР (МИА), 105, Н. Н. Воронин (ред.), Ленинград. 1965a Древние русские крепости, Москва. 1965b К вопросу о Плеснеске, CA, 4, 92-96. 1967 Военное зодчество западнорусских земель X-XIV вв., Материалы и исследования по археологии СССР (МИА), 140, Н. Н. Воронин (ред.), Ленинград. 1976 Раскопки церкви «Старая Кафедра» во Владимире-Волинском, AO 1975, 384-385. 1975 Древнерусское жилище, Археология СССР, Свод археологических источников, Вып. Е1-32, Ленинград. 1977 «Старая кафедра» в окрестностях Владимира-Волынского, СА, 4, 253-266. 1982 Русская архитектура Х-XIII вв.: Каталог памятников, Археология СССР. Свод археологических источников, Вып. Е1-47, Ленинград. 1994 Строительнoе производство Древней Руси ( X-XIII вв.), Санкт-Петербург. Раппопорт П. А., Малевская M. B. 1963 Обследование городищ Прикарпатья и Закарпатья на территории Советского Союза (итоги работ 1962 года), AAC, 5, 61-76. Ратич O. O. (Ратич А. А.) 1955 Археологічна розвідка на Верхньому Дністрі, АП УРСР, 5, 158-164. 1957a Древньоруські археологічні пам'ятки на території західних областей УРСР, Київ. 1957b Раскопки на Замковой горе во Львове в 1955 г., КСИА, 7, 109-110. 1962 Результати досліджень древнеруського городища Замчиська в м. Судова Вишня, Львівської області, в 1957-1959 рр., Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 4, 106-119. 1963 Звіт про дослідження в с. Перемиль Волинської області в 1963 р., skan maszynopisu udostępniony dzięki uprzejmości M. Fylypčuka. 1964 До питання про розташування і оборонні споруди древньоруських городів Південно-Західної Русі, Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 5, 115-129, źródło: http://istvolyn.info 1965 Исследования городища в с. Переми.ь на Волыни в 1963-1964: Материалы сессии, посвященной итогам археологических и этнографическх исследований 1964 года в СССР, Баку 1965, 140-141. 1966 Городища в селах Добростани і Страдч на Львівщині, Археологія, 20, 1966, 227-229. 1967 Раскопки в Звенигороде на Белке, AO 1966, 247. 1969 Раскопки в Звенигороде на Белке, AO 1968, 334. 1970 Новые данные о Звенигороде на Белке, AO 1969, 290. 1973 Літописний Звенигород, Археологія, 12, 87-94. 1974 Разведка по р. Опор, AO 1973, 333. Ратич A. A., Шеломенцев-Терский В. С. 1972 Особые печи в древнем Звенигороде на Белке, AO 1971, 388. 1974 О работах Звенигородской экспедиции, AO 1973, 333-334. Рибчинський Н. 2018 Соціальна структура населення городищ Украïнського Прикарпаття кінця ІХ – першоï половини ХІІІ ст. (rękopis pracy magisterskiej obronionej na Państwowym Uniwersytecie im. I. Franko we Lwowie). Рибчинський Н. О., Брик Я. Р., Филипчук А. М. 2016 Дослідження лінії захисту №1 Плінеського городища у 2015 р.: Науковий семінар Пліснеський археологічний комплекс: стан та перспективи дослідження (Львів, 15 квітня 2016). Тези доповідей, А. М. Филипчук, В. М. Шелеп (red.), Львів, 23-24. Рибчинський Н. О., Брик M., Филипчук А. М. et al. 2017 Короткі підсумки досліджень Пліснеського археологічного комплексу у 2017 році, Пліснеські старожитності, 2, С. Павлюк (ред.), Львів, 251. Рідуш Б. 2000a Печерні монастирі Подністров‘я: Подністров‘я: проблеми дослідження та датування: «Середньовічна Європа: погляд з к.20 ст.»: матеріали наукової конференції, 16-18 березня 2000 р., Я. Д. Ісаєвич et al. (ред.), Чернівці, 46-51. 2000b Непортівський (Галицький) печерний монастир: стан та перспективи дослідження, Питання стародавньої та середньовічної історії, археології й етнології, 1, 108-127. 2008 Бакотсько-Комарівський білатеральний скельно-пнчерний комплекс, Археологічні Студії, 3, 223-240. 2016 Проблема датування печер Тустані: Пам‗ятки Тустані в контексті освоєння Карпат у доісторичну добу та в середньовіччі; проблеми їх збереження та використання: матеріали ІІІ Міжнародної наукової конференції, 7—8 квітня 2016 р., Львів; Урич, Р. Г. Миська (ред.), Львів, 123-124. Рожко М. 1980 Исследования наскальных сооружений древнерусской крепости Тустань, AO 1979, 328-329. 1981 Раскопки на террттории древнерусской крепости Тустань, AO 1980, 306. 1984 Раскопки наскальной крепости Тустань, AO 1982, 323. 1990 Карпатські шляхи та їх оборона, Український історичний журнал, 10, 86–97. 1993 Конструктивні особливості оборонних споруд ХІІ-ХІІІ ст. Південно-Західної Русі: Старожитності Південної Русі : матер. історико-археологічного семінару "Чернігів і його округа в ІХ-ХІІІ ст.", Чернігів, 156-158. 1996 Тустань – давньоруська наскальна фортеця, Київ. 1997 Оборонно-житлові вежі в системі укріплень Галицько-Волинського князівства: Матеріали Міжнародної конференції, присвяченої 900-літтю з'їзду князів Київської Русі у Любечі, Чернігів, 150-152. 1999 Міста, дерев'яне будівництво, наскальні та оборонні споруди Карпат ІХ – XІV ст.: Етногенез та етнічна історія населення Українських Карпат. – Т. 1. Археологія та антропологія, Львів, 361-460. 2001 Оборонний Спасопреображенський монастир ХІІІ століття в с. Спас, Старосамбірщина, 1, 7-14. 2016 Архітектура та система оборони Українських Карпат у княжу добу, Львів. Рудий В. 1997 Давньоруські пам'ятки в межиріччі Віслока і Сяну, АДЛУ, 2, 95–106. 1999 Нові матеріали з історії літописного урочища ―Ворота‖: Галицько-Волинська держава (матеріали та дослідження), Львів, 43–44. 2003 Перемишльська земля (ІХ-середина ХІV ст.), Тернопіль. Рудич Т. О. 2015 Антропологічний матеріал з давньоруського могильника Зеленче, Археологія, 1, 99-108. Русанова И. П., Тимощук Б. А. 1981 Древнерусское Поднестровье. Историко-краеведческие очерки, Ужгород. 2007 Языческие святилища древних славян, изд. 2-ое, Москва. Русина О. В. 1998 Україна під татарами і Литвою, Київ. Руссев Н. Д. 1999a Молдавия в «темные века», Stratum Plus, 5, 379-407. 1999b На грани миров и эпох, Кишинев. 2009 Золотая Орда на Нижнем Дунае, Золотоордынская цивилизация, 2, 90-102. Рыбаков Б. А. 1964 Русские датированные надписи XI-XIV веков, Археология СССЗ. Свод археологических памятников, Москва. 1974 Русские карты Московии XV — начала XVI века, Москва. Саввов Р. 2012 Скарб монет XIV ст. з-під Смотрича, Львівські Нумізматичні Записки, 8-9, 49-55. Сагайдак М., Хамайко Н., Комар O. 2015 Спаський розкоп давньокиївського Подолу, Пам’ятки України: Історія та культура, 5–6, 20–31. Самойлова Т. 2007 Основні підсумки робіт на пам'ятці Тіра-Білгород і подальші перспективи дослідження, АДЛУ, 10, 120-130. Сандуляк В. 2016 Фортифікація Хотина та деревяно-земляні городища регіону кінця X – середини XV ст.: «Археологія & Фортифікація України». Збірник матеріалів VІ Міжнародної науково-практичної конференції, О.О. Заремба (ред.), Кам’янець-Подільський, 203-211. Сас П. М. 1989 Феодальные города Украины в конце XV - 60-х годах XVI в., Киев. Свешников И. К. (Свєшніков I. K.) 1976 Довідник з археології України. Львівська область, Київ. 1983 Раскопки в Звенигороде на Белке, AO 1982, 328. 1984 Работы в Звенигороде, AO 1983, 352. 1985 Раскопки пригорода летописного Звенигорода, AO 1984, 306. 1986 Раскопки в Звенигороде под Львовом, AO 1985, 408-409. 1987 Дослідження давнього Звенигорода у 1982-1983 рр., Археологія, 57, 94-101. 1988 Исследования древнерусского Звенигорода под Львовом, AO 1986, 335. Свешников И. К., Мацкевой Л. Г., Крушельницкая Л. И. et al. 1978 Исследования на Львовщине, AO 1977, 385. Свєшніков I. K., Петегирич В. М. 1978 Археологічні дослідження в с. Муравиця, Археологія, 27, 79-86. Свод памятников... Свод памятников истории и культуры Белоруссии. Брестская область, С. В. Марцелев (ред.), Минск 1990. Семянчук Г. 2009 Генезіс Беларускіх гарадоў у раннім сярэднявеччі (IX-XIII стст.): Гістарыяграфія і крыніцы па гісторыі гарадоў працысаў урбанізацыі ў Беларусі. Зборнік навуковых артыкулаў, Гродна, 10-22. Ситник О. 2012 Археологічна наука у Львові. Перша половина ХХ століття, Львів – Жешів. Сілаєв О., Назар І., Конопля В. 2018 Розвідки та дослідження на Львівщині, АДУ 2016, 139-141. Сіцінський Ю. 1994 Нариси з історичної тонографії міста Кам‘янця Подільского та його околиць, Кам’янец-Подільский. Cкочиляс І. 2009 Аспрокастрон-Білгород — кафедра Галицької митрополії у XIV ст., Ruthenica, 8, 120-137. 2010a Від давньоруських десятин до намісництв-протопопій: особливості «впорядкування» сакрального простору Галичини в княжий період (до кінця XIV століття), Вісник Львівського університету. Серія історична, 45, 55-91. 2010b Початки християнства у прикарпатському реґіоні та заснування Галицької єпархії в середині XII століття, Княжа доба: історія і культура, 3, 9-59. 2011a Галич після Галича: Пониззя (русо-влахія) у XII-XIV століттях та утворення молдавського князівства, Княжа доба: історія і культура, 5, 29-72. 2011b Галицька митрополія XIV – першої половини XV століть: особливості еклезіального, правового та суспільного статусу, Княжа доба: історія і культура, 4, 246-279. Смірнов І. О. 1999 Виникнення та утворення Буджацької орди в XVI-XVII ст., Записки Історического Факультета, 9, 33-40. Сова П. П. 1937 Прошлое Ужгорода. Исторический очерк, Ужгород. Сотникова М. П. 1995 Древнейшие русские монеты X–XI вв. Каталог и исследование, Москва. Старчук І. 1949 Розкопки на городиищі Пліснесько, АП УРСР, 1, 75-85. 1955 Розкопки на городищі Пліснесько в 1949 р., АП УРСР, 5, 32-35. Стасюк А. 2017 Вікаріат Русі Ордену Братів Менших: початкова організація 1370-1387 років, З історії західноукраїнських земель, 12-13, 10-24. Строцень Л. 2012 Археологічні дослідження замків Тернопілля, Волино-Подільські археологічні студії, 3, 192-196. Тарас В. 2006 Монастирські сади Галичини (Х – середина ХІХ ст.), Львів. 2010 Виникнення монастирського садово-паркового мистецтва Галичини, Народознавчі зошити, 1-2 (91-92), 249-255. Тарнавський М. С. 2011 Iсторія вивчення найвизначніших сакральних споруд давнього Галича, МАГIСТЕРIУМ. Археологічні Студіï, 45, 81-86. Терский-Шеломянцев В. С. (Терський В. С.) 1978a Исследования посада летописного Звенигорода, Археологія, 27, 86-93. 1978b Исследования детинца Звенигорода галицкого, СА, 1, 206-215. 1978c Косторезная мастерская на городище летописной Пересопницы, АО 1977, 402. 1979 Раскопки летописной Пересопницы, AO 1978, 424. 1981 Исследования городища летописной Пересопницы AO 1980, 322-323. 1984 Работы на городище летописной Пересопницы, AO 1982, 343-344. 1986 Новые данные о летописной Пересопницы, AO 1984, 330-331. 1987 Работы на городище летописной Пересопницы, AO 1985, 438-439. 1988 К изучению древнерусских городов Западной Волыни, AO 1986, 351-352. 1993 Розкопки городища в Пересопниці в 1991 році, АДУ 1991, 121-122. Терський B. С., Терський С. B. 1991 Нові матеріфли з розкопок літописної Пересопниці та її околиць /1987-1988/, Матеріали з археології Прикарпаття і Волині, Львів, 89-91. 1993a Про локалізацію княжої церкви у Пересопниці: Галицько-Волинська держава: передумови виникнення, історія, культура, традиції. Тези доповідей, Львів, 77-78. 1993b Монастирі княжої Пересопниці: Волинь незабутня: Тези IV регіональної науково-практичної конференції "Краєзнавчі дослідження з історії Волині: Нові підходи, форми і методи", Рівне, 15-17. Терський C. В. 1993a Розвідки в околицях княжого Луческа, АДУ 1991, 120-121. 1993b Літописний Чемерин. Підсумки археологічних досліджень 1988-1990 років, Наукові записки ЛІМ, 1, 27-41. 1994 Розвідки у Верхньому Побужжі: Археологічні дослідження на Львівщині в 1994 р., Львів, 12–13. 1996a Підсумкі археологічних досліджень дитинця та передмість городища Пересопниці на Волині, MiSROA, XVII, 305-309. 1996b Пересопниця в світлі археології, Наукові записки, 1, 28-37. 1999 Рятівні дослідження на території літописного Луческа, АВУ 1998-1999, 46-47. 2000a Багатий будинок золотоординського часу на городищі у Пересопниці, АДУ 1994-1996, 169-170. 2000b Галицько-Волинска держава та Схід (за матеріалами археологічноï збірки Лвівського історичного музею), Наукові Записки, Лвівський Історичний Музей, 9, 179-201. 2001a До проблеми датування археологічного матеріалу періоду Галицько-Волинської держави, Наукові Записки, Лвівський Історичний Музей, 10, 130-158. 2001b Олика. Історичний нарис, Літописні міста Волині, 1. 2002 Археологія доби Галицько-Волинскої держави, Львів. 2006a Луческ X-XV ст., Львів. 2006b Військова справа у Галицько-Волинській державі (археологічний aспект): Держава та армія, Вісник Національного Університету „Львівська Політехніка, 571, 8–18. 2007a Оборонний комплекс середньовічного волинського міста Перемиля, Вісник Національного університету ―Львівська політехніка‖, 584, 13-26. 2007b Новий погляд на історичну топографію Володимира-Волинського (X-XIV ст.) в світлі розкопок 1999-2000 років, Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 11, 256-263. 2007c Володимир у світлі археологічних досліджень, Княжа доба, 1, 243-270. 2008 Оборонний комплекс середньовічної Пересопниці, Вісник Національного Університету Львівська політехніка. Серія: Держава та армія, 634, 8-17. 2009a Східний кордон Волинського князівства після походу хана Батия, Науковий вісник Волинського національного університету імені Лесі Українки. Історичні науки, 22, 4-9. 2009b Археологічні дослідження міста Кременця та його околиць: Студії і матеріали з історії Волині, В. Собчук (ред.), Кременец, 25-32. 2009c Оборонні укріплення Надстублянщини – волости княжого міста Пересопниці у X–XIII ст., Вісник Національного Університету Львівська політехніка. Серія: Держава та армія, 652, 14-19. 2010a Княже місто Володимир, Львів. 2010b Оборонне будівництво у Волинському князівстві у ХІІІ – першій половині XIV ст., Військово-науковий вісник, 14, 108-119. 2011 Батиєва" дорога у XII-XIV ст.: історико-географічний коментар: Слов'янський вісник: зб. наук. праць, С. С. Троян (ред.), 11, 126-131. 2013 Забудова центрального майданчика на дитинці літописної Пересопниці (за матеріалами досліджень 1993 р.), АДЛУ, 17, 147-163. 2014a Археологія доби Галицько-Волинскої держави, Київ. 2014b Топографія храмів Княжої Пересопниці, Княжа доба: історія і культура, 8, 235-242. 2015 Середньовічні археологічні пам‘ятки у Судовій Вішні на Львівщині: історія та песпективи дослідження, Historical and Cultural Studies, 1, z. 2, 97-104, źródło: Lviv Polytechnic National University Institutional Repository http://ena.lp.edu.ua 2017 Поселенська структура-агломерацiя ранньосередньовiчного Львова: зауваження до системного вивчення, Княжа доба, XI, 9-14. 2019 Керамічні плитки для оздоблення долівок храмів у містах Волинського князівства XІ–XІV ст.: історія дослідження, Historical and cultural studies, 6, 73-79. Терський С., Маярчак С. 2014 Городища на східному кордоні Волинського князівства: дослідження та інтерпретація, Археологічні Cтудії, 5, 310-320. Терський С., Омельчук Б. А. 2016 Археологія замчищ західної України. Історія та перспективи дослідження, Historical and Cultural Studies, 3/1, 125-129. Тесленко Д. Л., Семеляк О. І. 2016 Дослідження у центрі історичного Острога, АДУ 2015, 170-171. Тимошенко Л. 2004 Проблеми історичної топографії давнього Дрогобича: До джерел. Збірник наукових праць на пошану Олега Купчинського з нагоди його 70-річчя, 1, Київ-Львів, 727-745. 2012 Найдавніший Дрогобич у світлі писемних згадок, легенд, топонімії, артефактів: Фортеця: збірник заповідника ―Тустань‖, 2, Львів, 158-170. Тимощук Б. O. (Тимощук Б. А.) 1964 Исчезнувшие города Буковины, Вопросы истории, 5, 213-217. 1968 Иссследование древнерусских памятников северной Буковины, AO 1967, 240-242. 1970 Военная крепость XIII-XIV вв. на среднем Днестре, AO 1969, 291-292. 1973 Ломачинське городище, Археологія, 9, 100-107. 1977 Середньовічний Хотин, Археологія, 22, 29 –39. 1981 Древнерусские города Северной Буковины: Древнерусские города, Москва, 116-136. 1982 Давньоруська Бyковина (X - перша половина XIV ст.), Киïв. 1988 Иссследования а Теребовле, AO 1986, 341-342. 1998 Теребовель – місто галицької землі: Галич і Галицька земля. Збірник наукових праць, П. П. Толочко, В. Д. Баран (ред.), Київ-Галич, 124-127. Тихомиров М. Н. 1952 «Список русских городов дальних и ближних», Исторические записки, 40, 214-259. 1956 Древнерусские города, Москва. 1979 «Список русских городов дальних и ближних»: Русское летописание. Москва, 83-137, 357-361. Ткач В. 2007 Дубно в Х – ХІІІ століттях – спроба історичної реконструкції, Над Іквою-рікою, Літературно-мистецько-краєзнавчий альманах, Дубно, 28-29. Толочко П. П. 1989 Древнерусский феодальный город, Киев. Толочко О., Ричка В. 2016 «Князя Болоховьции», Ruthenica, 13, 83-107. Томашевський А. П., Козюба В. К., Борисов А. В. 2013 Розвідки середньовічних памяток в околицях оз. Нобель, АДУ 2012, 315. Томенчук Б. 1978 Исследование летописного Василѐва, АО 1977, 393. 1995 Долітописний Рогатин: Рогатинська земля: історія та сучасність. Матеріали першої наукової конференції, т. 1, Рогатин- Львів, 70-74. 1998 Прицерковні кладбища княжого Галича: Галич і галицька земля. Збірник наукових праць, П. П. Толочко, В. Д. Баран (ред.), Київ-Галич, 127-132. 2004 Дерев‘яне церковне будівництво в Галицькії землі XII-XIII ст.: з історіï археологічгих досліджень, Галичина, 10, 7-16. 2005 Олешківська ротонда. Археологія дерев‘яних храмів Галицької землі XII-XIII ст., Івано-Франківськ. 2006 Археологія некрополів Галича і Галицької землі. Одержавлення. Християнізація, Івано-Франківськ. 2008 Археологія городищ Галицкої землі. Галицко-Буковинське Прикарпаття. Матеріали досліждень 1976-2006, Івано-Франківск. 2010a Фортифікація городищ України, Археологічні Студії, 4, 180-201. 2010b Фортифікація давнього Галича, Археологія і давня історія України, 1, 335-344. 2013 Чотири двори літописного Галича. Підсумки археологічних досліджень палацових комплексів (1991-2012 рр.), Археологія і давня історія України, 2, 165-177. 2016a Галич і Мала Галицька земля XII-XIII ст. Історична топографія городищ, Івано-Франківськ. 2016b Давній Галич у новітніх дослідженнях Галицької археологічної експедиції, Галич, 1, 11-34. Томенчук Б., Баран В. 2007 Археологія дерев‘яних палацових комплексів княжого Галича, Вісник Інституту археології, 2, 31-54. Томенчук Б., Мельничук O. 2017 Археологія пізньосередньовічного Галича як «церковного міста» і релігійного центру Галичини (середина XIІІ ст. – 1785 р.), Галич. Збірник наукових праць, 2, М. Волощук (ред.), Івано-Франківськ, 51-78. Томенчук Б., Филипчук М. 2001 Буківна – літописний Биковен на Дністрі. Другий археологічний шар. VIII-IX ст. ст., Івано-Франківськ. Туронак Ю. 1995 Фармаваньне сеткi рыма-каталiцкiх парафiяў у Беларусi (1387-1781), Беларускі Гістарычны Агляд, II, z. 2, 173-194. Федоров-Давыдов Г. А. 1994 Золотоордынские города Поволжья, Москва. 1998 Религия и верования в городах Золотой Орды, Исторический архив. Памятники исторической мысли, 1 , 28-39. 2001 Золотоордынские города Поволжья. Керамика, торговля, быт, Москва. Федоров Г. Б., Полевой Л. Л. 1973 Археология Румынии, Москва. Федорук А. 2010 Історичний розвиток населення межиріччя Верхнього Сірету та Середнього Дністра в період входження його до складу Київської держави, Сумська старовина, 30, 143-151. 2012a Адміністративно-урядницька політика князя Володислава Опольського в "Земли Шипинськои" (70-ті рр. XIV cт.): Питання історії України, 15, 75-80. 2012b Воєнна діяльність князя Володислава Опольского на територіï Шипинськоï землі у 1374-1377 рр.: Colloquia Russica, series I, 2, Pricipalities in Lands of Galicia and Volhynia in International Relations in the 11th-14th Centuries, V. Nagirnyy (ed.). Krakow, 121-131. 2014a Військова діяльність князя Данила Романовича в контексті мілітарного розвитку Центральної та Східної Європи ХІІІ століття, Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej, 12, 43-62. 2014b Органи влади на територіï між Верхнім Сіретом та Середні Дністром під владою аварських, больгарських і руських правітелів: Історія розвитку влади на на територіï Чернівецької області, Чернівці, 11-105. Фендуків З. 2013 Галицький замок, Івано-Франківськ. Фіголь М. П. 1998 Галицькі ротонди: Галич і галицька земля. Збірник наукових праць, Київ-Галич, 135-140. Фініковський Ю. 2015 Історико-краєзнавчі та археологічні дослідження на Любомльщині (в середині – другій половині ХХ ст.: Минуле і сучасне Волині та Полісся. Некрополі краю. Науковий збірник, 56, Матеріали LVI Волинської обласної наукової історико-краєзнавчої конференції, 25 листопада 2015 року, м. Луцьк. Г. Бондаренко, А. Силюк (ред.), Луцьк, 219-228. Филипчук А. М. 2016 Роботи у північній частині Плісненського археологічного комплексу в 2015 р,. АДУ 2015, 105. 2020 Підсумки вивчення давнього Плісненська, АДУ 2018, 118. Филипчук Г. 2014 Култтовий центр Пліснеського археологічного комплексу у структурі городища слов‘янского часу, Вісник інституту археології Львівського університету, 9, 14-24. Филипчук М. А. 1991 Роботи Гологірської госпдоговірної експедиції, Матеріали з археології Прикарпаття і Волині, Львів, 93-95. 2008 Райковецька культура в українському Прикарпатті: хронологія і періодизація, Вісник інституту археології Львівського університету, 3, 68-135. 2009 Структура Пліснеського археологічного комплексу в слов‘янський та давньоруський час, Вісник інституту археології Львівського університету, 4, 3-21. 2009 Звіт про проведення суцільних археологічних обстежень на території Перемишлянського району Львівської області у 2008 р. в рамках «пілотного проекту», Львів: Інститут археології НАН України: відділ археології ранніх слов’ян, Інститут археології ЛНУ ім. І. Франка. 2010 Попередні результати дослідження культового місця слов‘янського часу на території Пліснеського археологічного комплексу в 2009 р., Вісник інституту археології Львівського університету, 5, 135-169. 2013 Попередні результати дослідження західньої частини урочища Оленин Парк на території Пліснеського археологічного комплексу в 2012 р., Вісник інституту археології Львівського університету, 8, 147-167. 2014 Слов‘янські поселення VIII – X ст. в українському Прикарпатті, Львів. 2015 Пліснеський археологічний комплекс теорія і практика дослідження, Вісник інституту археології Львівського університету, 10, 38-64. 2016 Короткі підсумки робіт у південній частині Плісненського археологічного комплексу, АДУ 2015, 105-106. Филипчук М., Соловій Г. 2014 Поховальні пам‘ятки слов‘янского часу Пліснеського комплексу, Studia Mythologica Slavica, XVII, 37-56. Филипчук М., Филипчук А. 2013 Попередні результати дослідження лінії захисту №4 (валу №5) Пліснеського археологічного комплексу, Вісник інституту археології Львівського університету, 8, 168-186. 2015 Роботи Плісненської експедиції, АДУ 2014, 134. 2016 Оборонні лінії Пліснеського городища (на матеріалах розкопок 1990-2014 рр.): Науковий семінар Пліснеський археологічний комплекс: стан та перспективи дослідження (Львів, 15 квітня 2016). Тези доповідей, А. М. Филипчук, В. М. Шелеп (red.), Львів, 15-19. Фомина Т.Ю. 2019 Епископальная структура Руси в период монголо-татарского вторжения 1237–1240 годов (по летописным источникам), Золотоордынское обозрение, 7, 2, 254–265. Фрунчак С., Фантух А. 1998 З археологічної спадщини Раймунда Фрідріха Кайндля, Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття та Волині, 7, Постаті української археології, 90-91. Хаутала Р. 2016 От Бату до Джанибека: военные конфликты Улуса Джучи с Польшей и Венгрией (1), Золотоордынское Обозрение, 4, 2, 272-313. 2016а От Бату до Джанибека: военные конфликты Улуса Джучи с Польшей и Венгрией (2), Золотоордынское Обозрение, 4, 3, 485-528. Цинкаловський О. (Cynkałowski A.) 1961 Materiały do pradziejów Wołynia i Polesia Wołyńskiego, Warszawa. 1975 Старовинні пам'ятки Волині, Торонто. 1984 Стара Волинь і Волинське Полісся, Т. 1. Вінніпег. 1986 Стара Волинь і Волинське Полісся, Т. 2. Вінніпег. Чайка Р. 1980 Работы у с. Литовеж на Буге, AO 1979, 349-350. 1999 Нові матеріали з літописного городища Щекотин, АДУ 1998-1999, 156. Чачковський Л. 1937 Княжий Белз, Записки Наукового товариства імені Шевченка, 154, 15-31. Чачковський Л., Хмілевський Я. 1959 Княжий Галич, Чікаго. Чайка Р., Милян Т., Баран І. 2003 Археологічні розвідки та розкопки в околицях села Глинське, АОУ 2001-2002, 292. Чекурков В., Войтюк О. 2016 Археологічні джерела литовсько-польської доби за результатами розкопок Є. Пламеницької на території Кременецького замку в 1973–1975 рр.: Науковий вісник Національного музею історії України, 1, Б. К. Патриляк (ред.), Киïв, 271-275. Черкас Б. 2010 Похід хана Джанібека на Правобережну Україну 1352 р., Україна в Центрально-Східній Європі, 9–10, 13-25. 2013 Синьоводська битва 1362 р. в контексті політичної історії західних улусів Золотої Орди (Крило Мувала) під час «Великої Замятні»: Colloquia Russica. Series II, vol. 2. Vidurio Rytų Europa mūńio prie Mėlynųjų Vandenų metu, V. Nagirnyy (red.), Kaunas-Kraków, 137-149. 2014 Західні володіння Улусу Джучи: політична історія, територіально-адміністративний устрій, економіка, міста. (XIII–XIV ст.), В. А. Смолій (ред.), Київ. 2015 Західні володіння Улусу Джучи ХІІІ – XIV ст.: суспільно-політичний та економічний розвиток, Київ, źródło: http://shron1.chtyvo.org.ua/Cherkas_Borys/Zakhidni_volodinnia_Ulusu_Dzhuchy_KhIII__XIV_st_suspilno-politychnyi_ta_ekonomichnyi_rozvytok.pdf 2015a Подільське князівство і «ногаєві» татари: боротьба за Придністров‘я (1374–1380), Україна в Центрально-Східній Європі, 15, 68-72. 2017 Політична ситуація на українських землях в контексті політики Золотої Орди 1312–1322 рр., Ukraina Lithuanica, Т. 4, 16-26. Чернецов А. В. 2003 К проблеме оценки исторического значения монголо-татарского нашествия как хронологического рубежа: Русь в XIII веке. Древности тѐмного времени, Н. А. Макаров, А. В. Чернецов (ред.), Москва, 12-17. Чернецов А. В., Стрикалов И. Ю. 2003 Старая Рязань и монголо-татарское нашествие в свете новых исследований: Русь в XIII веке. Древности тѐмного времени, Н. А. Макаров, А. В. Чернецов (ред.), Москва, 18-33. Чеховський І., Рідуш Б. 2009 Урочище Монастир у Василеві: що ховається за топонімом-легендою?, Питання стародавньої та середньовічної історії, археології й етнології, 2 (26), 194-196. Чобіт Д. 2008 Броди та його округа княжих часів Русі-України X—XV ст. (Воєнно-історичне дослідження), Броди. Чорний О. 2017 Історична географія Правобережної України середини XIV століття в контексті битви на Синіх Водах, Наукові записки, 20, Серія: Історичні науки: Синьоводська битва 1362 року в контексті історії Східної Європи, 49-61. Чорноус B. O. 1991a Дослідження в околицях с. Звенигорода Пустомитівського району Львівської області, Матеріали з археології Прикарпаття і Волині, Львів, 98-101. 1991b Розвідкові роботи у Теребовлі та Микулинцях Тернопільської області, Матеріали з археології Прикарпаття і Волині, Львів 1991, 101-102. Чучко М. К. 2014 Молдавське урядування на територіï Цецинської/Чернівецької, Сучавської та Хотинської волостей: Історія розвитку влади на на територіï Чернівецької області, Чернівці, 105-188. Шабульдо Ф. М. 1987 Земли Юго-Западной Руси в составе Великого княжества Литовського : монографія, Киев. 2013 1362 m. Mėlynųjų Vandenų mūńio ńiuolaikinė mokslinė interpretacija (Синєводська битва 1362 р.у сучаснiй науковiй iнтерпретацiї), Vilnius. Шевченко Д., Нагнибіда Р. 2012 Нові археологічні матеріали за результатами архітектурно-археологічного нагляду та археологічних досліджень у 2004-2010 роках на території НІАЗ „Кам‘янец‖, Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Волині, 16, 353–366. Шніцар М. Г., Підкович А. Я., Ткач Є. С. 2016 Дослідження по вул. Лева, 2 у м. Львові, АДУ 2015, 106-107. Шніцар М. Г., Ткач Є. С. 2016 Дослідження по вул. Весела, 5 у м. Львові, АДУ 2015, 107-110. Штыхов Г. В. 1975 Города Белоруссии по летописям и раскопкам (IX - XIII в.в), Минск. 1978 Города Полоцкой земли, Минск. Штыхов Г. В., Лысенко П. Ф. 1966 Древнейшие города Белоруссии, Минск. Юрченко А. Г. 2008 Монгольская империя на Каталонском атласе 1375 г., Mongolica, 8, 50-60. Ягодинська М. 2012 Літописна Теребовля: етапи заселення, Волино-Подільські археологічні студії, 3, 76-85. 2015 Давньоруські памчтки Західного Поділля, Київ. Rękopis pracy magisterskiej, dostęp: chtyvo.org.ua Якубовська О. 2013 Топографія городищ слов‘яно-руського часу у межиріччі Стрия та бистриці: Проблеми та перспективи наук в умовах глобалізації: матеріали ІХ Всеукраїнської наукової конференції, Тернопіль. Якубовський В. 2003 Скарби Болохівської землі, Кам’янець-Подільський. 2011 Оборонний комплекс губинського давньоруського мікрорегіону у XII-XIII ст., Вісник Камянець-Подільського національного Університету імені Івана Огієнка. Історичні науки, 4, На пошану професора А. О. Копилова, 311-319. Янин В.Л. 1954 Денежно-весовые системы русского средневековья. Домонгольский период, Москва. 1970 Актовые печати древней Руси X–XV вв., I, Печати X - начала XIII в., Москва. 1998 К вопросу о дате составления обзора «А се имена всем градом русскым, далним и ближним»: Новгород и Литва: пограничные ситуации XIII-XV веков, Москва, 61-70. Янина С. А. 1977 »Новый город« (Янги-Шехр – Шехр ал-Джедид) – монетный двор Золотой Орды и его местоположение, Труды ГИМ, 49, 193-212. Słowniki, encyklopedie i leksykony: MSKDS Mały słownik kultury dawnych Słowian, L. Leciejewicz (red.), Warszawa 1988. SGKP Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. I-XV, Warszawa 1880-1902, źródło: http://dir.icm.edu.pl SSS Słownik Starożytności Słowiańskich, t. I-VIII, W. Kowalenko, G. Labuda, T. Lehr-Spławiński (red.), Wrocław-Warszawa-Kraków, 1961-1996. Wielka Historia Świata, t. 4, M. Salamon (red.), Warszawa 2005. Археалогія... Археалогія Беларусі, том 3, Средневяковы перяд (IX-XIII стст.), П. Ф. Лысенка (peд.), Мінск 2000. Археалогія і нумізматыка Беларусі. Энцыклапедыя, Мінск 1993. ДРСМЭ Древняя Русь в средневековом мире: энциклопедия, Е.А. Мельникова, В.Я. Петрухин, Москва 2014. ЕІУ Енциклопедія історії України, t. I-X, В. А. Смолій (ред.), Киïв 2003-2013. Етимологічний словник літописних географічних назв Південной Русі, О. С. Стрижак (ред.), Київ 1985. ІМіСУРСР. Івано-Фванкіська область, О. О. Чернов (ред.), Київ 1971. ІМіСУРСР. Львівська область, В. Ю. Маланчкк (ред.), Київ 1968. ІМіСУРСР. Ровенська область, А. В. Мяловицький (ред.), Київ 1973. ІМіСУРСР. Тернопільська область, С. П. Нечай (ред.), Київ 1973. ІМіСУРСР. Волинська область, І. С. Клімаш (ред.), Київ 1970. Словарь русского языка XI–XVII вв., I-XXVIII, Москва 1975-2008. Словарь древнерусского языка (XI–XIV вв.), Москва 1989- . Указатель... Указатель к восьми томам Полного собрания русских летописей, Отдел 2: Указатель географический (А–Ф), Санкт-Петербург 1907. Україна... Україна: литовська доба 1320-1569, О. Русина et al. (ред.), Київ 2008. Źródła i zasoby online: Atlas Grodzisk Wczesnośredniowiecznych z Obszaru Polski (Atlas Grodzisk): www.atlagrodzisk.pl Atlas Grodzisk Jaćwieży http://grodziskajacwiezy.pl Baza miejscowośi kresowych: http://www.kami.net.pl/kresy Biblioteki Cyfrowe (mapy, archiwalia) www.bibliotekacyfrowa.pl СРЯ XI-XVII, Москва, 1975– http://etymolog.ruslang.ru/index.php?act=xi-xvii DP «Rivnens’ka starovyna» http://dp-rs-oasu.ucoz.ru Galicia Gesher, mapy katastralne miejscowości galicyjskich: www.maps.geshergalicia.org Historyczne mapy Ukrainy http://vkraina.com/ua/ ; http://freemap.com.ua/karty-ukrainy Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa: www.kpbc.umk.pl Latopisy, inne źródła i literatura: www.litopys.org.ua Literatura archeologiczna i historyczna poświęcona grodom ruskim: www.russiancity.ru Literatura ukraińska: http://diasporiana.org.ua Literatura ukraińsko- i rosyjskojęzyczna: www.chtyvo.ua Literatura dotycząca architektury staroruskiej: www.rusarch.ru Mapa Topograficzna Galcji (1779-1783) z Archiwum Wojennego w Wiedniu (Program Wydawniczy): http://www.iaepan.vot.pl/galicja/index.html Mapire – Historical Maps Online: www.mapire.eu Mapy polskie i rosyjskie: http://polski.mapywig.org/Russian_and_Soviet_maps_PL.htm ; http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=USSR025R021 Publikacje naukowe: www.academia.edu Polona: źródła i literatura: www.polona.pl Rosyjska literatura archeologiczna: www.archeologia.ru Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu: http://www.slownik.ihpan.edu.pl/index.php Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa: www.wbc.poznan.pl Źródła i literatura: www.archive.org Перелік пам‘яток археології Волинської області, що перебувають під охороною держави станом на 01.10.2008р. https://wikimediaukraine.files.wordpress.com/2012/06/volyn-list-arch.doc. V. Tabele stanowisk V.1. Zestawienie głównych danych z katalogu: W poniższej tabeli w sposób skrótowy zestawiono podstawowe dane z cz. I i II katalogu, czyli stan badań archeologicznych znanych ze źródeł pisanych X-XIV w. grodów Rusi południowo-zachodniej, których lokalizację (choć przybliżoną), udało się ustalić. Szarymi polami wyróżniono grody, które w świetle przekazów źródłowych i danych archeologicznych funkcjonować mogły w 2. połowie XIII-1. połowie XIV w.: Miejscowość (nazwa znanej ze źródeł pisanyh miejscowości uznawanej za gród): Stanowisko (numeracja stanowisk odpowiada numeracji rekordów katalogu): Chronologia stanowisk: Podstawy datowania: Źr. Pis – źródła pisane C – ceramika Z – zabytki datujące N - numizmaty C14 – metoda radiowęglowa Dendro – metoda dendrochronologiczna TL – metoda termoluminescencyjna Uwagi na temat dziejów grodów w XIII-XIV w.: 1. Bakota 1. Bakota, stan. Skelki – dietiniec (?) XII(?)-XIII/XIV w., późne średniowiecze Źr. Pis, C Stan. Bakota już nie istnieje. Na jego terenie odkryto niewielką mogiłę zbiorową, którą datowano na poł. XIII w. W świetle źródeł Bakota pozostawała przy Romanowiczcach do 1252 r. Bakota jako „zamek‖ i klasztor znana jest także ze źródeł późnośredniowiecznych. 2. Bełz 2. Stan. Zamočok XI-XIV w. Źr. Pis, C, Z, N Nie zachowały się ani XIII-XIV-wieczne obwałowania Bełza ani ślady po zamku bełskim, odkryto jednak pozostałości późnośredniowiecznej zabudowy grodu. 3. Bielsk 3.Stan. Góra Zamkowa XII-XIII w. Źr. Pis, C, Z W świele źródeł pisanych Bielsk poważnego uszczerbku miał zaznać w 1288 r. (w świetle badań archeologicznych gród został spalony). W świetle źródeł pisanych Bielsk (jako gród i zamek) jako centrum osadnicze funkcjonował w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych. 4. Brześć 4. Stan. Brześć X(?)-XIII/XIV w. Źr. Pis, C, Z W 1241 r. gród został dotknięty najazdem mongolskim, lecz funkcjonował dalej w głąb średniowiecza. Okres późnego średniowiecza Brześcia jest stosunkowo słabo rozpoznany archeologicznie (choć na badanych odcinkach odkryto poziomy zabudowy drewnianej z XIII-XIV w. i, być może, fragment umocnień), gdyż spora część jego nawarstwień została zniszczona w XIX w. 5.Busk 5. Stan. Wielkie grodzisko 6. Stan. Małe grodzisko 7. Stan. Voljany X(?)/XI-XIII/XIV w. 2. poł. (?) XIII-XIV w. XII-XV w. Źr. Pis, C, Z C, Z C Z terenu Buska pochodzą obiekty mieszkalne datowane na XIII-XIV w., brak jednak wiadomości po późnośredniowiecznych obwałowianiach grodu. 6.Busówno 8. Busówno X, XII-XIV w. Źr. Pis, C, Z, TL, dendro, C14 Mimo datowania stanowiska do pocz. XIV w. niewiele można powiedzieć o jego strukturze w XIII-XIV w. Być może na terenie staroruskiego grodu wzniesiono gródek stożkowaty. 7.Bykowien 9. Stan. Zamčyńče X-poł. XIII w. Źr. Pis, C Brak jest informacji na temat przyczyny upadku grodu. 8.Chełm 10. Chełm 11.Chełm-Bieławin XIII-XIV w. XIII-XIV w. (?) Źr. Pis, C, Z, N, TL, C14 C W świetle źródeł pisanych założony w XIII w. Chełm nie został zdobyty przez Mongołów (choć archeolodzy odnotowali zniszczenia I i II fazy kompleksu z „Wysokiej Górki‖), mimo, iż podeszli pod niego dwukrotnie. Z terenu podgrodzia pochodzą znaleziska grocików typu mongolskiego. Gród funkcjonował nieprzerwanie w głąb XIV w. Część obwałowań grodu rozbrana została wraz z poszerzaniem przestrzeni miejskiej. 9. Czartorysk 12. Stan. Stary Czartorysk XI-XIII/XIV w. Źr. Pis, C W 2. poł. XIII w. do umocnień grodu dostawiono murowaną wieżę. 10. Czerwień 13. Stan. Zamczysko X-XIII w. Źr. Pis, C, Z, dendro Z terenu grodu pochodzą ślady najazdu mongolskiego – liczne militaria typu mongolskiego oraz szczątki kostne ofiar najazdu. Upadek Czerwienia wiązany jest z jednym z najazdów mongolskich. 11. Daniłów 14. Stan. Troica XIII w. Źr. Pis, C, Z Gród funkcjonował w XIII w. (w tym samy stuleciu rozebrano jego umocnienia). 12. Dorohobuż 15. Stan. Dorohobuņ X-poł. XIII w. Źr. Pis, C. Z Wał grodziska z XII-XII w. uległ spaleniu, na stanowisku znaleziono także grociki strzał typu mongolskiego. Na grodzie odkryto mogiłę zbiorową i skarb wiązany z horyzontem skarbów z poł. XIII w. 13. Drohiczyn 16. Stan. Góra Zamkowa XI-XIV w. (?) Źr. Pis, C, Z Stan. silnie zniszczone. Gród funkcjonował w 2. poł. XIII-XIV w., jednak był kilkukrotnie atakowany i palony przez Litwinów. 14. Dubno 17. Stan. Zamek X-XIII w., późne średniowiecze Źr. Pis, C Stan. częściowo zniszczone - teren grodu zajmuje zamek.. Nie ma informacji na temat rozwoju grodu w 2. poł. XIII-1. poł. XIV w., a z jego otoczenia pochodzi znikoma ilość zabytków z tego okresu. 15. Dźwinogród (n. Białką) 18. Stan. Zvenigorod, Zahorodyńče X/XI-XIII w. Źr. Pis, C, Z, dendro, C14 Ze stan. pochodzą ślady najazdu mongolskiego (ślady spalenizny w wale podgrodzia oraz szczątki kostne ofiar najazdu). 16. Gródek 19. Stan. Gródek XII-XIV w. Źr. Pis, C, Z Nie badano umocnień grodu. Ze stan. pochodzą materiały z XIII-XIV w. 17. Halicz 20. Stan. Kryłos 21. Stan. Góra Zamkowa 22. Stan. Panta-lejmonivs’ke 23. Stan. Spas’ke X, XI, XII-XIII, XIV w. XII-XIII w., XIV w. XII-XIII w. XII-XIII, XII-XIII w. Źr. Pis, C, Z Halicz, jako osada i centrum religijne oraz administracyjne, funkcjonował po 1241 r., lecz niewiele wiadomo o jego późnośredniowiecznych umocnieniach. 18. Jarosław 24. Stan. Wzgórze Benedyktynek XI-XIII/XIV w. Źr. Pis, C Nie zachowały się obwałowania grodu. 19. Kamieniec (Litewski) 25. Stan. Kamieniec 2. poł. XIII-XIV w. Źr. Pis, C Gródek został wzniesiony przez Włodzimierza Wasylkowicza. Najważniejszy element jego obrony stanowiła murowana wieża. 20. Krzemieniec 26. Stan. Góra Zamkowa (Bona) XIII-XIV w. Źr. Pis, C Nie zachowały się obwałowania grodu, zapewne rozebrano je w 1260 r. 21. Lubaczów 27. Stan. Zamek IX/X(?)-XIV w. Źr. Pis, C, dendro Możliwe, iż na stan. odkrtyo ślady najazdu mongolskiego (znaleziska szczątków ludzkich). 22. Luboml 28. Stan. Fosija XIII-XIV w. X w. Źr. Pis, C C Stan. słabo rozpoznane i w dużej mierze zniszczone, gród znany przede wszystkim z przekazów źródłowych. 23. Lwów 29. Stan. Wysoki Zamek XIII w. Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane i zniszczone późniejszymi przekształceniami. W świelte źródeł historycznych umocnienia grodu zostały zniesione w XIII w. 24. Łuck 30. Stan. Zamek Górny (VIII-IX?) X-XIII/XIV w. Źr. Pis, C, Z Na terenie miasta odkryto ślady pożaru z poł. XIII w. Obwałowania grodu zostały zniwelowane prawdopodobnie w 1260 r. Brak jest danych na temat ich ewentualnej odbudowy. Fragment wału izbicowego zawierającego materiały z XIII-XIV w. odkryto na przedmieściach Łucka. 25. Mielnik 31. Stan. Góra Zamkowa XII/XIII-XIV w. (?) Żr. Pis, C, C14 Wały grodziska przestały funkcjonować prawdopodobnie w 2. poł. XIII w. 26. Mikulin 32. Stan. Mikulinci XI-XIII w. (?), okres nowożytny Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane.Brak jest informacji na temat Mikulina w 2. poł. XIII-XIV w. Wzrost jego znaczenia nastąpił dopiero w XVI w. 27. Murawica 33. Stan. Murawica XII w. Żr. Pis, C Gród zniszczony w XII w. 28. Ostróg 34. Stan. Zamek Ostrogskich X-XIII w. Źr. Pis, C Na terenie grodu nie znaleziono śladów osadnictwa z 2. poł. XIII-XIV w. 29. Peremyl 35. Stan. Hora X(?)-XIV w. Źr. Pis, C, Z Nie badano umocnień grodziska, ślady jego użytkowania w późnym średniowieczu odkryto na majdanie stanowiska. 30. Peresopnica 36. Stan. Ńpichlir i in. XI-XIII/XIV w. Źr. Pis, C, Z Na terenie grodu odkryto ślady osadnictwa 2. poł. XIII-XIV w., nie dysponujemy informacjami na temat umocnień grodu w tym okresie. 31. Pleśniesk 37. Stan. Zamčysko, Ołenin Park IX-X, XII-XIII w. Źr. Pis, C, Z Ze stanowiska pochodzą znaleziska militariów mongolskich. Życie na grodzie zanikło w 2. poł. XIII w. 32. Przemyśl 38. Stan. Wzgórze Zamkowe X-XIII/XIV w. Źr. Pis, C, Z, N Brak jest danych na temat obwałowań grodu w XIII-XIV w. 33. Sanok 39. Stan. Trepcza 40. Stan. Biała Góra Stan. 41. Wzgórze Zamkowe IX-X w. (?), XI-XIII w. XIII-XIV w. (?) XIII-XIV w. Źr. Pis, C, Z, N C, Z, N C, Z, Sanok jako ośrodek grodowo-miejski przetrwał najazd mongolski, lecz osadnictwo przeniosło się poza pierwotny gród (z piewornego sanoka, czyli ze stanowiska w Trepczy pochodzą znaleziska militariów mongolskich). W pobliżu „nowego‖ Sanoka w późnym średniowieczu powstało niewielkie założenie obronne. 34. Stołp 42. Stan. Stołpie XIII/pocz. XIV (?) w. Źr. Pis, C Założenie (klasztor?) zostało przebudowane w 2. poł. XIII w. 35. Sutiejsk 43. Stan. Sąsiadka XI-XIII w. Źr. Pis, C, Z Brak śladów funkcjonowania grodu w 2. poł. XIII w. 36. Szepol 44. Stan. Wał X/XI-XIII w. Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane. Brak śladów funkcjonowania grodu w 2. poł. XIII w. 37. Szumsk 45. Stan. Szumsk X/XI-XIII w. Źr. Pis, C Brak śladów funkcjonowania grodu w 2. poł. XIII w. 38. Trembowla 46. Stan. Góra Zamkowa 47. Stan. Semeniv I XI-XIII/XIV w.(?) XI-XIII w. Źr. Pis, C, Z C, Z, N Brak danych na temat umonień grodu w 2. poł. XIII w. Z 48. Stan. Semeniv II XI-XIII w. C terenu grodu znane są ślady osadnictwa 2. poł. XIII-pocz. XIV w. 39. Uszyca 49. Stan. Stara Uszyca XII w. (?) Źr. Pis, C Gród zniszczony w XII w. (?) 40. Wasiliew 50. Stan. Zamčyńče 51. Stan. Chom X/XII-XIII w. XII-XIII w. Źr. Pis, C, N Brak danych na temat osadnictwa 2. poł. XIII-XIV w. 41. Włodzimierz (Wołyński) 52. Stan. Valy X-XIII/XIV w. Źr. Pis, C, Z Gród został zdobyty przez Mongołów w 1241 r., o czym świadczą nie tylko przekazy źródłowe, ale i znaleziska (w warstwach spalenizny) szczątków kostnych ofiar najazdu. Z grodu pochodzą ślady osadnictwa 2. poł. XIII-XIV w., lecz niewiele wiadomo na temat jego umocnień w tym okresie (w 1260 rozebrano wały grodu). 42. Wołyń 53. Stan. Zamczysko (Horodysko) w Gródku X-XIII w. Źr. Pis, C, Z Gród utracił swe znaczenie i opustoszał po najeździe mongolskim. Na terenie grodziska odkyto militaria proweniencji stepowej i pochówki hipotetycznych ofiar najazdu. 43. Zbaraż 54. Stan. Góra Zamkowa 55. Stan. Babina Hora X, XII-XIII w. XII-XIII w. Źr. Pis, C Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane, brak jest danych na temat śladów osadnictwa z 2. poł. XIII-XIV w. na jego terenie. 44. Zudecz 56. Stan. Bazyivka 57. Stan. Zamok IX(?)-XIV w. XII(?)-XIV w. Źr. Pis, C Ze stanowisk pochodzą ślady osadnictwa z 2. poł. XIII-XIV w., brak jest danych o umocnieniach grodu w tym okresie. 45. Andrzejów 58.Andrzejów XIII-XIV w. Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane. 46. Brańsk 59. Zamczysko XI-XV w. Źr. Pis, C, Z, N W świetle badań archeologicznych gród funkcjonować miał nieprzerwanie do XV w. Brak jest danych na temat konstrukcji wałów grodziska. 47. Bużkowicze 60. Stan. Bużkowicze XII-XIII w. (?) Źr. Pis, C, Z Stan. słabo rozpoznane. 48. Chocim 61. Stan. Zamek chocimski XII-XIII (?), 2. poł. XIV w. Źr. Pis, C, Z, N Istnienie staroruskiego grodu w jako poprzednika mołdawskiej fortecy nie zostało udowodnione. 49. Chwalemicze 62. Stan. Zamok i Selys’ko ? Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane. 50. Czeremin 63. Stan. Ostriv XI-XIII w. (?), późne średniowiecze (?) Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane. Nie zachowały się obwałowania domniemanego grodziska. 51.Czerniecz-Gorodok 64. Stan. Horodok XII-XIII (XIV w.?) Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane. Miejscowość wspomniana w źródłach dopiero w 2. poł. XIV w. 52. Czerniowce 65. Stan. Lenkinci 66. Stan. Cecyno XII-XIII w. XI, XIII-XIV w. (?) Źr. Pis, C Piersze wiadomości o mieście pochodzą dopiero z XV w. Nie dowiedziono związku Czerniowców ze staroruskim grodziskiem w Lenkivcach ani staroruskiej fazy założenia na cecyńskim wzgórzu. 53. Czetwertnia 67. Stan. Dzedzinok (?) XIV w. (?) Źr. Pis Gród znany głównie ze źródeł pisanych. 54. Dorohusk 68. (-) XIII w. Źr. Pis Brak grodziska (być może wczesnośredniowieczny Dorohusk był osadą otwartą). 55. Drohobycz 69. (-) Przed poł. XIV w. (?) Źr. Pis, C Gród niezlokalizowany lub zniszczony. Drohobycz znany jest głównie ze źródeł XIV w. 56. Drohowyż 70. (-) Przed poł. XIV w. (?) Źr. Pis, C Stan. domniemane. 57. Dźwinogród (n. Dniestrem) 71. Stan. Zvenyhorod XII w.(?) Źr. Pis Stan. domniemane. 58. Gaj 72. Stan. Hora i Dvir XIII w. Źr. Pis Stan. b. słabo rozpoznane archeologiczne, gród (dwór?) znany ze źródeł pisanych 2. poł. XIII w. 59. Gnojnica 73. Stan. Horodyńče (Mychniv I) XI-XIII w. Źr. Pis, C Stan. słabo rozoznane. 60. Gołe Góry 74. Stan. Holohory I 75. Stan. Holohory II XII-XIII w. XIII-XVIII w. (?) Źr. Pis, C Stan. II (zamek?) słabo rozpoznane. 61. Gorodok (Gródek n. Czeremoszem) 76. Stan. Horodok XIII(?)-XIV w. Źr. Pis, C, Gród znany ze źródeł kon. XIV w. Identyfikacja grodu i określenie jego przynależności państwowej jest niepewne. 62. Grabowiec 77. Stan. Bronisławka XII/XIII-XIV w. Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane. 63. Horodło 78. Stan. Wały Jagiellońskie (?) XIII(?)-XIV w. Źr. Pis Stan. niebadane, znane głównie ze źródeł pisanych. 64. Hrubieszów 79. (-) XIII w. Źr. Pis Brak grodziska. 65. Iłowecz 80. (-) XIV w. Źr. Pis Jazłowiec (?) Zamek z 2. poł. XIV w., nie ma informacji na temat jego staroruskich początków. 66. Izjasławl 81. Stan. Rogneda XI/XII-XIII w., późne średniowiecze/epoka nowożytna Źr. Pis, C Gród najechany przez Mongołow w 1241 r. Na terenie dietinca grodu nie stwierdzono ciągłości osadniczej, niewiele jest też informacji o dziejach Izjasławla w XIV-XV w. 67. Kaljus 82. Stan. Harjačynec’ke XII-XIII w. Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane. Teren staroriuskiego grodu został prawdopodobnie porzucony, a osadnictwo przeniosło się bliżej ujścia Dniestru. 68. Kamieniec (n. Cyrem?) 83. Stan. Zamok (Hirka) XII-XIV w. Źr. Pis, C Gród przebudowany w 2. poł. XIII w. (?), późniejszy Kamień Koszyrski. 69. Kamieniec Podolski 84. Stan. Kamieniec Podolski XIV w. Źr. Pis, C Gród (zamek) znany ze źródeł 2. poł. XIV w. 70. Klewań 85. Stan. Horodyńče XI/XII-XIII (?), XIV w. Źr. Pis, C Latopisowa Koływań (?). Stan. słabo rozpoznane. 71. Kobryń 86. (-) 2. poł. XIII w. Żr. Pis Grodzisko (później zamek) nie zachowało się. 72. Kołomyja 87. (-) XIII-XIV w. Źr. Pis Grodzisko (później zamek?) nie zachowało się. 73. Komów 88. (-) XIII w. Żr. Pis Brak grodziska. 74. Korczesk 89. Stan. Zamek XII-XIII w.(?) Żr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane. 75. Koszer 90. Stan. Zamčysko (Novi Końari) XIV w. Żr. Pis Stan. słabo rozpoznane. 76. Krosno 91. (-) XIII-XIV w. Źr. Pis Brak grodziska. 77. Krzeszów 92. (-) XIV w. Źr. Pis Stan. domniemane. 78. Kuczelmin 93. Stan. Ńčovb 94. Stan. Halycja 95. Stan. Okopy XII-XIII w. XII-XIII w. (?) XI-XIII w. Źr. Pis, C, Z Identyfikacja grodu dyskusyjna. Na stanowiskach brak jest śladów osadnictwa z 2. poł. XIII-XIV w. 79. Kulików 96. Stan. Zamok XIV w. Żr. Pis, C Gród (zamek?) znany jedynie ze źródeł kon. XIV w. 80.Lubiaż 97. (-) XIV w. Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane. 81. Łopatyn 98. Stan. Zamčyńče XIV w. (?) Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane. „Zamek‖ z XIV w. (?) 82. Mielnica 99. Stan. Mielnica XI-XIII w. Żr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane, gród pojawia się w źródłach w 2. poł. XIII w. 83. Milsk 100. Stan. Dyvyč-hora XI/XII-poł. XIII w. (?) Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane. 84. Mokleków 101. Stan. Bila (?) XII-XIII w. Źr. Pis, C Niepewna identyfikacja grodu. 85. Myczesk 102. Stan. Velykyj Mydsk XI-XII w. Żr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane 86. Niebl 103. Stan. Nobel’ XII-XIII w. Źr. Pis, C Gród ziemi wołyńskiej lub pińskiej. Brak danych na temat okoliczności zaniku grodu w 2. poł. XIII w. 87. Ochoża 104. (-) XIII w. Źr. Pis Brak grodziska. 88. Olesko 105. Stan. Zamek oleski XIV w. Źr. Pis Grodzisko (?) nie zachowało się. 89. Onut 106. (-) XII-XIV w. Źr. Pis, C Brak grodziska. 90. Pieczara Domamira 107. Stan. Stradcz XII(?)-XIII w. Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane o niepewnej identyfikacji. Nieznana została relacja grodziska i pieczar. 91. Przeworsk 108. Stan. Przeworsk XI-XIII w. Żr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane. Mimo zniszczeń w 2. poł. XIII w. gród, jako osada, kontynuował egzystencję. 92. Raj 109. Stan. Jarevyńče (?) XIII w. Źr. Pis Niepewna identyfikacja grodu wzmiankowanego w 2. poł. XIII w. 93. Ratno 110. Stan. Ratne XIV w. (?) Zr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane, zniszczone. 94. Rohatyn 111. Stan. Pidhoroddja I, Zamčysko (?) XII-XIV w. Źr. Pis Identyfikacja grodu niepewna. 95. Rzeszów 112. (-) XII(?)-XIV w. Źr. Pis, C Grodzisko nie zachowało się. 96. Sambor 113. Stan. Sambor XI-XII, XIV w. (?) Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane. 97. Sapogiń 114. Stan. Val XI-XIII w. Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane. 98. Sokal 115. Stan. Sokal XII-XIII/XIV w. Źr. Pis Stan. słabo rozpoznane. 99. Sokolec 116. Son Hora 117. Sokolec II XII(?)-XIV w. XIII w. (?) Źr. Pis, C C Niepewna identyfikacja grodu znanego ze źródłe XIV w. 100. Spas 118. Stan. Góra Zamkowa 119. Stan. II XII-XV w. (?) XIII-XIV w. (?) C Źr. Pis, C Miejscowość (klasztor) znana z falsyfikatu gramoty ks. Lwa oraz gród (zamek?) późnośredniowieczny. 101. Stożek 120. Stan. Stiņok II XII-XIII w. Źr. Pis, C Gród z XIII w., którego wały obronne zostały rozebrane w 1260 r. 102. Stryj 121. (-) XIV w. Źr. Pis Brak grodziska. 103. Stulsko 122. Stulsko IX-X, XIV w. (?) Żr. Pis, C Brak jest związku grodziska z miejscowością z XIV-wiecznego dokumnetu. 104. Suraż 123. Stan. Suraż XI-XIII/XIV w. Źr. Pis, C, Z, dendro Gród funkcjonował w późnym średniowieczu. 105. Synowódzko 124. Stan. Złota Góra IX/X(?)-XIII w. Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane. 106. Szczebrzeszyn 125.Stan. Wzgórze Zamkowe Przed XIII-XIV w. Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane. 107. Szczekarzew 126. Stan. Krasnystaw XIII-XIV w. Źr. Pis Brak grodziska. 108. Szczekotów 127. Stan. Hlyns’ke I XII-XIII w. Źr. Pis, C Na stan. nie odkryto śladów osadnictwa 2. poł. XIII-XIV w. 109. Szczerzec 128. Stan. Szczerzec XIII-XIV w. (?) Źr. Pis Stan. nie badane 110. Ścianka 129. Stan. Horodyńče XII-XIII w. (?) XIV w. (?) Żr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane, znane ze źródeł pisanych XIV w. 111. Śniatyn 130. Stan. Śniatyn II Wczesne średniowiecze-XVIII w. (?) Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane, znane ze źrodeł pisanych XIV w. 112. Telicz 131. Stan. Potelič X/XI-XIII w. (?) Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane 113. Tołmacz 132. (-) XIII w. (?) Żr. Pis Brak grodziska. 114. Tuchla 133. Stan. Tuchla (?) X-XI w. (?) Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane. Gród (?) zanikł na długo przed kon. XIV w. (?) 115. Turzysk 134. Stan. Turzysk X/XI-XIV/XV w. (?) Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane. 116. Tustań 135. Stan. Uryč (Kamień) X(?)-XIV w. Źr. Pis, C, Z, C14, dendro Początki grodu są słabo zbadane. Gród (zamek?) Tustań funkcjonował w 2. poł. XIV w. i w czasach późniejszych. 117. Tychoml 136. Stan. Tychoml XI-XIII w. Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane. 118. Tyśmienica 137. Stan. Horodyńče XII w. Źr. Pis Na stan. nie odkryto śladów umocnień. 119. Uchanie 138. (-) XIII w. Źr. Pis Brak grodziska. 120. Uhrusk 139. Stan. Cerkovka i Stołp (?) XII-XIII/XIV w. Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane. 121. Uniów 140. Stan. Univ Do poł. XIII w. Żr. Pis, C Nieznana jest relacja staroruskiego grodziska z klasztorem uniowskim. 122. Uściług 141. Stan. Uściług X/XI-XIII w.(?) Żr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane. 123. Wereszczyn 142.(-) XIII w. Źr. Pis Brak grodziska. 124. Wietły 143. Stan. Wietły XIII-XIV w. Źr. Pis, C Założenie powstałe w 2. poł. XIII w. Strażnica graniczna (?) 125. Wisznia 144. Stan. II XII-XIII w. (?), XIV w. (?) Źr. Pis, C, Z Stan. słabo przebadane i zniszczone. 126. Włodawa 145.(-) XIII w. Źr. Pis Brak grodziska (nie wiadomo też czy Włodawa była grodem). 127. Włuczym 146. (-) XIV w. (?) Źr. Pis. Gród znany ze źródeł pisanych. 128. Worota 147. Stan. Vorobljačyn XIII w. (?) Źr. Pis Niepewna identyfikacja grodu. 129. Wsiewołoż 148. Stan. Stargorod (?) X-XI w., XIII w. (?) Źr. Pis, C Gród zniszczony w XI w. i następnie dobudowany lub przeniesiony. Stan. słabo rozpoznane. 130. Wygoszew 149. Stan. Vyńhorodok XI-XII w. (?) Źr. Pis, Stan. niebadane archeologicznie. 131. Zarzeczsk 150. Zaric’k XII w. Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane. 132. Żydyczyn 151. Stan. Żydyczyn X(?)/XI-XIII w. Źr. Pis, C Stan. słabo rozpoznane. Na samym grodzisku nie stwierdzono śladów osadnictwa 2. poł. XIII-XIV w. (ślady takie odkryto w jego pobliżu). W tabelach grodzisk wczesnośredniowiecznych poszczególnych jednostek administracyjnych (V.2-V.13) numery nadano stanowiskom datowanym na koniec X-1. połowę XIV w., czyli okres analogiczny do zakresu chronologicznego grodów włączonych do Katalogu. Stanowiska pozbawione numerów to nie tylko grodziska z okresu wczesnosłowiańskiego i plemiennego (scharakteryzowane, podobnie jak pozostałe stanowiska grodowe, w sposób skrótowy), ale i stanowiska ze starszej literatury, niezweryfikowane, nieodnalezione lub domniemane. Objaśnienie skrótów: L.p. – liczba porządkowa Nr kat. – numer katalogowy g. – grodzisko, gródek stan. archiwalne – stanowisko znane z publikacji z XIX-pocz. XX w., nie odnalezione w terenie. V.2. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych obwodu brzeskiego: rejony – brzeski, kamieniecki, kobryński, żabinecki (wykaz alfabetyczny): L.p. Nr kat. Dane administraycjne Powierzchnia Datowanie Interpretacja i uwagi Literatura - Baranki, region kamieniecki 115x114 m - - Свод памятников... 1. 4. Berest’e, rejon loco 1 ha (?) XI w. - późne średniowiecze Brześć. Średniowieczny gród i zamek - centrum ziemi brzeskiej katalog - Filipoviči, rejon żabinecki Średn. 50 m Kon. X w. Refugium (?) Skrzyńska-Jankowska 2006; Коробушкина 2004; Свод памятников... - Franopol, rejon brzeski Średn. 30 m Kon. X w.-pocz. XI w. Refugium (?) Skrzyńska-Jankowska 2006; Коробушкина 2004; Свод памятников... 2. 25. Kam’janec’, rejon loco - XIII w. Kamieniec (nad Leśną), katalog - 86. Kobryn’, rejon loco - XIII w. Kobryń katalog 3. Pokry, rejon brzeski 250x65-35 m X-XIV w. (?) - Раппопорт 1967; Свод памятников... - Zaprudy, rejon kobryński 144x110 m - - Свод памятников... V.3. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych obwodu chmielnickiego - powiaty biłohirski, czemerowiecki, dunajowiecki, horodocki, jarmoliński, kamieniecki, nowouszycki, sławucki, szepetowski, wińkowiecki i zasławski (wykaz alfabetyczny): L.p. Nr kat. Dane administraycjne Powierzchnia Datowanie Interpretacja i uwagi Literatura 1. 1. Bakota, rejon kamieniecki >1 ha (?) (niezachowane) XII-XIII/XIV w. Bakota. Gród, monaster i późnośredniowieczna twierdza (?) katalog - Bilohorodka, rejon zjasławski - Średniowiecze - Антонович 1900; Прищепа 2016a - Bilohir’ja (d. Lachivci, Lachowce), rejon loco 2 grodziska (lub zamczyska) - Stan. archiwalne SGKP t. V; Антонович 1900 - Čerče I, rejon czemerowiecki 0,09 ha (?); 0, 16 ha? „staroruskie‖ - Маярчак 2012b; 2018; Ягодинська 2015 - Čerče II, rejon czemerowiecki 0,075 ha (?); 0, 4 ha? „staroruskie‖ - Маярчак 2012b; 2018 - Chrebtiiv, rejon nowouszycki <1 ha IX-X w. - Кучера 1999; Маярчак 2012b; Сіцінський 2001 - Denysivka, rejon biłohirski 2 grodziska (?) (Антонович 1900) - - SGKP t. I; Антонович 1900; Прищепа 2016a 2. 82. Harjačynci (Kuraņyn), rejon nowouszycki 0,5 ha (1 ha?) *(Куза 1996 – 2 grodziska: Harjačynci i Kaljus) XII-XIII w. Kaljus, forteca graniczna (?) katalog - Hirčyčna, rejon dunajowiecki - - Stan. archiwalne Сіцінський 2001 3. Hlybivka, rejon nowouszycki 0,8 ha IX-XI w. - Кучера 1999; Маярчак 2012b; 2018 - Holozubinci, rejon dunajowiecki - - Stan. archiwalne Сіцінський 2001 - Horodok, rejon loco - - Horodziec (gród bołochowski)? Куза 1996 4. Horodys’ka, rejon dunajowiecki 2,5 ha XII-XIII w. - Маярчак 2012b; 2018 5. Horodyńče I, rejon szepetowski 3,6 ha XII-XIII w. (?) Kamieniec (?) Прищепа 2016a 6. Horodyńče II, rejon szepetowski 0,13 ha XII-XIII w. Strażnica związana ze stan. I (?) Прищепа 2016a; Пескова 2020 - Hnijnicja (Velyka? Obecnie Polis’ke?), rejon zjasławski Stan. tożsame z Mychnowem (?) Cynkałowski 1984; Антонович 1900; Куза 1996; Манігда 2016 - Hryciv, rejon szepetowski - - „Zamek feudalny‖ (?) Антонович 1900; Манігда 2016 7. Hrynčuk, rejon kamieniecki 0,14 ha X, XI, XII-XIII w. Strażnica graniczna Маярчак 2012b; Сіцінський 2001; Ягодинська 2015 - Hulivci, rejon biłohirski - - - Прищепа 2016a - Huta-Čuhors’ka, rejon kamieniecki - - Stan. archiwalne Сіцінський 2001 8. Ivankivci, rejon horodocki 3,5 ha (dietiniec ok. 1,5 ha) X-XIII w. - Маярчак 2012b; 2018; Сіцінський 2001 9. 81. Izjaslav, rejon zasławski - XII-XIII w. Izjasławl katalog 10. Kaljusyk, rejon wińkowiecki 0,3 ha (dietiniec 0,16 ha) XII-XIII w. Strażnica lub „zamek‖ (?) Манігда 2016; Маярчак 2012b; 2018; Сіцінський 2001 11. Karačkivci, rejon czemerowiecki 1,5 ha XI-XIII w. - Маярчак 2012b; 2018; Раппопорт 1967; Сіцінський 2001; Ягодинська 2015 - Knjahynyn, rejon kamieniecki - - Stan. archiwalne Сіцінський 2001 12. Knjaņpil’, rejon kamieniecki 8,5 ha XI-XIII w. - Маярчак 2012b; 2018; Ягодинська 2015 13. Kolubaivci, rejon 0,6 ha VIII-IX, XII-XIII - Маярчак 2012b; 2018; kamieniecki w. Ягодинська 2015 - Korčyk, rejon szepetowski - Średniowiecze - Антонович 1900; Прищепа 2016a - Kornycja, rejon biłohirski 2 „grodziska‖ - Legendarny zamek „Senjutiv‖ (?); zamczysko czworokątne i monasterzysko (?) Антонович 1900; Cynkałowski 1984 - Kosohirka (d. Frampol), rejon jarmoliński - - Stan. archiwalne Сіцінський 2001 - Kryvčyk, rejon dunajowiecki - - Stan. archiwalne Сіцінський 2001 - Kuča, rejon nowouszycki Średn. 14 sążni, obwód 42 sążnie - Stan. archiwalne, tożsame z Kuraņynem (?) Сіцінський 2001 - Kuniv, rejon biłohirski > 2 ha („2 dziesięciny‖) Stan. archiwalne, zamczysko (?) Антонович 1900 14. Malynivci, rejon kamieniecki 0,35 ha XII-XIII w. - Маярчак 2018; Сіцінський 2001; Ягодинська 2015 15. Micivci, rejon dunajowiecki 4,8 ha XII-XIII w. Legendarny „Tjagin’‖ albo „Nowogródek‖ (?) (Сіцінський 2001); stan. tożsame z d. stan. Tatariski (?) (Сіцінський 2001) Кучера 1999; Манігда 2016; Маярчак 2012b; 2018; Сіцінський 2001 - Mychajlivka, rejon dunajowiecki - - Stan. archiwalne Сіцінський 2001 16. 73. Mychniv I, rejon zasławski 6 ha XII-XIII w. Gnojnica (?) Katalog; Куза 1996; Прищепа 2016a; Раппопорт 1967 17. Mychniv II, rejon zasławski - X-XI w. - Куза 1996; Прищепа 2016a; Раппопорт 1967 - Netińyn, rejon loco 150x80 m (?) IX-X w. (?) - Прищепа 2016a - Okip, (d. Książęcin), rejon biłohirski - - Stan. archiwalne Антонович 1900 18. Ostapkivci, rejon horodocki 2,9 ha (dietiniec 0,6 ha) XI-XIII w. - Маярчак 2012b; 2018; Сіцінський 2001 19. Panasivka, rejon dunajowiecki 1 ha XI-XIII w. - Маярчак 2012b; 2018 20. Pidlisnyj Oleksivec’, rejon horodocki 1,5 (0,5 ha dietiniec) XI-XIII w. - Маярчак 2012b; 2018 21. Pluņne, rejon zjasławski 0,35 ha X-XI, XVII-XVIII w. - Антонович 1900; Прищепа 2016a - Podil’s’ke, rejon kamieniecki 250x220 m (5,6 ha) IX-X w. - Кучера 1999; Маярчак 2012b; 2018; Ягодинська 2015 22. Proskurivka, rejon jarmoliński 2,5-3 ha (dietiniec ok. 1,5 ha) XII-XIII w. - Маярчак 2012b; 2018; Сіцінський 2001 23. Pryvorottja Druhe, rejon kamieniecki 4 ha XII-XIII w. - Маярчак 2012b; 2018; Сіцінський 2001 24. Pylypy-Chrebtiivs’ki, rejon nowouszycki 1 ha X-XI w. - Кучера 1999; Маярчак 2012b - Pyņivka, rejon nowouszycki 1 ha IX-X w. - Маярчак 2012b, 2018 - Radzimiń (niestniejące sioło? folwark?),własność Z. Radzimińskiego (Zawadyńce?), rejon horodocki - - Stan. archiwalne Антонович 1900 - Rudkivci, rejon nowouszycki - - Stan. archiwalne, zamczysko (?) Сіцінський 2001 - Semeniv, rejon biłohirski - - Stan. archiwalne, zamczysko (?) SGKP t. X ; Антонович 1900 25. Skipče (d. Skypče), rejon horodocki - XII-XIII w. - Ягодинська 2015 - Smorńky, rejon izjasławski - - Legendarne miasto „Morun‖ (?); stan. archiwalne Антонович 1900, Cynkałowski 1986 26. 116. Sokilec’ I, rejon dunajowiecki 0,3 ha XI-XIII w. Sokolec (?) katalog 27. 117. Sokilec’II, rejon dunajowiecki 3 ha poł. XIII w. (?) Refugium (?) katalog - Solov’je (obecnie część Niecieszyna), rejon loco - IX-X w. - Кучера 1999; Прищепа 2006 (mapa) 28. 49. Stara Uńyca, rejon kamieniecki 0,07 ha (g. niezachowane) XII w. Uszyca katalog - Sudylkiv, rejon szepetowski - - Stan. archiwalne Антонович 1900 - Suprunkivci, rejon kamieniecki - - Stan. archiwalne, tożsame ze stan. Ternavka (?) Сіцінський 2001 29. Syrvatynci, rejon horodocki - XI-XIII w. - Ягодинська 2015 - Ternavka, rejon kamieniecki - - Stan. archiwalne Сіцінський 2001 30. 136. Tychomel’, rejon biłohirski 0,7 ha XI-XIII w. Tychoml, katalog - Tymkiv (tzw. Velykopobijans’ke horodyńče), rejon nowouszycki 0,45 ha(dietiniec 0,15 ha) IX-X w. - Маярчак 2012b; 2018; Сіцінський 2001 31. Ustja, rejon kamieniecki 0,5 ha XI-XIII w. G. przy przeprawie rzecznej (?) Манігда 2016; Маярчак 2012b; Ягодинська 2015 32. Velyka Slobidka, rejon kamieniecki 0,54 ha (0,3 ha dietiniec) XII-XIII w. - Маярчак 2012b; 2018; Ягодинська 2015 33. Velykyj Karabčiiv, 2 ha (0,9 ha XI-XIII w. „zamek bojarski‖ Манігда 2016; Маярчак rejon horodocki dietiniec) 2018; Сіцінський 2001; Ягодинська 2015 - Vorobiivka, rejon biłohirski - - - Прищепа 2016a 34. Zin’ky, rejon biłohirski 5,25 ha X-XI w. - Прищепа 2007; 2016 35. Ņvanec, rejon kamieniecki 100x800 m (?) XII-XIII w. - Маярчак 2012b; 2018; Ягодинська 2015; Сіцінський 2001 V.4. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych obwodu czerniowieckiego (wykaz alfabetyczny): L.p. Nr kat. Dane administraycjne Powierzchnia Datowanie Interpretacja i uwagi Literatura - Babyn, rejon kelmenecki 0,001 ha IX-X w. (Томенчук 2008); IX-XII w. (Возний 2009) G. kultowe Возний 2009; 2010; Манігда 2016; Томенчук 2008 - Balamutivka, rejon zastawieński 0,1 ha IX-X w. „centrum plemienne‖ Возний 2009; Томенчук 2008; Рибчинський 2018 - Bila, rejon kocmański 480x130-300 m (10 ha) Epoka żelaza, IX-X w. (Томенчук 2008); VIII-IX (Кучера 1999); IX w. (Возний 2009) „centrum plemienne‖ Возний 2009; Кучера 1999; Рибчинський 2018; Томенчук 2008; 2010 1. 66. Cecyno, rejon czerniowiecki 0,1 ha X-XI w. (?), XIII (?) -XIV w. Część systemu obronnego Czerniowców (?), mołdawska strażnica (?) katalog 2. 61. Chotyn, rejon loco - X/XI w. (?) - późne średniowiecze Pław (?), „forteca książęca‖ katalog - Černivci, rejon loco 0,1 ha IX w. - Возний 2009; Рибчинський 2018 - Červona Dibrova, rejon hlibocki 0,1 ha (być może część kompleksu o pow. 4 ha) IX-X w. Refugium; „centrum plemienne‖ (Рибчинський 2018) Возний 2009; Рибчинський 2018; Тимощук 1982; Томенчук 2008; 2010 3. Čornivka I, rejon nowosielicki 0,2 ha XII- XIII w. „zamek feudalny‖ Возний 2009; Моця 2000; Томенчук 2008 - Čornivka II, rejon nowosielicki - - „centrum plemienne‖ Рибчинський 2018 4. Darabany I (Ńčovb), rejon сhocimski 0,1 ha XII-XIII w. „zamek feudalny‖ Возний 2009; Сандуляк 2016; Томенчук 2008 5. Darabany II (Zamčyńče), rejon chocimski 2,4 ha XII-XIII w. „zamek feudalny‖ Возний 2009; Сандуляк 2016; Томенчук 2008 - Dobrynivci, rejon zastawieński 1,6 ha IX-X/XI w. „centrum plemienne‖ Возний 2009; Томенчук 2008; 2010 6. Dorońivci, rejon zastawieński 1,2 ha XII-XIII w. „zamek feudalny‖ (?) Манігда 2016; Томенчук 2008 - Hlyboka, rejon loco - Epoka żelaza, IX-XI w. (?) - Томенчук 2008 - Hnylyca (Hlynycja?), rejon kocmański - IX-XI w. (?) - Куза 1996; Ратич 1957 - Horbovo, rejon hercański Średn. 30 m Epoka żelaza (?); IX-X w. G. kultowe Возний 2009; Кучера 1999; Томенчук 2010 7. Horeča, rejon czerniowiecki - XII-XIII w. Strażnica (?) Возний 2009; Манігда 2016; Томенчук 2008 8. Horońivci, rejon zastawieński 1,3 ha IX-XIII w. „zamek feudalny‖; „centrum plemienne‖ (Рибчинський 2018) Возний 2009; Манігда 2016; Рибчинський 2018; Томенчук 2008 9. Horyńni Ńčerivci I, rejon zastawieński 3,2 ha X-XIII w. (Томенчук 2008), X-XII w. ( Возний 2009) Forteca „okresu kijowskiego‖ Возний 2009; Томенчук 2008; 2010 - Horyńni Ńčerivci II, rejon zastawieński 1,2 ha IX-X w. - Возний 2009; Томенчук 2008; 2010 - Hrozynci, rejon chocimski 315x270 m IX-X w. - Возний 2009; Сандуляк 2016; Тимощук 1982; Томенчук 2008; 2010 10. Kaplivka, rejon chocimski 13,6 ha XII-XIII w. Strażnica (?) Возний 2009; 2010; Сандуляк 2016; Томенчук 2008 11. 76. Karapčiv, rejon wyżnicki 0,6 ha IX w., 2. poł. XIII-XIV w. Gródek nad Czeremoszem (?) „centrum plemienne‖ (Рибчинський 2018); Strażnica graniczna (ruska? mołdawska?) katalog - Kocman, rejon loco - - - Рибчинський 2018 - Korostuvata I 0,1 ha X-XI w. (?) „centrum plemienne‖ (Рибчинський 2018) Возний 2009; Рибчинський 2018 12. Korostuvata II, rejon kocmański 1 ha Epoka żelaza, IX-XII w., XIII w. (?), późne średniowiecze (?) „forteca książęca‖ Возний 2009; Манігда 2016; Томенчук 2008 13. Kulińivka I (Palanka), rejon sokiriański 0,05 ha XII-XIII w. - Возний 2009; 2010; Тимощук 1982; Томенчук 2008 - Kulińivka II, rejon sokiriański - IX-X w. G. kultowe Возний 2009; 2010; Манігда 2016; Томенчук 2008 - Lenkivci (nad Dniestrem) I, rejon kelmeniecki 1,4 ha IX-X w.. - Возний 2009; Томенчук 2008 14. Lenkivci (nad Dniestrem) II, rejon kelmeniecki 0,2 ha XII-XIII w „zamek feudalny‖ Возний 2009; Манігда 2016; Томенчук 2008 15. 65. Lenkivci (nad Prutem), rejon czerniowiecki 0,5 ha XII-XIII w., faza późnośredniowieczna Poprzednik Czerniowców? katalog 16. 95. Lomačinci, rejon sokiriański 0,3 ha IX w. (?) - późne średniowiecze Kuczelmin (?), Grodzisko „centrum plemiene‖; Dietiniec Kuczelmina? katalog - Magala, rejon - IX-X w. „centrum plemienne‖ Возний 2009; Рибчинський nowosielicki 2018; Томенчук 2008 - Malyj Kučriv, rejon zastawieński - - „centrum plemienne‖ Рибчинський 2018 - Mamornycja, rejon hercański - IX-X w. „centrum plemienne‖ Рибчинський 2018; Томенчук 2008; Тимощук 1982 17. Molodija, rejon hlibocki 0,5 ha XII-XIII w., późne średniowiecze Strażnica (?), „zamek feudalny‖ (?) Возний 2009; Манігда 2016; Томенчук 2008 - Mol’nycja, rejon hercański - - - Рибчинський 2018 - Myhal’ča, rejon storożyniecki - - „centrum plemienne‖ Рибчинський 2018 18. Nahorjany, rejon kelmeniecki 0,7 ha IX w., późne średniowiecze G. kultowe Возний 2009; 2010; Манігда 2016; Томенчук 2008 19. Nedobojivci, rejon chocimski 0,7 ha Epoka żelaza, XII-XIII w. „Zamek feudalny‖ Возний 2009; Манігда 2016; Сандуляк 2016; Томенчук 2008 20. 94. Neportove (Neportovo) I (Halycja), rejon sokiriański 0,2 ha Epoka żelaza, XII-XIII w. Kuczełmin (?) Monastyr (?) katalog 21. 93. Neportove II (Ńčovb), rejon sokiriański 0,3 ha XII w.- późne średniowiecze Kuczełmin (?) katalog 22. Ostrycja, rejon hercański 0,4 ha IX-późne średniowiecze (?) (Томенчук 2008); XII-XIII w. (Возний 2009) „centrum plemienne‖; Strażnica Возний 2009; Манігда 2016; Рибчинський 2018; Томенчук 2008 23. Perebykivci (Zelena Lypa), rejon chocimski 0,2 ha IX w. (?) , 2. poł. XIII-XIV w. „Nestervar‖ (?) „forteca książęca‖ (?), twierdza węgierska (?) Возний 2009; Пивоваров 2010; Томенчук 2008 24. Pryhorodok, rejon 1 ha XI w.(?) „zamek feudalny‖, Возний 2009; Манігда 2016; chocimski (Сандуляк 2016), XII-XIII w., późne średniowiecze strażnica Сандуляк 2016; Томенчук 2008 25. Rańkiv, rejon chocimski - Epoka żelaza, IX-XI w., XII-XIII w. „centrum plemienne‖; „zamek feudalny‖ Возний 2009; Сандуляк 2016; Томенчук 2008; 2010 - Revne I, rejon kocmański 4,8 ha (>10 ha) IX-X w. „centrum plemienne‖ Возний 2009; Кучера 1999; Томенчук 2008 - Revne II, rejon kocmański 350x400 m (>35 ha) Epoka żelaza, IX-X w. (Томенчук 2010), VIII-X w. (Кучера 1999); X w. (Возний 2009) Część komplesu z okresu plemiennego z g. Revne I (?) Возний 2009; Кучера 1999; Томенчук 2010 26. Ruhotyn I, rejon chocimski 0,7 ha X/XI-XII w. „zamek feudalny‖ (?) Возний 2009; Томенчук 2008 - Ruhotyn II, rejon chocimski 3,9 ha Epoka żelaza; IX-XI w. (?) „centrum plemienne‖; pogańskie centrum kultu?; Рибчинський 2018) Возний 2009; Рибчинський 2018; Томенчук 2008; 2010 - Ruhotyn III, rejon chocimski - - - Манігда 2016 27. Rņavinci, rejon zastawieński Średn. 24 m Epoka żelaza, IX-XI w., XII-XIII w. G. kultowe Возний 2009; Томенчук 2008; 2010 - Sadhora (Červona Hlyna), rejon czerniowiecki 240x120 m Epoka żelaza, IX-X w. „centrum plemienne‖ (chorwackie) Возний 2009; Томенчук 2008; 2010 - Snjačiv, rejon strożyniecki 3,7 ha VIII-XI w. (Томенчук 2008)., IX-X w. (Возний „centrum plemienne‖ Возний 2009; Рибчинський 2018; Томенчук 2008 2009) 28. Spas’kа, rejon storożyniecki 0,4 ha XII-XIII w. Strażnica Возний 2009; Манігда 2016; Томенчук 2008 - Ńylivci, rejon chocimski - IX-XI w. (Томенчук 2008), IX-X w. (Возний 2009) Возний 2009; Томенчук 2008 29. Ńyroka Poljana (Poljana?), rejon hlibocki - epoka żelaza, XII-XIII w. „centrum plemienne‖ (Рибчинський 2018) Возний 2009; Рибчинський 2018; Томенчук 2008 30. Vaslovivci, rejon zastawieński 0,2 ha XII-XIII w. „zamek feudalny‖ Возний 2009; Манігда 2016; Томенчук 2008 31. 50. Vasyliv, rejon zastawieński 1,4 ha XII-XIII w. Wasiliew, 1229 (1230) r. Zespół grodowo-miejski katalog 32. 51. Vasyliv, rejon zastawieński 0,4 ha XII-XIII w. „zamek feudalny‖ katalog - Vasylivka, rejon sokiriański 60x70 m Średniowiecze - Зелений 2017 - Verhni, Stanivci, rejon kocmański - Epoka żelaza, IX-X w. „centrum plemienne‖ Возний 2009; Рибчинський 2018; Томенчук 2008 - Voloka, rejon hlibocki 7,3 ha Epoka żelaza, IX-X w. „centrum plemienne‖ Возний 2009; Кучера 1999; Рибчинський 2018; Тимощук 1982; Томенчук 2008 - Volońkove, rejon sokiriański - Epoka żelaza, IX-XIII w. (?) - Томенчук 2008 V.5. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych obwodu iwanofrankowskiego (wykaz alfabetyczny): Lp Nr kat. Dane administraycjne Powierzchnia Datowanie Interpretacja i uwagi Literatura - Bovńiv, rejon halicki - - - Рибчинський 2018 - Bryn’, rejon halicki 0,5 ha „staroruskie‖ - Liwoch 2003; Державний реєстр... 1989 1. Bubnyńče, rejon bolechowski - XII-XVI w. Miejsce kultu (?) Liwoch 2003 2. 9. Bukivna, rejon tłumacki 0,8 ha epoka żelaza, X-XIII w. Bykowien katalog - Bukivna II, rejon tłumacki 3 ha Nieznana chronologia stan. (okres halsztacki lub średniowiecze) - Державний реєстр... 1989 - Chom’jakivka, rejon iwanofrankowski - - - Liwoch 2003 3. Chotymyr I, rejon tłumacki 2,5 ha XII-XIII w. Refugium Liwoch 2003; Манігда 2016; Томенчук 2008 - Chotymyr II, rejon tłumacki - Późne średniowiecze - Liwoch 2003; Томенчук 2008 - Chotymyr III, rejon tłumacki „staroruskie‖ Osada rzemieślnicza (?) Державний реєстр... 1989; Манігда 2016 - Cvitova, rejon kałuski - Epoka żelaza, X-późne średniowiecze Stan. tożsame z jednym z grodzisk w Kotorynach (obw. lwowski)? Томенчук 2008 - Čerče-Zalaniv, rejon rohatyński - - - Liwoch 2003 4. Černelycja, rejon horodeński 6 ha epoka żelaza, X-XIII w. - Liwoch 2003; Державний реєстр... 1989 5. Deleva I (Luh), rejon tłumacki - epoka żelaza, XII-XIII w. - Томенчук 2008 6. Deleva II (Batareja), rejon tłumacki - X-XI w. - Томенчук 2008 - Dobryniv, rejon rohatyński 0,5 ha - G. kultowe Державний реєстр... 1989 7. Fitkiv, rejon nadwórniański 50x25 m X-XI w. - Liwoch 2003; Томенчук 2008 8. 21. Halyč, rejon loco - XII-XIII, XIV w. Halicz, część zespołu grodowo-miejskiego,; późnośredniowieczny zamek katalog 9. Horod, rejon kosowski 1 ha IX-XII w. - Liwoch 2003; Державний реєстр... 1989 10. Horodenka, rejon loco - X-XI w. - Томенчук 2008 11. Horodnycja, rejon horodeński <6ha (4 ha - Державний реєстр... 1989) XII-XIII w. Refugium (?) Liwoch 2003; Державний реєстр... 1989; Манігда 2016; Ратич 1957 - Horocholina, rejon bohorodczański - - - Державний реєстр... 1989 12. Hrabovec’, rejon bohorodczański - Epoka żelaza, XII-XIII w. - Liwoch 2003; Томенчук 2008 - Hrobys’ka (d. przysiółek Załukvy), rejon halicki 0,5 ha (1 ha - Державний реєстр... 1989) XII-XIII w. „zamek bojarski‖ (?), stan. tożsame z Ńevenkovem (Halicz) (?) Liwoch 2003; Ратич 1957; Державний реєстр... 1989 13. Hruńiv, rejon kołomyjski - XII-XIII w. - Томенчук 2008 14. Isakiv, rejon tłumacki 0,1 ha (1,5 ha - Державний реєстр... 1989) XII w. -późne średniowiecze Refugium Liwoch 2003; Державний реєстр... 1989; Манігда 2016; Томенчук 2008 - Jaseniv Pil’nyj, rejon 1 ha „staroruskie‖ - Liwoch 2003; Державний horodeński реєстр... 1989 15. Knjaņdvir, rejon kołomyjski 150x150 m XII-XIV w. - Liwoch 2003 - Knjaņdvor –Verhne, rejon kołomyjski 2 ha „staroruskie‖ Stan. tożsame ze stan. Knjaņdvir Державний реєстр... 1989 16. Kobaky I, rejon kosowski 155x100 m IX w. (?), X-XI w. „centrum plemienne‖ (?) Liwoch 2003; Державний реєстр... 1989 17. Kobaky II, rejon kosowski 100x70 m Staroruskie; późne średniowiecze (?) - Державний реєстр... 1989; Томенчук 2008 - Kolinky, rejon horodeński - - - Liwoch 2003 - 87. Kołomyja, rejon loco - X (?) - późne średniowiecze Kołomyja, g. domniemane (znane z przekazów pisanych); ośrodek handlu solą katalog 18. Kopačynci, rejon horodeński 1 ha VII-IX w.(?), faza staroruska Gród plemienny (Tywerców?), Refugium (?) Liwoch 2003; Манігда 2016; - Korniiv, rejon horodeński 100x150 m „staroruskie‖ (?) - Liwoch 2003; Державний реєстр... 1989 19. 20. Kryłos, rejon halicki 45-50 ha X, XI, XII-XIV w. Halicz, zespół grodowo-miejski katalog - Kunyčiv, rejon halicki - X-XI w. (?) - Томенчук 2008 - Kunysivci, rejon horodeński 1,5 ha X-XI w. (?) - Liwoch 2003; Державний реєстр... 1989; Куза 1996; Ратич 1957 - Kuropatnyky, rejon halicki 1 ha - - Liwoch 2003; Державний реєстр... 1989 20. Kuty, rejon kosowski 1,5 ha X-XI w. - Liwoch 2003; Державний реєстр... 1989; Ратич 1957 - Lisnyj Chlibyčyn, rejon Późne - Томенчук 2008 kołomyjski średniowiecze - Ljubkivci, rejon śniatyński 1 ha Staroruskie (?) - Liwoch 2003; Державний реєстр... 1989 21. Lopuńnja, rejon rohatyński X-XIII w. Томенчук 2008 22. Luka, rejon horodeński - XII w. - późne średniowiecze (?) - Liwoch 2003; Рибчинський 2018 - Lukovyńče (Holodivka), rejon rohatyński 42 ha - Stan. tożsame ze stan. Pidhoroddja II i III ( Томенчук 2008) Державний реєстр... 1989; Томенчук 2008 - Meņihirci, rejon halicki - - - Liwoch 2003 23. Mychal’če I, rejon horodeński 4-5 ha X-XI w. Refugium Liwoch 2003; Манігда 2016; Томенчук 2008 - Mychal’če II, rejon horodeński - „staroruskie‖ - Державний реєстр... 1989 24. Mykytynci, rejon iwanofrankowski - X-XIII w. Томенчук 2008 - Nadiiv, rejon doliński 1 ha - - Liwoch 2003; Державний реєстр... 1989 25. Nadvirna, rejon loco - X-XI w. Ратич 1957; Рибчинський 2018; Томенчук 2008 26. Nazaviziv, rejon nadwórniański - X-XI w. - Рибчинський 2018; Томенчук 2008 - Novoselycja, rejon doliński 1 ha „staroruskie‖ - Liwoch 2003; Державний реєстр... 1989 27. Novońyn, rejon doliński 1 ha X-XIII w. - Державний реєстр... 1989; Томенчук 2008 28. Novyj Martyniv, rejon halicki 130x15x110 m XII-późne średniowiecze - Державний реєстр... 1989; Томенчук 2008 - Novyj Mizun’, rejon doliński 1 ha - - Liwoch 2003; Державний реєстр... 1989 - Novycja, rejon kałuski 1 ha „staroruskie‖ - Liwoch 2003; Державний реєстр... 1989 - Nyņnij Strutyn, rejon rożniatowski 75x40 m X-XI w. (?) - Liwoch 2003 - Nyņnij Verbiņ I, rejon kołomyjski 100x500 m „staroruskie‖ Державний реєстр... 1989 - Nyņnij Verbiņ II, rejon kołomyjski 100x150 m - Державний реєстр... 1989 29. Nyņniv, rejon tłumacki 1 ha X-XI w. - Державний реєстр... 1989; Томенчук 2008 30. Odaiiv, rejon tłumacki 2 ha epoka żelaza, XII-XIV w. - Манігда 2016; Томенчук 2008 31. Oleńkiv, rejon śniatyński 95x120 m XII-XIII w. Monastyr, punkt obrony szlaku pruckiego (?) Liwoch 2003; Манігда 2016; Томенчук 2005; 2008 - Perehins’ke, rejon rożniatowski 1 ha - - Liwoch 2003; Державний реєстр... 1989 - Perenivka, rejon rohatyński - „staroruskie‖ - Державний реєстр... 1989 32. Petriv, rejon tłumacki - X-XIII w. (?) - Томенчук 2008 33. Pečeniņyn, rejon kołomyjski - XII-XIII w. - Томенчук 2008 34. 111. Pidhoroddja I, rejon rohatyński 70x80 m XII-XIII w. Poprzednik Rohatyna (?) Monastyr (?) katalog 35. Pidhoroddja II, rejon rohatyński 42 ha IX-X w., XII-XIII w. Liwoch 2003; Томенчук 2008 36. Pidhoroddja III, rejon rohatyński 110x74 m X-XIII w. - Liwoch 2003; Томенчук 2008 37. Pidverbci, rejon tłumacki 4 ha (150x150 m - Державний реєстр... 1989) IX-X w. (?), XII-XIII w. Refugium Liwoch 2003; Державний реєстр... 1989; Манігда 2016; Томенчук 2008 38. Pistyn’, rejon kosowski - X-XIII w. (?) Томенчук 2008 39. Pitryči, rejon halicki - XII-XIII w. Monastyr? Liwoch 2003; Томенчук 2008 40. Potočyńče, rejon horodeński 800x200 m X-XI w. - Liwoch 2003; Державний реєстр... 1989; Томенчук 2008 - Pukiv, rejon rohatyński - - - Liwoch 2003 - Putjatynci, rejon rohatyński - - - Liwoch 2003 41. Rudnyky, rejon śniatyński - X-XII w. G. kultowe (?) Liwoch 2003; Рибчинський 2018 42. Selyńče (Bljudnyky?), rejon halicki 1 ha XII-XIII w. - Liwoch 2003; Томенчук 2008; Державний реєстр... 1989 - Semakivci, rejon horodeński 100x80 m „staroruskie‖ Державний реєстр... 1989 - Semyčiv (Senečiv), rejon doliński - - - Liwoch 2003 43. 22. Ńevčenkove I, rejon halicki 3-4 ha XII-XIII w. Halicz, dwór książęcy katalog 44. 23. Ńevčenkove II, rejon halicki 1,2 ha XII w. Halicz, dwór książęcy katalog - Silec’, rejon tyśmienicki 1 ha „staroruskie‖ - Liwoch 2003; Державний реєстр... 1989 - Snjatyn I, rejon loco 42x36 m XI w. - późne średniowiecze g. domniemane Томенчук 2008 45. 130. Snjatyn II, rejon loco 80x80 m XI-XIII w. Śniatyn katalog - Sopiv, rejon kołomyjski 0,5 ha „staroruskie‖, XIV-XV w. - Державний реєстр... 1989 46. Staryj Dobryniv, rejon rohatyński Średn. 50 m X w. (?), XII-XIII w. G. kultowe (X w.) Liwoch 2003; Рибчинський 2018 - Staryi Lysec’, rejon tyśmienicki 2 ha - Державний реєстр... 1989; Рибчинський 2018 47. Stebnyk, rejon tyśmienicki - XII-XIII w. - Liwoch 2003; Томенчук 2008 - Stratyn, rejon rohatyński - - - Liwoch 2003 - Stryhanci, rejon tyśmienicki - X-XI w. (?) Томенчук 2008 48. Ńevčenkove, rejon doliński 1 ha „staroruskie‖ - Liwoch 2003; Державний реєстр... 1989 - Temyrivci, rejon halicki - „staroruskie‖ - Державний реєстр... 1989 - 137. Tys’menycja, rejon iwanofrankowski - XI-XIII w. (?) Tyśmienica, g. domniemane katalog - Velyka Kam’janka, rejon kołomyjski 150x100 m - - Державний реєстр... 1989 - Verchnja-Nyņnja Lypycja, rejon rohatyński - - - Liwoch 2003 - Verchnij Struten’, rejon rożniatycki - - - Рибчинський 2018 49. Viktoriv, rejon halicki - XII-XIII w. „zamek bojarski‖ (?) Liwoch 2003; Ратич 1957 - Vojnyliv, rejon kałuski 1 ha „staroruskie‖ Державний реєстр... 1989 - Voskresynci, rejon kołomyjski 150x50 m „staroruskie‖ Державний реєстр... 1989 - Vyhoda, rejon doliński - - - Liwoch 2003 - Vyspa, rejon rohatyński 1 ha XII-XIII w. (?); faza nowożytna Nowożytne fortalicjum (?) Liwoch 2003; Державний реєстр... 1989 50. Vyńkiv, rejon doliński 2 ha X-XI w. (?) - Liwoch 2003; Державний реєстр... 1989; Томенчук 2008 - Ņovten’, rejon halicki - - - Liwoch 2003 51. Ņuraven’ky I, rejon rohatyński - X-XI w. - Державний реєстр... 1989; Томенчук 2008 - Ņuraven’ky II, rejon rohatyński - - - Державний реєстр... 1989 V.6. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych obwodu lwowskiego (wykaz alfabetyczny): L.p. Nr kat. Dane administraycjne Powierzchnia Datowanie Interpretacja Literatura - Andriivka, rejon buski - - - Liwoch 2003 1. 2. Bełz, rejon sokalski 7 ha XI w. - późne średniowiecze Bełz, gród książęcy katalog 2. Berezec’, rejon gródecki 4,5 ha XII-XIII w. - Liwoch 2003; Кучера 1999; Михальчишин 1993 - Berezyna, rejon żydaczowski - - - Liwoch 2003 - Bibrka, rejon przemyślański - - - Liwoch 2003 3. Bil’če, rejon mikołajowski 35x38 m XII-XIII w. - Михальчишин 1993; Мацкевий, Козак 2010, 87 - Bil’če II, rejon mikołajowski - - - Мацкевий, Козак 2010, 88 - Bil’če (?), rejon żydaczowski 34x40 m XI/XII-XIV w. - Liwoch 2003; Михальчишин 1993 - Boryslav (stan. Mraņnycja?), miasto wydzielone - - Liwoch 2003; Мацкевий, Козак 2010, 89 4. 5. Bus’k I, rejon loco ok. 9 ha X-XIV w. Bużesk, zespół grodowy latopisowego grodu, katalog 5. 6. Bus’k I, rejon loco - 2. poł. XIII (?)-XIV w. g. z okresu polsko-litewskich walk o Ruś (?) katalog 6. 7. Bus’k III (Volany), rejon loco 32x20 XII-XV w. Dwór? „zamek feudalny‖ (?) katalog 7. Byblo, rejon 35x27 m XII-XIII w. - Liwoch 2003; starosamborski (Liwoch 2003), XII-XIV w. (Корчиський 1993) Михальчишин 1993; Корчиський 1993 8. Ceperiv, rejon kamionecki 0, 5 ha XII-XIV w. - Ляска 2017 - Čemerynci, rejon przemyślański - - - Liwoch 2003; Михальчишин 1993 - Derevač-Rakovec, rejon pustomycki - - - Liwoch 2003 - Deńycy (d. Hdeńycy), rejon starosamborski - - - Liwoch 2003 - Dobromil, rejon starosamborski - G. domniemane Kotlarczyk 2003 9. Dobrohostiv, rejon drohobycki 75x175 m X-XI w. - Liwoch 2003; Мацкевий,Козак 2010; Михальчишин 1993 10. Dobrostany, rejon jaworowski 150x160 (główny majdan) XI-XII/XIII w. Strażnica (?) Liwoch 2003; Кураш, Слободян, Чорновол 2003; Михальчишин 1993 - Domaņyr, rejon jaworowski - - G. niezachowane, „zamek bojarski‖ (?) Liwoch 2003; Кураш, Слободян, Чорновол 2003; Михальчишин 1993 - Dovhe, rejon drohobycki - „staroruskie‖ (?) Stan. archiwalne Liwoch 2003; Мацкевий, Козак 2010 - 69. Drohobyč, rejon loco - XII-XIV w. (?) Drohobycz, g. niezachowane (?) katalog 11. 70. Drohovyņ, rejon mykołajowski - - Drohowyż, katalog - Dubrova, rejon mykołajowski 75 m² IX-X w. g. kultowe Liwoch 2003 - Dubyna, rejon - - Strażnica (?), Liwoch 2003 skolewski „Tucholskie wrota‖? - Dudyn, rejon brodzki - „staroruskie‖ Legendarny gród „Butyn‖ (?) Liwoch 2003; Михальчишин 1993 - Dunaiv, rejon przemyślański - - - Рибчинський 2018 - Fijna, rejon żólkiewski 39x52,5 m Średniowiecze (?) - Ляска, Миська, Погоральський 2016 - Haii Nyņni, rejon drohobycki - - - Liwoch 2003 - Hanačivka, rejon przemyślański - X-XIII w. (Михальчишин 1993); IX-X w. (Liwoch 2003) „centrum plemienne‖ (Рибчинський 2018) Liwoch 2003; Михальчишин 1993; Рибчинський 2018 12. 127. Hlyns’ke I, rejon żółkiewski 1 ha XII-XIII w. Szczekotów (?), katalog 13. Hlynske II, rejon żółkiewski - XI-XIV w. (?) - Liwoch 2003; Ратич 1957 - Holeńiv, rejon żydaczowski - - - Liwoch 2003 14. Holobutiv, rejon stryjski - IX-XI w. - Мацкевий, Козак 2010; Якубовська 2013 - Holohirki, rejon złoczowski - X w. g. kultowe Liwoch 2003 15. 74. Holohory I, rejon złoczowski 150x90 m XIII w. Gołogóry, „zamek bojarski‖ katalog 16. 75. Holohory II, rejon złoczowski 430x340 m XIII-XIV, XIV-XV, XV-XVI w. Zamczysko (?) katalog - Holoskovyči (stan. Suchodoly?), rejon brodzki - - Zamczysko (?) Liwoch 2003 17. 19. Horodok (d. Gródek Jagielloński) I, rejon 3 ha XII-XIII w. Gródek katalog loco - Horodok II, rejon loco - - - Михальчишин 1993 - Horodyloviči, (nieistniejące już sioło w rejonie sokalskim) - XI-XIII w. Stan. archiwalne Кучера 1999 18. Horodys’ko, rejon starosamborski Średn. 52 m XIII-XIV w. (Михальчишин 1993); X – 2. poł. XIII/XIV w. (?) (Погоральський, Миська, Ляска 2013) Михальчишин 1993; Погоральський, Миська, Ляска 2013 - Horodyńče, rejon samborski - staroruskie Stan. archiwalne Liwoch 2003; Мацкевий, Козак 2010; Ратич 1957 19. Horodyńče (Druhe), rejon żydaczowski - XIII w. (?) - Liwoch 2003; Кучера 1999; Михальчишин 1993 - Hradivka, rejon gródecki - - - Liwoch 2003 - Hrebeniv, rejon skolewski - - - Liwoch 2003 20. Hroz’ovo (Hroz’ova), rejon starosamborski 75x65 m XI-XVI w. (Корчиський 1993) Strażnica (?); G. kultowe (?) „centrum plemienne‖ (Рибчинський 2018) Liwoch 2003; Корчиський 1993; Манігда 2016; Мацкевий, Козак 2010; Рибчинський 2018 21. Hrynčuky, rejon żółkiewski - XII-XIII w. - Liwoch 2003; Михальчишин 1993 22. Iliv, rejon mykołajowski 60x55 m (główny majdan) XI-XIII lub XIII w. G. kultowe (?); Strażnica (?) Liwoch 2003 23. Jasenycja-Sil’na, rejon drohobycki 25x50 m „wczesnohistoryczne‖ (?); XIII-XIV w. (Мацкевий, „centrum plemienne‖ (Рибчинський 2018) Liwoch 2003; Мацкевий, Козак 2010 Рибчинський 2018 Козак 2010, 125); X-XIV w. (Корчиський 1993) - Josypivska, rejon buski - - - Liwoch 2003 - Kavs’ke I, rejon stryjski - IX-X w. (Liwoch 2003). XI-XIII w. (Михальчишин 1993) G. kultowe (?) Liwoch 2003; Михальчишин 1993 24. Kavs’ke II, rejon stryjski - XII-XIII w. (?) - Liwoch 2003; Михальчишин 1993 - Knjaņe, rejon złoczowski - - - Liwoch 2003 - Koltiv, rejon złoczwski Średn. 40 m - Refugium Liwoch 2003; Манігда 2016; Михальчишин 1993 - Korčivka, rejon żydaczowski 9 ha IX/X-XI w. (?) „centrum plemienne‖ Liwoch 20003; Михальчишин 1993; Рибчинський 2018 25. Kotoryny I, rejon żydaczowski 2 ha (pierwszy majdan) „staroruskie‖; XIV-XV w. Strażnica szlaku na Halicz (?), zamczysko Liwoch 2003; Корчинський 2009 26. Kotoryny II, rejon żydaczwski 1,5 ha IX- pocz. XI w. Strażnica szlaku na Halicz (?) Liwoch 2003; Корчинський 2009 27. Kotoryny III, rejon żydczowski 1 ha IX- pocz. XI w. Strażnica szlaku na Halicz (?) Liwoch 2003; Корчинський 2009 28. Kotoryny IV, rejon żydaczowski 0,5 ha IX- pocz. XI w. Strażnica szlaku na Halicz (?) Liwoch 2003; Корчинський 2009 29. Kotoryny V, rejon żydaczowski 1,5 ha IX- pocz. XI w. Strażnica szlaku na Halicz (?) Liwoch 2003; Корчинський 2009 - Krasnosilci, rejon złoczowski - - - Liwoch 2003 - Kruņyky, rejon samborski - „staroruskie‖ (?) Stan. archiwalne Liwoch 2003; Михальчишин 1993; Мацкевий, Козак 2010; Ратич 1957 - Kul’čyci I, rejon samborski 900x1100 m Epoka brązu lub wczesnego żelaza (?) Staroruskie (?) - Liwoch 2003; Мацкевий, Козак 2010; Михальчишин 1993 30. Kul’čyci II352, rejon samborski 40-50 ha XI-XIII w. - Liwoch 2003; Кучера 1999; Михальчишин 1993 - 96. Kulykiv, rejon żółkiewski 40x50 m XIV w. Kulików, g. domniemane (?),zamczysko (?) katalog - Kutyńče, rejon brodzki - - - Liwoch 2003; Ягодинська 2015 - Lińnja, rejon drohobycki - „staroruskie‖ (?) „Saryn‖ (?) (Мацкевий, Козак 2010, 101) Liwoch 2003; Мацкевий, Козак 2010 - Litynja, rejon drohobycki - - - Мацкевий, Козак 2010 - 98. Lopatyn, rejon radziechowski 40x65 m XIV-XVI w., domniemana faza staroruska Łopatyn katalog 31. Lopuńno (d. Lopuńna), rejon samborski 40-50x70-80 m XI-XII w. (?) (Liwoch 2003), XI-XIII w. (Михальчишин 1993) Strażnica (?) X-XI w. refugium (?) (Мацкевий, Козак 2010, 102) Liwoch 2003; Мацкевий, Козак 2010; Михальчишин 1993 - Luhove I, rejon brodzki - XI-XIII w. - Михальчишин 1993 - Luhove II, rejon brodzki - „staroruskie‖ - Liwoch 2003; Михальчишин 1993 352 W swoim katalogu stanowisk drohobyckiego przedgórza L. Mackevyj i V. Kozak (2010) wymieniają tylko 1 grodzisko. 32. 29. Lviv I (Lwów), rejon loco - XIII-XIVw. Lwów, Zespół grodowo-miejski, katalog 33. Lviv II 35x55 m X-XI w. G. kultowe (?) Liwoch 2003; Корчинський 2009 34. Lviv III, rejon loco 160x60 m X-XIII w. (?) - Liwoch 2003; Корчинський 2009 - Lviv IV, rejon loco - - G.domniemane Liwoch 2003 35. Mali Hryboviči, rejon żółkiewski 90x90 m XI-XIII w. (Михальчишин 1993); IX-XI w.? XI-XII w. (?) (Liwoch 2003); X-XI w. (Корчиський 1993) „centrum plemienne‖ (Рибчинський 2018) G. kultowe (?) Strażnica (?) Liwoch 2003; Корчиський 1993; Михальчишин 1993; Рибчинський 2018 - Markopil’, rejon brodzki - - - Liwoch 2003; Михальчишин 1993; Ягодинська 2015 - Mavkovyci, rejon gródecki - - - Liwoch 2003 36. Modryči (Teptjuņ), rejon drohobycki 44x63 m XI-XII w. (?); późne średniowiecze (?) Strażnica karpackiej linii obronnej (?) Myśka, Pochoralskij 2014 - Mostyńče, rejon przemyślański - - - Манігда 2016 - Mykolaiv, rejon loco - - Ośrodek kultowy (?) Liwoch 2003 - Nem’jač, rejon brodzki - - - Liwoch 2003 - Neznaviv, rejon kamionecki - - - Liwoch 2003 - Novońyny, rejon żydaczowski - - - Рибчинський 2018 - Neņuchiv, rejon stryjski - - - Liwoch 2003 - Nyvyci, rejon radziechowski - - - Liwoch 2003 - Nyņni Hai, rejon drohobycki - „staroruskie‖ Stan. archiwalne Мацкевий, Козак 2010; Рибчинський 2018 - Nyņnyj Turiv, rejon turczański - - - Liwoch 2003 - Nyņne Syno’vydne, rejon skolewski 35x50 m XII-XIII/XIV w. (?) - Liwoch 2003; Мацкевий, Козак 2010 - 105. Olesko (zamek) I, rejon buski - Zob. katalog Olesko, g. domniemane katalog - Olesko II, rejon buski - - G. domniemane Михальчишин 1993 - Oplyc’ke I, rejon radziechowski 110x75 m X-XI w. (?) - Liwoch 2003 - Oplyc’ke II, rejon radziechowski - Staroruskie (?) - Liwoch 2003 - Ostroņec, rejon mościski - - - Liwoch 2003 - Pečychvosty, rejon kamionecki 0,35 ha Staroruskie (?), nowożytne Сілаєв, Назар, Конопля 2018 - Penjaky, rejon brodzki - „staroruskie‖ - Liwoch 2003; Михальчишин 1993 - Peredil’nycja, rejon starosamborski - XII-XIV w. lub nowożytne353 Михальчишин 1993 37. 37. Pidhirci (Plisnes’ko), rejon brodzki Zob. katalog VII(?)-XIII w. Pleśniesk, g. kultowe, zespół grodowo-miejski, monastyr (?) katalog 38-39. Pidhorodyńče, rejon przemyślański 2 grodziska: 124x140 m, 16x40 m IX-XI w./X-XII w. „centrum plemienne‖, mniejszy człon był ośrodkiem kultowym Liwoch 2003; Михальчишин 1993; Рибчинський 2018 353 Stan. nowożytne (?). Być możechodzi o założenie widoczne na tzw. Mapie Miega: http://mapire.eu/en/map/firstsurvey). grodziska (?) - Pidkamin’, rejon brodzki - XII-XIII w. „grodzisko‖; miejsce kultowe (?); monastyr (?) Liwoch 2003; Kamińska 2019 - P’jatnyčany, rejon żydaczowski 40x50 m XII-XIV w. (?) - Liwoch 2003 - Poljany, rejon złoczowski - - - Liwoch 2003 - Popivci, rejon brodzki - - Liwoch 2003 - Posada-Novomis’ka, rejon starosamborski 9 ha X-XI w. (?) - Liwoch 2003; Кучера 1999; Михальчишин 1993; Манігда 2016; 40. 131. Potelyč, rejon żółkiewski - XII-XIII w. Telicz katalog - Pyratyn, rejon radziechowski 1,5 ha - - Liwoch 2003 - Radelyči, rejon mykołajowski - - - Liwoch 2003 - Remeniv (Rudanci), rejon kamionecki - - Zamczysko (?) Liwoch 2003 41. Rokytne I, rejon jaworowski 168x127 m (centralny majdan) X-XII w. Strażnica (?) Liwoch 2003 42. Rokytne II, rejon jaworowski - X-XI w. - Погоральський 2012 - Romaniv, rejon przemyślański - IX-X w. G. kultowe (?); „centrum plemienne‖ (?) Liwoch 2003; Погоральський, Миська, Ляска 2013; Рибчинський 2018 43. Rozhirče, rejon stryjski - XI/XII-XIII w. (do XVI w.?) Miejsce kultu pogańskiego, monaster skalny Liwoch 2003; Мацкевий, Козак 2010 - Rozluč, rejon turczański 45x35 m - - Liwoch 2003 - Rozņaliv, rejon radziechowski - - - Liwoch 2003 44. 113. Sambor, rejon loco - XII-XIII w. (?) Sambor katalog 45. Sasiv, rejon złoczowski - XI-XIII w. - Liwoch 2003; Михальчишин 1993 - Smil’nycja, rejon starosamborski - Staroruskie (?) XIV-XVII w. (?) Monastyr (?) Liwoch 2003; Мацкевий, Козак 2010 - Sodec’354, rejon drohobycki - „staroruskie‖ - Михальчишин 1993 46. 115. Sokal’, rejon loco - XII-XIII w. (?) Sokal, espół grodowo-miejski katalog 47. Sokolivka, rejon buski - XII-XIII w. (?) - Liwoch 2003; Михальчишин 1993 - Solons’ke, rejon drohobycki 18 ha X-XI w. (?) G. kultowe (?) (Liwoch 2003); „centrum plemienne‖ (Рибчинський 2018) Liwoch 2003; Мацкевий, Козак 2010; Рибчинський 2018 - Sozan’, rejon starosamborski - - Monastyr (?) Liwoch 2003 48. 118. Spas I, rejon starosamborski 75x55 m XII-XIII w., XIV-XV w., XV-XVII w. - katalog - 119. Spas II, rejon starosamborski - XIII (?)-XVIII w. Monastyr (klasztor Zbawiciela?) katalog - Stare Selo, rejon żydaczowski - - - Liwoch 2003 354 Miejscowość taka nie figuruje w spisach miejscowości rejonu drohobyckiego. Silec’? Solec? Na mapie Miega między Modryczami a Stebnikiem (http://mapire.eu/en/map/firstsurvey) 49. 148. Starhorod, rejon sokalski 150x100 m X-XI w. Wsiewołoż, stan. tożsame z g. w Zastavnem (rejon iwanicki obwodu wołyńskiego) katalog - Staryj sambir, rejon loco - - Por. Sambor (katalog) katalog 50. Stebnyk, rejon drohobycki 175x75 m X-XI w. Ur. „Staryj Byč‖ – pierwotny Drohobycz (?); „centrum plemienne‖ katalog; Liwoch 2003; Рибчинський 2018 51. 122. Stil’sko, rejon mykołajowski 250 ha X-XI w. Jeden z wielkich grodów „chorwackich‖ katalog 52. 107. Stradč, rejon jaworowski 400x150 m XI-XII w. (?) Refugium (?) katalog - Stremil’če, rejon radziechowski - - - Liwoch 2003; Михальчишин 1993 53. Strilky, rejon starosamborski 40x100 m XI-XIII w. Strażnica Liwoch 2003; Мацкевий, Козак 2010 - 121. Stryj, rejon loco - Centrum „districtus Strigensi‖, g. domniemane katalog 54. Stupnycja, rejon drohobycki 20 ha X-XI, XII-XIII w. (?) Refugium (?), „centrum plemienne‖ Liwoch 2003; Мацкевий, Козак 2010; Погоральський, Миська, Ляска 2013; Ратич 1957 55. Sudova Vyńnja I 80x70 m (główny człon) X-XI/XII w. „centrum plemienne‖ (?) (Рибчинський 2018) Katalog; Рибчинський 2018 56. 144. Sudova Vyńnja II - XII-XIII w. Wisznia, zamek bojarski katalog 57. Sulimiv, rejon - XII-XIII w. - Ляска 2017 żółkiewski - Ńčyrec’, rejon pustomycki - - Szczerzec, g. domniemane (znane z przekazów pisanych) katalog 58. Terńiv, rejon starosamborski - XII-XIII w. Strażnica (?) Liwoch 2003; Мацкевий, Козак 2010 - Trostjanec’, rejon złoczowski - - - Liwoch 2003 - Truskavec’, rejon drohobycki - - - Liwoch 2003 59. 133. Tuchlja (Pohar), rejon skolewski - X-XI w. Tuchla, strażnica (?) katalog 60. Turady, rejon żydaczowski 65x300 m XII-XIV w. Gród systemu obronnego Żydaczowa (?); „centrum plemienne‖(Рибчинський 2018) Liwoch 2003; Рибчинський 2018 61. Tur’je, rejon starosamborski 22x30 m XI-XIII w. - Liwoch 2003; Мацкевий, Козак 2010 62. Turka, rejon loco Średn. 50 m XII-XIV w. - Liwoch 2003; Мацкевий, Козак 2010 - Ulyčne, rejon drohobycki - - Stan. tożsame ze stan. Holobutiv (?) Рибчинський 2018; Якубовська 2013 63. 140. Univ, rejon przemyślański - XI-XIII w., późne średniowiecze Uniów (?) katalog 64. 135. Uryč (Tustań), rejon skolewski - IX w. (?) - późne średniowiecze Tustań, zamek, komora celna katalog 65. Uńnja, rejon złoczowski - XIII w. - Liwoch 2003; Михальчишин 1993 - Velykyj Ljubin;, rejon gródecki - - - Liwoch 2003 - Verchnje Syn’ovydne I, rejon skolewski 2 ha - Liwoch 2003; Рибчинський 2018 66. 124. Verchnje Syn’ovydne II, rejon skolewski - XI-XIII w. Synowódzko, monastyr katalog - Verchnje Syn’ovydne III (Hołyj Horb), rejon skolewski Średn. 300 m - „centrum plemienne‖ Мацкевий, Козак 2010; Рибчинський 2018 - Volońynove, rejon starosamborski - - Monastyr (?) Liwoch 2003 67. 147. Vorobljačyn (Nemiriv), rejon jaworowski Średn. 80 m X-XII w./XII-XIV w. Strażnica na szlaku handlowym i komunikacyjnym (?) katalog - Vynnyky I, rejon lwowski - - - Liwoch 2003 - Vynnyky II, rejon lwowski - - - Liwoch 2003 - Vysoc’ke, rejon brodzki - - - Człowski, Janusz 1926; Liwoch 2003 - Zarvanycja, rejon złoczowski - - - Рибчинський 2018 - Zarudci, rejon żółkiewski - „staroruskie‖ - Liwoch 2003; Михальчишин 1993 68. Zavadiv, rejon żółkiewski 65x45 m X-XII w. Strażnica graniczna (?) Liwoch 2003; Михальчишин 1993 69. 18. Zvenyhorod, rejon pustomycki 1-3 ha X/XI-XIII w. Stolica księstwa katalog 70. 56. Ņydačiv I, rejon loco 34 -36 ha IX(?)-XIV w. Zudecz (?), zespół grodowo-miejski katalog 71. 57. Ņydačiv II, rejon loco 3,7 ha XII-XIV w. Zudecz (?) katalog V.7. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych obwodu rówieńskiego – rejon demidowski, dubieński, hoszczański, korecki, kostopolski, młynowski, ostrogski, radziwiłłowski, rówieński, zarzeczniański oraz zdołbunowski (wykaz alfabetyczny): L.p. Nr kat. Dane administraycjne Powierzchnia Datowanie Interpretacja i uwagi Literatura - Antopil’, rejon rówieński Średn. 50 m - - Прищепа 2016a 1. Basiv Kut (obecnie m. Rivne), rejon rówieński 0,4 ha XI-XIII w. - Раппопорт 1967; Прищепа 2016a - Bańyne, rejon hoszczański 0,6 ha - Tożsame ze stan. Uhil’ci (?) Прищепа 2016a - Bečal’ (Byčal), rejon kostopolski 0,15 ha IX-X w. (?) Refugium Антонович 1900; Прищепа 2007; 2016; Б. Прищепа, О. Прищепа 2008 - Behen’ (nieistniejąca dziś wieś i folwark nad Horyniem), rejon rówieński - - Stan. tożsame z Chotynem (?) (Ратич 1957, 32 – wspomina tylko skarb) Куза 1996; Ратич 1957 - Bila Krynycja, rejon rówieński 0,3 ha IX-X w. (?) Refugium Прищепа 2007; 2016; Б. Прищепа, О. Прищепа 2008 2. Biliv, rejon rówieński 0,35 ha X-XI w. Poprzednik Peresopnicy (?) Прищепа 2007; 2016 - Borbyn, rejon młynowski - - Stan. archiwalne Антонович 1900 - Boremel’, rejon demidowski - XI-XIII w. (?) Антонович 1900; Куза 1996 3. Buderaņ I, rejon zdołbunowski 9 ha (?) Epoka żelaza (?); X-XI w. Refugium Антонович 1900; Пришепа 2007; 2016; Б. Прищепа, О. Прищепа 2008; Раппопорт 1967 4. Buderaņ II, rejon 0,1 ha X-XI w. - Прищепа 2016a zdołbunowski - Buhryn, rejon hoszczański - Staroruskie (?) - Антонович 1900; Ратич 1957 5. Chotyn, rejon rówieński 0,6 ha X-XI w., XII-XIII w., XVII-XVIII w. G. stożkowaty (?) w miejscu staroruskiego grodziska Антонович 1900; Панишко 2016; Прищепа 2016a - Demydivka, rejon loco - Staroruskie (?) - Антонович 1900; Куза 1996 - Derman’ Perńa, rejon zdołbunowski 0,2 ha Epoka żelaza (?); IX-X w. (?) - Прищепа 2016a 6. Derman’ Druha, rejon zdołbunowski 11 ha X-XIII w. - Антонович 1900; Раппопорт 1967; Прищепа 2007; 2016 - Djuksyn, rejon kostopolski 0,17 ha IX-X w. - Прищепа 2007; 2016; Б. Прищепа, О. Прищепа 2008 7. 15. Dorohobuņ, rejon hoszczański 5,5 ha X-XIII w. Dorohobuż, tolica udzielnego księstwa katalog 8. 17. Dubno, rejon loco 0,5-1 ha X-XIII w. Dubno katalog - Dubno („Kempa‖), rejon loco Średn. 50 m Od 2. poł. XIII w. (?) G. stożkowaty (?) Панишко 2016 9. Hlybočok, rejon hoszczański 2 ha X-XI w. - Антонович 1900; Прищепа 2006; 2016; Ратич 1957 - Hlynky, rejon rówieński 0,6 ha Epoka brązu (?) - Прищепа 2016a - Hlyns’k, rejon zdołbunowski 1,5 ha - - Ратич 1957; Прищепа 2016a - Holovyn, rejon kostopolski - - Stan. archiwalne Антонович 1900 10. Horbakiv, rejon hoszczanśki 0,3 ha IX-pocz. XI w. Прищепа 2016a - Horbiv, rejon hoszczański 0,36 ha - - Антонович 1900; Прищепа 2007; 2016 - Horodyńče, rejon rówieński 0,5 ha - - Антонович 1900; Прищепа 2016a - Horyn’hrad Perńyj, rejon rówieński 0,25 ha „staroruskie‖, XV-XVIII w. - Антонович 1900; Прищепа 2016a 11. Hońča, rejon loco 2,3 ha X-XIII w. - Прищепа 2007; 2016 12. Hrabiv, rejon rówieński 6,5 ha XI-XIII w. - Антонович 1900; Прищепа 2016a - Hruńvycja Perńa, rejon rówieński 0,24 ha Staroruskie (?) - Антонович 1900; Прищепа 2007; 2016 - Ivanynyči, rejon dubieński 80x95 m IX-X lub X-XI w. - Антонович 1900; Раппопорт 1967; Прищепа 2016a - Jaroslavyči, rejon młynowski - XII-XIV w. „dwór książęcy‖ Ратич 1957; Терський 2006 13. Jasynynyči, rejon rówieński 0,15 ha X-XI w. - Прищепа 2016a - Kam’janycja, rejon dubieński - - Stan. archiwalne Антонович 1900 14. 85. Klevan’, rejon rówieński - XII-XIII w. (?) Koływań (?) katalog - Klopit, rejon zdołbunowski 0,2 ha - - Прищепа 2007 - Koblyn, rejon młynowski 45x50 m Wczesne średniowiecze (?), XVI w. Refugium (?); Zamczysko/dworzysko (?) Панишко 2016 - Korablyńče, rejon młynowski 0,3 ha - - Прищепа 2007; 2016 15 89. Korec’, rejon loco 2 grodziska, I – 1 ha; XII(?)-XIII w. (I), XI-XIII w. (II) Korczesk, gród graniczny katalog 16. Korec’II, rejon loco 0,25 ha Refugium (?) Прищепа 2016a 17. Kozlyn I, rejon rówieński 0,15 ha XI-XII w. (?) - Прищепа 2016a 18. Kozlyn II, rejon rówieński 2 ha X-XII w., XVII-XVIII w. - Антонович 1900; Прищепа 2016a; Ратич 1957 19. Kryčyl’s’k, rejon 0,4 ha X-XI w. Прищепа 2007; 2016 sarneński - Kryvyči, rejon rówieński - - Stan. archiwalne Антонович 1900 20. Kunyn I, rejon zdołbunowski 0,45 ha X-XI w. - Прищепа 2007; 2016 - Kunyn II, rejon zdołbunowski 0,5 ha - - Прищепа 2016a 21. Kuraņ, rejon ostrogski Średn. 125 m XI-XIII w. - Куза 1996; Кучера 1999 22. Lystvyn, rejon dubieński 7,5 ha X-XII w. - Пришепа 2007; 2016 - Lysyn, rejon demidowski - - Stan. archiwalne Антонович 1900 23. Mala Mońčanycja, rejon zdołbunowski 0,2 ha X-XI w. Refugium Раппопорт 1967; Прищепа 2007; 2016; Б. Прищепа, О. Прищепа 2008 - Maleve, rejon demidowski - - Stan. archiwalne Антонович 1900 - Meņricz Ostrogskij, rejon ostrogski - - Zamczysko Антонович 1900 - Mizočok, rejon zdołbunowski 0,45 ha - - Антонович 1900; Прищепа 2016a - Mońčanycja, rejon ostrogski 2 grodziska (zamczyska?) - Stan. archiwalne Антонович 1900 24. 33. Muravycja (Mlyniv), rejon młynowski 0,72 ha XI-XII w., okres nowożytny Murawica katalog - Mylostiv, rejon rówieński - - Stan. archiwalne Антонович 1900 25. Myrohońča, rejon dubieński - Epoka żelaza (?), X-XI w. - Антонович 1900; Раппопорт 1967; Ратич 1957 26. 103. Nobel’, rejon zarzeczniański 90x70 m XII-XIII w. Nebel, w XIII w. twierdza pograniczna (?), g. ziemi pińskiej (?) katalog - Novomalin, rejon ostrogski - - Zamczysko litewskie Антонович 1900 27. 100. Novomyl’s’k, rejon zdołbunowski 6 ha XI(?)-XIII w. Milsk katalog - Novosilky, rejon zdołbunowski 0,2 ha X w. - Антонович 1900; Прищепа 2007; 2016 - Novoņukov, rejon rówieński - - Stan. tożsame z Żukowem (?) Zamczysko (?) Антонович 1900; Ратич 1957 28. 34. Ostrog, rejon loco 2-3 ha X-XIII w. Ostróg katalog - Ostriv, rejon dubieński Średn. 25-27 m Staroruskie (?) - Антонович 1900; Прищепа 2016a; Ратич 1957 - Ostriiv, rejon młynowski - - Stan. archiwalne Антонович 1900 29. Ostroņec’, rejon młynowski Średn. 80 m 2 grodziska (?) (Антонович 1900) X-XI w. Антонович 1900; Раппопорт 1967 30. 36. Peresopnycja, rejon rówieński 12 ha X/XI-pocz. XIV w. Peresopnica, stolica udzielnego księstwa katalog - Pituńkiv, rejon młynowski 60x50 m - - Прищепа 2016a - Pjatyhory, rejon zdołbunowski - - - Антонович 1900 31. Posnykiv (d. Vilbiči), rejon młynowski 0,5 ha X-XI/XII w. (Прищепа 2016a); XI-XIII w. (Раппопорт 1967) „Forteca książęca‖ Антонович 1900; Манігда 2016; Раппопорт 1967; Прищепа 2007; 2016 32. Raduņne, rejon ostrogski 0,1 ha X-XII w. - Прищепа 2007; 2016 - Rohizne, rejon demidowski - - Stan. archiwalne Антонович 1900 33. Rozvaņ (d. „Monastyrek‖), rejon ostrogski 2 grodziska (?) (Антонович 1900), 0,85 ha X-XI w., XII-XIII w. Stan. II - archiwalne Антонович 1900; Раппопорт 1967; Пришепа 2007; 2016 34. 114. Sapoņyn, rejon korecki 0,75 ha XI-XIII w. (?) Sapogin’ katalog - Smorņiv, rejon rówieński 70x45-50 m - - Прищепа 2016a - Soloniv, rejon radziwiłłowski - - Stan. archiwalne Антонович 1900 - Sribne, rejon radziwiłłowski 32x28 m - Refugium (?) Войтюк 2018 35. Steblivka, rejon zdołbunowski 0,22 X-XI w. - Пришепа 2007; 2016; Б. Прищепа, О. Прищепа 2008 - Stovpyn, rejon korecki 0,1 ha - - Прищепа 2016a - Stupno, rejon zdołbunowski - - Stan. archhiwalne Антонович 1900 - Symoniv, rejon hoszczański - - Stan. archiwalne Антонович 1900 - Ńpaniv, rejon rówieński 25x35 m - - Прищепа 2016 - Ńubkiv, rejon rówieński 0,15 ha IX-X w. - Прищепа 2007; 2016a 36. Targovycja (Torhovycja), rejon młynowski 100x40-45 m XI-XIII w. - Антонович 1900; Раппопорт 1967 37. Teremne, rejon ostrogski 0,1 ha X-XI w. - Прищепа 2007; 2016a - Tesiv, rejon ostrogski 25x16 m „słowiańskie‖, XVII-XVIII w. Refugium Прищепа 2016a 38. Tomachiv I, rejon hoszczański 1 ha X-XI w. - Антонович 1900; Прищепа 2007; 2016 39. Tomachiv II, rejon hoszczański 0,13 ha XII-XIII w. - Прищепа 2016a - Točevyky, rejon ostrogski 0,5 ha X w. - Прищепа 2006; 2007; 2016 - Tovpyņyn, rejon demidowski - - Stan. archiwalne Антонович 1900 - Tučyn, rejon hoszczański - - Zamczysko (?) Антонович 1900 - Uhil’ci, rejon hoszczański - - Stan. archiwalne, zamczysko (?) Антонович 1900 40. Varkovyči, rejon dubieński 0,5 ha X-XI w. (?) - Антонович 1900; Прищепа 2007; 2016 41. Velykyj Myds’k, rejon kostopolski 2 grodziska (?), I - 0,12 ha X-XII w. Myczesk (?); refugium (w pierwszej fazie) katalog - Verchiv, rejon ostrogski 0,07 ha Wczesne średniowiecze (?); XVI-XVII w. Refugium (?) Антонович 1900; Манігда 2016; Прищепа 2007; 2016 42. Vil’hir, rejon hoszczański 0,65 ha X, XI-XIII, XVI-XVIII w. - Ратич 1957; Прищепа 2016a - Wolica Zbytyńska (nieistniejąca miejscowość), Klinci, rejon dubieński - - Stan. archiwalne Антонович 1900 - Zahorońča, rejon zdołbunowski - Staroruskie (?) - Антонович 1900; Ратич 1957 - 150. Zaric’k, rejon rówieński 100x98 m XII w. (?) Zarzeczsk, g. domniemane (gród lub sioło książęce znane z przekazów pisanych) katalog 43. Zlazne, rejon kostopolski 0,25 ha X-XI w. (Прищепа 2007; 2016), X-XII w. (Б. Прищепа, О. Прищепа 2008) - Прищепа 2007; 2016; Б. Прищепа, О. Прищепа 2008 - Żabokrzyki (nieistniejąca wieś, obecnie Dovhalivka), rejon radziwiłłowski - - Stan. archiwalne Антонович 1900 44. Ņorniv, rejon dubieński 7 ha IX-XI w. - Прищепа 2006; 2007; 2016 V.8. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych obwodu tarnopolskiego (wykaz alfabetyczny): Lp. Nr kat. Dane administraycjne Powierzchnia Datowanie Interpretacja i uwagi Literatura 1. Antonivci (Antonovyči I, Stiņok, Mala Ilovycja), rejon szumski 3 (4? - Гаврилюк 2010)355 grodziska na górze „Unias‖: 250x200 m; 66x60x55 m; 80x60-65 m lub grodzisko wieloczłonowe IX-XIII w. G. kultowe, „twierdza książęca‖ Liwoch 2003; Гаврилюк 2010; Кучера 1999 - Antonovyči - Stiņok II, rejon szumski - „staroruskie‖ Część kompleksu Antonovyči I (?) Liwoch 2003 - Babynci, rejon borszczowski - - Zamczysko w miejscu wcześnośredniowiecznego grodu (?) Liwoch 2003 2. 101. Bila I, rejon czortkowski 0,81 ha XII-XIII w. Mokleków (?) katalog; Ягодинська 2015 3. Bila II, rejon czortkowski 7,43 ha XII-XIII w. - Ягодинська 2015 - Bila III, rejon czortkowski 7,65 ha X w. - Ягодинська 2015 4. Bila IV (IIIa), rejon czortkowski 0,15 ha X-XIII w. - Ягодинська 2015 - Bila V (lub I), rejon czortkowski 100x20-70 m XIV w. „zamek litewski‖ Добрянський 2014 355 Ani z artykułu ani z rysunków opublikowanych przez O.Havryljuka (2010, 206) nie wynika jasno w jaki sposób wyróżniono 4 grodziska w Antonivcach, zwłaszcza grodzisko „Budnyky‖ zdaje się być podgrodziem grodziska „Unias‖. - Bila VI, rejon czortkowski 50x30 m Późne średniowiecze (?); okres nowożytny (?) - Добрянський 2014 5. Bilče-Zolote, rejon borszczowski 2 ha X-XIII w. - Czołowski, Janusz 1926; Ягодинська 2015 - Birky, rejon szumski - - - Liwoch 2003; Антонович 1900 - Bodaky, rejon zbaraski - X-XI w. Stan. tożsame ze stan. Lozy (?) Liwoch 2003; Прищепа 2007; 2016 6. Bohyt – Horodnycja, rejon husiatyński Ok. 300x100 m X-XIII w. G. kultowe Liwoch 2003; Ратич 1957 - Borńčiv, rejon loco - - - Liwoch 2003 7. Borńčivka, rejon łanowiecki Obw. >1 km IX-XIII w (?) - Liwoch 2003; Антонович 1900; Прищепа 2016a - Brykiv, rejon szumski Średn. 50 m (główny majdan) X-XIII w. Stan. tożsame z g. w Ńumsku (?) Liwoch 2003; Антонович 1900; Прищепа 2016a; Ратич 1957 - Budaniv, rejon trembowelski - - - Liwoch 2003 - Chudykivci, rejon borszczowski - - - Liwoch 2003 - Červonohrad, rejon zaleszczycki - - Zamek w miejscu grodziska (?) Liwoch 2003 - Červonohrady (Holihrady), rejon zaleszczycki - - - Liwoch 2003 - Čyranka (d. Cyranka Lepieszowska, nieistniejąca już wieś), rejon szumski - - Stan. archiwalne Liwoch 2003; Антонович 1900 - Dolyna, rejon Рибчинський 2018 trembowelski 8. 71. Dzvenyhorod , rejon borszczowski 12 ha (?) kon. X-XIII w. (?) Dźwinogród nad Dniestrem (?), katalog - Dzvynjača, rejon zbaraski - Wczesne średniowiecze - Liwoch 2003 - Fedorivka (Tudoriv), rejon husiatyński - Wczesne średniowiecze lub kultura holihradzka - Liwoch 2003 - Holhoča, rejon bereżański - Wczesne średniowiecze (?) - Liwoch 2003 9. Holihrady (ur. Vyhońev), rejon zaleszczycki - Kultura holihradzka, XI-XIII w. - Куза 1996; Ратич 1957 10. Horodyńče, rejon kozowski Średn. 55 m XII-XIII w. - Liwoch 2003 11. Horodyńče, rejon zborowski 15 ha (?) XII-XIII w. - Ягодинська 2015 12. Hovda (Postolivka), rejon husiatyński 0,08 ha X/XI-XIII w. G. kultowe, refugium (?) Liwoch 2003; Манігда 2016; Ягодинська 2015 - Hryhoriv, rejon monasterzyski - - - Liwoch 2003 - Husjatyn, rejon loco - - - Liwoch 2003 - Ivanivka (Janiv), rejon trembowelski - - - Liwoch 2003 13. Jabluniv, rejon husiatyński - XII-XIII, XIV-XVIII w. - Ягодинська 2015 - Jargoriv, rejon monasterzyski - - - Рибчинський 2018 14. Kapustinci, rejon czortkowski - XII-XIII w. - Ягодинська 2015 - Kobylovoloky, rejon - - - Liwoch 2003 trembowelski - Kocjubynčyky, rejon czortkowski - - - Czołowski, Janusz 1926; Liwoch 2003 - Kokoriv (Staryj? Novyj?), rejon krzemieniecki - - Stan. archiwalne Антонович 1900 - Kolodne, rejon zbaraski - XI-XIII w. (?) Zamczysko w miejscu grodziska (?) Liwoch 2003; Антонович 1900 - Kolyndjany, rejon czortkowski 2 grodziska (?) - - Czołowski, Janusz 1926; Liwoch 2003; Ягодинська 2015 - Komarivka, rejon krzemieniecki - - - Антонович 1900; Liwoch 2003 - Kordyńiv, rejon szumski - Wczesne średniowiecze (?) - Liwoch 2003 15. Koropec’ I, rejon monastyrski 1,5 ha X-XIII w. - Ратич 1957; Ягодинська 2015 16. Koropec’ II, rejon monastyrski - XII-XIII w. - Ратич 1957; Ягодинська 2015 - Kostjukyny* (Skala) (?), rejon zbaraski - - *Miejscowość nieodnaleziona w spisach miejscowości rejonu zbaraskiego, stan. archiwalne Liwoch 2003 17. 26. Kremenec’, rejon loco - XIII w. Krzemieniec, „twierdza książęca‖ katalog 18. Krutyliv (Kalagarivka), rejon husiatyński - X, XI, XII-XIII w. G. kultowe (?); „centrum plemienne‖ (Рибчинський 2018) Манігда 2016; Рибчинський 2018; Ягодинська 2015 - Kryvče (Vernje-Nyņnje), rejon borszczowski - Wczesne średniowiecze lub kultura - Liwoch 2003 holihradzka 19. Kudrynci, rejon borszczowski Ok. 0,5 ha XII-XII w. - Ягодинська 2015 - Kulykiv, rejon krzemieniecki - Wczesne średniowiecze (?) - Liwoch 2003 - Kuty I, rejon szumski - - Część jednego komplesku ze stan. Kuty II (?) Liwoch 2003; Прищепа 2016a 20. Kuty II, rejon szumski 2 ha IX-XIII w. - Liwoch 2003; Прищепа 2016a - Lanivci, rejon borszczowski - „staroruskie‖, XVI w. - Ягодинська 2015 - Lanivci, rejon loco Średn. 130 sążni (Антонович 1900) - - Czołowski, Janusz 1926; Liwoch 2003; Антонович 1900 - Litovyńče (Hutys’ko Horodel’s’ke), rejon szumski - - - Liwoch 2003 - Lopuńne, rejon łanowiecki - Wczesne średniowiecze - Liwoch 2003; Антонович 1900 - Lońniv, rejon trembowelski - - - Liwoch 2003 - Lozy, rejon zbaraski 0,2 ha (pierwotnie 0,4 ha?) IX-X w. (?), Staroruskie (?) Refugium (?) Liwoch 2003; Манігда 2016; Прищепа 2007; 2016; Б. Прищепа, О. Прищепа 2008 - Lysivci, rejon zaleszczycki - - - Liwoch 2003 - Lysyčnyky (Mykolaivka), rejon zaleszczycki - Staroruskie lub kultury holihradzkiej - Liwoch 2003 - Lytvyniv, rejon bereżański - Wczesne średniowiecze (?) - Liwoch 2003 - Małe Hucisko (nieistniejąca wieś), rejon szumski - - Stan. archiwalne Антонович 1900 - Matviivci, rejon szumski 200x180 sążni (Антонович 1900) Wczesne średniowiecze - Liwoch 2003; Антонович 1900 21. Muńkativka, rejon borszczowski 1,12 ha XII-XIII w. - Ягодинська 2015 22. 32. Mykulinci, rejon trembowelski 1,1 ha XI-XIII w. Mikulin katalog 23. Nińče, rejon zborowski - XII-XIII w. - Ягодинська 2015 - Nova Huta, rejon monasterzyski - - - Liwoch 2003 - Novyj Oleksynec’, rejon krzemieniecki - - „miasteczko obwiedzione dawnym wałem‖ Антонович 1900 - Obyč, rejon szumski - - - Liwoch 2003; Антонович 1900 - Oderadivka, rejon szumski - XI-XIII w. (?) - Liwoch 2003 - Okopy (Okopy Trijci), rejon borszczowski - X-XI w. (?) Stan. w obrębie twierdzy „Okopy (lub Szaniec) Św. Trójcy‖ z XVII w. (?) Czołowski, Janusz 1924; Liwoch 2003; Рибчинський 2018 - Oliiv, rejon zborowski - - - Liwoch 2003; Ягодинська 2015 24. Onyńkivci, rejon szumski - XI-XIII w. - Liwoch 2003 25. Pachynja (Pachyni) I, rejon łanowiecki - XI-XIII w. (?) - Liwoch 2003; Прищепа 2016a 26. Pachynja (Pachyni) II, Średn. 50 m (0,15 XI w. - Liwoch 2003; Прищепа rejon łanowiecki ha) 2016a - Peredmirka, rejon łanowiecki - - - Антонович 1900; Liwoch 2003 - Pidhora, rejon trembowelski - - Część kompleksu grodowo-miejskiego dawnej Trembowli (?) Ягодинська 2015 - Pidhorodne, rejon tarnopolski - „staroruskie‖ - Куза 1996 - Počaiv (Novyj Taraņ, Taraņ?), rejon krzemieniecki Obw. 750 m - - Liwoch 2003 27. Pylypče, rejon borszczowski - XII-XIII w. - Ягодинська 2015 - Pyńčatynci, rejon borszczowski - - - Liwoch 2003 - Rochmaniv, rejon szumski - - Zamczysko Антонович 1900 - Rudka, rejon krzemieniecki - - Stan. archiwalne Антонович 1900 - Rydomyl’, rejon krzemieniecki - - Stan. archiwalne Антонович 1900 Sadove, rejon monasterzyski Рибчинський 2018 28. 47. Semeniv I, rejon trembowelski 170x240 m XII-XIII w. (?) Posad Trembowli? katalog 29. 48. Semeniv II, rejon trembowelski 70x30 m XII-XIII w. (?) Przystań zespołu grodowo-miejskiego Trembowli? katalog - Staryj Litvyniv, rejon podhajecki - - - Рибчинський 2018 - Staryj Oleksynec’, rejon krzemieniecki - - zamczysko Антонович 1900 30. 54. Staryj Zbaraņ I, rejon zbaraski 4,6 ha X, XII-XIII w. Zespół grodowo-miejski Zbaraża katalog 31. 55. Staryj Zbaraņ II, (stan. 5), rejon zbaraski 1 ha X, XII-XIII w. Zespół grodowo-miejski Zbaraża katalog 32. Stinka, rejon buczacki 4,5 ha XII-XIII w. - katalog 33. 14. Stiņok I (chutor Danylivka), rejon szumski 1,2 ha XIII w. „twierdza‖ katalog 34. 120. Stiņok II, rejon szumski 20x50 m XIII w. „twierdza‖ katalog 35. Strusiv, rejon trembowelski - XII-XIII w. Część systemu obrony kompleksu grodowo-miejskiego dawnej Trembowli (?) Ягодинська 2015 36. Suraņ, rejon szumski 0,25 ha XI-XIII w., XVI-XVII w. Zamczysko w miejscu staroruskiego grodu Liwoch 2003; Куза 1996; Прищепа 2016a - Syn’kiv I (stan. 2),356 rejon zaleszczycki - X, XII-XIII w. - Ягодинська 2015 37. Syn’kiv II (stan. 4), rejon zaleszczycki - XII-XIII w. - Ягодинська 2015 - Ńumbar, rejon szumski - - - Liwoch 2003 38. 45. Ńumsk, rejon loco 2,7 ha XI-XIII w. - katalog 39. 46. Trembowla (i Seme-niv), rejon loco Zespół 3 grodzisk X, XI, XII-XIII/XIV (?) w. Gród i miasto książęce, w X w. g. kultowe (?), przystań katalog - Trostjanec, rejon zborowski - - - Liwoch 2003 - Tyljavka, rejon szumski - Wczesne średniowiecze - Liwoch 2003 - Uhorsk, rejon szumski - Wczesne - Liwoch 2003 356 Być może do katalogu M. Jahodyn’skiej (2015, 196) wkradł się bład. średniowiecze - Urman’, rejon bereżański - „staroruskie‖ (?) G. kultowe (?) (Рибчинський 2018) Liwoch 2003; Рибчинський 2018 40. Ustja I (stan. 6), rejon borszczowski 0,8 ha XII-XIII w. - Ягодинська 2015 41. Ustja II (stan. 32), rejon borszczowski - XII-XIII w. Ягодинська 2015 42. Vas’kivci, rejon szumski 0,4 ha X-XI w. - Liwoch 2003; Антонович 1900; Прищепа 2007; 2016 - Verbovec’, rejon łanowiecki - - - Антонович 1900; Liwoch 2003 - Veselivka (Tatarynci), rejon krzemieniecki - Wczesne średniowiecze - Liwoch 2003; Антонович 1900 - Vovkivci, rejon borszczowski - - - Liwoch 2003 43. 149. Vyńhorodok, rejon łanowiecki - Wczesne średniowiecze, zamczysko (?) Wygoszów (?) katalog 44. Zalissja, rejon monasterzyski 2 ha X-XIII w. - Liwoch 2003; Ягодинська 2015 45. Zaruddja, rejon zborowski 65x45 m XII-XIII w. - Liwoch 2003; Ягодинська 2015 - Zavaliv, rejon podhajecki - - - Рибчинський 2018 - Zolotnyky, rejon trembowelski - - - Рибчинський 2018 - Zvenyhorod rejon husiatyński 500x450 m X/XI-XIII w. G. kultowe (?), tożsame ze stan. Krutyliv? Liwoch 2003; Русанова, Тимощук 2007 - Ņabynja, rejon zborowski - - - Liwoch 2003 - Ņoloby, rejon krzemieniecki - - - Liwoch 2003; Антонович 1900 V.9. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych obwodu wołyńskiego (wykaz alfabetyczny): L.p. Dane administraycjne Powierzchnia Datowanie Interpretacja i uwagi Literatura - Armatniv, rejon kiwercowski - IX-X w. Refugium Б. Прищепа, О. Прищепа 2008 - Bereņnycja, rejon maniewicki - „staroruskie‖ - Археологічні... 2017 1. Bilostok, rejon łucki - XI-XIII w. - Антонович 1900; Археологічні... 2017; Кучинко 2011; Перелік.... 2008 - Boročyče, rejon horochowski - „staroruskie‖ - Археологічні... 2017; Kучера 1999 2. Boryskovyči I, rejon horochowski Obw. 500 m XI-XIII w. - Антонович 1900; Археологічні... 2017; Перелік.... 2008; Раппопорт 1967; Ратич 1957 - Boryskovyči II, rejon horochowski - „staroruskie‖ - Археологічні... 2017 - Borysovyči, rejon maniewicki Późne średniowiecze - Informacja od T. Verby - Brany, rejon horochowski „staroruskie‖ Археологічні... 2017 - Bujany, rejon łucki 30x35 m (?) „staroruskie‖ - Верба 2018 3. 60. Buņkoviči, rejon iwanicki Średn. 90 m XI-XIII w. Bużkowicze katalog - Chmeliv, rejon włodzimierski - Stan. archiwalne Антонович 1900 4. Choloniv, rejon horochowski Średn. 100 m X-XIII w. - Антонович 1900; Археологічні... 2017; Informacja od T. Verby - Chvorostiv, rejon włodzimierski - „staroruskie‖ - Археологічні... 2017 - Cyr, rejon lubieszowski - X-XIII w. - Informacja od T. Verby 5. Čarukiv (Horodyńče), rejon łucki 65x55 m XI-XIII w. - Археологічні... 2017; Кучинко 2011; Раппопорт 1967 - 63. Čemeryn, rejon kiwercowski - - Czemieryn, g. domniemane (znane z przekazów pisanych) katalog - Černčyci (Krasne, obecnie część Łucka), rejon łucki 1 ha XIII-XIV w. (?), późne średniowiecze i okres nowożytny Monastyryszcze (?) Терський 2006 6. 67. Četvertnia, rejon maniewicki Średn. 100 m XII-XIII w. Czetwertnia katalog 7. Čovnycja, rejon kiwercowski 100x90m X-XI w. Refugium Перелік.... 2008; Панишко 2018 - Datyń, rejon ratnieński - - - Археологічні... 2017 - Derno, rejon kiwercowski - - Stan. tożsame z g. w Oderadach (?) Антонович 1900 - Dovhiv, rejon horochowski - Średniowiecze - Перелік.... 2008 - Duliby, rejon turzyski - Późne średniowiecze? - Археологічні... 2017; Informacja od T. Verby - 62. Falemyči, rejon włodzimierski 1,5 ha XIV-XV w. Chwalemicze, obiekt typu motte (?) katalog - Hirka Polonka, rejon łucki - „staroruskie‖ - Антонович 1900; Археологічні... 2017 8. Holovne, rejon lubomelski Średn. 30 m X-XI w. - Антонович 1900; Археологічні... 2017; Кучера 1999; Раппопорт 1967 - Horińne, rejon horochowski - - Stan. archiwalne Антонович 1900 - Horodok, rejon koszyrski Średn. 250 m „staroruskie‖ (?) Археологічні... 2017 - Horodyńče, rejon horohowski - „staroruskie‖ - Ратич 1957 9. 64. Horodok, rejon maniewicki 60x90 m XII-XIV w. (?) Czernecz-Gorodok katalog 10 Horodyńče, rejon kiwercowski - XI-XIII w. - Археологічні... 2017; Перелік.... 2008 11. Horodyńče (Perńe), rejon łucki 65x60 m X-XIII w., od poł. XIII po czasy nowożytne (?) Stan. tożsame ze stan. Hirka Polonka (?) Археологічні... 2017; Панишко 2016 12. Horodyńče (Druhe), rejon łucki 0,8 ha X-XII w. „zamek feudalny‖ Археологічні... 2017; Кучинко 2011; Моця 2000; Перелік.... 2008 13. Horzvin, rejon łucki Średn. 55 m XI-XIII w. Strażnica Археологічні... 2017; Кучинко 2011; Перелік.... 2008; Раппопорт 1967 14. Hrabove I, rejon starowyżewski - X-XIII w. - Археологічні... 2017; Informacja od T. Verby 15. Hrabove II, rejon starowyżewski - X-XI w. - Археологічні... 2017; Informacja od T. Verby 16. Hred’ky, rejon kowelski - X-XI w. Археологічні... 2017; Informacja od T. Verby 17. Huńča, rejon lubomelski X-XI w. - Антонович 1900; Археологічні... 2017; Перелік.... 2008 - Ivanivka, rejon horochowski - „średniowiecze‖ - Перелік.... 2008 18. Ivanivka, rejon rożyszczeński 35x50 m XI-XII w. - Археологічні... 2017; Informacja od T. Verby 19. 109. Jarevyńče, rejon starowyżewski Średn. 40 m XII-XIII w. Raj (?), rezydencja książęca (?) katalog 20. 83. Kamin’-Kańyrs’kyj, rejon loco 75x100 m (lub 130x100 m „Hirka‖) XII-XIV w. Kamień (?) katalog - Karasyn, rejon maniewicki - „staroruskie‖ - Археологічні... 2017 - Klewec’k, rejon turzyski - X-XIII w. - Informacja od T. Verby 21. Kolky, rejon maniewicki - XI-XII w. - Антонович 1900; Археологічні... 2017; Грамоти XIV ст., Перелік.... 2008 - Kolmiv, rejon horochowski - „średniowiecze‖ - Антонович 1900; Перелік.... 2008 - Konjuchy, rejon łokacki - Stan. nowożytne? Stan. archiwalne Антонович 1900 22. Korńiv, rejon łucki 4,5-5 ha XI-XIII w. - Археологічні... 2017; Кучинко 2011; Перелік.... 2008; Б. Прищепа, О. Прищепа 2008; Раппопорт 1967; Ратич 1957 - Korytnycja, rejon włodzimierski - „staroruskie‖ - Археологічні... 2017 23. Końiv, rejon łucki - X-XII w. - Археологічні... 2017; Informacja od T. Verby 24. Krupa I, rejon łucki 35x14 m (część zachowana) XI-XII w. - Антонович 1900; Раппопорт 1967; Ратич 1957; Informacja od T. Verby - Krupa II, rejon łucki - XII-XIII w. (?) - Informacja od T. Verby - Krupa III (stan. 11), rejon łucki XVI-XVII w. Zamczysko Informacja od T. Verby - Kryvlyn, rejon kowelski - XIV-XVII w. - Перелік.... 2008 - Leņnycja, rejon iwanicki - XI-XIII w. (?) - Перелік.... 2008 25. Litoveņ, rejon iwanicki 380x100 m XII-XIII w. (?), XIV-XV w. Litowiż, następca zniszczonego Wsiewołoża (?) Антонович 1900; Ляска 2012; 2013b - Ljubče, rejon kowelski - XI-XIII w. - Археологічні... 2017 26. Ljubče, rejon rożyszczeński 2 ha XI-XIII w. - Антонович 1900; Археологічні... 2017; Перелік.... 2008; Раппопорт 1967 27. Ljubeńiv, rejon loco - X-XIII w. - Археологічні... 2017; Informacja od T. Verby 28. 28. Ljuboml I, rejon loco średn. 60 m i XIII-XIV w. (stan. I) Luboml katalog 29. Ljuboml II, rejon loco 4,5 ha X-XI w. - Раппопорт 1967 30. Lokači, rejon loco - XI-XII w. - Антонович 1900; Перелік.... 2008 31. 30. Luck, rejon loco 7 ha X(?)-poźne średniowiecze Łuczesk, stolica ziemi łuckiej katalog - Ludyn, rejon włodzimierski - - „wały‖ Археологічні... 2017 - Luky (południowy brzeg jeziora), rejon lubomelski - „staroruskie‖ - Археологічні... 2017 32. Lyńče, rejon łucki 56x40 m X-XII w. - Антонович 1900; Археологічні... 2017; Ратич 1957; Informacja od T. Verby - Majaky (obecnie Knjahynynok), rejon - XII-XIII w. „zamek feudalny‖ Кучинко 2011 łucki - Marija-Volja, rejon włodzimierski - „staroruskie‖ - Археологічні... 2017 - Markostav, rejon włodzimierski - - Stan. archiwalne Антонович 1900 - Markovyči, rejon horochowski - - Zamczysko w miejscu grodziska (?) Археологічні... 2017 33. Markovyči, rejon łokacki - X-XIII w. - Антонович 1900; Informacja od T. Verby 34. 99. Mel’nycja, rejon kowelski 4,5 ha XI-XIII w. Mielnica katalog 35. Mstyńyn, rejon łucki 1 ha XI-XIV w. „zamek feudalny‖ (Mścisława?) Археологічні... 2017; Кучинко 2011; Терський 2006; Informacja od T. Verby - Myljanovyči, rejon turzyski - „staroruskie‖ - Археологічні... 2017; Охріменко et al. 2015 36. Nesvič, rejon łucki - X-XIII w. - Антонович 1900; Археологічні... 2017; Informacja od T. Verby - Nova Vyņva, rejon starowyżewski - Późne średniowiecze - Informacja od T. Verby 37. 90. Novi Końari, rejon kowelski 50x55 m XII-XIV w. Koszer katalog 38. Novyj Dvir, rejon turzyski - XI-XIII w. - Археологічні... 2017; Охріменко et al. 2015; Перелік.... 2008 39. Novosilky, rejon włodzimierski - X-XIII w. - Археологічні... 2017; Ратич 1957 40. Novosilky, rejon horochowski - X-XIII w. - Антонович 1900; Археологічні... 2017; Informacja od T. Verby - Novostav (Boratyn), rejon łucki - XI(?)-XIII w. „długi wał i grodzisko wyspowe‖ Informacja od T. Verby; Терський 2006 41. 139. Novouhruz’ke, rejon lubomelski 2 „grodziska‖ (?) XII-XIII w. Uhrusk katalog 42. Oderady, rejon kiwercowski 0,15 ha XI w. - Антонович 1900; Археологічні... 2017; Кучера 1999; Перелік.... 2008; Прищепа 2016a 43. Oderady, rejon łucki Średn. 42 m X-XI w. (?) Refugium (?) Археологічні... 2017; Кучинко 2011; Раппопорт 1967; Informacja od T. Verby 44. Okons’k, rejon maniewicki - X-XIII w. - Антонович 1900; Археологічні... 2017; Informacja od T. Verby - Oles’k, rejon lubomelski - „staroruskie‖ Археологічні... 2017 - Ońčiv, rejon horochowski - Nieznana chronologia - Перелік.... 2008 - 146. Ovločyn, rejon turzyski - - Włuczym, g. domniemane (znane z przekazów pisanych) katalog - Ozero, rejon kiwercowski „staroruskie‖ - Археологічні... 2017 - Parchomenkove, rejon włodzimierski - wczesnosłowiańskie - Informacja od T. Verby 45. 35. Peremyl’, rejon horohowski >1,1 ha X(?)-XIV w. Peremyl katalog - Perevaly, rejon turzyski - - Stan. archiwalne Антонович 1900 - Pidberezzja, rejon horochowski - - Stan. archiwalne (zamczysko?) Антонович 1900 46. 72. Pidhajci, rejon łucki - - Gaj, „zamek feudalny‖ katalog (?) - Piski, rejon horochowski - - Stan. archiwalne Антонович 1900 - P’jatydni, rejon włodzimierski 45x20 m XIV w. (?) G. stożkowaty (?) Панишко 2016 - Pulemec’, rejon szacki X-XIII w. - Informacja od T. Verby 47. 110. Ratne, rejon loco Średn. 60 m XI(?)/XII-XIV w. Ratno, g. stożkowaty (?) katalog 48. Roņyńče, rejon loco - XI-XII w. - Археологічні... 2017; Informacja od T. Verby - Ruņyn, rejon turzyski - - - Антонович 1900; Археологічні... 2017; Охріменко et al. 2015 - Sapohovo, rejon kiwercowski - - Stan. archiwalne Антонович 1900 - Semky, rejon maniewicki - XI w. (?) - Перелік.... 2008 49. Skirče, rejon horohowski - „staroruskie‖ (X-XIII w.) - Антонович 1900; Археологічні... 2017; Ратич 1957; Informacja od T. Verby 50. Smidyn, rejon starowyżewski Średn. 30-40 m X-XII w. - Антонович 1900; Археологічні... 2017; Раппопорт 1967; Informacja od T. Verby 51. Sokil, rejon rożyszczeński 60-70x120-150 m XI-XII w. - Археологічні... 2017; Перелік.... 2008 - Sołtyszki i Horodyszcze (nieistniejące sioła w dorzeczu Konopelki), rejon łucki 2 grodziska - Stan. archiwalne Антонович 1900 - Stara Vyņivka, rejon - X-XIII w. - Informacja od T. Verby loco - Starosillja, rejon maniewicki Średn. 42 m „średniowiecze‖ (?) Антонович 1900; Ратич 1957 52. 12. Staryj Čortoryjs’k, rejon maniewicki 0,63 ha XI-XIII/XIV w. Czartorysk katalog - Stavyńče, rejon kamieński - XI-XIII w. - Informacja od T. Verby 53. Ńac’k, rejon loco 0,25 ha XI-XIII w. (?) - Златогорський, Демедюк 2010 54. 44. Ńepel’, rejon łucki 2,2 ha X/XI-XIII w. Szepol katalog 55. Torčyn, rejon łucki - XI-XIII w. - Антонович 1900; Археологічні... 2017; Перелік.... 2008; Ратич 1957 56. Trostjanka, rejon włodzimierski - X-XI w. - Археологічні... 2017; Informacja od T. Verby - Turivka I, rejon włodzimierski Średn. 60 m „staroruskie‖ - Археологічні... 2017; Informacja od T. Verby - Turivka II, rejon włodzimierski - „staroruskie‖ - Informacja od T. Verby 57. 134. Turijs’k, rejon loco Średn. 100 m X/XI-XIV/XV w. Turzysk, „zamek bojarski‖ (?) katalog 58. Tverdyni, rejon łokacki - X-XI w. - Археологічні... 2017; Informacja od T. Verby 59. 141. Ustiluh I, rejon włodzimierski 100x70 m X/XI-XIII w.? Uściług katalog - Ustiluh II, rejon włodzimierski - X-XIII w. - Informacja od T. Verby 60. Usyči, rejon łucki - X-XI ( Кучинко 2011); XI-XIII w. (Археологічні... 2017; Перелік.... Refugium Антонович 1900; Археологічні... 2017; Кучинко 2011; Перелік.... 2008 2008) 61. 143. Vetly, rejon lubieszowski Średn. 45 m 2. poł. XIII-XIV w. Strażnica graniczna (?) katalog 62. 52. Volodymyr-Volyns’kyj, rejon loco 1,5 ha X w. - późne średniowiecze Włodzimierz, stolica ziemi wołyńskiej katalog - Vyhadanka (obecnie część wsi Ambukiv), rejon włodzimierski - - Stan. archiwalne Антонович 1900 - Vyńen’ky, rejon rożyszczeński - - Stan. archiwalne Антонович 1900 - Zabolottja, rejon włodzimierski - „staroruskie‖ - Археологічні... 2017 - - Zastavne (d. Żdżary), rejon iwanicki 2 grodziska? (Археологічні... 2017; Ратич 1957)357 „staroruskie‖ Stan. tożsame ze znanym z literatury g. w pobliżu Stargorodu (obw. lwowski) Антонович 1900; Археологічні... 2017; Ратич 1957; Манігда 2016 - Zaturci, rejon łokacki 40x50 m IX-X w. (?); XI w. (?) Refugium Антонович 1900; Археологічні... 2017; Перелік.... 2008; Б. Прищепа, О. Прищепа 2008; Раппопорт 1967 - Zmiinec, rejon łucki - „średniowiecze‖ - Антонович 1900; Археологічні... 2017; Терський 2006 - Zoria, rejon włodzimierski - X-XII w. - Informacja od T. Verby - Zviriv, rejon - XI-XIII w. - Перелік.... 2008 357 Informacja o 2 grodziskach („w lesie‖ i nad brzegiem Bugu) może wynikać z omyłkowego zaliczenia grodziska w Litowiżu do Zastavnego. Niekiedy w literturze pojawia się z także informacja o 2 grodziskach w Litowiżu (np. Ратич 1957). kiwercowski - Zvynjače I, rejon horochowski - Późne średniowiecze - Антонович 1900; Перелік.... 2008 - Zvynjače II, rejon horochowski - Późne średniowiecze - Перелік.... 2008 - Zymne, rejon włodzimierski 135x16-65 m VI-VII w. G. kultowe (?) Антонович 1900; Археологічні... 2017; Аулих 1972; Перелік.... 2008; Ратич 1957 - Ņuravnyky, rejon horohowski - „średniowiecze‖ - Перелік.... 2008 63. 151. Ņydyčyn, rejon łucki 60x20 m X(?)/XI-XIII w. Żydyczyn katalog V.10. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych województwa lubelskiego - powiat bialski, chełmski, hrubieszowski, krasnostawski, tomaszowski, włodawski, zamojski, a także częściowo biłgorajski, łęczyński, łukowski, parczewski, radzyński i świdnicki (wykaz alfabetyczny): L.p. Nr kat. Dane administracyjne Powierzchnia Datowanie Interpretacja i uwagi Literatura 1. 58. Andrzejów Nowy, powiat włodawski 0,1 ha XIII-XIV w. Andrzejów, uski gród graniczny (?), gródek stożkowaty (?) katalog - Busieniec, powiat chełmski 0,37 ha IX-X w. Refugium Cichomski 1980; Dzieńkowski 2009; 2014; Dzieńkowski, Wołoszyn 2018; Poleski 2004 2. 8. Busówno, powiat chełmski 7 ha IX(?)-XI w., XII-XIII/XIV w. Busowno, ruski gród graniczny, g. stożkowaty (?) katalog 3. 10. Chełm, powiat loco 0,24 ha XIII-XIV w. Chełm, tolica i rezydencja Daniela Romanowicza katalog 4. 11. Chełm-Bieławin 0,01 ha XIII-XIV w. „gródek‖ katalog 5. 13. Czermno, powiat tomaszowski 1,8 ha X-XIII w. Czerwień, zespół osadniczy, główny ośrodek pogranicznej „ziemi czerwieńskiej‖ katalog - Czułczyce-Przysiółek, powiat chełmski 35x30 m XIV-XV w. G. stożkowaty Cichomski 1980; Marciniak-Kajzer 2011 - Dobryń - Kolonia (d. Dobryń Duży - Kolonia), powiat bialski 0,04 ha IX-XI w. , X-XII w. (?) - Atlas grodzisk; Bienia 2019a; Chudzik 2017; Dzieńkowski 2009; Dzieńkowski, Wołoszyn 2018 6. Dokudów (Ortel Książęcy), powiat 0,07 ha XI-XII w. G. „kopcowaty‖ (Chudzik 2017, 297) Bienia 2019f; Chudzik 2017; Dzieńkowski 2009; bialski Musianowicz 1960 - Dołhołęka, powiat bialski 0,3 ha IX-XI/XII w. (?) - Bienia 2019b; Dzieńkowski 2009; Dzieńkowski , Wołoszyn 2018 - Dorohucza (Ewopole), powiat świdnicki 1,7 ha (pow. majdanu 1,5 ha) VIII-X w. - Cichomski 1980; Dzieńkowski 2009; 2014; Dzieńkowski, Wołoszyn 2018; Poleski 2004 - 68. Dorohusk, powiat chełmski - - Dorohowsk, g. domniemane katalog - Drelów, gm. Drelów (d. Drelów-Kolonia), powiat bialski IX-XI w. (?) Bienia 2019c - Feliksówka (Lipsko), powiat zamojski 1,5 ha o. plemienny Altlas grodzisk, Dzieńkowski 209; 2014 - Gęś-Czeberaki, powiat parczewski 1 ha XI-XII w. (?) G. refugialne (?) w strefie pogranicza. Według A. Rozwałki (2008, 65) g. prawdopodobnie polskie (związane z późniejszym archidiakonatem lubelskim i parafią w Parczewie), zaś na mapie T. Dzieńkowskiego g. położone jest po stronie „ruskiej‖. Bienia 2019d; Chudzik 2017; Dzieńkowski 2009; Rozwałka 2008; zabytek.pl (oprac. E. Prusicka 2015) - Gozdów, powiat hrubieszowski 38x58 m XIV-XV w. „dworzysko‖ Marciniak-Kajzer 2011 7. 77. Grabowiec (Bronisławka), powiat zamojski 0,6 ha X-XIII/XIV w. Grabowiec katalog 8. 53. Gródek, powiat hrubieszowski 0,5 ha X-XIII w. Wołyń, jeden z grodów czerwieńskich katalog 9. Gródek, powiat Tomaszowski Średn. 135 m XI/XII-XIII w. (?) - Bagińska, Taras 2019 10. Guciów, powiat zamojski 5 ha (majdan), 9-20 ha (?) X-XI w. - Atlas grodzisk; Banasiewicz 1990; Dzieńkowski 2009; Florek 2008; Poleski 2004; Кучера 1999 11. 78. Horodło, powiat hrubieszowski 1 ha (?) 0,2 ha (?) X(?)-XIV w. Horodło, sioło książęce, potem gród i zamek katalog 12. Horodysko, powiat chełmski 0,8 ha XII (?)-XIV w. - Cichomski 1980; Dzieńkowski 2009; 2016; 2019d; Ślusarski 1967 - Horodyszcze, powiat chełmski - IX-XI/XII w. Stan. zniszczone Cichomski 1980 13. Horodyszcze, powiat bialski 0,1 ha XI-XII w. - Bienia 2019e; Dzieńkowski 2009; Skrzyńska-Jankowska 2006; zabytek.pl oprac. E. Prusicka 14.11.2015 r. - 79. Hrubieszów, powiat loco - - Hrubieszów, g. domniemane lub osada otwarta katalog - Jaszczów, powiat łęczyński - IX-X w. *g. plemienne położone w strefie pogranicza Кучера 1999 14. Jurów, powiat tomaszowski >1 ha (średn. ok. 130 m) XII-XIII w. (Banasiewicz 1990; 2019); XI-XIV w. (Poleski 2004) - Banasiewicz 1990; 2019; Dzieńkowski 2009; Poleski 2004 - Kanie (Pawłów), powiat chełmski 1,3 ha IX-X w. - Cichomski 1980; Dzieńkowski 2009; 2014; Dzieńkowski, Wołoszyn 2018 - Kaplonosy Kolonia, powiat włodawski Średn. 65-75 m - G. domniemane Mączka 2019 - Kawęczyn, pow. zamojski 1,4 ha - G. domniemane Mączka 2019 - Klarów, powiat łęczyński 0,6 ha IX-XI w. *g. położony w strefie pogranicza, najprawdopodobniej po stronie polskiej (Rozwałka 2008, 65) Dzieńkowski 2008; Rozwałka 2008 - 88. Komów (?), powiat chełmski - - Kumów, g. domniemane (znane z przekazów pisanych) katalog - 126. Krasnystaw, powiat - - Szczekarzew, g. domniemane (znane ze źródeł pisanych) katalog 15. Kukawka (Bończa), powiat krasnostawski 0,18 ha (Atlas grodzisk; Cichomski 1980) 0,5 ha (Poleski 2004) XII-XIV w. (Poleski 2004); X-XIII w. (Atlas grodzisk) - Atlas grodzisk; Cichomski 1980; Dzieńkowski 2009; 2014; 2019a; Poleski 2004 - Kulczyn-Kolonia, powiat włodawski 0,12 ha IX/X-XI w. Refugium (?) Miejsce kultu (?) Chudzik 2017; Dzieńkowski 2008; 2009; Dzieńkowski, Wołoszyn 2018 - Machnów Stary, powiat tomaszowski Średn. 262-234 m IX-X w., X-XI w. (?) - Piotrowska, Piotrowski, Wyszyński 2019 16. Majdan Górny, powiat tomaszowski - X-XIII w. - Banasiewicz 1990; Rozwałka 2008 17. Majdan Nowy, powiat chełmski 0,8 ha IX-X w., X-XI w. - Cichomski 1980; Dzieńkowski 2009; Dzieńkowski, Wołoszyn 2018; Poleski 2004 - Niewęgłosz, powiat - o. plemienny i G. polski (?) Chudzik 2017; Rozwałka radzyński wczesnopaństwowy 2008 - Nowy Folwark, powiat chełmski - - - Dzieńkowski 2014 - 104. Ochoża, powiat chełmski - - Ochoża, g. domniemane katalog - Pawlichy, powiat biłgorajski - IX-X w. - Dzieńkowski 2009; Poleski 2004 - Pawłów, powiat chełmski 1 ha IX-X w. - Poleski 2004 - Posadów, powiat tomaszowski 58x79 m XII-XIII w. (?); XIV-XVII w. Wczesnośredniowieczna osada otwarta, dworzysko (Marciniak-Kajzer 2011) Banasiewicz 1990; Marciniak-Kajzer 2011; Piotrowski 2015 - Rzeplin, powiat tomaszowski - „młodszy okres wczesnego średniowiecza‖ Stan. tożsame z Posadowem (?) Gurba 1968 (mapa); Rozwałka et al. 1995 (mapa) 18. Sajczyce, powiat chełmski 0,3-0,4 ha IX (?)/X-XI w. „Sajczyce (potem Uhrusk)‖ (?) (Rozwałka 2008, 64). Atlas grodzisk; Cichomski 1980; Dzieńkowski 2009; Dzieńkowski, Wołoszyn 2018; Poleski 2004; Rozwałka 2008 19. 43, Sąsiadka, powiat zamojski 2 ha XI-XIII w. Sutiejsk, jeden z grodów czerwieńskich, gród graniczny Rusi katalog - Siedliszcze, powiat chełmski - XV-XVI w. (?) Zamczysko/dworzyszcze Cichomski 1980 - Skibice, powiat zamojski 6,8 ha IX-X w. (Poleski 2004); X-XI w. (Atlas grodzisk); VIII(?)-X w. - Atlas grodzisk; Banasiewicz 1990; Dzieńkowski 2009; Dzieńkowski, Wołoszyn 2018; Poleski 2004 (Dzieńkowski, Wołoszyn 2018) 20. 42. Stołpie, powiat chełmski 0,02 ha XII-XIII w. Stołpie, klasztor i warownia katalog - Strzyżew, powiat łukowski - O. wczesnopaństwowy (X-XI w.?) G. w strefie pogranicza, na mapie T. Dzieńkowskiego (2009, 44) ulokowany po stronie ruskiej; obiekt refugialny (?) Bienia 2019g; Dzieńkowski 2009 21. Susiec, powiat tomaszowski 2 ha XII-XIII w. (Banasiewicz 1990); X-XI w. (Poleski 2004) - Banasiewicz 1990; Poleski 2004 22. 125. Szczebrzeszyn, powiat zamojski 0,5 ha VII-IX w. (?), X-XIII w. Brody (?) Gród strzegący przeprawy (?) katalog - Śniatycze, powiat zamojski 3 ha Wczesne średniowiecze, o. plemienny (?), IX-XII w. (?) - Atlas grodzisk; Poleski 2004; Dzieńkowski, Wołoszyn 2018 - Tarnów, powiat chełmski 0,7 ha 2. poł. IX w. Refugium (?) Cichomski 1980; Dzieńkowski 2009; Dzieńkowski, Wołoszyn 2018 - Tarnawa (Duża? Mała? Kolonia?), powiat biłgorajski - - Tarnawa (?), g. domniemane (znane z przekazów pisanych) katalog - Terebiniec, powiat hrubieszowski - IX-X w. ( Кучера 1999)* *Zamczysko (XVI w.) (oprac. E. Prusicka 2015: zabytek.pl) Кучера 1999; Prusicka-Kołcon 2006; zabytek.pl - Trawniki, powiat świdnicki - IX-X w. Stan. tożsame z Dorohuczą (Ewopolem) Кучера 1999 (?) - Turów, powiat radzyński - O. wczesnopaństwowy G. w strefie pogranicza, na mapie T. Dzieńkowskiego (2009, 44) ulokowany po stronie ruskiej; obiekt refugialny Bienia 2019h; Chudzik 2017; Dzieńkowski 2009 - 138. Uchanie, powiat chełmski - Uchanie, g. domniemane (znane z przekazów pisanych) katalog - 142. Wereszczyn, powiat włodawski - - Wereszczyn, g. domniemane (znane z przekazów pisanych) katalog - 145. Włodawa, powiat loco - Wołodawa, g. domniemane (znane z przekazów pisanych) katalog - Zawalów, powiat zamojski Średn. 50 m XIV-XVII w. G. stożkowaty Marciniak-Kajzer 2011 - Żulin, powiat krasnostawski 35x35 m - G. stożkowaty (?) Cichomski 1980 V.11. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych województwa mazowieckiego – powiaty łosicki, i część powiatów sokołowskiego i siedleckiego (wykaz alfabetyczny): Lp. Nr kat. Dane administracyjne Powierzchnia Datowanie Interpretacja i uwagi Literatura 1. Chłopków, powiat łosicki 56x44 m XII w. (?) - Dzieńkowski 2009; Górska et al. 1976; Musianowicz 1960 - Chodów, powiat siedlecki - XI-XII w. (?) G. w strefie pogranicza Musianowicz 1960 - Czaple (d. Czaple Ruskie, Czaple Szlacheckie), powiat sokołowski 42x50 m XIII-XIV w. (?) G. w strefie pogranicza, gródek stożkowaty (?) Musianowicz 1960; Górska et al. 1976 - Czołomyje, powiat siedlecki - X(?)-XI w. G. mazowiecki w strefie pogranicza Atlas grodzisk; Górska et al. 1976; Tyszkiewicz 1974 2. Dzięcioły, powiat łosicki 325x225 m XII w. - Dzieńkowski 2009; Górska et al. 1976; Musianowicz 1960 - Gródek, powiat sokołowski - XII w., XIV-XV w. G. w strefie pogranicza (prawdopodobnie polski), strażnica granicy mazowieckiej (?) Atlas grodzisk; Górska et al. 1976; Pawlata 2014 - Huszlew, powiat łosicki 130x115 m IX-X, XI w. (?) - Dzieńkowski 2009; Górska et al. 1976; Musianowicz 1960 3. Klimy, powiat łosicki - XI-XII w. - Atlas grodzisk; Dzieńkowski 2009; Górska et al. 1976; Musianowicz 1960 - Krzesk-Królowa Niwa, powiat siedlecki Średn. 200 m VII-VIII w. (?); XI w. G. w strefie pogranicza Atlas grodzisk; Górska et al. 1976; Musianowicz 1960 - Krzymosze, powiat - Od XIII-XIV w. G. stożkowaty (? ), Górska et al. 1976; siedlecki dworzysko (?) Musianowicz 1960; Marciniak-Kajzer 2011 - Mordy, powiat siedlecki - - G. w strefie pogranicza, stan. archiwalne Musianowicz 1960 - Nieciecz, powiat sokołowski - - G. tożsame ze stan. w Niewadomej (?) Musianowicz 1960 - Niewiadoma, powiat sokołowski 250x230 m IX-XI w. G. mazowieckie (pierwotnie refugium), zniszczone przez Jaćwięgów bądź w czasie walk polsko-ruskich Musianowicz 1960; Górska et al. 1976; zabytek.pl (oprac A. Byszewska, A. Makowska); - Podnieśno, powiat siedlecki 180x220 m XI w. G. w strefie pogranicza Atlas grodzisk; Górska et al. 1976; zabytek.pl (oprac. A. Oniszczuk 2014); Musianowicz 1960 - Stok Ruski, powiat siedlecki - - Stan. tożsame ze stan. Czołomyje Musianowicz 1960 - Walim, powiat łosicki 115x100 m Średniowiecze, czasy nowożyne - Atlas grodzisk; Górska et al. 1976 - Włodki, powiat sokołowski 190x120 m XI-XII w. G. w strefie pogranicza Atlas grodzisk; Górska et al. 1976; Musianowicz 1960 - Woźniki, powiat łosicki - Średniowiecze (?) - Musianowicz 1960 - Wyłazy, powiat siedlecki 80x80 m XI-XII w. (?) G. w strefie pogranicza Atlas grodzisk; Górska et al. 1976 V.12. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych województwa podkarpackiego – powiat brzozowski, jarosławski, leski, lubaczowski, łańcucki, przemyski, przeworski, sanocki oraz część niżańskiego, rzeszowskiego i krośnieńskiego (wykaz alfabetyczny): L.p. Nr kat. Dane administraycjne Powierzchnia Datowanie Interpretacja i uwagi Literatura 1. Aksmanice, powiat przemyski 2,8 ha X-XI w. - Atlas grodzisk; Florek 2008; Marszałek 1993; Poleski 2004 - Babice I, powiat przemyski 120x150 m (?) - G. domniemane Kunysz 1968; Marszałek 1993 - Babice II, powiat przemyski - - G. domniemane Marszałek 1993 - Bachlawa, powiat leski - - G. domniemane Kunysz 1968; Marszałek 1993 - Bachórz I, powiat rzeszowski 187x210 m Epoka nowożytna „miejsce zabaw ludowych‖ Kunysz 1968; Marszałek 1993 - Bachórz II, powiat rzeszowski - Późne średniowiecze (?) G. stożkowaty (?) Marszałek 1993; Marciniak-Kajzer 2011 - Bachów, powiat przemyski 75x60 m m X-XIII w. (?) Wały g. mogą pochodzić z okresu późniejszego. Fastnacht 1962; Kunysz 1968; Marszałek 1993; Parczewski 1986 - Bereźnica Niżna, powiat leski - - G. domniemane Fastnacht 1962; Marszałek 1993 - Blizne, powiat brzozowski - - G. domniemane Marszałek 1993 - Błażowa Dolna, powiat rzeszowski - - G. domniemane Marszałek 1993 - Chodakówka, powiat przeworski 11 ha „do XIII w.‖ (Kunysz 1968), IX-XI w. - Atlas grodzisk; Kunysz 1968; Marszałek 1993; Poleski 2004 (Marszałek 1993); IX-X w. (Poleski 2004; Atlas grodzisk) - Daliowa, powiat krośnieński - - G. domniemane Marszałek 1993 - Dąbrowa, powiat lubaczowski - - G. domniemane Kunysz 1968 - Dolina, powiat sanocki - - G. domniemane Kunysz 1968 - Domaradz, powiat brzozowski - - G. domniemane Fastnacht 1962; Kunysz 1968; Marszałek 1993 - Dynów, powiat brzozowski - - G. w miejscu późniejszego zamku (?) Fastnacht 1962; Kunysz 1968; Marszałek 1993; Parczewski 1986 2. Hermanowice, powiat przemyski <1 ha X-XI w. (Marszałek 1993, Atlas grodzisk); XI-XIII w. (Poleski 2004) - Atlas grodzisk; Florek 2008; Kunysz 1968; Marszałek 1993; Parczewski 1986; Poleski 2004 3. Hoczew, powiat leski 0,15 ha X-XI w. - Fastnacht 1962; Kunysz 1968; Marszałek 1993; Poleski 2004 - Hołuczków, powiat sanocki - - G. domniemane Fastnacht 1962, 63; Kunysz 1968 - Horodek, powiat leski 100x30 m? - G. domniemane Fastnacht 1962; Kunysz 1968 - Hyżne, powiat rzeszowski - XIII w (?) (znaleziono tylko 1 fragment ceramiki) G. domniemane Kunysz 1968; Marszałek 1993 - Iskań, powiat 150x11 m - G. domniemane Kunysz 1968; Marszałek przemyski 1993 - Jaćmierz, powiat sanocki 6 ha - G. domniemane Kunysz 1968; Marszałek 1993 4. 24. Jarosław, powiat loco 1 ha XI-XIII (XIV?) w. Jarosław katalog - Jaśliska, powiat sanocki - - G. domniemane Kunysz 1968; Marszałek 1993 - Kalników, powiat przemyski 25x40 m XII-XIII w. (?) G. stożkowate (?) Kunysz 1968 5. Kopyśno, powiat przemyski 0,5 ha XI-XIII w.(Kunysz 1968); X-XI w. (Marszałek 1993; Poleski 2004; Atlas grodzisk) - Atlas grodzisk; Kunysz 1968; Marszałek 1993; Poleski 2004 - 91. Krosno, powiat loco - - Krosno, g. domniemane (znane z przekazów pisanych) katalog - 92. Krzeszów, powiat niżański - - Krzeszów, g. domniemane (znane z przekazów pisanych) katalog - Krzywcza , powiat przemyski - - G. domniemane Kunysz 1968; Marszałek 1993 - Kulaszne, powiat sanocki - - G. domniemane Fastnacht 1962; Kunysz 1968 - Lachawa, powiat przemyski - - G. domniemane Fastnacht 1962; Kunysz 1968 - Lesko, powiat loco - XI-XIII w. Domniemana wieża Kunysz 1968; Marszałek 1993 6. 27. Lubaczów, powiat loco 1,5 ha XI-XIII w. lub IX-XIV w. Lubaczów katalog 7. Lubenia, powiat rzeszowski 70x90 m XI-XIII w. (Kunysz 1968); IX-XI w. (Marszałek 1993) - Fastnacht 1962; Kunysz 1968; Marszałek 1993; Parczewski 1986 - Łańcut, powiat loco 10x6 m; 2 grodziska (?) XIII-XIV w. (?), XIV-XVII w. (?) G. stożkowaty (?) Kunysz 1968; Marszałek 1993; Zabytek.pl - Łączki Jagiellońskie, powiat krośnieński Średn. 50 m XIV-XV w. Zamczysko; g. stożkowaty (?) Karola, Muzyczuk 2007; Kunysz 1968; Marciniak-Kajzer 2011; Marszałek 1993 - Łętownia, powiat przemyski - - G. domniemane Kunysz 1968 - Łodzina, powiat sanocki - - G. domniemane Marszałek 1993 - Łukawica, powiat leski - - G. domniemane Fastnacht 1962; Kunysz 1968 - Łupków, powiat sanocki - - G. domniemane Fastnacht 1962; Kunysz 1968 - Malinówka, powiat brzozowsi 3,5 ha (?) - G. domniemane Kunysz 1968; Marszałek 1993 - Mrzygłód, powiat sanocki - - Stan. tożsame z Tyrawą Solną? Marszałek 1993 - Myczkowce, powiat leski G. domniemane, tożsame z Bereźnicą Niżną? Kunysz 1968; Marszałek 1993 8. Mymoń, powiat sanocki 120x60 m X-XIII w. (Kunysz 1968), IX-XI w. (Marszałek 1993), X-XI w. (Poleski 2004; Gród plemienny (?) i gródek stożkowaty (XIV-XV w.; Marciniak-Kajzer 2011) Atlas grodzisk; Fastnacht 1962; Karola, Muzyczuk 2007; Kunysz 1968; Marciniak-Kajzer 2011; Marszałek 1993; Poleski 2004 Atlas grodzisk); XIV-XV w. - Nowe Sady, powiat przemyski 0,5 ha k. łużycka, IX-X w. (?) - Marszałek 1993; Parczewski 1986; Погоральський, Миська, Ляска 2013 - Nowosielce, powiat sanocki - - G. domniemane, fortyfikacje kościoła pochodzą z XVI w.? Marszałek 1993 - Nowosiółki, powiat leski - - G. domniemane Fastnacht 1962; Kunysz 1968; 9. Nowosiółki Dydyńskie, powiat przemyski 2,3 ha X-XI w. - Marszałek 1993; Florek 2008 10. Odkrzykoń, powiat krośnieński - XII-XIII w., zamek późnośredniowieczny - Fastnacht 1962; Karola, Muzyczuk 2007; Kunysz 1968; Marszałek 1993 - Osławica, powiat leski - - G. domniemane, tożsame z Łupkowem? Kunysz 1968; Marszałek 1993 - Ostrów, powiat przemyski - - G. domniemany - domniemany zamek bojarski („zamek bojara Filipa‖)? (Kunysz 1968)358 Kunysz 1968; Marszałek 1993; Parczewski 1986 11. 38. Przemyśl, powiat loco 1 ha X w.-późne średniowiecze Przemyśl, stolica ziemi przemyskiej/księstwa przemyskiego katalog 12. 108. Przeworsk, powiat loco Średn. 110 m XI-XIII w. Przeworsk, gród katalog 358 M Parczewski (1986, 187) określił stanowisko jako „gród znany tylko ze wzmianki w źródle pisanym i dotychczas niezlokalizowany w terenie‖. A. Kunysz (1968, 62) powołał się na wzmiankę Latopisu ipatijewskiego „wymieniającą pod 1149 r. dwór bojara Filipa w Ostrowiu‖, tymczasem we wspomnianym latopisie wzmianka taka nie istnieje. Prócz latopisu badacz powołuje się na pracę V. T. Pańuto (1950, 144), w której jest mowa bojarzynie Filipie, właścicielu Wiszni (XIII w.), nie Ostrowia. pogranicza polsko-ruskiego - Rajskie, powiat leski Wczesne średniowiecze (?) G. domniemane Kunysz 1968; Marszałek 1993 - 112. Rzeszów, powiat loco - XII (?) - XIV w. Rzeszów, g. domniemane (lub niezachowane) katalog 13. 40. Sanok (Biała Góra), powiat loco 45x25 m XIII-XIV w. (?) Gródek późnośredniowieczny katalog 14. 41. Sanok, powiat loco - XIII(?)-XIV w. (zob. katalog) Sanok (nast ępca Sanoka-Trepczy?) katalog - Siedliska, powiat brzozowski - - G. domniemane, lokalizowane na podstawie źródeł Fastnacht 1962 - Sielnica, powiat przemyski 136x160 m IX-X w. - Atlas grodzisk; Fastnacht 1962; Florek 2008; Kunysz 1968; Marszałek 1993; Parczewski 1986; Poleski 2004 15. Sobień (Manasterzec), powiat sanocki - XIII w. Zamek w miejscu grodu Kunysz 1968; Marszałek 1993 - Sonina, powiat łańcucki - - G. domniemane Kunysz 1968 - Sólca, powiat przemyski - - G. stożkowaty? Kunysz 1968 - Strachocina, powiat sanocki - G. domniemane Fastnacht 1962; Kunysz 1968 - Stubno, powiat przemyski - - Zamczysko (?) Kunysz 1968 - Temeszów, powiat brzozowski - Epoka brązu (?) Grodzisko? Nowożytny dwór obronny (?) Fastnacht 1962; Kunysz 1968; Marszałek 1993 16. 39. Trepcza, powiat sanocki Ok. 4 ha IX-X (?), XI-XIII w. Sanok katalog - Trepcza, powiat sanocki 3 ha IX-X w. - Atlas grodzisk; Poleski 2004 17. Tuligłowy, powiat jarosławski 4 ha IX-XII w. (Marszałek 1993); X(?), XI-XIII w. (Poleski 2004; Atlas grodzisk) - Atlas grodzisk; Florek 2008; Marszałek 1993; Poleski 2004 18. Tyrawa Solna, powiat sanocki 1 ha X-XI, XI-XIII w. Warownia przy szlaku do słonych źródeł (?) Atlas grodzisk; Fastnacht 1962; Kunysz 1968; Marszałek 1993; Poleski 2004 - Tyrawa Wołoska, powiat sanocki Średn. 75 m Wczesne średniowiecze (?) - Fastnacht 1962; Kunysz 1968; Parczewski 1986 - Walawa, powiat przemyski - - G. domniemane, dwór biskupi? Kunysz 1968; Marszałek 1993 - Wiązownica, powiat jarosławski Średn. 70-80 m Epoka brązu (?) Wczesne średniowiecze (?) - Kunysz 1968 - Wisłok Wielki, powiat sanocki - - G. domniemane Fastnacht 1962; Kunysz 1968 - Witoszyńce, powiat przemyski Obw. ok. 95 m Wczesne średniowiecze (?) - Kotlarczyk 2003; Погоральський, Миська, Ляска 2013 - Wola Postołowa, powiat sanocki - - G. domniemane, być może zniszczone Fastnacht 1962; Kunysz 1968 - Wola Rafałowska, powiat rzeszowski - - G. domniemane Fastnacht 1962; Kunysz 1968 - Wołtuszowa (Rymanów), powiat - - G. domniemane Fastnacht 1962; Kunysz 1968 sanocki 19. Wybrzeże („Stare Dubiecko‖), powiat przemyski 1 ha IX-XI w. (Marszałek 1993), XII-XIII w. (Kunysz 1968); X-XI w. (Atlas grodzisk; Parczewski 1986; Poleski 2004) - Atlas grodzisk; Kunysz 1968; Marszałek 1993; Parczewski 1986; Poleski 2004 - Zagórz, powiat sanocki - - G. domniemane Fastnacht 1962; Kunysz 1968 - Zawadka, powiat leski - - G. domniemane Fastnacht 1962. Marszałek 1993 V.13. Tabela grodzisk wczesnośredniowiecznych województwa podlaskiego – powiat bielski, hajnowski, siemiatycki, a także częściowo białostocki (wykaz alfabetyczny): L.p. Nr kat. Dane administraycjne Powierzchnia Datowanie Interpretacja i uwagi Literatura 1. 3. Bielsk, powiat loco 50x35 m XII-XIII w. Bielsk, katalog 2. Bobrówka, powiat hajnowski Średn. 25 m Poł. XI- poł. XII w., XV w. - Krasnodębski 2006; zabytek.pl 3. 59. Brańsk, powiat bielski ok. 70x50 m XI-XV w. Bryniesk (?), katalog 4. Bużyski, powiat siemiatycki 19x20 m Wczesne średniowiecze (XII-XIII w.?) Strażnica grodu drohiczyńskiego i granicy rusko-mazowieckiej (Musianowicz 1960; Pawlata 2014). Musianowicz 1960; Krasnodębski 2007; Pawlata 2014 - Czechy (Zabłotne?), powiat bielski Średn. 85 m Stan. tożsame ze stan. Krasna Wieś Musianowicz 1960 - Czyże, powiat hajnowski - - Stan. archiwalne, domniemane Musianowicz 1960 5. 16. Drohiczyn, powiat siemiatycki - 2. poł. XI-XIII w. Gród Drohiczyn, miejsce koronacji Daniela Romanowicza katalog - Grodzisk, powiat siemiatycki - XIV-XV w. - Bieńkowska 2006; IA 1974 - Gródek, powiat białostocki - XII-XIII w. G. strażniczy na szlaku handlowym (?), być może g. ziemi grodzieńskiej zabytek.pl (oprac. M. Sekuła 16.11. 2015) - Haćki, powiat bielski ok. 70x80 m Okres lateński; VI-VII, VIII-IX, XI w. We wczesnym średniowieczu: miejsce obrzędowe w VI-VII w. (?); funkcje militarne Bieńkowska 2006; Krasnodębski 2006; 2011; zabytek.pl (oprac.A. Oniszczuk); Szymański założenie pełniło ponownie dopiero w wieku XI 1970 6. Klukowicze, powiat siemiatycki 110x140 m X, XI-XIII w. G. mazowieckie, potem ruskie na szlaku handlowym na tereny bałtyjskie (?) Krasnodębski 2006; Musianowicz 1960; zabytek.pl (oprac. M. Sekuła 16.11.2015) 7. Krasna Wieś, powiat bielski Średn. 75 m Kon. XII-pocz. XIII w. - Bieńkowska 2006; Krasnodębski 2007 - Malinniki, powiat bielski Średn. „50 kroków‖ - - Musianowicz 1960 8. 31. Mielnik, powiat siemiatycki - XIII w., późne średniowiecze Mielnik katalog - Mołoczki, powiat bielski Średn. 35 m IX-XI w. „grodzisko‖ kultowe Bieńkowska 2006; Krasnodębski 2006; Olczak, Krasnodębski 2002; Wawrzeniuk 2006; - Narew, powiat hajnowski - - Stan. archiwalne Musianowicz 1960; Krasnodębski 2012 9. Niemirów, powiat siemiatycki - XI-XV w. Strażnica przy przeprawie przez Bug Bieńkowska 2006 10. Paszkowszczyzna, powiat bielski Średn. 100-125 m 2. poł. XII-1 poł. XIII; XVI-XVII w. - Bieńkowska 2006; Krasnodębski 1998 - Rogawka, powiat siemiatycki - Średniowiecze - Musianowicz 1960; Krasnodębski 2007 - Ryboły, powiat białostocki - - G. domniemane Bieńkowska 2006 - Sobótka, powiat bielski - - „ziemne wały położone koło wsi, przy nich jamy wypełnione ziemą kulturową‖ Musianowicz 1960 11. 123. Suraż, powiat białostocki 32x27 m kon. XI-XIII (?), XIV-XV w. Suraż, gród pograniczny katalog 12. Zajączki (d. Kożany), powiat białostocki Średn. 30-35 m X/XI w. (?); XII-XIII w. - Куза 1996; Krasnodębski, 2005: Krasnodębski, Olczak, Barford 2005; Krasnodębski 2006; 2012 13. Zawyki, powiat białostocki Średn. 50-55 m XI-XIII w. - Krasnodębski 2012 - Zbucz (Zbucze), powiat hajnowski Średn. 90 m 2. poł. (?) IX -X/XI w. G. refugialny, a następnie miejsce kultowe (rytualne?), zniszczone w XI w. (Krasnodębski 2018, 112) Bieńkowska 2006; Musianowicz 1960; Krasnodębski 2006; 2018; Skrzyńska-Jankowska 2006 VI. MAPY VI. 1. Mapy historyczne i rekonstrukcje przebiegu granic Rusi Romanowiczów: Mapa 1. Karta tzw. Atlasu Katalońskiego (1375 r.) ukazująca wybrzeża Morza Czarnego (źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Catalan_Atlas). Mapa 2. (na kolejnej stronie) powiększony wycinek karty Atlasu Katalońskiego ukazujący m.in. Ruś i Kumanię (źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Catalan_Atlas).