Encyklopedia filmu science fiction Encyklopedia filmu Science fiction © Copyright by Krzysztof Loska and for this edition by RABID, 2004 Wydawca: Rabid 30-348 Kraków, ul. Kobierzyńska 101/2 tel. 0601 413365, tel/fax (12) 2662549 rabid@autocom. pl www. ha. art. pl/RABID Korekta: Roman Włodek Skład komputerowy: Piotr Marecki Druk: Pazax Projekt okładki: Witold Loska Kopiowanie w całości i we fragmentach bez zgody wydawcy zabronione. Publikacja dofinansowana przez Wydział Zarządzania i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego ISBN 83-88668-80-3 Krzysztof Loska Encyklopedia filmu science fiction Kraków 2004 Spis treści Od autora 7 I. Pojęcia 9 II. Twórcy 75 III. Filmy 193 Bibliografia 443 Indeks filmów science fiction 477 OD AUTORA Encyklopedia filmu science fiction zawiera około 1200 haseł podzielonych na trzy części. Część pierwsza ma na celu zapoznanie czytelnika z podstawowymi pojęciami z zakresu fantastyki naukowej, co równocześnie pozwoli na uporządkowanie pewnego chaosu terminologicznego, po części wynikającego z nadmiernej swobody w stosowaniu określeń zaczerpniętych z anglosaskiej krytyki (choć wiele terminów obcojęzycznych zadomowiło się na dobre w naszej tradycji językowej - np. fantasy czy space opera - toteż zastępowanie ich polskimi odpowiednikami wydaje się być bezzasadne). Wszystkie hasła pojęciowe ułożone są zgodnie z wymogami encyklopedii w porządku alfabetycznym, obejmują następujące dziedziny: filmowa fantastyka i jej odmiany (np. cyberpunk, fantasy i in. ), podstawowe tematy fabularne (np. wyprawa w kosmos, opowieść o zagładzie świata, bunt maszyn, spotkanie z pozaziemską cywilizacją), ikonografia SF (np. broń, rakiety, roboty), ogólna terminologia filmoznaw-cza (np. narracja, thriller), dyscypliny naukowe, do których nawiązują filmy science fiction (np. biologia, inżynieria genetyczna, kosmologia), gatunki spokrewnione z fantastyką (np. dystopia, horror, utopia) itd. Każde hasło - z konieczności skrótowe - ma podobną budowę: zasadniczym celem jest wyjaśnienie istoty danego zagadnienia, uzupełnione przykładami filmowymi przybliżającymi czytelnikowi określone zjawisko, oraz podanie podstawowej literatury przedmiotu. Na drugą część Encyklopedii składają się hasła osobowe, uszeregowane w porządku alfabetycznym. Ich objętość zależy przede wszystkim od wkładu osoby w rozwój gatunku. Oprócz podstawowych informacji o charakterze biograficznym (data i miejsce urodzin/śmierci, wykształcenie, zawód itp. ), czytelnik znajdzie tu również krótką charakterystykę dorobku artystycznego. Nie ograniczam się przy tym do twórców zajmujących się wyłącznie realizacją filmów fantastycznonaukowych, ale przedstawiam również biogramy reżyserów, aktorów czy scenarzystów, którzy nie są w potocznej świadomości kojarzeni z fantastyką (Andriej Tarkowski, Charlton Heston i in. ). Podstawowym problemem była kwestia tytułów oryginalnych i ich polskich odpowiedników, w części drugiej przyjąłem więc zasadę, że w przypadku filmów rozpowszechnianych w Polsce (wyświetlanych w kinach, telewizji, dostępnych na kasetach wideo lub DVD) na pierwszym miejscu podaję tytuł polski, a w nawiasie oryginalny, oraz datę premiery lub rok produkcji (nie zawsze jest to zgodne). W ostatnich latach spotykamy się z sytuacją, gdy te same filmy prezentowane są w telewizji pod różnymi tytułami, należało więc dokonać wyboru (choć w uzasadnionych przypadkach podawałem alternatywne warianty). W przypadku filmów niewyświetlanych w naszym kraju zwykle przyjmuję tłumaczenie obecne w polskim piśmiennictwie lub podaję własną propozycję. W części trzeciej - pod względem objętości najobszerniejszej - omawiam ponad 500 filmów, uwzględniając przede wszystkim dzieła należące do fantastyki nauko wej; pomijam więc filmy fantasy (np. Conana barbarzyńcę), fantastykę przygodową (np. Tajemnicza wyspa) czy horror, włączam jednak utwory z pogranicza gatunków (np. Frankensteina czy Wyspę doktora Moreau), w których elementy „naukowe" odgrywają zasadniczą rolę. Oprócz krótkiego streszczenia, nierzadko przedstawiam rys historyczny, pozwalający usytuować film w kontekście twórczości danego reżysera czy producenta, podaję również dokładną czołówkę (na pierwszym miejscu wymieniam tytuł polski - niezależnie od tego, czy film byl rozpowszechniany w naszym kraju -następnie oryginalny, rok premiery, czas projekcji, nazwisko reżysera, scenarzysty, producenta, autora zdjęć, efektów specjalnych, muzyki oraz obsadę). W uzupełnieniu zamieszczam obszerną bibliografię książek i artykułów poświęconych kinu science fiction oraz indeks tytułów (z konieczności ograniczony wyłącznie do filmów fan-tastycznonaukowych). Encyklopedia filmu science fiction jest projektem autorskim, stąd też pewne ryzyko związane z arbitralnością w doborze haseł, jednak szeroki zakres całego przedsięwzięcia zmuszał do zachowania obiektywizmu. W wyborze haseł do części osobowej kierowałem się znaczeniem danego twórcy w historii filmu, uwzględniając przy tym nie tylko reżyserów czy autorów efektów specjalnych, ale również scenarzystów, producentów, montażystów, kompozytorów i aktorów, którzy wnieśli istotny wkład w rozwój gatunku. Przedstawiając filmografię danego twórcy ograniczam się do filmów zaliczanych do szerokiego nurtu fantastyki, jedynie sygnalizując pozostały dorobek artystyczny. Całość przeznaczona jest zarówno dla miłośników science fiction, jak i filmoznawców czy krytyków filmowych piszących o kinie gatunków. Przygotowując hasła korzystałem przede wszystkim z publikaqi anglojęzycznych i niemieckojęzycznych. Nieocenionym źródłem informacji na temat filmografii i czołówek jest monumentalna praca Harrisa M. Lentza III Science Fiction, Horror & Fantasy Film Credits, na szczególne wyróżnienie zasługuje również dwutomowe dzieło Billa Warrena Keep Watching the Skies!, poświęcone amerykańskim filmom z lat 1950-1962. W opracowywaniu poszczególnych haseł korzystałem również z The Encyclopedia of Science Fiction Movies pod redakcją Phila Hardy'ego, Lexicon des Science Fiction Films Ronalda M. Hahna i Volkera Jansena, znakomitej The Encyclopedia of Science Fiction Johna Clute'a i Petera Nichollsa, Leksykonu polskiej literatury fantastycznonaukowej Andrzeja Niewiadomskiego i Antoniego Smuszkiewicza oraz wielu innych pozycji, które czytelnik znajdzie w zamieszczonej na końcu bibliografii. Krzysztof Loska I POJĘCIA ANDROID (gr. andrós - mężczyzna i eidos - postać) - człekokształtny automat, w potocznym rozumieniu oznacza robota o wyglądzie zbliżonym do ludzkiego, zdolnego do wykonywania określonych czynności oraz komunikowania się z ludźmi. Do fantastyce naukowej pojęcie to zostało wprowadzone przez Jacka Williamsona w 1936, choć samo słowo pojawiło się w użyciu blisko trzysta lat temu. Termin ten nierzadko jest stosowany wymiennie z innymi pojęciami, np. cyborg czy robot, choć w pierwszym wypadku chodzi raczej o istotę będącą wynikiem połączenia składników organicznych i syntetycznych (np. bohater Nemesis czy Universal Soldier) - co nie jest konieczne w przypadku androida - podczas gdy w drugim nie jest wymagana człekokształtna postać (np. R2D2 z Gwiezdnych wojen). Koncepcja sztucznego człowieka pojawiła się kilkaset lat temu, wraz z żydowskim mitem o Golemie, źródeł możemy poszukiwać również w powieści Mary Shelley Frankenstein (1818). W filmach science fiction spo- Człowiek przyszłości (1999) tykamy się z androidami o różnym stopniu złożoności, choć zwykle są to zaawansowane mechanizmy, przeznaczone do wykonywania określonych funkcji: Świat Dzikiego Zachodu, Zony ze Stepford. Czasami mamy do czynienia z automatami o wyższym stopniu świadomości (Człowiek przyszłości, Data ze Star Trek - Rebelia), a nawet z androidami, które są nieodróżnialne od człowieka (Bishop w Obcy - decydujące starcie), bądź też stworzone jako sobowtóry konkretnych postaci (Mężczyzna idealny, Szalona wyprawa Billa i Teda). Twórcy często wykorzystują też motyw buntu androidów: Test pilota Pirxa, W przededniu zagłady, Świat Dzikiego Zachodu. Lit.: P Schelde, Androids, Humanoids and Other Science Fiction Monsters, New York: New York University Press 1993; J. P Telotte, Replications: A Robotic History of Science Fiction, Urbana: University of Illinois 1995. ANTROPOLOGIA w SF (gr. antrdpos -człowiek i logos - słowo, myślenie) - antropologia jest nauką o człowieku, w jego wymiarze biologicznym, historycznym, jak i kulturowym; bada prapoczątki człowieka (genezę i ewolucję), zróżnicowanie rasowe, wpływ czynników środowiskowych, społecznych i kulturowych na jego rozwój. Narodziny antropologii związane są z filozofią oświeceniową, do najważniejszych przedstawicieli klasycznej antropologii należą m.in.: Edward Taylor, Lewis H. Morgan, Franz Boas, Bronisław Malinowski. Na gruncie science fiction nie mamy do czynienia z nauką w sensie ścisłym, ile raczej pa-ranaukową spekulacją na temat np. pochodzenia i ewolucji człowieka (Milion lat przed naszą erą, 2001: Odyseja kosmiczna, Walka o ogień), wpływu obcego środowiska na jego psychikę i zachowanie (Mój własny wróg). Pewne elementy obserwacji antropologicznych odnajdziemy również w anty-utopiach i dystopiach. Ciekawym materiałem porównawczym jest cykl filmowy Star Trek, gdzie mamy do czynienia z analizą uwarunkowań kulturowych i społecznych mieszkańców innych światów (zob. Star Trek - Rebelia). Lit.: G. Slusser, E. S. Rabkin, Aliens: The Anthropology of Science Fiction, Carbondale: Southern Illinois University Press 1987. 11 A ANTYUTOPIA - utopia negatywna, utwór przedstawiający pesymistyczny obraz społeczeństwa przyszłości, nierzadko będący odpowiedzią na utopijne wyobrażenia o świecie. Poszczególne elementy składowe idealnej organizacji państwowej ukazywane są zazwyczaj w krzywym zwierciadle, jako przyczyny zniewolenia pozbawionej cech indywidualnych jednostki, będącej jedynie „trybem w maszynie". W literaturze pięknej elementy antyutopii pojawiły się już w 1726 r. w Podróżach Gulliwera, jednak prawdziwy rozwój nastąpił dopiero w XX wieku, wraz ze zmianami społecznymi i politycznymi, czego przykładem jest Stara Ziemia (1911) Jerzego Żuławskiego czy Nowy wspaniały świat (1932) Aldousa Hiodeya. Istotną rolę fabularną w antyutopii odgrywa stopniowe odsłanianie prawdy o rzeczywistości oraz związany z tym proces zdobywania samoświadomości przez głównego bohatera (często autorzy odwoływali się do formy dziennika). Do najsłynniejszych antyutopii filmowych należą adaptacje głośnych powieści lub opowiadań: 1984 Geor-ge'a Orwella (wersja Michaela Andersona z 1956 oraz Michaela Radforda z 1984), Har-rison Bergeron Kurta Vonneguta (reż. Bruce Pittman, 1995), Nowy wspaniały świat (reż. L. Libman i L. Williams, 1998). Całkowicie oryginalnym dziełem, choć inspirowanym wizją Orwella, jest Brazil Terry'ego Gilliama. Anty u topią jest często utożsamiana z dysto-pią - podstawowa różnica tkwi w tym, że koszmarna wizja przyszłości ukazana w dys-topiach nie wynika z przesłanek utopijnych, ale z krytycznej postawy wobec teraźniejszości (przedstawione zostają np. negatywne konsekwencje obecnego rozwoju). Lit: J. Huntington, Utopian and Anti-Utopian Logie: H. G. Wells and His Successors, „Science--Fiction Studies" 1982, vol. 9, nr 2, s. 122-146. ASTEROIDY, METEORY - ciała niebieskie różnego rodzaju i pochodzenia, obiegające Słońce po orbicie eliptycznej. W literaturze i filmie science fiction asteroidy i meteory (podobnie jak i komety) są najczęściej przyczyną wielkiej katastrofy. Po raz pierwszy z podobnym motywem spotkaliśmy się w duńskim filmie Augusta Bloma Koniec świata (1916). Możemy w zasadzie wyróżnić dwie podstawowe wersje scenariusza katastroficznego: a) do Ziemi zbliża się ciało niebieskie - naukowcy próbują znaleźć sposób na powstrzymanie zagłady (Armageddon, Meteor); b) mimo wysiłków nie udaje się zapobiec zniszczeniu, w naszą planetę uderza meteor lub kometa, tylko nielicznym ludziom udaje się ocalić życie (Zderzenie światów). Motyw kolizji z ciałem niebieskim pojawia się także akcydentalnie w filmach opowiadających o podróżach w kosmos, wówczas zwykle dochodzi do uszkodzenia statku (Rakieta XM, Sygnały MMXX, Supernova). Nierzadko uderzenie meteorytu związane jest z motywem inwazji z kosmosu (np. Zemsta z kosmosu II), interesującym przykładem jest również film Richarda Carlsona Łowcy meteorów (1954), którego bohaterowie zajmują się przechwytywaniem ciał niebieskich. Zob. zagłada świata, katastrofa. Lit.: A. Simon, The Real Science Behind The X-Files: Microbes, Meteorites, and Mutants, New York: Simon & Schuster 1999. ATLANTYDA - zaginiony kontynent, zniszczony w wyniku wielkiego kataklizmu, po raz pierwszy ów motyw pojawił się u Platona w Timajosie i Kritiasie. Zasadniczą rolę w opowieściach o Atlantydzie nie odgrywała jednak wizja zagłady świata, ale opis zaginionej cywilizacji, społeczeństwa stojącego na wysokim stopniu rozwoju naukowo-technicznego. W czasach nowożytnych temat ten powrócił u Francisa Bacona w utopii Nowa Atlantyda (1622), jednak dopiero pod koniec XIX wieku historia Atlantydy zyskała rangę popularnego mitu (poniekąd za sprawą książki Ignacego Donnelly'ego Atlantis: The Antediluvian World, choć wątek ten byl obecny już u Juliusza Verne'a w 20 000 mil podmorskiej żeglugi). Opowieść o zaginionym kontynencie pojawiła się po raz pierwszy na dużym ekranie w Atlantydzie (LAtlanti-de, 1921) Jacques'a Feydera, później w Królowej Atlantydy (Die Herrin von Atlantis, 1932) Georga Wilhelma Pabsta - oba filmy były adaptacjami głośnej powieści Pierre'a Benoit. Z podobną fabułą spotykamy się również w licznych ekranizacjach powieści H. Riddera Haggarda Ona (1911, 1916, 1917, 1925, 1935, 1965). Motyw Atlantydy powraca po latach m.in. w Fire Maidens from Outer Space Cy Rotha (1956), Wyprawie do wnętrza Ziemi Henry'ego Levina (1959), Atlantis, the 12 B Lost Continent G. Pala (1961) oraz Wojownikach Atlantydy Kevina Connora (1978). Zob. zaginione światy. Lit.: A. Osmond, Atlantis: The Lost Continent, „Cinefantastique" 2001, vol. 33, nr 4, s. 46-57. BIOLOGIA w SF - zespól nauk przyrodniczych zajmujących się wyjaśnianiem procesów życiowych. Biologia pełni zasadniczą funkcję na gruncie science fiction, służy jako podstawowe narzędzie (obok fizyki czy astronomii) tłumaczenia niewyjaśnionych zjawisk. Bohaterami fantastycznych opowieści są nierzadko lekarze lub naukowcy prowadzący badania nad ludzkim organizmem (Frankenstein, Wyspa doktora Moreau). Twórcy filmowi zazwyczaj sięgają do tematów dobrze znanych publiczności - ewolucji (Planeta małp), pochodzenia człowieka (Odmienne stany świadomości), inżynierii genetycznej (Gattaca) - posługując się jednak stereotypowym wyobrażeniem nauki często przedstawiają jej demoniczne oblicze (niezwykle eksperymenty będące wykroczeniem przeciw prawom naturalnym). Nie dziwi więc, że najczęściej spotykanym przykładem odniesień do biologii są filmy z postacią szalonego naukowca. Nauki przyrodnicze odgrywają ważną rolę w katastroficznej odmianie science fiction: mogą to być niebezpieczne wirusy zagrażające mieszkańcom planety (Andromeda niesie śmierć, 12 małp) lub mutacje, będące wynikiem działalności człowieka (np. Wyspa doktora Moreau, Mutant). Przy okazji warto zwrócić uwagę na odmianę science fiction określaną mianem thrillera medycznego (np. Coma). Mamy również do czynienia z obrazami przedstawiającymi pozytywny obraz nauki, gdzie bohaterowie (naukowcy) poszukują ratunku dla ludzkości (Dzień try-fidów, Epidemia). Spotykamy się również z filmami, w których biologia jest podstawowym tematem jak w Fantastycznej podróży czy Interkosmosie, gdzie akcja rozgrywa się wewnątrz organizmu człowieka. Zob. nauka, naukowcy. Lit.: L. W. Dubeck, S. E. Moshier, J. E. Boss, Fantastic Voyages: Learning Science Through Science Fiction, New York: AIP Press 1994; M. C. Glassy, The Biology of Science Fiction Cinema, London: McFarland 2001. BOGOWIE I DEMONY - odgrywają istotą rolę w odmianie fantastyki zwanej fantasy, jednak zjawiska nadprzyrodzone, bóstwa czy demony pojawiają się również w klasycznej science fiction, czego przykładem są choćby obie części Odysei kosmicznej, gdzie przedstawiciel obcej cywilizacji posiada właściwości boskie. Nierzadko twórcy filmowi wykorzystują paranaukowe koncepcje Ericha von Dänikena, opowiadając o przybyszach z kosmosu - stwórcach człowieka (Misja na Marsa). Z bezpośrednim odniesieniem do religii spotykamy się w filmie Johna Boormana Zardoz, który jest rzadkim przykładem dzieła próbującego zmierzyć się z problematyką metafizyczną, oraz w Planecie małp (szczególnie w drugiej części), gdzie mamy do czynienia ze swoistym wariantem biblijnej opowieści o stworzeniu świata i pierwszych... małp. Ważną funkcję w kontekście religijnym pełni motyw mesjasza, przywoływany na poziomie fabularnym dzieła przez Andrzeja Żuławskiego w Na srebrnym globie czy Davida Lyncha w Diunie. Istoty demoniczne pojawiają się przede wszystkim w fantastyce grozy, stąd też większość filmów science fiction opowiadających o demonach korzysta z konwencji horroru (np. Asphyx), jednak demony odgrywają również istotną rolę w cyberpunkowej odmianie science fiction (np. Duch w pancerzu). Lit.: D. Fischer, Gods and Monsters, „Cinefantastique" 1998, vol. 30, nr 1, s. 38-49. BOMBA ATOMOWA - filmowa fantastyka okresu powojennego w pewnym sensie była metaforycznym odzwierciedleniem lęku przed groźbą nuklearnej zagłady, toteż począwszy od czeskiego filmu Krakatit (1948) wielokrotnie oglądaliśmy na dużym ekranie obrazy wybuchu bomby atomowej lub bezpośrednie jego skutki. Filmy wykorzystujące motyw bomby atomowej możemy podzielić na kilka podstawowych kategorii: 1) ostrzegające przed konsekwencjami wykorzystywania energii jądrowej (Dzień, w którym zatrzymała się Ziemia, Dr Strangelove), 2) przedstawiające moment wybuchu wojny nuklearnej oraz obraz zniszczeń (Nazajutrz), 3) charakteryzujące postawy ludzkie w obliczu katastrofy (Ostat 13 B ni brzeg, Panika w roku zerowym), 4) posługujące się motywem „ostatniego człowieka na Ziemi" (Pięcioro, Dzień końca świata, Ostatnia kobieta na Ziemi), 5) ukazujące obraz społeczeństwa przyszłości, które powstało na gruzach zniszczonej cywilizacji (Planeta małp, Mad Max ¡1 oraz inne filmy posta-pokaliptyczne), 6) opowiadające o zgubnych skutkach promieniowania (O człowieku, który malał, Fabryka nieśmiertelnych, Atak kobiety o 50 stopach wzrostu) oraz 7) o potworach będących ubocznym produktem eksperymentów nuklearnych (One!, Bestia z głębokości 20 000 sążni, Godzilla, The Deadly Mantis). W filmach z lat 50. i początku 60. zasadniczą rolę odgrywało ostrzeżenie przed możliwością wybuchu wojny atomowej, co było zarazem odbiciem ówczesnej sytuacji politycznej, toteż bez względu na to, czy mieliśmy do czynienia z opowieściami o mutantach, olbrzymich mrówkach czy szalonych naukowcach, każdy film zawierał podobne przesłanie. Z upływem lat, wraz z odsunięciem groźby bezpośredniego ataku jądrowego, motyw bomby atomowej był wykorzystywany jako chwyt pozwalający na przedstawienie pesymistycznego obrazu przyszłości, w którym społeczeństwo uległo rozkładowi (Wysłannik przyszłości), wciąż jednak powstawały dzieła usiłujące zmierzyć się z problemem zagrożenia (Chiński syndrom, Nazajutrz, Ciemne słońce). Lit.: M. Broderick, Nuclear Movies, New York: McFarland 1991; C. Hendershot, Paranoia, the Bomb, and 1950s Science Fiction Films, Bowling Green: Popular Press 1999; K. Newman, Apocalypse Movies, New York: St. Martin's Griffin 1999; Ch. R Mitchell, A Guide to Apocalyptic Cinema, Westport, CT.: Greenwood Press 2001; R. Torry, Apocalypse Then: Benefits of the Bomb in Fifties Science Fiction Films, „Cinema Journal" 1991, vol. 31, nr 1, s. 7-21. BROŃ - jeden z podstawowych wyróżników ikonograficznych kina science fiction, a zarazem często spotykany motyw, wprowadzany w kilku wariantach: 1) może być związany z historią naukowca pracującego nad nowym rodzajem broni (Krakatit, Ciemne słońce), 2) z postacią przywódcy państwa lub osobą groźnego przestępcy, który pragnie zawładnąć tajemniczym wynalazkiem (Promień śmierci, Diabelski wynalazek, Promienie Gwiezdne wrota (1994) śmierci), w końcu, 3) z wykorzystaniem owego urządzenia na poziomie fabularnym dzieła (nowoczesny helikopter w Błękitnym Gromie). W filmach opowiadających o mię-dzygalaktycznych imperiach, wielkich wojnach czy podróżach kosmicznych nowoczesna broń odgrywa szczególną rolę przede wszystkim na płaszczyźnie wizualnej - statki wyposażone są w działa laserowe bądź urządzenia wysyłające potężne impulsy elektromagnetyczne, zdolne zarówno do niszczenia pojazdów wroga, jak i całych planet (kolejne części Star Trek czy Gwiezdnych wojen). Również bohaterowie tego typu opowieści posiadają odpowiednie dla nich uzbrojenie - mogą to być zarówno futurystyczne pistolety czy karabiny (Sędzia Dredd, Człowiek demolka, Żołnierz przyszłości, Uniuersal Soldier), jak i miecze świetlne (Gwiezdne wojny). Osobną kategorią są bomby atomowe, neutronowe, wodorowe, które odgrywają ważną rolę w scenariuszach postapokaliptycznych, opowiadających o zagładzie świata. Nierzadko w filmach science fiction pojawia się również konwencjonalne uzbrojenie - np. czołgi (Tank Girl), pojazdy opancerzone (Freejack) czy lotniskowce (Jeszcze raz Pearl Harbor) - zaś w opowieściach fantasy bohaterowie walczą ze sobą na miecze, noże, pałki itp. (Conan barbarzyńca). Lit.: B. H. Franklin, The Greatest Fantasy on Earth: The Superweapon in Fiction and Fact, (w:) The Celebration of the Fantastic, red. D. Morse, West-port: Greenwood Press 1992, s. 23-38 BUNT MASZYN - temat powracający w wielu filmach science fiction, będący wyrazem lęku przed zaawansowaną technologią oraz zbyt szybkim tempem rozwoju 14 c nauki. Motyw ten występuje w kilku wariantach: spotykamy się zarówno z uszkodzeniem komputera (HAL w 2001: Odyseja kosmiczna), jak i sytuacją, w której inteligentna maszyna zyskuje samodzielność i postanawia przejąć władzę nad światem {Projekt Forbina, Diabelskie nasienie). Podobną konstrukcję fabularną spotykamy w filmach opowiadających o buncie robotów czy cyborgów, gdzie przyczyny naruszenia stanu równowagi mogą być bardziej złożone: awaria centralnego układu lub błąd programu (Świat Dzikiego Zachodu, Satum 3, W przededniu zagłady), zdobycie samoświadomości (Łowca androidów), uniezależnienie się od człowieka - co zwykle prowadzi do wojny (Terminator, Nemesis) itp. Temat buntu maszyn może pojawić się również w mniej demonicznym, a bardziej racjonalnym wydaniu w postaci motywu zawodności urządzeń mechanicznych, co zwykle wiąże się bezpośrednio z krytyką nadmiernego zaufania, jakie człowiek pokłada w nowoczesnych technologiach. Chodzi zazwyczaj o uszkodzenie przeróżnych urządzeń na statkach kosmicznych czy stacjach orbitalnych (Sygnały MMXX, Kosmiczni kowboje, Ukryty wymiar) - kiedy to bohaterowie postawieni zostają w sytuacjach krytycznych, w których muszą wykazać się odwagą, odpornością psychiczną i fizyczną, a nierzadko gotowością do poświęcenia życia dla dobra innych (Misja na Marsa). Lit.: The Mechanical God: Machines in Science Fic-tion, red. T. S. Dunn, R. D. Erlich, Westport: Greenwood Press 1982; D. G. Lloyd, Renegade Robots and Hard-Wired Heroes: Technology and Morality in Contemporary Science Fiction Films, (w:) Beyond the Stars III: The Material World in American Popular Film, red. P. Loukides, L. K. Fuller, Bowling Green: Popular Press 1993, s. 216-228. CUDOWNOŚĆ - pojęcie oznaczające klasę zjawisk niezgodnych z obecnym stanem wiedzy, uchodzących za nieprawdopodobne lub przeczące zdrowemu rozsądkowi. Kategoria ta odnosi się zwykle do baśni lub bajek, gdzie jest zgodna z regułami świata przedstawionego. Tzvetan Todorov wyróżnia cztery rodzaje cudowności: hiperbolicz-ną (olbrzymie zwierzęta), egzotyczną (nadprzyrodzone zjawiska nie muszą być prezentowane bezpośrednio), instrumentalną (np. latające dywany) i naukową, która pojawia się we współczesnej science fiction, pozwalając tym samym na racjonalne wytłumaczenie niezwykłych zdarzeń, choć cudowność naukowa odwołuje się do praw nieznanych (jeszcze) współczesnej nauce. Wszystkie powyższe warianty są przeciwieństwem „czystej" cudowności, która z zasady jest niewytłumaczalna. Dla Ga-ry'ego Wolfe'a cudowność jest podstawową kategorią wyróżniającą science fiction spośród innych gatunków, gdyż pozwala na stworzenie napięcia między znanym a nieznanym, zaś sama obecność elementów magicznych, tajemniczych czy niezwykłych nie stoi w sprzeczności z naukowym charakterem fantastyki (np. 2001: Odyseja kosmiczna, Bliskie spotkania trzeciego stopnia, Gwiezdne wojny). Lit.: T. Todorov, The Fantastic: A Structural Approach to a Literary Genre, Ithaca: Cornell University Press 1975; G. K. Wolfe, The Known and the Unknown, Kent: The Kent State University Press 1979. CYBERPUNK - nurt we współczesnej literaturze science fiction, zapoczątkowany przez Williama Gibsona i Bruce'a Sterlinga na początku lat 80., jednak samo określenie zostało użyte po raz pierwszy przez Bruce'a Bethkego w 1983 jako tytuł opowiadania. Wyjściową definicję pojęcia proponuje Sterling we wstępie do antologii Mirrorshades (1986), wskazując na motywy przewodnie pojawiające się w cyberpunkowych opowie- 15 c Matrix Reaktywacja (2003) ściach: „temat inwazji ciała, protez, elektronicznych implantów, chirurgii plastycznej, inżynierii genetycznej. Z drugiej strony, temat inwazji umysłu: interfejs mózg/kompu-ter, sztuczna inteligencja, neurochemia -techniki pozwalające na radykalne przekształcenie natury człowieka". Określenie to wskazuje równocześnie na odniesienia do cybernetyki, a więc świata zaawansowanej technologii (akcja rozgrywa się w cyberprzestrzeni, rzeczywistości wirtualnej), jak i anarchistycznej ideologii punk (bohaterami są zwykle młodzi wyobcowani buntownicy, nierzadko wykluczeni ze społeczeństwa). Jedni krytycy wskazują na pokrewieństwo cy-berpunka i literatury postmodernistycznej (John Huntington, Lance Olsen, Brian McHale), inni zaś na związki z klasyczną odmianą science fiction, widząc w cyberpunku kontynuację tematów, motywów i wątków znanych z powieści Alfreda Bestera czy Phi-lipa K. Dicka. Oprócz odniesień literackich istotną rolę w kształtowaniu tożsamości gatunkowej odegrały również źródła filmowe: Łowca androidów Ridleya Scotta (1982), Tron Stevena Lisbergera (1982), Videodrome Davida Cronenberga (1982) czy popularny program telewizyjny Max Headroom (1985). Na początku lat 90. pojawiało się kilka filmów zaliczanych do nurtu cyberpunkowego, których akcja rozgrywała się w rzeczywistości wirtualnej, m.in.: Kosiarz umysłów, Zabójcza perfekcja, Elektroniczny człowiek, Johnny Mnemonic (adaptacja opowiadania Williama Gibsona), Duch w pancerzu, jednak prawdziwy przełom przyniósł dopiero film braci Wachowskich Matrix, choć elementy cyberpunkowej wyobraźni znajdziemy w znacznie ciekawszych filmach Josefa Rusnaka (Trzynaste piętro) czy Davida Cronenberga (eXi- stenZ). Zasadniczą rolę w cyberpunkowych opowieściach science fiction odgrywa stosunek człowieka do techniki, stąd też nacisk na problem tożsamości jednostki w nowej rzeczywistości ukształtowanej pod wpływem technologii elektronicznych. Mistyczna wizja jedności człowieka z maszyną, wyzwolenie się z ograniczeń własnego ciała czy koncepcja podmiotu jako czystej świadomości to charakterystyczne motywy tego nurtu. Lit.: Storming the Reality Studio, red. L. McCaffrey, Durham: Duke University Press 1991; B. McHale, Elements of a Poetics in Cyberpunk, „Critique" 1992, vol. 3, nr 3, s. 149-175; Fiction 2000: Cyberpunk and the Future of Narrative, red. G. Slusser, T. Shippey, Athens: University of Georgia Press 1992. CYBORG - cybernetyczny organizm, istota powstała w wyniku połączenia organów naturalnych i sztucznych, ale także człowiek przedłużony przez przekaźniki, „udoskonalony" dzięki stosowaniu nowoczesnych technologii (chirurgia plastyczna, implanty, inżynieria genetyczna, protetyka). Metafora cyborga - „człowieka elektronicznego" -podważa pojęcia świadomości, podmiotowości, tożsamości, a przede wszystkim cały system metafizycznych opozycji (kobiecość/ męskość, przedstawienie/symulacja, repro-dukcja/replikacja, całość/część, mózg/sztucz-na inteligencja), na co zwracała uwagę Donna Haraway w głośnym Manifeście cyborga. Cyborg jest dla amerykańskiej autorki postacią nierozstrzygalną, wprowadzającą pewien nieład - rozbija system, niszczy stabilność granic, relację między wnętrzem i zewnętrzem. Cyborgi - jako istoty hybrydalne - nie są ani technologiczne, ani organiczne; ich ciała niejako ex definitione są trans-gresyjne. Annę Balsamo pisze o dwóch sposobach rozumienia pojęcia: po pierwsze, może być to połączenie istoty ludzkiej i mechanicznej lub elektronicznej, po drugie zaś, może być to istota osadzona w cybernetycznym systemie informacyjnym, posiadająca jedynie ciało cyfrowe (rozwinięcie tej typologii znajdziemy w licznych powieściach zaliczanych do nurtu literatury cyberpunkowej). W pierwszym przypadku mamy do czynienia z istotami udoskonalonymi, bardziej wytrzymałymi, odpornymi na ból, 16 D Terminator 3: Bunt maszyn (2003) zdolnymi do wykonywania zadań ponad ludzkie siły, czego przykładów dostarczają liczne filmy: Robocop, Cyborg, Universal Soldier, Nemesis, Elektroniczny człowiek, Prototype X29A. Do drugiej kategorii można byłoby zaliczyć bohaterów Kosiarza umysłów czy Zabójczej perfekcji. Motyw cyborga w kinie science fiction łączy się czasami ze schematem postapokaliptycznym, gdzie przetrwanie zależy od przystosowania się do trudnych warunków życiowych: American Cyborg, Omega Doom, Nemesis. Możemy również zwrócić uwagę na motyw elektronicznego „przedłużenia" człowieka przez przekaźniki: Człowiek-terminal, Burza mózgów, Śmierć na żywo, Aż na koniec świata. Lit.: J. E Telotte, Replications: A Robotic History of Science Fiction, Urbana: University of Illinois Press 1995; A. Balsamo, Technologies of the Gendered Body, Durham: Duke University Press 1996; D. Haraway, Manifest cyborga, przei. E. Franus, „Magazyn Sztuki" 1998, nr 17; C. Springer, Muscular Circuitry: The Invincible Armored Cyborg in Cinema, „Genders" 1993, nr 18, s. 87-101. DALEKIE ŚWIATY - odgrywają szczególną rolę w przygodowej odmianie fantastyki naukowej, której akcja umiejscowiona jest w odległej przyszłości, gdy możliwe stały się podróże międzygwiezdne; często mamy też do czynienia z planetami zamieszkałymi przez istoty podobne do ludzi (choć nie pochodzące z Ziemi). Niestety, sposób przedstawiania dalekich światów przez twórców filmowych jak i literackich jest zwykle schematyczny i stereotypowy, nie odbiegający od popularnych wyobrażeń na temat „życia w kosmosie". Warto jednak zwrócić uwagę na kilka interesujących przykładów: przede wszystkim na pustynną planetę Ar- rakis, gdzie rozgrywa się akcja Diuny Da-vida Lyncha (adaptacja powieści Franka Herberta), zamieszkaną przez koczownicze plemiona, rządzoną przez cesarskiego namiestnika Leto Atrydę, a następnie przez barona Harkonnena - jej głównym bogactwem naturalnym jest „przyprawa", niezwykły narkotyk, umożliwiający podróże kosmiczne. Pustynny krajobraz wyróżnia także Tatooine, rodzinną planetę Luke'a Sky-walkera, bohatera Gwiezdnych wojen, z kolei Krypton, z którego pochodzi Superman, przypomina lodowiec. Nierzadko dalekie światy ulegały zniszczeniu w wyniku katastrofy - zagłada spotkała nie tylko mieszkańców Kryptona, ale również Mysterian (Tajemniczy przybysze) oraz mieszkańców Metaluny (Wyspa Ziemia). Z pewnością najciekawszym przykładem opisu innego świata jest powieść Stanisława Lema Sola-ris, przeniesiona na ekran przez Andrieja Tarkowskiego (1972) oraz Stevena Soderber-gha (2002), gdzie mamy do czynienia z planetą nieco większą od Ziemi, pozbawioną tlenu, której powierzchnię zajmuje ogromny ocean, będący przedmiotem szczegółowych badań. DYSTOPIA - negatywna utopia, pesymistyczne wyobrażenie na temat przyszłości, wyrasta z krytycznej postawy wobec teraźniejszości, wyróżnia się brakiem wiary w postęp i możliwość zmiany na lepsze, przedstawia najczęściej negatywne konsekwencje rozwoju technologicznego, ostrzega przed możliwością zagłady świata oraz nieprawidłowym kierunkiem rozwoju obranym przez człowieka. Dystopia, podobnie jak antyutopia, ukazuje obraz społeczeństwa przyszłości rządzonego totalitarnie, w którym jednostka pozbawiona jest wszelkich 12 małp (1995) 17 E praw - jednak, w przeciwieństwie do anty-utopii, koszmarna wizja nie odnosi się do utopijnych programów naprawy rzeczywistości (jak np. zasada radykalnego egalitaryzmu w filmie Harrison Bergeron), ale jest skutkiem obecnego stanu rzeczy. Najczęstsze przyczyny upadku cywilizacji, a zarazem powrotu do stanu barbarzyństwa to: wybuch wojny nuklearnej (Planeta małp, Mad Max II, Wysłannik przyszłości), przeludnienie (Zielona pożywka), zanieczyszczenie środowiska (Ani źdźbła trawy), wyczerpanie się zasobów naturalnych (Lot na Marsa), władza oddana w ręce maszyn (Terminator). Najciekawszych przykładów dystopii dostarczają filmy powstałe na przełomie lat 60. i 70., będące wyrazem lęku przed mechanizacją życia, zniewoleniem człowieka, możliwością wybuchu bomby atomowej: Fahrenheit 451 Truffaut, Mechaniczna pomarańcza Kubricka, THX 1138 Lucasa, Zielona pożywka Fleische-ra, Ucieczka Logana Andersona. W latach 80., zapewne pod wpływem sukcesu Mad Maxa, filmowa dystopia zmieniła się w schematyczną opowieść o świecie po katastrofie, w którym problematyka społeczna ustąpiła miejsca akcji. Lit.: K. Newman, Apocalypse Movies, New York: St. Martin's Griffin 1999; C. Penley, Time Traite!, Primal Scene, and Critical Dystopia, (w:) Alien Zone, red. A. Kuhn, New York: Verso 1990. DZIECI w SF - dziecięcy bohater występuje nie tylko w utworach fantastycznonau-kowych przeznaczonych dla młodego odbiorcy, ale odgrywa istotną rolę we wszystkich odmianach science fiction. Możemy wyróżnić kilka podstawowych schematów fabularnych wykorzystywanych w filmach SF: 1) opowieść o dzieciach posiadających szczególne zdolności, np. parapsycholo-giczne: Wioska przeklętych, Dzieci przeklętych, Podpalaczka; 2) opowieść o dzieciach będących ofiarami eksperymentów naukowych (wpływ promieniowania czy mutacji genetycznych): Ludzie gamma, Fabryka nieśmiertelnych, Scanner Cop; 3) opowieść o dziecięcych androidach lub cyborgach: D.A.R.Y.L., Tajemnica Syriusza, A.I. Sztuczna inteligencja; 4) opowieść o wyprawie w kosmos, w której uczestniczą dziecięcy bohaterowie: Wielka, większa i największa, W drodze na Kasjopeję, Lot nawigatora; 5) opowieść Dzieci przeklętych (1963) o spotkaniu z mieszkańcami innej planety występuje w dwóch możliwych wariantach: optymistycznym - spotkanie z „dobrym" kosmitą, przybywającym w pokoju, potrzebującym pomocy lub pragnącym ostrzec ludzkość (Dzień, w którym zatrzymała się Ziemia, Dzieci kosmosu, E.T.) - oraz pesymistycznym, czyli spotkanie ze „złym" kosmitą (co wiąże się z motywem inwazji - dziecko dostrzega zwykle zagrożenie, którego nie widzą dorośli): Najeźdźcy z Marsa, Inwazja porywaczy ciał; 6) opowieść o społeczeństwie złożonym z dzieci (Władca much). Warto również zwrócić uwagę na serię filmów fan-tastyczno-przygodowych z nastoletnimi bohaterami: trzy części Powrotu do przyszłości, Ostatni gwiezdny wojownik, Szalona wyprawa Billa i Teda. Lit.: I. J. Bick, Aliens Among Us: A Representation of Children in Science Fiction, „Journal of the American Psychoanalytic Association" 1989, vol. 37, nr 3, s. 737-760. EFEKTY SPECJALNE - odgrywają podstawową rolę w kreowaniu świata przedstawionego w filmach science fiction, dzięki nim powstaje wrażenie realności owego świata, czynią bowiem widzialnym to, czego inaczej nie można byłoby zobaczyć. Za prekursora kina opartego na efektach specjalnych uchodzi Georges Melies, twórca Podróży na Księżyc i Tunelu pod La Manche, który, pragnąc pokazać na ekranie transformacje postaci czy niezwykle właściwości przedmiotów, stosował technikę zdjęć po-klatkowych, podwójne naświetlanie, przenikanie. Efekty specjalne możemy podzielić na mechaniczne (przygotowywane przez 18 E Spider-Man (2002) ekipę techniczną na planie filmowym) i wizualne (wykorzystanie drukarki optycznej, miniaturowych modeli, animacji komputerowej). Zastosowanie efektów specjalnych pozwala na urzeczywistnienie marzeń (np. o podróżach kosmicznych), stworzenie niezwykłego obrazu (trzęsienia ziemi, wybuchu bomby atomowej, uderzenia meteorytu), sztucznego środowiska (np. odległych światów), choć trzeba dodać, że przedstawienie filmowe oparte na efektach tworzy nowy rodzaj percepcji, zwraca uwagę widza na wizualny aspekt tekstu, prowadzi do fascynacji technicznymi możliwościami kina. Posłużenie się efektami specjalnymi ułatwia również powołanie do życia istot pozaziemskich, potworów pochodzących z kosmosu, głębin morskich czy powstałych w wyniku działania promieniowania radioaktywnego, pozwala też na wykreowanie charakterystycznej ikonografii filmu science fiction (rakiety, stacje orbitalne, miasta przyszłości itd.). Od początku istnienia kina fantastycz-nonaukowego ważną rolę odgrywali twórcy efektów specjalnych, posługujący się animacją poklatkową, jak Ray Harryhausen (Bestia z głębokości 20 000 sążni, Latające talerze, Pierwsi ludzie na Księżycu) i Willis H. O'Brien (Zaginiony świat); miniaturowymi modelami, jak Eiji Tsuburaya, współpracownik Inoshi-ro Hondy (Godzilla, Rodan - ptak śmierci, Ostrzeżenie z kosmosu, Tajemniczy przybysze, Bitwa w kosmosie). Inni projektowali potwory, jak Paul Blaisdell (To podbiło świat, Nie z tej Ziemi, To! Terror z kosmosu), lub byli mistrzami charakteryzacji, jak Stan Winston (Terminator, Edward Nożycoręki, Predator 2, Wyspa doktora Moreau, Relikt). Najwybitniejsi twórcy efektów byli wielokrotnie nagradzani przez Akademię Filmową: L. B. Abbott został wyróżniony czterokrotnie (m.in. Tra gedia Posejdona, Ucieczka Logana), Richard Edlund zdobył pięć Oscarów (m.in. za Gwiezdne wojny, Powrót Jedi i Poszukiwaczy zaginionej arki), zaś Dennis Muren otrzymał osiem statuetek (m.in. za Imperium kontratakuje, E.T., Terminatora 2, Otchłań oraz Jurassic Park). Lit.: Ch. Finch, Special Effects'. Creating Movie Magic, New York: Abberville Press 1984; A. La Valley, Traditions of Trickery: The Role of Special Effects in the Science Fiction Film, (w:) Shadows of the Magic Lamps, red. G. Slusser, E. Rabkin, Carbondale: Southern Illinois University Press 1985; S. Bukatman, The Artificial Infinite: On Special Effects and the Sublime, (w:) Alien Zone II, red. A. Kuhn, New York: Verso 1999. EKOLOGIA (gr. oikos - dom i logos - słowo, myślenie) - nauka o żywych organizmach i ich związku ze środowiskiem, pojęcie wprowadził niemiecki przyrodoznawca Ernst Hackel w 1869, współcześnie używa się określenia „ekologiczny" także w odniesieniu do filozofii, antropologii, polityki czy ruchów społecznych, a nawet sztuki (np. w omówieniach twórczości Richarda Brauti-gana). W literaturze fantastycznonaukowej wątki ekologiczne występowały m.in. w opowiadaniach Stanleya G. Weinbauma, Williama Tenna, Clifforda D. Simaka, Jamesa H. Schmit-za oraz powieściach Johna Boyda, Jacka Vanee'a, Michaela G. Coneya, Briana Aldissa i in. W filmie science fiction problematyka ekologiczna łączyła się z trzema podstawowymi tematami: po pierwsze, z kolonizacją innych światów (konieczność przekształcenia środowiska naturalnego planety: Pitch Black) lub wizją życia na odległych planetach (Diuna); po drugie, z nurtem katastroficznym, ukazującym obraz świata po zagładzie nuklearnej (Ostatnia walka, Glen i Randa); po trzecie, z ostrzeżeniem - filmy bezpośrednio poruszające problem zanieczyszczenia środowiska, wyczerpania zasobów naturalnych czy przeludnienia (Ani źdźbła trawy, Zielona pożywka). Na szczególne wyróżnienie zasługuje Milcząca ucieczka Douglasa Trumbulla, będąca ekologicznym manifestem epoki kontestacji przełomu lat 60. i 70., ogólną krytyką cywilizacji naukowo-technicznej oraz ideologii konsumpcyjnej. Lit.: S. Alaimo, Discomforting Creatures: Monstrous Natures in Recent Films, (w:) Beyond Nature Writing: Expanding the Boundaries of Ecocriticism, red. 19 E K. Armbruster, K. Wallace, Charlottesville: University of Virginia Press 2001, s. 279-296; Ch. W. Podeschi, The Nature of Future Myths: Environmental Discourse in Science Fiction Film, 1950-1999, „Sociological Spectrum" 2002, vol. 22, nr 3, s. 251-297. ESCHATOLOGIA (gr. eschatos - śmierć i logos - słowo, myślenie) - część składowa doktryny religijnej, dział teologii, nauka o ostatecznym przeznaczeniu człowieka oraz jego życiu pośmiertnym, odgrywająca istotną rolę zarówno w chrześcijaństwie, jak i judaizmie, islamie czy hinduizmie, związana z pojęciem sądu ostatecznego, wędrówką duszy do krainy zmarłych, a wreszcie życiem wiecznym. Na obszarze literatury fantastycznonaukowej problematyka eschatologiczna pojawiła się na początku XX wieku, wraz z popularnością „nauk ezoterycznych", których wpływ możemy dostrzec w utworach Arthura Conan Doyle'a, Allena Upwarda i Ralpha Milne'a Farleya, po II wojnie tematyka ta powróciła w twórczości Arthura C. Clarke'a (szczególnie Koniec dzieciństwa), Philipa K. Dicka czy Roberta Sheckleya. Mniejsze zainteresowanie powyższą problematyką wykazywali twórcy filmowi, choć na szczególną uwagę zasługują dzieła Stanleya Kubricka (2001; Odyseja kosmiczna), Petera Hyamsa (2010), Michaela Andersona (Ucieczka Logana). W ostatnim przypadku cała struktura społeczna świata przedstawionego opierała się na swoistej wykładni doktryny religijnej, głoszącej obietnicę odnowy i przyszłego raju za cenę życia, które trzeba było poświęcić. Ważną częścią składową eschatologii była nauka o nieśmiertelności oraz sposobach zapewniania sobie życia wiecznego - motywy te powracały m.in. w filmach Chronopolis, Cronos, Zardoz. Lit.: G. Peterson, Religion and Science in Star Trek: The Next Generation: God, Q, and Evolutionary Eschatology on the Final Frontier, (w:) Star Trek and Sacred Ground: Explorations of Star Trek, Religion, and American Culture, red. J. Porter, McLaren, L. Darcee, Albany: State University of New York Press 1999, s. 61-77. EWOLUCJA (łac. evolutio - rozwój) - w naukach przyrodniczych pojęcie to oznacza proces przemian zachodzących stopniowo w strukturze świata ożywionego; termin został wprowadzony w 1764 przez Charle-sa de Bonneta, jednak podstawy naukowej teorii ewolucji przedstawił sto lat później Karol Darwin w dziele O powstawaniu gatunków. Ważną rolę odegrał ewolucjonizm na gruncie dziewiętnastowiecznej filozofii i antropologii (m.in. Herbert Spencer, Edward Taylor, Lewis Henry Morgan). Przedstawiciele tej szkoły myślenia, wychodząc z założenia o jedności świata oraz powszechności praw rządzących kulturą i jednolitości natury ludzkiej, próbowali wyjaśnić podstawowe mechanizmy rozwoju społecznego, dochodząc do wniosku, że kultura rozwija się w sposób podobny do środowiska naturalnego (od form prostych do złożonych). Wszystko to prowadzi zaś do stwierdzenia, że podstawowym czynnikiem rozwoju jest zasada postępu. Wpływ ewolucjonizmu można było dostrzec w twórczości Juliusza Verne'a, Camille'a Flammariona, Samuela Butlera, a szczególnie Herberta George'a Wellsa (Wehikuł czasu, Wyspa doktora Moreau). Motyw ewolucji oraz temat pochodzenia człowieka pojawił się również w filmach z pogranicza science fiction: Milion lat przed naszą erą, Planeta małp, Ziemia zapomniana przez czas, Walka o ogień, a przede wszystkim w 2001; Odysei kosmicznej - prolog przedstawia zwierzęcych przodków człowieka, którzy dokonują pierwszego odkrycia. Z kolei Odmienne stany świadomości to opowieść o naukowcu poszukującym wyjaśnienia zagadki człowieczeństwa, próbującym dotrzeć do pierwotnych doznań istoty ludzkiej (badania genetyczne stanowiły cechę podejścia ewolucjonistycznego w nauce). W niektórych filmach fantastycznonaukowych spotykamy się z paranaukową hipotezą o pozaziemskim pochodzeniu człowieka (echa teorii Ericha von Dänikena), np. w Misji na Marsa lub 2001; Odysei kosmicznej, gdzie tajemniczy monolit jest zapewne znakiem obecności pozaziemskiej cywilizacji; warto również wspomnieć o Planecie małp, która stanowi przykład odwrócenia procesu ewolucji (zob. inwolucja). Lit.: R. O. Clemmer, Mythic process, evolution, and science fiction, „SFWA Bulletin" 1978, vol. 13, nr 4, s. 19-25, 29; L. W. Dubeck, S. E. Moshier, J. E. Boss, Evolution, (w:) tychże, Fantastic Voyages: Learning Science Through Science Fiction Films, New York: American Institute of Physics 1994. 20 F FANTASTYCZNA PODRÓŻ - jeden z podstawowym tematów fantastycznych, występujący w literaturze od najdawniejszych czasów (Gilgamesz, Odyseja), z motywem tym spotykamy się w Tamtym świecie (1657-62) Cyrana de Bergeraca, w Podróżach Gulliwe-ra (1726) Jonathana Swifta, w Wehikule czasu (1895) Herbera George'a Wellsa, a przede wszystkim w utworach Juliusza Verne'a, należących do kategorii voyages imaginaires. W istocie większość dziel literackich i filmowych, zaliczanych do gatunku science fiction, posługuje się schematem fantastycznej podróży: bohaterowie mogą poszukiwać nieznanych światów (motyw wyprawy badawczej): Podbój kosmosu, Mgławica Andromedy, Zagubieni w kosmosie; badać najbliższe otoczenie Ziemi, czyli Księżyc (Podróż na Księżyc, Kierunek Księżyc, Pierwsi ludzie na Księżycu), Marsa lub Wenus (Lot na Marsa, Milcząca gwiazda, Czerwona planeta); uczestniczyć w podróżach na inne kontynenty w poszukiwaniu zaginionych gatunków zwierząt (Zaginiony świat, Potwór z Czarnej Laguny), bądź to wyprawiać się w głąb Ziemi (Wyprawa do wnętrza Ziemi) czy penetrować podmorskie głębiny (20 tysięcy mil podmorskiej żeglugi, Otchłań, Piekielna głębia), w końcu mogą również poznawać sekrety ludzkiego ciała (Fantastyczna podróż, Interko-smos) lub psychiki (Odmienne stany świadomości). Temat fantastycznej podróży odgrywa istotną rolę w opowieściach fantasy, które z zasady przenoszą widza do innego świata, zaś ich schemat fabularny opiera się na motywie wędrówki (Labirynt, Ciemny kryształ, Willow, Conan barbarzyńca). Lit.: L. W. Dubeck, S. E. Moshier, J. E. Boss, Fantastic Voyages: Learning Science Through Science Fiction Films, New York: Ameńcan Institute of Physics 1994. FANTASTYCZNY FILM - pojęciem tym możemy nazwać grupę utworów, w których element nadprzyrodzony rozbija spójność świata przedstawionego. Zgodnie z koncepcją Rogera Caillois wyróżniamy kilka podstawowych kategorii fantastyczności: baśń (gdzie świat przedstawiony jest światem magicznym, co znaczy, że wszelkie składniki nadprzyrodzone mieszczą się w porządku naturalnym), opowieść niesamowitą (gdy w świat rzeczywisty ingerują zjawiska nad przyrodzone - jak duchy, upiory, wampiry - po to, by wywołać w odbiorcy uczucie przerażenia) oraz science fiction (świat przedstawiony jest światem „ładu empirycznego", w którym wszystkie zjawiska „niesamowite" wymagają racjonalnego wyjaśnienia). Do pierwszej kategorii należą filmy fantasy, do drugiej horrory, zaś do trzeciej utwory fantastycznonaukowe. Lit.: R. Caillois, Od baśni do science fiction, tłum. J. Lisowski, (w:) tegoż, Odpowiedzialność i styl, Warszawa: PIW 1967. FANTASTYKA GROZY - jeden z najstarszych gatunków filmowych, mający swe źródła w literaturze romantycznej (Mary Shelley, John William Polidori, Sheridan Le Fanu), powieściach gotyckich (Ann Radcliffe, Horatio Walpole) oraz w niemieckim ekspresjonizmie (Gabinet doktora Caligari, Nosferatu - symfonia grozy). Wyrazistą tożsamość gatunkową horror zyskał dopiero w latach 30., dzięki serii filmów z potworami, zrealizowanej przez wytwórnię Universal: Dracula Toda Browninga z Belą Lugosim w tytułowej roli, Frankenstein Jamesa Wha-le'a i Mumia Karla Freunda - obydwa z Borisem Karloffem, Niewidzialny człowiek Feli-xa Feista, Narzeczona Frankensteina Jamesa Whale'a, Dr Jekyll i Mr Hyde Roubena Ma-mouliana (nakręcony dla Paramountu). W latach 40. można mówić o narodzinach no- wej formuły horroru, za sprawą filmów zrealizowanych przez producenta Vala Lewtona (pomiędzy rokiem 1942 a 1946). Wyróżniały się one niezwykłą atmosferą zmysłowości Plan nr 9 z kosmosu (1959) 21 F i tajemniczości: Ludzie-koty i Wędrowałam z zombi - wyreżyserowane przez Jacquesa Tournera, The Leopard Man, Siódma ofiara, The Body Snatcher Roberta Wise'a, Isle of Dead Marka Robsona. Zasadniczą cechą filmów grozy jest zderzenie rozumu z tym, co nadprzyrodzone czy niewytłumaczalne oraz obecność niesamowitości w życiu codziennym, jednak w przeciwieństwie do science fiction nie ma tu konieczności racjonalnego wyjaśnienia niezwykłych zjawisk (naruszenie ładu posiada zwykle „naturalne", a nie „naukowe" wytłumaczenie). Horror odwołuje się zwykle do tego, co stłumione, nieświadome, o czym pragnęlibyśmy zapomnieć, ale co równocześnie nas fascynuje, podczas gdy siłą fantastyki naukowej jest pokazywanie zjawisk, których nie moglibyśmy inaczej poznać. Science fiction, podobnie jak horror, zajmuje się nieznanym, ale w sposób sugerujący naukowe (bądź pseudonaukowe) podejście, skupiając się na pozornie niemożliwych wydarzeniach, które przedstawiane są nam jako możliwe, dzięki pojawieniu się nowych odkryć naukowych. Po II wojnie światowej klasyczny horror przeżywa! kryzys, co nie oznacza, że z ekranów kinowych zniknęły monstra, wręcz przeciwnie, pojawiła się nowa seria opowieści o potworach. Filmy fantastyczno-naukowe lat 50. często nawiązywały do poetyki horroru, z tą różnicą, że obecność monstrum było zwykle umotywowane racjonalnie: gigantyczne pająki, mrówki, kraby, ośmiornice czy jaszczurki powstawały najczęściej w wyniku działania promieniowania radioaktywnego bądź też były skutkiem eksperymentów naukowych, jak w Bestii z głębokości 20 000 sążni, Potworze z Czarnej Laguny, One!, To przyszło z głębin morza czy Ataku potwornych krabów. Potwór w filmach science fiction pozbawiony był zazwyczaj cech indywidualnych, a źródłem zagrożenia nie była zwierzęca strona natury ludzkiej, ale raczej możliwość „wypadku", błędu naukowego. Mimo że niektórzy krytycy zwracali uwagę na moralną odpowiedzialność człowieka za „sprowadzenie potwora", zrodzonego w wyniku mutacji popromiennej, to jednak filmowa fantastyka w istocie nigdy nie zajmowała się jednostkowymi wykroczeniami przeciw nakazom moralnym. W latach 50. i 60. powstała seria filmów z pogranicza SF i fantastyki grozy, produkowana przez brytyjską wytwórnię Hammer, zapoczątkowana Zemstą kosmosu (później nakręcono m.in. X - czynnik nieznany, Quatermassa i studnię, Fabrykę nieśmiertelnych). Ze swoistym połączeniem tematyki science fiction z poetyką horroru spotykamy się w filmach Davida Cronenberga: Dreszcze, Potomstwo, Wścieklizna, Scanners, Videodrome, Mucha, z kolei w Obcym Ridleya Scotta możemy zauważyć nawiązania do konwencji horroru gotyckiego. Lit.: V. Sobchack, Transylvania on Mars: Horror and Science Fiction, (w:) tejże, Screening Space, New York: Ungar 1987. FANTASTYCZNONAUKOWY FILM - należy do gatunków z łatwością rozpoznawalnych przez publiczność, widzowie zaliczają zwykle do tej kategorii wszystkie opowieści rozgrywające się w odległej przyszłości, na obcych planetach, jednak science fiction - w przeciwieństwie do westernu czy horroru - nie jest gatunkiem o wyrazistym obliczu, nie posiada stałego zespołu konwencji, zbioru reguł, sposobów przedstawiania, określonego stylu czy specyficznych struktur narracyjnych. W istocie film SF jest gatunkiem pogranicznym, a nawet paradoksalnym, gdyż wymyka się wszelkim próbom jednoznacznego opisu, podania definicji o charakterze normatywnym. Umieszczając science fiction w ogólnym kontekście kina gatunków, dostrzegamy jednak istotne elementy wspólne. Filmy fantastyczno-naukowe - podobnie jak horrory, melodramaty czy westerny - tworzą pewien system oczekiwań, ustanawiają określony typ stosunków między twórcą i publicznością, których podstawą jest umowa, zapewniająca odbiorcy otrzymanie upragnionego produktu, gwarancja, iż oglądany przez niego film będzie historią dobrze już znaną, a zarazem całkowicie nową. Czynnikiem, który wyznacza kształt tej umowy są konwencje gatunkowe, czyli stałe wzory wykorzystywane przez realizatorów w celu przekazywania określonych znaczeń publiczności kinowej, jednak poszukiwanie owych powtarzalnych wzorów często prowadzi do arbitralnych rozstrzygnięć, szere 22 F gu bezużytecznych kategorii czy definicji o charakterze normatywnym. Poszukując wyznaczników gatunkowości możemy sięgnąć do prac poświęconych literaturze fan-tastycznonaukowej, które stanowią znakomity punkt wyjścia dla refleksji nad kinem science fiction. Kingsley Amis pisał przed laty, iż „fantastyka naukowa przedstawia wydarzenia, które nie mogłyby mieć miejsca w znanym nam świecie, ale których pojawienie się wynika z przyjętych założeń dotyczących przyszłego rozwoju nauki (bądź pseudonauki)". Podobną hipotezę spotkamy zarówno u Roberta Heinleina, który utrzymywał, iż istotą science fiction są „realistyczne spekulacje na temat możliwej przyszłości, powstałe w oparciu o dostępną wiedzę na temat świata oraz naukowe metody badawcze", jak i Umberta Eco, który zauważył, że „z science fiction jako autonomicznym gatunkiem mamy do czynienia wtedy, gdy spekulacja nierzeczywista dotycząca świata strukturalnie możliwego wywodzi się z tendencji rozwojowych świata realnego". W myśl powyższych rozróżnień science fiction jest swoistym rozwinięciem istniejącego stanu rzeczy, a przede wszystkim refleksją nad możliwościami rozwoju nauki i techniki, a to prowadzi nas do założenia, iż esencjonalną cechą opowieści fan-tastycznonaukowych jest „przekształcanie Chaosu w Kosmos, nieznanego w znane" (Gene K. Wolfe), zaś motorem napędowym jest pragnienie poznania (nie tylko innych planet, ale i ludzkiego umysłu), a zarazem pytanie o granice ludzkiej wiedzy. W tym miejscu wyraźnie rysuje się granica między fantastyką naukową i fantastyką grozy, oba gatunki odwołują się bowiem do odmiennych motywacji i sposobu wyjaśniania zjawisk - pierwszy zmierza do racjonalnego i naukowego uzasadnienia, drugi zadowala się nadprzyrodzonym i irracjonalnym. Fantastyka naukowa jest więc gatunkiem, który odzwierciedla możliwe skutki rozwoju nauki, choć - jak zauważa Per Schelde -nauka w filmach SF niekoniecznie musi być logiczna, gdyż działa przede wszystkim na poziomie wyobrażeniowym (tajemnicze wynalazki, wehikuły czasu, podróżowanie z szybkością światła, inteligentne maszyny itp.) - jest w zasadzie „nauką fantastyczną", niebezpiecznie zbliżającą się do magii, choć od horroru czy fantasy różni ją „szacunek" dla praw naturalnych, które nie ulegają zawieszeniu. Na wyobrażeniowy wymiar science fiction zwraca uwagę również Rosemary Jackson, która stwierdza, iż „fantastyka, dzięki przekształceniu stosunków między wyobrażonym i symbolicznym, wydobywa rzeczywiste, odkrywa jego nieobecność". Z kolei Carl Malmgren pisze o dwóch zasadniczych modelach występujących w opowieściach science fiction: ekstrapolacyjnym i spekulacyjnym. Pierwszy, kładzie nacisk na warstwę naukową, działa w oparciu o założenie, iż to, co nieznane jest poznawalne i do wyjaśnienia na gruncie obowiązujących paradygmatów naukowych, zaś drugi model podkreśla rolę fantastyczności, uwzględniając tym samym możliwość istnienia niewytłumaczalnych zjawisk. Odniesienie do nauk przyrodniczych służy przede wszystkim uprawdopodobnieniu przedstawianych wydarzeń, oswojeniu obcego świata, umotywowaniu „strategicznego zawieszenia niewiary", choć nauka w filmach fantastycz-nonaukowych ma - jak się przekonujemy - status paradoksalny, niejednoznaczny. Na podobne elementy składowe filmów science fiction - naukę, technikę i rozum - zwraca uwagę również Susan Sontag w głośnym eseju Katastroficzna wyobraźnia, sugerując wszelako, iż kino gatunkowe nie udziela odpowiedzi na nurtujące nas pytanią dotyczące społecznych problemów współczesności. Inżynieria genetyczna, klonowanie, sztuczna inteligencja, robotyzacja są często spotykanymi motywami fabularnymi, jednak sposób ich przedstawiania jest niesłychanie schematyczny, sprowadzony do statycznej formuły (jak motyw buntu maszyn, znany z 2001: Odysei kosmicznej, Projektu For-bina czy Diabelskiego nasienia). Jeszcze dalej w ocenie stosunków między nauką a fantastyką idzie John Baxter, który stwierdza, iż o ile literatura fantastycznonaukowa opiera się na logice i porządku, o tyle film science fiction promuje brak logiki i chaos, wysuwając zarazem kontrowersyjną tezę, iż kino nie jest powołane do przenoszenia idei abstrakcyjnych, a jedynie do kreowania symboli. Ale jeśli uznamy, że element naukowy nie odgrywa w science fiction istotnej 23 roli, wówczas stajemy przed problemem granicy między fantastyką naukową a fantastyką grozy. W obu przypadkach mamy bowiem do czynienia z rozpadem porządku, z chaosem, choć - jak zauważa Vivian Sobchack - w horrorach objawia się on przede wszystkim na poziomie moralnym, jednostkowym, a zasadniczym tematem jest zwykle rozkład naturalnego porządku, zaś w science fiction mamy rozkład struktur społecznych, w filmach SF człowiek nie toczy pojedynku z samym sobą, czy też ze swą zwierzęcą naturą (jak w Dr Jekyll i Mr Hyde), ale z siłami zewnętrznymi. Zdaniem Jean-François Tarnowskiego różnica między fantastyką grozy a fantastyką naukową polega na tym, że w pierwszym przypadku wykroczenie poza porządek rzeczywisty jest arbitralne, choć ma „naturalne" (ale zarazem fantastyczne) wytłumaczenie (np. przemiana w wilkołaka), w drugim zaś, wykroczenie jest umotywowane „naukowo" (przemiana może być wynikiem mutacji genetycznej), a więc ma „racjonalne" wyjaśnienie. Mimo wszystko, w świecie przedstawionym science fiction rządzą rozum i nauka: wszystkie wydarzenia, choć niezbyt prawdopodobne, są jednak możliwe. Douglas Menville proponował, by termin science fiction byt używany wyłącznie na oznaczenie filmów z ekstrapolacyjną bazą naukową, w oparciu o którą konstruuje się narrację, w przeciwieństwie do filmów z dominacją czynników nadnaturalnych bądź cudownych. Niektórzy krytycy kładą większy nacisk raczej na mitologiczne niźli naukowe podstawy filmowej fantastyki, jako że naukowa wizja jest często wyłącznie pretekstem dla fabuły. Z drugiej strony, musimy pamiętać, iż obecność nauki czy techniki nie wyjaśnia wszystkich aspektów obecnych w filmach fantastyczno-naukowych. Można by więc przyjąć definicję V. Sobchack, która powiada, iż science fiction jest gatunkiem filmowym, w którym elementy naukowego uzasadnienia łączą się z ogólnym kontekstem społecznym, pozwalając tym samym na uwzględnienie aspektów magicznych czy religijnych (obecnych w takich filmach jak: Matrix, Za-rdoz, Odyseja kosmiczna czy nawet Gwiezdne wojny), a tym samym na osiągnięcie celu nadrzędnego, czyli pogodzenia człowieka z Nieznanym. Lit.: K. Amis, Starting Points, (w:) Science fiction. A Collection of Critical Essays, red. M. Rose, Englewood Cliffs, NY: Prentice Hall 1976; J. Baxter, Science Fiction in the Cinema, New York: A. S. Barnes 1974; R. Caillois, Od baśni do science fiction, tłum. J. Lisowski (w:) tegoż, Odpowiedzialność i styl, Warszawa: PIW 1967; U. Eco, Nauka i fantastyka, przel. R. Kłos, (w:) Spór o SF, wyb. R. Handke, L. Jęczmyk, B. Okólska, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 1989; R. Heinlein, Science Fiction: Its Nature, Faults and Virtues, (w:) The Science Fiction Novel, red. B. Davenport, Chicago: Advent Publishers 1959; S. Sontag, Katastroficzna wyobraźnia, tłum. E. Kubarska, „Film na Świecie" 1978, nr 7-8; V. Sobchack, Screening Space, New York: Ungar 1987; J. F. Tarnowski, Ujęcie i definicje fantastyki i science fiction, tłum. K. Wakar, „Film na Świecie" 1978, nr 7-8. FANTASY - pojęcie wskazujące na specyficzną odmianę fantastyki, w której można odnaleźć nawiązania do tradycyjnych form (baśń, film grozy), jednak jako autonomiczny podgatunek na gruncie kina współczesnego ukształtował się dopiero na początku lat 80., wraz z odwrotem od naukowego paradygmatu, charakterystycznego dla klasycznych filmów science fiction z lat 60. i 70. Możemy wyróżnić dwie podstawowe odmiany fantasy - bohaterską (heroic fantasy) oraz magiczną (sword and sorcery), jednak w obu przypadkach historie te rozgrywają się w bliżej nieokreślonej przeszłości, schemat fabularny opiera się na motywie wędrówki, zaś zasadniczą rolę odgrywa walka Dobra ze Złem oraz obecność „cudowności". Do pierwszej kategorii zaliczają się opowieści o bohaterach posiadających niezwykłą siłę fizyczną: Conan barbarzyńca (1981) i Conan niszczyciel (1984) z Arnoldem Schwarzeneggerem w tytułowej roli czy Władca zwierząt (1982), do drugiej kategorii należą m.in. Excalibur (1982) Johna Boorma-na (ekranizacja opowieści o królu Arturze), Krull (1983) Petera Yatesa, Ciemny kryształ (1982) Jima Hensona i Franka Oza, Zaklęta w sokoła (1985) Richarda Donnera, Willow (1988) Rona Howarda czy Władca Pierścieni (2001-2003) Petera Jacksona. Lit.: R. Meyers, The World of Fantasy Films, South Brunswick: A. S. Barnes 1980; J. P Raw- 24 F Władca Pierścieni. Dwie Wieże (2002) lins, Confronting the Alien: Fantasy and Anti-Fantasy in Science Fiction Film and Literature, (w:) Bridges to Fantasy, red. E. S. Rabkin, R. Scholes, G. E. Slusser, Carbondale: Southern Illinois University Press 1982. FEMINIZM w SF - pojawi! się wraz z przemianami kulturowymi i społecznymi na przełomie lat 60. i 70., odzwierciedlając podstawowe problemy i dylematy związane z pojęciami kobiecości, tożsamości płciowej, równouprawnienia itd. Na obszarze literatury fantastycznonaukowej początek feministycznej debaty wyznacza artykuł Joanny Russ The Image of the Woman in Science Fiction, w którym autorka wysuwa tezę, że w fantastyce nie ma kobiet, a wyłącznie ich wizerunki, zwracając przy tym uwagę na niewykorzystanie wywrotowego potencjału wpisanego w struktury gatunku: brak refleksji nad rodziną, podziałem ról społecznych czy seksualnością. Podstawowym problemem jest zwykle konstrukcja postaci, co wiąże się z koniecznością podważenia dotychczasowego modelu tożsamości podmiotowej. Możemy wstępnie wskazać na kilka typów filmowych bohaterek science fiction, reprezentujących nurt feministyczny: 1) buntowniczki w duchu tradycji gotyckiej, wyróżniające się niezależnością, zdecydowaniem i aktywnością robiąc to, czego zakazywały normy społeczne i obyczajowe (np. Maria z Metropolis czy Eve Simmons z filmu W przededniu zagłady); 2) kobiety w męskim przebraniu - amazonki - wykonujące zadania, które tradycyjnie przeznaczone były dla bohaterów męskich, pojawiające się zarówno w fantasy (Rudowłosa Sonja czy Żula z Conana niszczyciela), jak i w opowieściach cyberpunkowych (Trinity z Matrixa); 3) kobiety bezwolne, zdegradowane - niewolnice i służące, pozbawione praw i przywilejów, często sprowadzone do ich funkcji rozrodczych (Opowieść podręcznej), 4) kobiety w poszukiwaniu tożsamości - uciekające ze świata zdominowanego przez mężczyzn, próbujące stworzyć kobiecą wspólnotę, związane z naturą bądź swoiście rozumianą technologią. W feministycznym nurcie science fiction oglądamy zwykle pesymistyczny obraz przyszłości. Volker Schlöndorff w Opowieści podręcznej przedstawia społeczeństwo rządzone totalitarnie, powstałe w wyniku katastrofy ekologicznej, będące zarazem symbolem patriarchal-nej hegemonii - kobiety zostały całkowicie wykluczone ze sfery publicznej, a przy tym podzielone na kasty (żony, matki, kochanki, służące) i podporządkowane wykonywanej roli społecznej. Autorki piszące o filmowej fantastyce naukowej szczególnie zwracają uwagę na cykl filmów o Obcym (Obcy - ósmy pasażer Nostromo, Obcy - decydujące starcie, Obcy 3, Obcy 4: Przebudzenie), skupiając się na konstrukcji postaci kobiecej, tożsamości podmiotowej, symbolice seksualnej czy wątkach macierzyńskich. Elementy ideologii feministycznej odnajdziemy również w nielicznych filmach science fiction reżyserowanych przez kobiety: Mężczyzna idealny Susan Seidelman, Liquid Sky Slavy Tsukerman czy Tank Girl Rachel Talalay. Warto również zwrócić uwagę na feministyczną odmianę krytyki filmowej, reprezentowaną m.in. przez Janet Bergstrom, Barbarę Creed, Anette Kuhn, Constance Penley, Vivian Sobchack. Lit.: P Graham, Looking Lesbian: Amazons and Aliens in Science Fiction Cinema, (w:) The Good, The Bad, and the Gorgeous: Popular Culture's Romance with Lesbianism, red. D. Hamer, B. Budge, London: Pandora 1994, s. 196-217; C. Pen-ley, E. Lyon, L. Spigel, J. Bergstrom, Close Encounters: Film, Feminism, and Science Fiction, Minneapolis: University of Minnesota Press 1991; S. Lefanu, In the Chinks of World Machine: Feminism and Science Fiction, London: The Women's Press 1988; J. Russ, The Image of Women in Science Fiction, (w:) Images of Women in Fiction, red. S. K. Cornillon, Ohio: Bowling Green University Popular Press 1972. FESTIWALE FILMOWE - 1) Międzynarodowy Festiwal Filmów Fantastycznych 25 G w Avoriaz (Francja), organizowany w latach 1973-93. Lista zdobywców nagrody głównej w poszczególnych latach: 1973 - Pojedynek (Duet), 1974 - Zielona pożywka (Soylent Green), 1975 - Upiór z raju (Phantom of the Paradise), 1977 - Carrie, 1978 - Full Circle, 1979 - Patrick, 1980 - Time After Time, 1981 - Czlowiek-sloh (The Elephant Man), 1982 -Mad Max 2, 1983 - Ciemny kryształ (The Dark Crystal), 1984 - De Lift, 1985 - Terminator, 1986 - Dream Lover, 1987 - Blue Velvet, 1988 - W ukryciu (The Hidden), 1989 - Nierozłączni (Dead Ringers), 1990 - I, Madman, 1991 - Tales from the Darkside: The Mouie, 1992 - Ucieczka z kina «Wolność», 1993 - Martwica mózgu. 2) Festiwal Filmów Fantastycznych w Amsterdamie, odbywał się w latach 1990-2003, nagrodą główną wyróżniono następujące filmy: 1990 - Nocne plemię (Nightbreed), 1991 -Milczenie owiec (The Silence of the Lambs), 1992 - Akira, 1993 - Martwica mózgu, 1994 - Powrót żywych trupów 3 (Return of the Living Dead 3), 1995 - Dellamorte Dellamore, 1996 -Od zmierzchu do świtu (From Dusk Till Dawn), 1998 - Mroczne miasto (Dark City), 1999 - eXi-stenZ, 2000 - Galaxy Quest, 2001 - El corazon del guerrero, 2002 - Donnie Darco. 3) Międzynarodowy Festiwal Filmów Fantasy w Brukseli, organizowany od 1983, najlepszy film wyróżniano nagrodą Złotego Kruka: 1984 - Nightmares, 1985 - Senny obraz (Dreamscape), 1986 - Piccoli fuochi, 1987 - Radioaktywne sny (Radioactive Dreams), 1988 - Augustia, 1989 - Paperhouse, 1990 - La Bańera, 1991 - Tobu yume wo shibaraku mi-nai, 1992 - Grand Tour: Disaster in Time, 1993 - Armia ciemności (Army of Darkness), 1994 - Phil Oszust Collins (Frauds), 1995 - Akumulator 1, 1996 - Dzień bestii (El dia de la bestia), 1997 - Luna e 1'altra, 1998 - Lawn Dogs, 1999 - Ringu, 2000 - Los sin nombre, 2001 -Seom, 2002 - Dog Soldiers, 2003 - Cypher. 4) Międzynarodowy Festiwal Filmowy Fan-tafestival w Rzymie, organizowany od 1981 roku, nagrody przyznawane są w wielu kategoriach, poniżej lista wyróżnionych za najlepszy film: 1981 - Somewhere in Time, 1982 - Malevil, 1983 - Fhnik, 1984 - Martwa strefa (Dead Zone), 1985 - Eksperyment Filadelfia (The Philadelphia Experiment), 1986 - Re--Animator, 1987 - Mannequin, 1988 - Nawigator - średniowieczna odyseja (Navigator: A Medieval Odyssey), 1989 - Tetsuo, 1990 -3615 code Pere Noel, 1991 - Adrenalina, 1992 - Lunatycy (Sleepwalkers), 1993 - Mroczna połowa (The Dark Half), 1994 Bai fo monu zhuan (Narzeczona o białych włosach), 1995 - Nutte-vaglen (Nocna straż), 1996 - Taxandria, 1997 - Tromeo i Julia (Tromeo and Juliet), 1998 - Per-dita Durango, 1999 - Urban Ghost Story, 2000 - Nattens engel (Anioły nocy). GALAKTYCZNE IMPERIA - jeden z podstawowych motywów fabularnych fantastyki naukowej, odgrywający szczególną rolę w odmianie określanej jako space opera. Modelowym przykładem w literaturze SF jest cykl powieściowy Isaaca Asimova (Fundacja, Fundacja i Imperium, Druga Fundacja, Agent Fundacji, Fundacja i Ziemia), którego pierwsze tomy powstały w latach 40., istotną rolę w rozwoju tematyki odegrały również książki Roberta Heinleina, Jamesa Bli-sha czy Poula Andersona. Filmowe opowieści o wielkich imperiach galaktycznych pojawiły się stosunkowo późno, bo dopiero pod koniec lat 70. za sprawą Gwiezdnych wojen, jednak źródeł tego typu historii można poszukiwać w popularnych cyklach kinowych, produkowanych przez wytwórnię Universal w latach 30. (Flash Gordon, 1936; Buck Rogers, 1939) oraz w serialu telewizyjnym Star Trek, wymyślonym przez Gene'a Roddenberry'ego, a nadawanym przez stację NBC pod koniec lat 60. (dziesięć lat później powstała kinowa wersja Star Trek). Międzyplanetarne sojusze, wielkie imperia, wojny prowadzone między różnymi rasami, bohaterowie przemierzający galaktykę - wszystko to odległe było jednak od naukowego paradygmatu fantastyki, oparte raczej na mitach i stereotypach w sposobie przedstawiania odległych światów, o czym przekonujemy się oglądając Battlestar Galáctico Richarda A. Colli, Imperium kontratakuje Irvina Kershnera, Diunę Davida Lyncha, Żołnierzy kosmosu Paula Verhoevena czy Bitwę o Ziemię Rogera Christiana. Lit.: B. Stableford, Galactic Empires, (w:) The Science Fiction Source Book, red. D. Wingrove, New York: Van Nostrand 1984. GOLEM - słowo pochodzenia hebrajskiego, oznaczające bezkształtną masę, ale zarazem istotę ludzką stworzoną z gliny i mu- 26 G lu, ożywioną za sprawą sztuki kabalistycznej, choć pozbawioną duszy. Motyw ten często występuje w średniowiecznych legendach, opartych na źródłach talmudycz-nych - najsłynniejszą jest zapewne opowieść o szesnastowiecznym rabbim Liwie (Loew) ben Becalelu, który powołał do życia olbrzyma o nadludzkiej sile, mającego bronić prześladowaną ludność żydowską, jednak istota niszczyła wszystko na oślep, toteż trzeba było ją zgładzić. W literaturze pięknej postać golema pojawia się po raz pierwszy w powieści Gustawa Meyrinka Golem (1915), choć mogła wpłynąć też na sto lat wcześniejszego Frankensteina Mary Shelley. Filmowe wersje opowieści o sztucznym człowieku pojawiały się wielokrotnie, można wspomnieć zarówno o klasycznej ekranizacji utworu Meyrinka, przygotowanej przez Paula Wegenera w 1920, czy inspirowanej legendą serii Otto Ripperta pt. Homunculus (1916), jak i swobodnej adaptacji Piotra Szulkina z 1979. Na obszarze fantastyki grozy motyw golema łączy się często z opowieścią o „szalonym naukowcu", który łamiąc zakazy boskie i ludzkie, pragnął poznać tajemnicę życia (Frankenstein, Wyspa doktora Moreau), zaś na gruncie science fiction mamy do czynienia z historią sztucznego człowieka - androida lub cyborga - stworzonego w laboratoriach, nie za sprawą magii, ale nauki: Alraune (1918, 1928), Metropolis (1926), Świat Dzikiego Zachodu (1973), Android (1982), Mężczyzna idealny (1987) i in. Lit.: G. Sholem, Golem, (w:) Kabbalah, New York: Dorset Press 1987. GOTYCYZM (ang. gothic) - romans gotycki, spopularyzowany w drugiej połowie XVIII wieku przez pisarzy angielskich: Ho-ratia Walpole'a (Zamczysko w Otranto, 1764), Ann Radcliffe (Tajemnice zamku Udolpho, 1794), Matthew Lewisa (Mnich, 1796). Wspomniane utwory wyróżniają się specyficznym stylem i tematyką; akcja opowieści gotyckich rozgrywa się zwykle w opuszczonych klasztorach lub zamkach, porośniętych trawą, niedostępnych, otoczonych mgłą; ich bohaterką jest zwykle młoda kobieta, która po przybyciu do mrocznego zamczyska odkrywa jego tajemnice, znajduje podziemne przejścia i korytarze nawiedzane przez du chy, w finale zaś zostaje ocalona przez młodego mężczyznę. W każdym utworze podstawowym tematem jest wszechobecne zło, przedstawiane w sposób drastyczny, będące rezultatem przeznaczenia, przekleństwa, które ciąży na bohaterach, zmuszonych (zwykle przez siły wyższe) do niszczenia tego, co kochają. Nic więc dziwnego, że kobiecej bohaterce towarzyszy zwykle postać „łotra gotyckiego" - człowieka bezwzględnego i okrutnego, który nierzadko staje się jej prześladowcą. Wpływ gotycyzmu odnaj-dziemy zarówno we współczesnych opowieściach grozy (Dracula, Nawiedzony dom), jak i fantastyce naukowej (Obcy, Zagubieni w kosmosie), opartych na atmosferze niesa-mowitości, wszechpotężnym poczuciu zagrożenia. Lit.: C. Bunnell, Gothic: A Literary Genre's Transition to Film, (w:) Planks of Reason, red. B. K. Grant, Metuchen: Scarecrow 1984, s. 79-100; V. Clemens, The Return of the Repressed: Gothic Horror from The Castle of Otranto to Alien, Albany: State University of New York Press 1999; T Żabski, Powieść gotycka, (w:) Słownik literatury popularnej, red. T Zab-ski, Wrocław 1997. GRAWITACJA I ANTYGRAWITACJA -prawo powszechnego ciążenia, zgodnie z którym wszystkie ciała przyciągają się wzajemnie, sformułował ponad trzysta lat temu angielski uczony Isaac Newton, co pozwoliło na wyjaśnienie ruchu ciał niebieskich w Układzie Słonecznym; z kolei anty-grawitacja jest pojęciem charakterystycznym dla fantastyki naukowej, oznaczającym zwykle możliwość pokonania siły ciążenia za pomocą cudownego wynalazku, np. specjalnej substancji, którą pokryta byłaby powłoka rakiety jak w powieści Herberta George'a Wellsa Pierwsi ludzie na Księżycu (wersja filmowa 1964). Problem grawitacji w SF pojawia się zwykle w kontekście lotów kosmicznych, ponieważ statki wyposażone są zwykle w urządzenia pozwalające na stworzenie sztucznego ciążenia: 2001: Odyseja kosmiczna, Ukryty wymiar. Ważną rolę odgrywa również temat czarnej dziury, czyli obiektu będącego źródłem silnego pola grawitacyjnego, powstałego w wyniku zapadania się ciał o znacznej masie - motyw ten pojawia się m.in. w Czarnej dziurze czy Mrocznej planecie. Mamy do czynienia z całkowi- 27 cie fikcyjnymi zjawiskami, jak chociażby napędy grawitacyjne (V: The Original Mini-Series). W literaturze fantastycznonaukowej spotykamy się również z miastami-planeta-mi, które swobodnie wędrują w przestrzeni kosmicznej (u Cecelii Holland, Arthura C. Clarke'a, Jamesa Blisha). Lit.: E. B. Paperman, G.B. Arfken, Science Fiction and Gravity „American Physical Society Bulletin" 1979, vol. 24, nr 3, s. 529. GRY-ŚWIATY - sztuczne światy, stworzone w rzeczywistości wirtualnej lub materialnej, podważające granicę między iluzją a realnością, fałszem i prawdą. W pierwszym przypadku chodzi zwykle o program komputerowy, pozwalający uczestnikom gry na zanurzenie się w simulacrum rzeczywistości - najlepszych przykładów dostarczają tu filmy: eXistenZ Davida Cronenberga oraz Trzynaste piętro Josefa Rusnaka, gdzie mamy do czynienia z fikcyjnym środowiskiem, do złudzenia przypominającym prawdziwy świat, którego status pozostaje w istocie nierozstrzygalny. W drugim przypadku spotykamy się z materialnym konstruktem nieznanego pochodzenia - wielkim budynkiem lub labiryntem (a nawet miastem), w którym uwięzieni są bohaterowie, jak w Mrocznym mieście Alexa Proyasa czy Cube Vincen-za Natali. Z pewnością najważniejszą rolę pełnią gry-światy w cyberpunkowej odmianie fantastyki naukowej, gdzie akcja ex defi-nitione osadzona jest w rzeczywistości wirtualnej, matrycy cyberprzestrzeni, sztucznym świecie, będącym wytworem zaawansowanej technologii. GRY I SPORTY PRZYSZŁOŚCI - motywy te występują przede wszystkim w katastroficznej odmianie science fiction, ukazującej koszmarną wizję świata przyszłości (zob. dystopia, antyutopia). Widowiska sportowe - często pełne krwi i przemocy - są nierzadko jedyną rozrywką oraz sposobem na utrzymanie w ryzach zniewolonego społeczeństwa. Możemy wyróżnić dwa podstawowe modele widowiska sportowego przyszłości - walki gladiatorów oraz polowania z nagonką. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z dwoma możliwymi wariantami: pojedynkami indywidualnymi (Dzie- Dziesiqta ofiara (1965) siqta ofiara, Wyścig śmierci, Robot Jox, Robot Wars) lub meczami zespołowymi (Rollerball, Krew bohaterów, Sport przyszłości), z kolei w drugim przypadku chodzi zwykle o pościg za zbiegiem, relacjonowany na żywo przez stacje telewizyjne (np. Uciekinier). Warto również zwrócić uwagę na gry komputerowe jako podstawowy temat fabularny - mogą mieć charakter negatywny lub pozytywny, co wynika z niejednoznacznego stosunku do technologii - łączą się z bezpośrednim zagrożeniem życia bohatera (np. Brainscan), bądź to możliwością osiągnięcia pewnego celu (The Last Starfighter). Mamy również do czynienia z grami prowadzonymi przez komputery, co zwykle wiąże się z motywem buntu maszyn (Projekt Forbina, Gry wojenne). Lit.: G. Genosko, Sports: Sport Has Commonly Fired the Science Fictional Imagination in the Direction of Cruel Spectacles Such as Rollerball, „Borderlines" 1997, nr 44, s. 13-15. GWIAZDY - jeden z ulubionych motywów literatury i filmu fantastycznonaukowego, pobudzający wyobraźnię twórców od najdawniejszych czasów; gwiazdy odgrywały istotną rolę w mitologiach różnych krajów, w religii oraz astrologii, toteż bohaterowie 28 H fantastycznych opowieści pragnęli poznać najbliższą nam gwiazdę, czyli Słońce: Podróż do krainy niemożliwości, Po drugiej stronie Słońca, Dramat w kosmosie. Później rozpoczęły się podróże w najdalsze zakątki wszechświata (Mgławica Andromedy, W drodze na Kasjopejf, Star Trek, Battlestar Galactica), zaś z odległych systemów słonecznych przybywali do nas przedstawiciele pozaziemskich cywilizacji (Tajemniczy przybysze, Wyspa Ziemia, Moja macocha jest kosmitką, Spotkanie). Na szczególną uwagę zasługują filmy, w których gwiazdy nie są tylko tłem wydarzeń, ale odgrywają kluczową rolę, jak np. w 2010 - gdzie bohaterowie są świadkami narodzin nowej gwiazdy, w Nastaniu nocy wg opowiadania Isaaca Asimova (zaćmienie), czy w Supernowej, gdzie pojawia się problemem końcowych faz ewolucji gwiazd. Bardzo często występują w filmach odniesienia do znanych gwiazd - Proxima Centauri (Impostor), Syriusza (V), Aldebarana czy Procjona - jednak prawie nigdy nie spotykamy się z wykorzystaniem naukowej wiedzy na temat gwiazd. Lit.: J. Dean, Use of Stars in the Literature of Science Fiction and Fantasy, „Metaphores" 1984, nr 9/10, s. 91-100. HIBERNACJA (łac. hiberno - zimować) -motyw często występujący w filmach science fiction opowiadających o podróżach kosmicznych; proces hibernacji polega na sztucznym spowolnieniu procesów życiowych organizmu ludzkiego poprzez obniżenie temperatury ciała. Hibernacja na gruncie science fiction służy zwykle dwom celom: 1) zamrażaniu nieuleczalnie chorych, których w przyszłości można byłoby przywrócić do życia - np. po wynalezieniu właściwego lekarstwa (Okna czasu); 2) zamrażaniu astronautów, uczestniczących w lotach przekraczających czas trwania ludzkiego życia (Obcy, Zagubieni w kosmosie). Nierzadko hibernacja służy jako sposób podróżowania w czasie - bohaterowie budzą się w świecie przyszłości (Śpioch, Seksmisja) - lub jako metoda zapewniania sobie swoistej nieśmiertelności, a nawet kara za popełnione przestępstwo (Człowiek demolka), stąd też częstym rekwizytem w filmach SF są hiberna-tory, czyli urządzenia służące do zamrażania ludzi. Ze zjawiskiem hibernacji łączy się pojęcie kriogeniki, spopularyzowane w latach 60. przez R. C. W. Ettingera, autora książki The Prospect of Immortality. W literaturze fantastycznonaukowej spotykamy się z wieloma ciekawymi przykładami ilustrującymi powyższą problematykę, np. Ubik Philipa K. Dicka czy Absolutne Zero Ernesta Tidymana. Lit.: R. C. W. Ettinger, The Prospect of Immortality, New York: Doubleday 1964. HISTORIA - czy raczej fikcyjna historia (pojęcie wprowadzone przez Witolda Ostrowskiego), przedstawiająca wydarzenia rozgrywające się bądź to w przyszłości (zob. historia przyszłości), bądź w przeszłości (zob. historia alternatywna). W pierwszym przypadku mamy do czynienia z opowieściami futurologicznymi, próbującymi przewidzieć bieg wydarzeń, ich zasadniczym celem jest zwykle ukazanie obrazu społeczeństwa na przestrzeni kilkudziesięciu lat (nierzadko chodzi też o ostrzeżenie przed skutkami obecnego rozwoju). W drugim przypadku spotykamy się z modelem alternatywnej historii, czyli opisem rzeczywistości, która mogłaby zaistnieć, gdyby zostały spełnione po temu określone warunki (np. Niemcy wygrałyby II wojnę światową). Istotną rolę w fantastyce naukowej pełni również motyw kształtowania historii, a więc wpływania na bieg wydarzeń, co często prowadzi do swoiście rozumianej inżynierii społecznej (np. Koniec wieczności Andrieja Jer-masza czy Diuna Davida Lyncha). Ważnym punktem odniesienia dla historycznych wizji przedstawianych w science fiction są głośne dzieła Edwarda Gibbona (Zmierzch cesarstwa rzymskiego), Oswalda Spenglera (Zmierzch Zachodu) czy Arnolda Toynbeego (Studium historii). Mamy również do czynienia z próbami fikcyjnej rekonstrukcji przeszłości naszej planety (Milion lat przed naszą erą, Walka o ogień) oraz dziejami fantastycznych światów (Władczyni Atlantydy). Lit.: W. Ostrowski, Imaginary History, „Zagadnienia Rodzajów Literackich" 1960, t. 3, z. 2. HISTORIA ALTERNATYWNA - odmiana fantastyki naukowej przedstawiająca fikcyjny przebieg historycznych wydarzeń, opierająca się na założeniu, że rzeczywistość mogłaby wyglądać inaczej, gdyby pewne 29 H wypadki potoczyły się w inny sposób. Punktem wyjścia jest zwykle ściśle określony kontekst historyczny, wyznaczający ramy fabularne dzieła, pozwalający na rekonstrukcję wyobrażonego świata. Mimo popularności owej konwencji na gruncie literatury science fiction, o czym przekonują nas utwory G. K. Chestertona, Stanleya G. Weinbauma, L. Sprague De Campa, Phi-lipa K. Dicka czy Warda Moora, film niezbyt dobrze radził sobie z motywem alternatywnej historii. Najlepszych przykładów dostarczają dwa dzieła, przedstawiające obraz świata po klęsce aliantów i zwycięstwie faszystowskich Niemiec: It Happened Here (1963) Kevina Browniowa i Andrew Molla - film będący dogłębną analizą świadomości społecznej, a zarazem krytyką polityczną - oraz thriller Christophera Menaula Vaterland - Tajemnica Trzeciej Rzeszy (1994), którego bohaterem jest niemiecki oficer, odkrywający prawdę o zagładzie narodu żydowskiego. Pokrewny wątek pojawił się również w jednym z odcinków serialu telewizyjnego Star Trek pt. The City on the Edge oj Forever (1967), którego scenarzystą był znany pisarz Harlan Ellison. Lit.: K. Hellekson, The Alternate History: Refiguring Historical Time, Kent: Kent State University Press 2001. HISTORIA PRZYSZŁOŚCI - opowieść fantastyczna przedstawiająca wydarzenia będące konsekwencją obecnego rozwoju historycznego, ukazująca obraz społeczeństwa przyszłości, pokrewna utopii lub dystopii. Podstawowego wzorca tematycznego dostarcza książka Louis-Sćbastiena Merciera L'an 2440, napisana w 1771, ukazująca świat, w który udało się wcielić w życie oświeceniowe ideały. Istotną rolę odgrywają również powieści i traktaty Herberta George'a Wellsa, publikowane na początku ubiegłego stulecia - szczególne znacznie ma jego książka Kształt rzeczy przyszłych (1933), będąca podstawą scenariusza filmu Williama Camerona Menziesa Rok 2000, przedstawiająca przebieg wydarzeń na przestrzeni kilkudziesięciu lat. Ze znacznie skromniejszym zamysłem spotykamy się w filmie Davida Butlera Rok 1980, gdzie mamy do czynienia z wizją miasta przyszłości. W okresie powojennym dominuje raczej pesymistyczne spojrzenie, pojawiają się bowiem nowe problemy: przeludnienie, wyczerpanie zasobów naturalnych, głód, zanieczyszczenie środow iska, możliwość wybuchu wojny atomowej. Lit.: R. H. Canary, Science fiction as fictive history „Extrapolation" 1974, vol. 16, nr 1, s. 81-93. HUMOR - elementy humorystyczne występują nie tylko w parodiach science fiction, ale niemal w każdej odmianie fantastyki, zarówno literackiej (Henry Kuttner, Robert Sheckley, Kiry! Bułyczow, bracia Strugaccy), jak i filmowej. Sceny komiczne odnajdzie-my w opowieściach o podróżach kosmicznych (Astronauci spod ciemnej gwiazdy), najeźdźcach z innych planet (Lobster Man from Mars), androidach (Terminator 2, Mężczyzna idealny, Star Trek: Pokolenia), space operach (Gwiezdne wojny), a nawet w filmach ostrzegających przed możliwością wybuchu bomby atomowej (Dr Strangelove, będący czarną komedią o szaleństwie wojskowych i naukowców oraz zimnowojennej paranoi). Interesujących przykładów dostarczają utwory z lat 50. i początku 60.: The Twonky (opowieść o odbiorniku telewizyjnym, który stał się przyczyną zguby swego właściciela), Atomowe dziecko, czy seria niskobudżetowych filmów o inwazji z kosmosu, gdzie humor był pochodną nieudolności twórców (Plan nr 9 z kosmosu, Inwazja gwiezdnych stworów, Invasion of the Saucer Men). VI tym samym czasie powstała również seria filmów z udziałem pary popularnych komików, Buda Abbotta i Lou Costella, którzy wystąpili m.in. w Abbott i Costello lecą na Marsa czy Abbott i Costello spotykają niewidzialnego człowieka. Na uwagę zasługują również komedie fantastycznonaukowe z lat 80. i 90.: Moja macocha jest kosmitką, Szalona wyprawa Billa i Teda, Faceci w czerni. Z odmiennym typem humoru spotykamy się w filmowych parodiach - Kosmiczne jaja, Akcja Mutant, Faceci w bieli, Galaxy Quest, których twórcy prowadzą swoistą grę intertekstualną z widzem znającym konwencje gatunkowe oraz klasyczne dzieła. Lit.: G. Desmeules, Humour et fantastique: une analyse, „Imagine" 1990, nr 53, s. 55-70. 30 I IKONOGRAFIA (gr. eikoti - obraz i grdphe-in - pisać) - dziedzina badań nad sztuką, zajmująca się analizą treści symbolicznych zawartych w obrazach; na obszarze kina gatunkowego wiąże się to z konwencjami i sposobami przedstawiania, podkreślającymi powtarzalność pewnych wzorców, tematów czy motywów wizualnych; nierzadko zagadnienie ikonografii łączy się z ogólną problematyką struktur narracyjnych (np. u Steve'a Neale'a). Sygnały ikonograficzne służą zazwyczaj przypisaniu tekstu do określonego gatunku - odpowiednia sceneria, kostium czy rekwizyty pozwalają odróżnić western od horroru. Istotnym składnikiem konwencji ikonograficznej w kinie science fiction jest sam tytuł, wywołujący właściwe skojarzenia (Gwiezdne wojny, Inwazja porywaczy ciał, 2001: Odyseja kosmiczna, Łowca androidów), również pierwsze ujęcia służą określeniu tożsamości oraz budowaniu określonego systemu oczekiwań. Do podstawowych wyróżników ikonograficznych w filmach fantastycznonaukowych należą rekwizyty, będące najczęściej rodzajem tła, wizualnym składnikiem „technologicznego pejzażu": rakieta, stacja kosmiczna, superkomputery, futurystyczne uzbrojenie itd. Z pewnością najbardziej charakterystycznym elementem są statki kosmiczne (pojawiające się często w pierwszych ujęciach filmu), symbolizujące możliwość poznania odległych światów, a zarazem potęgę człowieka, zdolnego do pokonywania przeszkód - wariantem obocznym są pojazdy przybyszów z kosmosu (np. latające talerze), stanowiące źródło zagrożenia. Spośród pozostałych składników ikonograficznych, wyznaczających specyfikę gatunku, możemy wskazać na kilka najczęściej występujących w filmach SF: 1) potwór - może nim być istota pozaziemska (Przybysz z innego świata, Najeźdźcy z Marsa) lub powstała w wyniku mutacji popromiennej (np. olbrzymie mrówki w One!); 2) cudowny wynalazek -np. wehikuł czasu, czyli wytwór pseudonauki, pozwalający na podróżowanie w czasie, a tym samym poznanie przyszłości lub przeszłości; 3) krajobraz po katastrofie - zniszczone miasta, pustkowia, brak roślinności itp. - określający zarówno czas wydarzeń, jak i charakter opowieści (dystopia, scena- Rok 2000 (1936) riusz postapokaliptyczny); 4) miasto przyszłości - wariant optymistyczny (Rok 1980) i pesymistyczny, czyli Miasto-Moloch (Metropolis, Łowca androidów); 5) roboty, androidy, cyborgi; 6) broń (np. działa laserowe); 7) dalekie światy - inne planety, sceneria podkreślająca odmienność, niezwykłość, obcość pejzażu (Wyspa Ziemia, Mój własny wróg, Pitch Black). Lit.: A. Ćwikieł, Konwencje narracyjne i ikonograficzne science fiction. Odbiorca w kinie, (w:) tejże, Science fiction jako gatunek filmowy, Katowice: UŚ 1985. INWAZJA Z KOSMOSU - jeden z najczęściej spotykanych tematów w literaturze i filmie science fiction, wprowadzony przez Herberta George'a Wellsa w Wojnie światów (1898). Motyw ten cieszył się dużą popularnością w latach 50. i 60., będąc odzwierciedleniem ówczesnej sytuacji politycznej na świecie. Atak z kosmosu miał postawić przed ludzkością nowy cel: zjednoczenie wszystkich narodów, porozumienie zwaśnionych obozów, zbudowanie nowego ładu, ale mimo tych ambicji realizatorzy często ograniczali się do banalnej historii (pełnej melodrama-tycznych zwrotów), schematycznego rysunku postaci oraz stereotypowego obrazu kosmity. Obcy atakujący Ziemię często po- 31 I To podbiło świat (1956) zbawieni byli jakichkolwiek ludzkich odruchów i dążyli jedynie do ubezwłasnowolnienia mieszkańców naszej planety. Stanisław Lem w Fantastyce i futurologu wyróżnił kilka zasadniczych typów inwazji: siłową (militarną), psychiczną, opiekuńczą, testową oraz kryptoinwazję. Dwa pierwsze warianty są dość często spotykane w filmach science fiction: bezpośredni atak z kosmosu lub desant kilku statków widzimy w Wojnie światów, Najeźdźcach z Marsa, Dniu niepodległości, zaś „atak psychiczny", czyli opanowanie umysłów ludzi, sterowanie nimi, odnajdzie-my w Wiosce przeklętych czy V. Motyw inwazji opiekuńczej spotykamy w Dniu, w którym zatrzymała się Ziemia (obcy statek ląduje w Waszyngtonie, aby rozbroić armie całego świata), wreszcie kryptoinwazja występuje w Inwazji porywaczy ciał, Poślubiłam potwora z kosmosu, Zemsta kosmosu II czy Oni (The Faculty). Susan Sontag w eseju Katastroficzna wyobraźnia przedstawiła sarkastyczny opis fabuły przeciętnego filmu, wyróżniając pięć podstawowych elementów (z realizacją owego schematu spotykamy się m.in. w Niewidzialnych najeźdźcach czy The Trollenberg Terror): 1) lądowanie statku kosmicznego na Ziemi, którego świadkiem jest główny bohater, jednak początkowo nikt nie wierzy w jego opowieści; 2) raport bohatera zostaje potwierdzony - wszyscy są świadkami wielkiego zniszczenia; 3) odbywają się liczne spotkania naukowców, polityków i wojskowych w celu powstrzymania ataku; 4) dalszy ciąg zniszczeń, przeciw-uderzenie nie przynosi żadnego pożytku, następuje ewakuacja ludności zagrożonych miast; 5) kolejne próby znalezienia słabych punktów wroga, bohater wymyśla sposób na ocalenie planety; ostateczne zwycięstwo - obcy zostają zniszczeni, albo zmuszeni do odwrotu. Warto jednak zwrócić uwagę na serię filmów przedstawiających świat po kolonizacji, uwieńczonej całkowitym (Bitwa o Ziemię - Ziemianie stali się niewolnikami) lub częściowym powodzeniem (Oni żyją, V, Spotkanie). Lit.: S. Lem, Fantastyka ifuturologia, Kraków: Wydawnictwo Literackie 1973; P Luciano, Them or Us: Archetypal Interpretations of Fifties Alien Invasion Films, Bloomington: Indiana University Press 1987; S. Sontag, Katastroficzna wyobraźnia, tłum. E. Kubarska, „Film na Świecie" 1978, nr 7-8. INWOLUCJA - w naukach biologicznych oznacza całkowity zanik tkanek lub narządów, w science fiction pojęcie to występuje w sensie metaforycznym, wskazując na odwrócenie procesu ewolucji, zjawisko regresji, powrotu do pierwotnych form, co wią-że się z pesymistycznym spojrzeniem na możliwości rozwojowe człowieka, znanym z Wehikułu czasu, Planety małp czy Odmiennych stanów świadomości. Z motywem inwo-lucji spotykamy się również w filmach przedstawiających koszmarną wizję świata przyszłości, opowiadających o życiu po zagładzie nuklearnej: dehumanizacja, upadek cywilizacji naukowo-technicznej, powrót do wspólnot plemiennych, stanu barbarzyństwa (Mad Max II, Wodny świat, Wysłannik z przyszłości). Lit.: C. Henderson, Darwin and the Atom: Evo-lution/Devolution Fantasies in „The Beast from 20,000 Fathoms", „Them!", and „The Incredible Shrinking Man", „Science Fiction Studies" 1998, vol. 25, nr 2, s. 319-335. INŻYNIERIA GENETYCZNA - nauka zajmująca się łączeniem materiału genetycznego (DNA) pochodzącego z różnych organizmów, co pozwala na stworzenie nowych gatunków roślin lub zwierząt (o charakterze transgenicznym). Inżynieria genetyczna jako temat utworów fantastycznonauko-wych pojawiła się ponad sto lat temu za sprawą głośnej powieści Herberta George'a Wellsa Wyspa doktora Moreau, wielokrotnie 32 J przenoszonej na duży ekran (1932, 1977, 1996), punktem zwrotnym był również futurologiczny esej Johna Burdona Sander-sona Haldane'a Dedalus, or Science and the Future (1924), ukazujący korzyści płynące z inżynierii genetycznej, eugeniki oraz sztucznego zapłodnienia. Niektóre idee Haldane'a znalazły odzwierciedlenie w Nowym wspaniałym świecie Aldousa Huxleya i w niemieckim filmie Alraune, opowiadającym o profesorze genetyki, który pracuje nad projektem sztucznego zapłodnienia. Motyw selekcji genetycznej na poziomie embrionalnym - jako podstawowy wyznacznik struktury społecznej oraz pozycji człowieka w świecie - pojawił się w znakomitym filmie Andrew Niccola Gattaca. Warto również zwrócić uwagę na dwa horrory science fiction: Muchę Davida Cronenberga oraz Mutanta Guillerma Del Toro - w obu przypadkach mamy do czynienia z istotą powstałą w wyniku połączenia się DNA różnych organizmów. W ostatnich latach ważną rolę odgrywają badania nad możliwością klonowania zwierząt, toteż ta problematyka znalazła odzwierciedlenie w wielu filmach science fiction: Szósty dzień, Mężowie i żona. Zob. klonowanie. Lit.: D. Battaglia, Multiplicities: An Anthropologist's Thoughts on Replicants and Clones in Popular Films, „Critical Inquiry" 2001, vol. 27, nr 3, s. 493-514. IRRACJONALIZM - mimo że science fiction ex definitione jest refleksją nad możliwymi skutkami rozwoju nauki, czyli stawia sobie za cel przekształcanie nieznanego w znane, a zarazem formułuje pytanie o granice ludzkiej wiedzy, to jednak fantastyka często jest jedynie odzwierciedleniem naszych obaw: irracjonalnego lęku przed techniką (bunt maszyn), dehumanizacją społeczeństwa (dystopie i antyutopie), zgubnymi skutkami eksperymentów naukowych (klonowanie) itp. Od połowy lat 30. można było zauważyć stopniowy odwrót filmowej fantastyki od naukowych korzeni - wizjonerski wymiar science fiction ustąpił miejsca najpierw przygodom komiksowych superbohaterów, a później walce z potworami (będącymi wynikiem mutacji lub pochodzącymi z kosmosu). Upadek wiary w rozum, w poznanie oparte na racjonalnych przesłankach można tłumaczyć kontekstem historycznym oraz określoną sytuacją społeczno-polityczną. Nie dziwi więc obecność filmów opowiadających o możliwości atomowej zagłady czy późniejsza popularność fantasy, gatunku świadomie zrywającego z nauką, kreującego światy oparte na czarach i magii. Musimy jednak pamiętać, że elementy irracjonalne występują również w technologicznej odmianie science fiction (hard SF), czego przykładem są opowieści cyberpunkowe (Akira, Duch w pancerzu, Kosiarz umysłów, Matrix). Lit.: L. Roth, Rejection of Rationalism in Recent Science Fiction Films, „Philosophy in Context" 1981, nr 11, s. 42-55. JĘZYKI - fantastyka naukowa z upodobaniem sięga do motywu spotkania z przedstawicielami obcych cywilizacji, a jednak problem komunikacji w filmach SF sprowadza się zwykle do stereotypowego wyobrażenia na temat języka kosmitów, zdolnych do porozumiewania się w języku angielskim. Warto jednak zwrócić uwagę na kilka przykładów filmowych, w których pojawia się zagadnienie komunikacji na poziomie fabularnym tekstu: Dzień, w którym zatrzymała się Ziemia (słowa wypowiadane przez bohaterkę w obcym języku), Bliskie spotkania trzeciego stopnia (język obrazów i dźwięków), Diuna (mowa Freemanów). Z podobnym problemem spotykamy się w filmach rozgrywających się w przyszłości, których twórcy zapominają zwykle o ewolucji form językowych. Do wyjątków należą dwie adaptacje głośnych dziel literackich: Mechaniczna pomarańcza Stanleya Kubricka -gdzie mamy do czynienia ze slangiem, powstałym w wyniku kontaminacji języka angielskiego i rosyjskiego - oraz 1984 Michaela Radforda - gdzie obywatele posługują się tzw. „nowomową". Ciekawe rozwiązanie problemu wybrał Luc Besson w Ostatniej walce - akcja rozgrywa się w świecie po katastrofie nuklearnej, której ubocznym skutkiem był zanik zdolności językowych człowieka. Z kolei Peter Jackson we Władcy Pierścieni wykorzystał pomysły lingwistyczne J.R.R. Tolkiena, autora literackiego pierwowzoru. Proces porozumiewania się odgry- 33 K wa istotną rolę w filmach opowiadających o kontaktach ze zwierzętami (Dzień delfina) czy o społecznościach prehistorycznych (Walka o ogień). Lit.: E. Bermeyer, Formy komunikacji, przel. K. Jachimczak, (w:) Spór o SF, red. R. Handke, L. Jęczmyk, B. Okólska, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 1989, s. 249-265; G. Hottois, Langage et communication dans l'imaginaire du futur, (w:) Science-Fiction et fiction spe'culative, red. G. Hottois, Bruxelles: Editions de l'Université de Bruxelles 1985, s. 99-140. KATASTROFA - jeden z najpopularniejszych tematów filmowej fantastyki, obecny niemal od początku kina (Koniec świata Augusta Bloma z 1916), odzwierciedlający zarówno nasze obawy, jak i fascynację obrazami wielkich zniszczeń. Filmy należące do tej kategorii są wyrazem lęku przed przyszłością, podważają ideę nieograniczonych możliwości rozwojowych człowieka, stanowią ostrzeżenie przed zgubnymi skutkami jego działalności. Ale upadek cywilizacji, koniec społeczeństwa czy kres kultury mogą być spowodowane rozmaitymi przyczynami: 1) naturalnymi - uderzenie komety (Dzień zagłady) lub meteorytu (Armageddon), klęski żywiołowe (Trzęsienie ziemi, Wulkan, Dzień, w którym Ziemia stanęła w ogniu) - lub 2) zawinionymi przez człowieka - skażenie środowiska (Ani źdźbła trawy, Dzień, w którym wypłynęła ryba), wybuch wojny nuklearnej (Panika w roku zerowym, Planeta małp, Ostatni brzeg, Mad Max II, Pięcioro, Wodny świat), wykorzystanie śmiercionośnego wynalazku (Krakatit, Plaga). W pewnym sensie pokłosiem katastroficznych filmów science fiction są pesymistyczne wizje przyszłości, jakie znamy z późniejszych dystopii i antyutopii w rodzaju Zielonej pożywki i Ucieczki Logana. Widmo zagłady w filmach katastroficznych jest znacznie bliższe niż w wypadku opowieści o inwazji z kosmosu, gdyż człowiek ponosi odpowiedzialność za całe zło, stąd szereg obrazów opisujących zagładę nuklearną (Nazajutrz) lub skutki skażenia promieniotwórczego (O człowieku, który małał, Początek końca, Zdumiewająco kolosalny człowiek). W ostatnim przypadku mamy cały nurt „filmów ekologicznych", opartych na motywie „odwetu natury": Atak olbrzymich pijawek, One!, Imperium mrówek, Faza IV, Rój. Widzimy, iż zagłada może być albo niezależna od człowieka, albo spowodowana jego działalnością, będąc tym samym bezpośrednim następstwem postępu technologicznego, rozwoju nauki. Lit.: S. Sontag, Katastroficzna wyobraźnia, tłum. E. Kubarska, „Film na Świecie" 1978, nr 7-8, s. 85-124; M. Broderick, Surviving Armageddon: Beyond the Imagination of Disaster Science, „Science Fiction Studies" 1993, vol. 20, nr 3, s. 342-382. KLONOWANIE - sposób pozyskiwania identycznych cząstek DNA, dotyczy zarówno komórek bakterii, jak i większych organizmów roślinnych czy zwierzęcych; na gruncie science fiction wiąże się przede wszystkim z możliwością klonowania istot ludzkich oraz konsekwencjami etycznymi, politycznymi czy prawnymi owego procesu. Temat powiązany jest zwykle z zagadnieniami inżynierii genetycznej (sztuczne zapłodnienie in vitro, partenogeneza) oraz z motywem nieśmiertelności. Mimo naukowego punktu wyjścia, większość filmów fantastycznonaukowych nie wykorzystuje możliwości zawartych w temacie, ograniczając się do schematycznej fabuły: Chłopcy z Brazylii (1978, adaptacja powieści Iry Levina), The Clone Master (1978), The Cloning of Joanna May (1991) Mężowie i żona (1996), Szósty dzień (2000). Zob. inżynieria genetyczna. Lit.: J. Webb, Bone of my Bones, Flesh of my Flesh: A Brief History of the Clone in Science Fiction, (w:) Biotechnological and Medical Themes in Science Fiction, red. D. Pastourmatzi, Thessaloniki: University Studio Press 2002, s. 152-164. KOBIETY W SCIENCE FICTION - fantastyka naukowa postrzegana jest jako gatunek przeznaczony dla mężczyzn, nie znaczy to wszelako, że w filmach SF nie występują postaci kobiece, jednak pełnią zwykle określone role, toteż możemy wyróżnić kilka podstawowych kategorii, m.in.: 1) naukowiec, nierzadko uczestniczka wyprawy kosmicznej - może być przyczyną zamieszania, rywalizacji między mężczyznami: Spaceways, Dziwny świat planety X, albo towarzyszyć bohaterowi: Rakieta XM, Wyspa Ziemia, Czerwona planeta, Misja na Marsa; 2) kobiety idealne, zmysłowe i wierne zarazem - najczęściej androidy lub cyborgi 34 к (Kobieta doskonała, Żony ze Stepford, Cherry 2000) - oraz ich demoniczne wcielenie: Al-raune, Metropolis, Nemesis, W przededniu zagłady; 3) obiekty seksualne: Zakazana planeta, Barbarella, Saturn 3; 4) matki - szczególnie opowieści o ostatniej kobiecie (Pięcioro, Ostatnia kobieta na Ziemi, American Cyborg); 4) kobieta potworna, będąca projekcją męskich lęków (Atak kobiety o 50 stopach wzrostu, Kobieta-pijawka), albo nosicielką zarazy (Space Master X-7). Niezwykle interesującą kategorię stanowią opowieści o przedstawicielkach pozaziemskich cywilizacji - spotykamy się zarówno z istotami niebezpiecznymi (Terror z roku 5000 czy Gatunek, których bohaterki przybyły na naszą planetę, by znaleźć „właściwego partnera"), jak i dobrodusznymi, zdolnymi do miłości i poświęcenia (Lot na Marsa, Obca spoza Ziemi, Moja macocha jest kosmitką). Niektóre filmy przedstawiają społeczeństwo złożone z kobiet (Kobiety z Księżyca, Rakieta na Księżyc, Królowa kosmosu), lub rządzone przez kobietę (Aelita, Star Trek: Pierwszy kontakt). Warto również zwrócić uwagę na filmy posługu- Martix Rewolucje (2003) jące się scenariuszem inwazyjnym, których bohaterka jest przedmiotem pożądania istot pozaziemskich (zazwyczaj w celach rozrodczych: Tajemniczy przybysze, Nocny gość), bądź też zostaje przez nich uprowadzona (Najeźdźcy z Marsa). Mamy również do czynienia z serią filmów będących fantastycznym wariantem melodramatu macierzyńskiego: Diabelskie nasienie, Potomstwo, Obcy 4: Przebudzenie, Żona astronauty. Zob. feminizm w SF. Lit.: J. Wolmark, Aliens and Others: Science Fiction, Feminism and Postmodernism, Iowa: Univer-sity of Iowa Press 1994; S. Chibnall, Alien wo-men: the politics of sexual difference in British sf pulp cinema, (w:) British Science Fiction Cinema, red. I. Q. Hunter, London: Routledge 1999; L. Janes, Introduction: Alien M/others: Represen-ting the Feminine in Science Fiction Film, (w.) The Gendered Cyborg: A Reader, red. G. Kirkup, London: Routledge 2000, s. 91-100. KOLONIZACJA - klasyczny temat literatury fantastycznonaukowej (Isaac Asimov, Ray Bradbury, Arthur C. Clarke, Harry Harrison, Robert Heinlein), niezbyt często występuje w filmie. Opowieści o kolonizacji innych światów - księżyców i planet położonych w Układzie Słonecznym lub poza nim - wyrastają z optymistycznego spojrzenia w przyszłość, są odzwierciedleniem wiary w postęp, przedłużeniem filmowego mitu „pogranicza", znanego z westernów, pełniącego ważną rolę m.in. w adaptacji Kronik marsjańskich czy w Odległym lądzie. Różnorodne wersje motywu kolonizacji obcych światów odnajdziemy w niektórych częściach Star Trek (np. Rebelia), Zagubionych w kosmosie, Tajemnicy Syriusza czy Żołnierzu przyszłości, jednak nie mamy tu do czynienia z wielowymiarowym oglądem zjawiska, jaki znamy z powieści Słowo las, znaczy świat Ursuli K. Le Guin, Najeźdźcy z Ziemi Roberta Silverberga czy Luna to surowa pani Roberta Heinleina. W filmach science fiction spotykamy się również z wariantem odwrotnym, czyli scenariuszem inwazyjnym, będącym opowieścią o podboju naszej planety przez przedstawicieli obcej cywilizacji (np. V, Oni żyją, Bitwa o Ziemię). Brian Sta-bleford wyróżnił dwa podstawowe typy opowieści o kolonizacji: wariant „romantyczny" i „realistyczny". W pierwszym przypad 35 K ku obce światy przedstawiane są jako egzotyczne warianty Ziemi, w drugim mamy do czynienia z opisem zmagań człowieka z wrogim środowiskiem, próbą przystosowania go do warunków odpowiadających istotom ludzkim. Lit. B. Stableford, Colonization of Other Worlds, (w:) The Encyclopedia of Science Fiction, red. J. Clute, P. Nicholls, New York: St. Martin's Griffin 1995. KOMIKS - filmowe adaptacje popularnych komiksów, opowiadających najczęściej o przygodach superbohaterów, pojawiły się w drugiej połowie lat 30., wraz odwrotem science fiction od naukowych korzeni. W tym okresie powstał trzynastoodcinko-wy serial Flash Gordon (1936), na podstawie komiksu Alexa Raymonda (wkrótce nakręcono dalszy ciąg: Podróż Flasha Gordona na Marsa, 1938 i Flash Gordon podbija świat, 1940). W 1939 na dużym ekranie pojawił się film o przygodach Bucka Rogersa, w 1941 The Adventures of Captain Maruel, zaś w kolejnych latach m.in. Batman (1943), Captain América (1944), a w końcu Superman (1948). Na początku lat 50. można było mówić o zmierzchu popularności kinowych seriali (zrealizowano jeszcze kolejne odcinki cyklu o przygodach Supermana: Atom Man versus Superman, Superman and the Mole Man) -wszystko to za sprawą telewizji oraz nowej fali filmów fantastycznonaukowych. W latach 60. twórcy sporadycznie sięgali po komiksowe tematy: na ekrany wrócił Batman (1966), pojawiła się także francuska Barba-rella (1967), której scenariusz powstał na podstawie komiksu Jean-Claude'a Foresta. Niespodziewane odrodzenie popularności rysunkowych historii nastąpiło na przełomie lat 70. i 80., za sprawą wysokobudże-towych produkcji: Superman (1979) Richarda Donnera (kolejne części wyreżyserował Richard Lester w 1980 i 1983), Buck Rogers (1979) Daniela Hallera, Flash Gordon (1980) Michaela Hodgesa. Wkrótce komiksowi bohaterowie zaczęli masowo pojawiać się na dużym ekranie: Kaczord Howard (1986) Willarda Huycka, Batman (1989) i Powrót Batmana (1992) Tima Burlona, Kruk (1994) Alexa Proyasa, Tank Girl (1995) Rachel Talalay, Sędzia Dredd (1995) Danny'ego Cannona, Fa- The Adventures of Captain Marvel (1941) ceci w czerni (1997) Barry'ego Sonnenfelda, X-Men (2000) Bryana Singera, Spider-Man (2002) Sama Raimi, Hulk (2003) Anga Lee. Na szczególną uwagę zasługują również animowane, pełnometrażowe wersje komiksowych opowieści: nowelowy Heavy Metal (1981), Akira (1988) Katsuhiro Otomo czy Duch w pancerzu (1995) Mamoru Oshii. Odrębnym tematem są komiksy o tematyce fantastycznonaukowej, cieszące się dużym powodzeniem od lat 50.: Mystery in Space (1951-66), Strange Adventures (1950-73), Forbidden Worlds (1951-67). W tym samym czasie powstało czasopismo specjalizujące się w publikowaniu komiksów SF (Weird Science), dla którego rysowali Frank Frazetta, Roy G. Krenkel czy Wallace Wood. Lit.: J. Szylak, Komiks w kulturze ikonicznej XX wieku, Gdańsk: słowo/obraz terytoria 1999; J. Szylak, Poetyka komiksu: Warstwa ikoniczna i językowa, Gdańsk: słowo/obraz terytoria 2000. KOMPUTER - pierwsze urządzenia elektroniczne przeznaczone do cyfrowego przetwarzania danych powstały w połowie lat 40. w amerykańskich laboratoriach, choć sam pomysł zbudowania „maszyny liczącej" pochodzi z XIX wieku (twórcą koncepcji był Charles Babbage). Komputery pojawiły się w literaturze i filmie science fiction w latach 50., nierzadko jednak nabierały cech ludz 36 K kich (proces antropomorfizacji), posiadały osobowość, a nawet wolną wolę, co było szczególnie istotne w klasycznych opowieściach o zbuntowanej maszynie - 2001; Odyseja kosmiczna, Projekt Forbina. Częstym tematem była również awaria komputera: Astronauci spod ciemnej gwiazdy, Gry wojenne. Ale maszyny liczące są również ucieleśnieniem doskonałości, toteż często pojawiały się filmy przedstawiające obraz społeczeństwa przyszłości, w którym władzę sprawował superkomputer - np. Alphavil-le. Warto również zwrócić uwagę na opowieści o maszynach obdarzonych demonicznymi właściwościami - Diabelskie nasienie, Duch w maszynie, Virus. Najczęściej jednak komputer pełni funkcję rekwizytu, ikonograficznego wyróżnika filmów science fiction, których akcja rozgrywa się podczas podróży kosmicznej (Misja na Marsa, Zagubieni w kosmosie). Lit.: S. Landa, Computers in American Movies: The Fears, the Dreams, the Reality (w:) Future Imperfect, red. R. Malik, London: Pinter 1980, s. 101-112. KOMUNIKACJA (łac. communicare - łączyć się, być w związku [z czymś]) - sposób przenoszenia informacji, w szerokim znaczeniu obejmuje również środki transportu i łączności (konie, samochody, drogi, rzeki itd.). Komunikacja może być ujmowana jako oddziaływanie, przekazywanie, rozumienie znaczeń (wymiar hermeneutyczny), ale również jako czynnik budowania społeczności, warunkujący kulturowe przetrwanie wspólnoty (wymiar rytualny). Możemy mówić zarówno o narzędziach pozwalających na szybkie przesyłanie znaków (przedmiotów lub ludzi) na odległość, skuteczne porozumiewanie się, jak i o procesie symbolicznym, aktywności kulturowej, powstawaniu więzi. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z całym zespołem urządzeń technicznych, tworzących ikonografię filmu science fiction: rakiety, sondy, komputery, wideofony itd. - a więc wszystko to, co pozwala na przemieszczanie się w czasie (wehikuł czasu) i przestrzeni (statki kosmiczne), przekazywanie danych oraz utrzymywanie łączności, stąd też obecność „cudownych wynalazków" pozwalających na porozumiewanie się na znaczne odległości (w An- gry Red Planet bohater buduje urządzenie do komunikacji z istotami pozaziemskimi) oraz natychmiastowe przemieszczanie się (teleportery stosowane na pokładach statków w Star Trek). W drugim przypadku chodzi o rytualny charakter komunikacji, czyli zapewnienie ciągłość dziedzictwa kulturowego, warunkującego przetrwanie społeczeństwa - tytułowy bohater filmu Superman posiada „kryształy pamięci", w których zawarta jest cała wiedza mieszkańców Kryptona. Lit.: E. Bermeyer, Formy komunikacji, przel. K. Jachimczak, (w:) Spór o SF, red. R. Handke, L. Jęczmyk, B. Okólska, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 1989; G. Hottois, Langage et communication dans l'imaginaire du futur, (w:) Science--Fiction et fiction spéculative, red. G. Hottois, Bruxelles: Editions de l'Université de Bruxelles 1985, s. 99-140. KOSMICI, ISTOTY POZAZIEMSKIE - temat spotkania z przedstawicielami obcych cywilizacji należy do najczęściej spotykanych w fantastyce naukowej, występował w twórczości Camille'a Flammariona (Les mondes imaginaires et les mondes réels, 1864), Herberta George'a Wellsa (Wojna światów, 1898) czy Edgara Rice'a Burroughsa (Księżniczka z Marsa, 1912). W filmie motyw spotkania z kosmitami po raz pierwszy pojawił się w Podróży na Księżyc Georges'a Mélièsa. Ze względu na sposób przedstawiania istot pozaziemskich możemy wyróżnić kilka podstawowych kategorii: 1) istoty humanoidalne, podobne do ludzi (zjawisko antropomorfizacji): Aelita, Wyspa Ziemia, Dr Who i Dalekowie, Obca spoza Ziemi, Brat z innej planety, Wioska przeklętych, Człowiek, który spadł na Ziemię, Superman, Bitwa o Ziemię; 2) kosmici ukrywający się pod ludzką postacią: Nocny gość, Najeźdźcy z Marsa (1953) 37 K Przybysz z kosmosu, V, Oni żyją, Moja macocha jest kosmitką, Galaxy Quest; 3) potwory o zwierzęcych kształtach - Robot Monster, 20 milionów mil od Ziemi, Lobster Man from Mars, To! Terror z głębi kosmosu, Obcy, Predator; 4) pasożyty żyjące w ludzkim ciele: Zjadacze mózgu, Dreszcze, Władcy marionetek; 5) bezkształtna masa: Przybysze z przestrzeni kosmicznej, Plazma, X - czynnik nieznany; 6) istoty bezcielesne, niewidzialne dla człowieka (czasem przybierające ludzką postać): 2001: Odyseja kosmiczna, Inseminoid, Virus, Zona astronauty. Najczęściej mamy do czynienia z motywem inwazji z kosmosu, stąd też istoty pozaziemskie przedstawiane są zwykle jako odrażające i budzące przerażenie, jednak spotykamy się również z postaciami dobrodusznymi, nastawionymi przyjaźnie, jak kosmici w Bliskich spotkaniach trzeciego stopnia, tytułowy bohater E.T. czy mistrz Yoda z Imperium kontratakuje. Lit.: R Luciano, Them or Us: Archetypal Interpretations of Fifties Alien Invasion Films, Bloomington: Indiana University Press 1987; R Schelde, Humanoids in the Toolshed, (w:) tegoż, Androids, Humanoids, and Other Science Fiction Monsters, New York: New York University Press 1993; J. Rovin, Aliens, Robots, and Spaceships, New York: Facts on File 1995; Aliens R Us: The Other in Science Fiction Cinema, red. Z. Sardar, S. Cubitt, London: Pluto 2002; Aliens: The Anthropology of Science Fiction, red. G. E. Slusser, E. S. Rabkin, Carbondale: Southern Illinois University Press 1987. KOSMOLOGIA (gr. kosmos - świat, logos -słowo, wiedza) - dział astronomii zajmujący się badaniem wszechświata, jego budową, powstaniem i rozwojem, w literaturze fantastycznonaukowej ważną rolę odgrywają spekulacje na temat początków świata (teoria wielkiego wybuchu), zasady entropii (rozpadu) czy pochodzenia czarnych dziur, pokrewne tematy odnajdujemy również w filmach science fiction, choć przedstawiane tam wyjaśnienia nierzadko pozbawione są naukowych podstaw, na uwagę zasługują m.in.: Czarna dziura, Ukryty wymiar, Zagubieni w kosmosie, Supernova. Lit.: S. Lem, Cosmology and Science Fiction, (w:) tegoż, Microworlds, San Diego: Harcourt 1984, s. 200-208. KRIOGENIKA - technika pozwalająca na wytwarzanie i utrzymywanie niskich temperatur, najczęściej za pomocą skroplonych gazów. Temat ten występuje w filmach science fiction w odniesieniu do możliwości zamrażania istot ludzkich (zob. hibernacja), co pozwoliłoby na podróże kosmiczne do innych układów słonecznych (Obcy - ósmy pasażer Nostromo), a również na zamrażanie nieuleczalnie chorych (Okna czasu). W literaturze fantastycznonaukowej kriogenika pojawia się w kontekście problematyki społecznej (Clifford D. Simak, Larry Niven, Ernest Tidyman). Lit.: Ch. Platt, Freeze!, „Science Fiction Eye" 1992, nr 11, s. 61-64. KSIĘŻYC - motyw podróży księżycowej należy do najdawniejszych tematów literatury fantastycznonaukowej, pojawił się przed dwoma tysiącami lat w Historii prawdziwej Lukiana z Samosaty (II wiek n.e.), w czasach nowożytnych odnajdziemy go w Człowieku na Księżycu Francisa Goodwi-na (1638), Tamtym świecie Cyrana de Berge-raca (1657) czy w przeniesionych na duży ekran powieściach Juliusza Verne'a (Z Ziemi na Księżyc, 1865) i Herberta George'a Wellsa (Pierwsi ludzie na Księżycu, 1901). W filmie science fiction opowieść o srebrnym globie pojawiła się po raz pierwszy w Podróży na Księżyc Georges'a Meliesa z 1902 roku, później temat ten występował wielokrotnie w różnych postaciach. Można wskazać na kilka podstawowych schematów fabularnych: 1) opowieść o wyprawie badawczej: Kobieta na Księżycu (1929), Kosmiczny rejs (1935), Kierunek Księżyc (1950), Człowiek na Księżycu (1960), Pierwsi ludzie na Księżycu (1964), Odliczanie (1967); 2) mieszkańcy srebrnego globu: Kobiety z Księżyca (1953), Rakieta na Księżyc (1958), Na srebrnym globie (1977), Amazonki na Księżycu (1987); 3) Księżyc jako przyczółek istot pozaziemskich przygotowujących się do inwazji: Tajemniczy przybysze (1957), Bitwa w kosmosie (1959); 4) bazy księżycowe: Projekt: baza księżycowa (1952), Kosmos 1999 (1975-77); 5) satelity innych planet: księżyce Jowisza w Nocnym gościu (1965), Odległym lądzie (1981), Odysei kosmicznej: 2010 (1984), Creature (1985) czy Merkurego (Księżycowa tę 38 M cza). W sposobie przedstawiania lotów kosmicznych można było dostrzec wyraźny nacisk na realizm, prawdopodobieństwo, techniczne szczegóły przygotowań do wyprawy (np. Kobieta na Księżycu, Kierunek Księżyc czy Odliczanie), podczas gdy w opisie życia na srebrnym globie twórcy rezygnowali zwykle z naukowego paradygmatu na rzecz fantastycznej historii o istotach zamieszkujących naszego satelitę. Lit.: J. Kagarlicki, Jak dostać się na Księżyc?, (w:) tegoż, Co to jest fantastyka naukowa?, przel. K. Malinowski, Warszawa: Iskry 1977. LOTY KOSMICZNE - charakterystyczny temat literatury i filmu science fiction, obecny od czasów starożytnych (występował m.in. u Antoniosa Diogenesa czy Lukiana z Samosaty), pierwszym celem podróży kosmicznych był Księżyc, później rozpoczęły się wyprawy na Marsa, pozostałe planety Układu Słonecznego, a w końcu do innych galaktyk; twórcy często posługiwali się schematem fabularnym powieści przygodowej, zastępując podróże morskie - wyprawami kosmicznymi, łodzie - rakietami, a nieznane lądy - odległymi planetami. Tematyka lotów kosmicznych pojawiała się w różnorodnym kontekście: wyprawy badawczej (Kierunek Księżyc, Rakieta XM, Milcząca gwiazda), wyprawy ratunkowej (Dramat w kosmosie, Kosmiczni kowboje), podróży międzygwiezdnych (Mgławica Andromedy, Ukryty wymiar, Zagubieni w kosmosie), space opery (Gwiezdne wojny, Battlestar Galáctica, Żołnierze kosmosu) itp. Możemy wyróżnić dwie odmiany opowieści o lotach kosmicznych (w zależności od sposobu przedstawiania): realistyczną (wiarygodność naukowa, rola szczegółów technicznych, akcja skupia się na przygotowaniach do wyprawy) - Kobieta na Księżycu E Langa, Kierunek Księżyc I. Pichela, Odliczanie R. Altmana, Pierwszy krok w kosmos R Kaufmana, Apollo 13 R. Howarda czy Misja na Marsa B. De Palmy - oraz fantastyczną (np. loty z prędkością nadświetlną, statki wyposażone w niezwykły rodzaj napędu itp.) - Czarna dziura G. Nelsona, Ukryty wymiar P Andersona, Star Trek R. Wise'a. Bardzo często motyw lotu w kosmos odgrywa drugoplanową rolę w schemacie fabularnym filmu, jest tylko jednym z elementów składowych - podróż statkiem pozwala na przemieszczenie przestrzenne bohaterów. MAGIA - zespół wierzeń, sposób działania o charakterze rytualnym, którego celem jest bezpośredni wpływ na otoczenie i bieg wydarzeń poprzez wykorzystanie nadprzyrodzonych zdolności, zaklęć magicznych, przedmiotów itp., może dotyczyć różnych dziedzin życia (uprawy ziemi, zdrowia, erotyki). Światopogląd magiczny wyróżniał większość społeczeństw pierwotnych, zajmując kluczową pozycję w kulturze duchowej wspólnoty plemiennej (znakomitym przykładem jest film Johna Boormana Za-rdoz). Stosunki między magią a nauką należą do częstych tematów literatury i filmu science fiction, twórcy zwracają szczególną uwagę na niemożność odróżnienia praktyk magicznych od najnowszych zdobyczy techniki (Arthur C. Clarke, James Blish, Larry Niven, Robert Heinlein). Przybysze z kosmosu - a więc postaci z fantastycznonau-kowych opowieści - posiadają nadzwyczajne umiejętności (tytułowy bohater Przybysza z gwiazd przywraca do życia zmarłych, zaś Supermana wyróżnia nadludzka siła, umiejętność latania itp.), cechuje ich holistyczne podejście do wszystkich zjawisk i problemów (co widać szczególnie na przykładzie bohaterów Gwiezdnych wojen, posiadających niezwykłą moc). Motywy magiczne wiążą się poniekąd z podstawowym tematem filmowej fantastyki, czyli zderzeniem znanego z nieznanym, należy jednak pamiętać, że magia nie stoi w sprzeczności do wiedzy naukowej ani nie jest zaprżeczeniem praw naturalnych, ale raczej ich uzupełnieniem. Spośród klasycznych motywów fantastycznych warto zwrócić uwagę na opowieści o ludziach obdarzonych zdolnościami parapsychologicznymi - na przykładzie Furii, Scanners, Sennego obrazu czy Scanner Cop przekonujemy się o swoistym pokrewieństwie nauki i magii. Lit.: Man, Myth and Magic, red. R. Cavendish, New York: Marshall Cavendish 1970. MARS - czwarta planeta Układu Słonecznego, od lat obiekt szczególnego zainteresowania naukowców i twórców science fic- 39 M tion, mających nadzieję na odkrycie śladów życia. Po raz pierwszy motywy marsjańskie spotykamy w filmie Wiadomość z Marsa (1913). Mars byt celem wielu fantastycznych wypraw badawczych począwszy od Statku niebiańskiego (1917) przez Lot na Marsa (1951) po Misję na Marsa (2000) i Czerwoną planetę (2000). Mars pojawia się również w kontekście opowieści o istotach pozaziemskich, występując w czterech możliwych wariantach: 1) filmy o mieszkańcach „czerwonej planety", których spotykają ziemscy podróżnicy - Aelita, Rakieta XM, Abbott i Costello lecą na Marsa, To! Terror z kosmosu, Angry Red Planet, Duchy Marsa; 2) opowieści o inwazji Marsjan: Wojna światów, Najeźdźcy z Marsa, Skażenie, Wojna światów - następne stulecie, Najeźdźca, Marsjanie atakują; 3) motyw kolonizacji „czerwonej planety": Kroniki marsjańskie; 4) opowieści o awaryjnym, przypadkowym lądowaniu na Marsie: Podbój kosmosu, Robinson Cruzoe na Marsie. Lit.: S. Baxter, Martian Chronicles: Narratives of Mars in Science and ST, „Foundation" 1996, nr 68, s. 5-15. MASZYNY - charakterystyczny motyw filmu fantastycznonaukowego, przedstawiający złożoną relację między kulturą a techniką, związany zarówno z optymistycznym spojrzeniem na możliwości rozwojowe człowieka, jak i pesymistyczną wizją świata przyszłości zdominowanego przez maszyny. Kino z istoty swej związane jest z uwarunkowaniami technicznymi, będąc przykładem „inwazji maszyny w dziedzinę sztuki" (jak pisał Tadeusz Peiper). Wpływ modernistycznej idei maszynizmu był szczególnie widoczny w rosyjskich, niemieckich i brytyjskich produkcjach science fiction, które nierzadko wcielały w życie wizjonerskie idee Wielkiej Awangardy. Film fantastycz-nonaukowy nie miał być odbiciem świata istniejącego, ale sztuką zdolną urzeczywistnić nasze wyobrażenia, ukazującą świat nowy, nierealny, choć posiadający własną logikę i prawa, co wyrastało z przeświadczenia o nieuchronności zmian. Fascynację urządzeniami pozwalającymi na przemieszczanie się w przestrzeni dostrzegamy już w najwcześniejszych filmach: Podróży na Księżyc (1902), 20 tysięcy mil podmorskiej żeglugi (1916), Latającej torpedzie (1917). Swoisty kult maszyny odnajdziemy w filmach Jakowa Protazanowa (Aelita), Lwa Kuleszowa (Promień śmierci), Kurta Bernhardta (Tunel), a przede wszystkim w Metropolis Fritza Langa, choć niemiecki reżyser zauważa, że rozwojowi technologicznemu towarzyszy postępująca alienacja i dehumanizacja społeczeństwa. Mechaniczna regularność i funkcjonalność wprowadzają nie tylko porządek, ale i odbierają człowiekowi jego indywidualność, wyjątkowość, czyniąc go częścią składową Wielkiej Maszyny. W ten sposób docieramy do zasadniczej sprzeczności rozumu i uczucia, rozdźwięku między rozwojem naukowo-technicznym a duchowym, toteż często w filmowej fantastyce pojawia się motyw człowieka zautomatyzowanego, znajdującego się we władzy maszyny, podporządkowanego jej woli. Możemy wskazać na opowieści o maszynach - potworach zagrażających człowiekowi (Hardware, Virus) czy o hybrydach człowieka i maszyny (Nemesis, Robocop, Tetsuo). Najczęściej maszyna odgrywa jednak podwójną rolę w science fiction: jest zarówno ucieleśnieniem precyzji oraz logicznego myślenia, jak i swoistą ikoną, obrazem wyróżniającym fantastykę naukową spośród innych gatunków (lśniące, metalowe powłoki rakiet, migające światełka komputerów itp.). Lit.: J. P. Telotte, A Distant Technology: Science Fiction and the Machine Age, Hanover and London: Wesleyan University Press 1999. MEDYCYNA PRZYSZŁOŚCI - zastosowanie nowoczesnych technologii w medycynie należy do klasycznych tematów fantastyki naukowej, zazwyczaj chodzi o przełomowe odkrycia, wynalazki i lekarstwa na nieuleczalne choroby, jednak często spotykamy się również z zastosowaniem nowych terapii w celu zapewnienia długowieczności, odmłodzenia organizmu (np. Kobieta-pijawka), stąd obecność odniesień do biotechnologii, transplantologii, inżynierii genetycznej, a więc tych dziedzin wiedzy, których celem jest przedłużenie życia ludzkiego. Poszukiwanie nowych rozwiązań przynosi jednak niepożądane skutki uboczne, toteż często pojawiają się filmy ostrzegające nas przed zgubnymi konsekwencjami eksperymentów 40 M medycznych. Bohaterami Alraune i Wyspy doktora Moreau są genetycy, którzy przekroczyli granice ludzkiej wiedzy (podobnie jak Frankenstein), w Człowieku widmo mamy naukowców poszukujących substancji zapewniającej niewidzialność, zaś w Niewidzialnym promieniu opowieść o człowieku, który pragnie znaleźć lekarstwo na chorobę oczu. Wszystko to prowadzi do charakterystycznego dla fantastyki grozy motywu szalonego naukowca, jaki spotykamy również w Niewidzialnym człowieku, Mózgu, który nie umarł czy Musze. Warto jeszcze zwrócić uwagę na trzy odmiany filmów o tematyce medycznej: 1) opowieści o cyborgach oraz zjawisku cyborgizacji istot ludzkich, co wiąże się z metaforą człowieka protetycznego czy „elektronicznie przedłużonego": Człowiek-terminal, Robocop, Elektroniczny człowiek, Nemesis, Johnny Mnemonic; 2) filmy katastroficzne, opowiadające o tajemniczej zarazie (wirus, bakterie) i sposobach jej powstrzymania: Andromeda niesie śmierć, Epidemia, Mutant; 3) tzw. thrillery medyczne: Co ma, Ambulans. Zob. nauka, naukowcy. Lit.: No Cure for the Future: Disease and Medici-ne in Science Fiction and Fantasy, red. G. West-fahl, G. Slusser, Westport: Greenwood Press 2002, s. 127-132. METAFIZYKA [gr. (ta) meta (ta) physika -to, co jest po fizyce - tytuł jednej z ksiąg Arystotelesa] - dział filozofii zajmujący się badaniem zjawisk wykraczających poza empiryczne doświadczenie, przedmiotem namysłu są zagadnienia dychotomii ciała i umysłu, substancji i przypadkowości, fundamentów ludzkiego myślenia. Problematyka metafizyczna, dominująca w filozofii średniowiecznej, spotkała się z krytyką w epoce pozytywizmu, stojąc w sprzeczności z poznaniem naukowym, opartym na logice i metodach empirycznych. Twórcy science fiction, mimo odniesień do nauk przyrodniczych, często sięgali do tematyki metafizycznej - począwszy od Mary Shelley, Roberta Louisa Stevensona czy Her-bera George'a Wellsa po Stanisława Lema i Arthura C. Clarke'a - co znajduje odzwierciedlenie w opowieściach o światach alternatywnych, bogach i demonach, rzeczywistości wirtualnej; towarzyszy motywom religijnym, mitologicznym czy eschatologicznym. W filmach fantastycznonaukowych z problematyką metafizyczną spotykamy się w twórczości Andrieja Tarkowskiego (Sola-ris i Stalker), u Stanleya Kubricka w 2001: Odysei kosmicznej (oraz w sequelu Petera Hyamsa - pojawia się problem pochodzenia człowieka), w Łowcy androidów (problem tożsamości), a nawet u braci Wachowskich w Martixie. Metafizyczne zagadnienie granicy oddzielającej dobro od zła pojawia się w opowieściach o szalonym naukowcu i zakazanych eksperymentach (Wyspa doktora Moreau, Frankenstein, Odmienne stany świadomości), z kolei przeciwstawienie ciała i umysłu odgrywa istotną rolę w cyberpunkowej odmianie science fiction. Krytycy zwracali również uwagę na metafizyczny wymiar filmów Jacka Arnolda (Przybysze z przestrzeni kosmicznej, Potwór z Czarnej Laguny, O człowieku, który malał) oraz niektórych innych obrazów z lat 50. (Mucha). Lit.: G. L. Zentz, Physics, Metaphysics, and Science Fiction: Shifting Paradigms for Science Fiction, (w:) Contours of the Fantastic, red. M. K. Langford, Westport: Greenwood Press 1990, s. 173-184. MIASTA FANTASTYCZNE - wyobrażenia wielkich metropolii, futurystyczne wizje przyszłości pojawiały się wielokrotnie w literaturze i filmie science fiction, choć socjologowie (m.in. Lewis Mumford oraz Theodore Roszak) krytycznie oceniali proponowane przez twórców fantastyki rozwiązania. Możemy wyróżnić kilka podstawowych sposobów przedstawiania miast przyszłości (w zależności od schematu fabularnego): 1) mamy obraz mechanicznego, sztucznego raju, w którym wszystko jest zautomatyzowane i uregulowane (w Roku 2000 oraz Metropolis oglądamy miasta zbudowane ze szkła i stali, z drapaczami chmur i napowietrzną komunikacją) oraz wariant oboczny, w którym raj zmienia się w piekło, zamiast porządku mamy chaos, zamiast ujednolicenia - różnorodność (Piąty element, Łowca androidów), gdzie życie staje się koszmarem (Zielona pożywka); 2) miasta podziemne, powstałe w wyniku nuklearnej katastrofy lub skażenia środowiska (Ucieczka Loga-na, Seksmisja, O-bi, o-ba), których mieszkańcy utożsamiają zamknięcie z poczuciem bezpieczeństwa, obawiają się bowiem otwartej 41 M Rok 1980 (1930) przestrzeni, miasto staje się więc dla nich pułapką (bohaterami są zwykle marzyciele, pragnący poznać świat na zewnątrz); 3) opowieści rozgrywające się w wielkomiejskiej dżungli, będącej zarówno przedłużeniem znanej nam rzeczywistości, jak i scenerii z filmów gangsterskich czy policyjnych (Obcy przybysze, Predator II, W ukryciu); 4) miasta wirtualne, istniejące jedynie w wyobraźni lub w matrycy komputerowej (Matrix, Trzynaste piętro) oraz wariant pokrewny, czyli miasta sztuczne, stworzone w ściśle określonym celu, których mieszkańcy są obiektami eksperymentów (Mroczne miasto, Truman Show); 5) miasta wymarłe, zniszczone w wyniku katastrofy (Ostatni brzeg, Planeta małp, 12 małp); 6) miasta nieistniejące lub zaginione (jak Atlantyda). Widzimy więc, że wizerunki miast przyszłości występują zarówno w utopiach, jak i dystopiach, w filmach będących wyznaniem wiary w możliwości rozwojowe człowieka, jak i odzwierciedlających obawy przed zgubnymi skutkami postępu naukowo-technicznego. Lit.: G. K. Wolfe, Icon of the City, (w:) tegoż, The Known and the Unknown, Kent: The Kent State University Press 1979, J. Steiger, Future Noir: Contemporary Representations of Visionary Cities", (w:) Alien Zone II, red. A. Kuhn, London: Verso 1999; John R. Gold, Under Darkened Skies: The City in Science Fiction Films, „Geography" 2001, vol. 86, nr 4, s. 337-345. MITOLOGIA - zbiór podań i opowieści o powstaniu świata, bogach i czynach bohaterskich, ale zarazem historia sakralna, będąca istotną częścią składową wierzeń religijnych. Wielu krytyków zwracało uwagę na pokrewieństwo fantastycznonaukowych opowieści oraz klasycznymi wątków znanych z mitologii różnych narodów, zaś literackie i filmowe fabuły postrzegano jako przedłużenie niektórych mitów. Opowieść o szalonym naukowcu, przekraczającym prawa boskie i ludzkie, stanowi współczesne wcielenie mitu o Prometeuszu - bohaterem jest zwykle geniusz przeklęty, wyrzutek społeczeństwa, który bez względu na cenę, pragnie urzeczywistnić swoje marzenia (Frankenstein, Niewidzialny promień, Wyspa doktora Moreau, Mózg, który nie umarł). Z kolei u źródeł filmowych opowieści o sztucznym człowieku oraz związku istoty ludzkiej i maszyny leży mit o Golemie (Łowca androidów). Ważną rolę w filmach science fiction odgrywa mit końca świata, obecny zarówno w obrazach katastroficznych, ostrzegających przed groźbą nuklearnej zagłady (Ostatni brzeg, Panika w roku zerowym, Nazajutrz), jak i opisujących życie po katastrofie (Ostatni człowiek na Ziemi, Wodny świat, Glen i Randa). Scenariusz post-apokaliptyczny związany jest również z mitem Adama i Ewy, a więc odrodzeniem świata (Pięcioro, Ostatnia kobieta na Ziemi), również motyw mesjasza odgrywa tu pewną rolę (Wysłannik z przyszłości), choć z pewnością mniej istotną niż w Diunie czy Na srebrnym globie, których fabuły stanowią ilustrację mitu o narodzie wybranym, oczekującym na zbawiciela. Swoistym przetworzeniem wątków mesjanistycznych są niektóre filmy o przybyszach z kosmosu: Bliskie spotkania trzeciego stopnia, 2010, E.T. czy Przybysz z gwiazd. Vera Graaf w książce Homo futu-rus sugerowała, że fantastyka naukowa stanowi przedłużenie mitu pogranicza, znanego z westernów, co jest szczególnie widoczne w optymistycznym wariancie science fiction, wyrażającym wiarę w postęp (motyw podboju kosmosu, wypraw badawczych), ale i nostalgicznych opowieściach o kolonizacji (Kroniki marsjańskie, Odległy ląd), których bohaterowie posiadają cechy romantycznych odkrywców czy obrońców prawa (wiąże się to również z mitem „ziemi obiecanej"). Wybitny psycholog Carl Gustav Jung zwrócił uwagę na mitologiczny wymiar latających talerzy, które w fantastyce naukowej pełnią tę samą funkcję 42 M co mandala w alchemii, symbolizując pełnię, porządek i związek z nieświadomością (z podobnym odczytaniem spotkamy się również w pracy Patricka Luciano Them or Us, której autor przedstawia psychoanalityczną interpretację filmów o najeźdźcach z kosmosu). Lit. V. Graaf, Homo futurus, przel. Z. Fonferko, Warszawa: PIW 1975; P Luciano, Them or Us: Archetypal Interpretations of Fifties Alien Invasion Films, Bloomington: Indiana University Press 1987; R. Scholes, E.S. Rabkin, Mit i mitotwór-stwo, przel. L. Jęczmyk, (w:) Spór o SF, red. R. Handke, L. Jęczmyk, B. Okólska, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 1989. MUTANTY - zjawisko mutacji występuje zazwyczaj w filmach przedstawiających zgubne skutki eksperymentów medycznych lub ostrzegających przed zastosowaniem energii jądrowej. W pierwszym przypadku bohaterem jest zwykle naukowiec, prowadzący badania genetyczne lub poszukujący lekarstwa na nieuleczalne choroby (Wyspa doktora Moreau, Kobieta-pijawka, Mutant), w drugim przypadku mamy opowieści o wpływie promieniowania radioaktywnego na organizmy ludzkie lub zwierzęce (Tarantula, One!, Atak kobiety o 50 stopach wzrostu, Zdumiewająco kolosalny człowiek, Atak potwornych krabów, Fabryka nieśmiertelnych). Możemy również zwrócić uwagę na filmy o mutantach zrodzonych w procesie naturalnej ewolucji rodzaju ludzkiego (X--Men), posiadających nadprzyrodzone zdolności (Scanners) lub powstałych w wyniku przypadkowego błędu (Mucha). Z motywem mutacji spotykamy się również w licznych utworach rozgrywających się w świecie po katastrofie (Ostatni człowiek na Ziemi, Wodny świat) lub na innych planetach (Pamięć absolutna). X-Men (2000) Lit.: M. Broderick, Mutants and Monsters, (w:) tegoż, Nuclear Movies, New York: McFarland 1991. MUZYKA W SF - muzyka w filmie nie jest tworem autonomicznym, samodzielnym, ale zależnym od tekstu filmowego, stanowi istotną część składową dzieła, warunkując prawidłowy odbiór. Muzyka jest przede wszystkim środkiem ekspresji, podkreśla wartość emocjonalną obrazu, dopiero w kontekście całości filmu nabiera właściwego znaczenia, posiada często charakter funkcjonalny oraz użytkowy. Może być ilustracyjna, budować nastrój, odzwierciedlać ruch w kadrze, ale może też wpływać na formę obrazu, czego przykładem jest słynna sekwencja „baletu" z 2001; Odysei kosmicznej (do muzyki Johanna Straussa). Science fiction jest gatunkiem, w którym muzyka odgrywa ważną rolę, choć zwykle jest dodatkiem, oprawą zewnętrzną, może jednak posiadać istotne znacznie z punktu widzenia dramaturgii, uczestnicząc w kreowaniu napięcia. Nierzadko w filmach fantastyczno-naukowych spotykamy się ze ścieżką dźwiękową mającą odzwierciedlać futurystyczny, technologiczny wymiar opowieści, stąd wykorzystanie muzyki elektronowej (np. w Zakazanej planecie czy Solaris). Czasami twórcy posługują się również muzyką klasyczną, w dodatku pozbawioną odniesień tematycznych do science fiction (Tako rzecze Zaratustra Straussa w 2001; Odysei kosmicznej, IX symfonia Beethovena w Mechanicznej pomarańczy, utwory Bacha w Rzeźni numer pięć, Człowieku-terminalu oraz Marzeniach robota). Mamy wreszcie do czynienia z grupą kompozytorów specjalizujących się w pisaniu muzyki do filmów science fiction, spośród których na szczególną uwagę zasługują: Jerry Goldsmith (Planeta małp, Ilustrowany człowiek, Ucieczka Logana, Coma, Koziorożec 1, Obcy, Star Trek, Odległy ląd, Pamięć absolutna), James Homer (Bitwa wśród gwiazd, Star Trek II: Gniew Khana, Kokon, Obcy - decydujące starcie, Apollo 13, Dzień zagłady, Człowiek przyszłości), Michael Kamen (Martwa strefa, Brazil, Ukryty wymiar, Częstotliwość, X--Men), Graeme Revell (Aż na koniec świata, Duch w maszynie, Kolonia karna, Tank Girl, Dziwne dni, Pitch Black, Czerwona planeta), Paul Sawtell (Czarny skorpion, Kronos, To! Ter 43 N ror z kosmosu, Mucha, Cosmic Man, Zaginiony świat, Wyprawa na dno morza, Ostatni człowiek na Ziemi), Howard Shore (stały współpracownik Davida Cronenberga: Potomstwo, Scanners, Videodrome, Mucha, Nierozłączni, Nagi lunch, Crash, eXistenZ), Alan Silvestri (Powrót do przyszłości, Lot nawigatora, Predator, Moja macocha jest kosmitką, Otchłań, Sędzia Dredd, Kontakt) oraz John Williams (Gwiezdne wojny, Bliskie spotkania trzeciego stopnia, Superman, Imperium kontratakuje, Jurassic Park, A.I. Sztuczna inteligencja). Lit. J. Bond, The Music of Star Trek, Los Angeles: Lone Eagle Publishing 1999; C. Engels, Language and Music of the Spheres: Steven Spielberg’s Close Encounters of the Third Kind, (w:) The Films of Steven Spielberg: Critical Encounters, red. C. L. P Silet, Lanham: Scarecrow 2002; R. D. Larson, Musique Fantastique: A Survey of Film Music in the Fantastic Cinema, Metuchen: Scarecrow 1985. NADPRZESTRZEŃ - w terminologii science fiction pojęcie to związane jest ze sposobem przemieszczania się między odległymi światami, w hiperprzestrzenny napęd wyposażone są zwykle statki kosmiczne przyszłości. Określenie „nadprzestrzeń" wprowadził John W. Campbell w Islands of Space (1931), a sam termin szybko przyjął się w środowisku twórców i miłośników SF, choć niezwykle rzadko spotykamy się z próbami wyjaśnienia znaczenia samego pojęcia - zazwyczaj chodzi o możliwość podróżowania z prędkością większą niż światło (np. statki w Gwiezdnych wojnach czy Star Trek) lub też między różnymi wymiarami (dzięki zakrzywieniu czasoprzestrzennemu, z czym spotykamy się np. w Zagubionych w kosmosie). Lit.: M. Kaku, Hyperspace: A Scientific Odyssey Through Parallel Universes, Time Warps, and the Tenth Dimension, New York: Oxford University Press 1994; D. Langford, Hyperspace, (w:) The Science in Science Fiction, red. P. Nicholls, B. M. Stableford, D. Langford, New York 1982. NADPRZYRODZONE ISTOTY - motyw niezbyt często występujący w fantastyce naukowej, pojawiający się zwykle w kontekście problematyki religijnej czy mitologicznej, odgrywa kluczową rolę w opowieściach fantasy (Nie kończąca się opowieść, Ciemny kryształ, Władca Pierścieni). Możemy jednak wskazać na filmy science fiction, w których obecny jest pierwiastek nadprzyrodzony - zazwyczaj chodzi o istoty pozaziemskie, pozbawione materialnej postaci, za to wyróżniające się właściwościami boskimi (2001; Odyseja kosmiczna, 2010) lub demonicznymi (Asphyx, Zona astronauty), czasem zaś o maszyny obdarzone niezwykłą osobowością (Diabelskie nasienie). Niemiecki film Algol z 1920 to opowieść o kobiecym duchu z odległego układu słonecznego, który przybył na Ziemię i zakochał się w jednym z mieszkańców naszej planety. Mamy również do czynienia z istotami nadnaturalnymi w japońskich filmach z pogranicza cyberpunku (Akira, Duch w pancerzu) oraz w adaptacjach popularnych gier komputerowych, w których duchy czy demony odgrywają istotną rolę (Mortal Kom-bat, Final Fantasy, Resident Evil). Lit.: C. Boehm, Superman: Myth Through the Christ and the Revelation, „Journal of the Fantastic in the Arts" 2000, vol. 11, nr 3, s. 236-244. NAGRODY AKADEMII FILMOWEJ - statuetka Oscara jest z pewnością najsłynniejszą nagrodą filmową, przyznawaną od 1928 roku (pierwsza ceremonia odbyła się w maju 1929), choć dopiero dziesięć lat później pojawiła się kategoria, w której najczęściej nominowano obrazy fantastycznonau-kowe - za najlepsze efekty specjalne; sporadycznie filmy SF wyróżniano również Oscarami za scenografię, dźwięk czy muzykę, choć dopiero od czasu Gwiezdnych wojen i Bliskich spotkań trzeciego stopnia można mówić o triumfie kina science fiction. Poniżej przedstawiam możliwie pełną listę filmów fantastycznych nominowanych i wyróżnionych nagrodami Akademii: 1932 - Oscar dla Frederica Marcha za najlepszą rolę męską w filmie Doktor Jekyll i Mr Hyde - nominacja za scenariusz (Percy Heath, Samuel Hoffenstein) i zdjęcia (Karl Struss) do Doktora Jekylla i Mr Hyde'a 1935 - nominacja za dźwięk do Narzeczonej Frankensteina (dla Gilberta Kurlanda) 1940 - nominacja ze efekty specjalne do Powrotu niewidzialnego człowieka (John P Fulton) i Doktora Cyclopsa (Farciot Edouard, Gordon Jennings) 44 N 1941 - nominacja dla Doktora Jekylla i Mr Hyde'a za zdjęcia (Joseph Ruttenberg), montaż (Harold R Kress) i muzykę (Franz Waxman), za efekty specjalne do The Invisible Woman (John R Fulton, John Hall) 1942 - nominacja za efekty specjalne do Niewidzialnego agenta (John R Fulton) 1950 - Oscar za efekty specjalne do filmu Kierunek Księżyc (Lee Zavitz) - nominacja za scenografię do filmu Kierunek Księżyc (George Sawley) 1951 - Oscar za efekty specjalne do Zderzenia światów (Gordon Jennings) - nominacja dla Zderzenia światów za zdjęcia (John F. Seitza, W Howard Greene) 1953 - Oscar za efekty specjalne do Wojny światów (Gordon Jennings) - nominacje dla Wojny światów za montaż (Everett Douglas) i dźwięk (Loren Ryder) 1954 - Oscar za efekty specjalne (Ub Iwerks) i scenografię (John Meehan, Emile Kuri) do 20 tysięcy mil podmorskiej żeglugi - nominacje za efekty specjalne do filmu One! (Ralph Ayers) i montaż 20 tysięcy mil podmorskiej żeglugi (Elmo Williams) 1956 - nominacja za efekty specjalne do Zakazanej planety (A. Arnold Gillespie, Irving Ries i Wesley C. Miller) 1959 - nominacje za scenografię (Lyle Wheeler, Franz Bachelin, Herman Blumenthal), dźwięk (Carl Faulkner) oraz efekty specjalne (L. B. Abbott) dla Wyprawy do wnętrza Ziemi oraz montaż (Frederic Knudtson) i muzykę (Ernest Gold) do filmu Ostatni brzeg 1960 - Oscar za efekty specjalne do Wehikułu czasu (Gene Warren i Tim Baar) 1964 - nominacje dla Dr. Strangelove w kategoriach: najlepszy film, aktor (Peter Sellers), reżyser (Stanley Kubrick), scenariusz (Stanley Kubrick i Peter George) 1966 - Oscary za efekty specjalne (Art Cruickshank) oraz scenografię (Jack Martin Smith, Dale Hennesy, Walter M. Scott) do Fantastycznej podróży - nominacje dla Fantastycznej podróży w kategoriach: zdjęcia (Ernest Laszlo), montaż (William Murphy), efekty dźwiękowe (Walter Rossi) 1968 - Oscar dla najlepszego aktora dla Clif-fa Robertsona (Charty) oraz za efekty specjalne do 2001: Odysei kosmicznej (Douglas Trumbull, Wally Veevers, Con Pederson) - nominacje dla 2001: Odysei kosmicznej (reżyseria Stanleya Kubricka, scenariusz Kubric-ka i Arthura C. Clarke'a, scenografia To-ny'ego Mastersa i Harry'ego Lange'a) oraz za muzykę (Jerry Goldsmith) i kostiumy (Morton Haack) do Planety małp 1969 - Oscar za efekty specjalne do Alarmu w kosmosie (Robbie Robertson) - nominacje za zdjęcia (Daniel Fapp) i dźwięk (Les Fresholtz, Arthur Piantadosi) do Alarmu w kosmosie 1971 - nominacje dla Mechanicznej pomarańczy (za najlepszy film, reżyserię, scenariusz Stanleya Kubricka, montaż Billa Butlera) oraz dla filmu Andromeda niesie śmierć (za montaż - Stuart Gilmore, John W. Holmes, scenografię - Boris Leven, William Tuntke, Ruby Levitt) 1973 - nominacje dla Dnia deljina za dźwięk (Richard Portman, Lawrence O. Jost) i muzykę (Georges Delerue) 1976 - Oscar za efekty specjalne do Ucieczki Logana (L. B. Abbott, Glen Robinson, Matthew Yuricich) - nominacja za scenografię (Dale Hennesy, Robert de Vestel) do Ucieczki Logana 1977 - Oscary dla Gwiezdnych wojen w 7 kategoriach: scenografia (John Barry, Norman Reynolds), montaż (Paul Hirsch, Marcia Lucas, Richard Chew), efekty specjalne (John Stears, John Dykstra, Richard Edlund, Robert Blalack), kostiumy (John Mollo), dźwięk (Don MacDougall, Ray West, Bob Minkler, Derek Ball), muzyka (John Williams), efekty dźwiękowe (Benjamin Burtt Jr.), dwa Oscary dla Bliskich spotkań trzeciego stopnia za zdjęcia (Vilmos Zsigmond) i montaż efektów dźwiękowych (Frank Warner) - nominacje: dla Gwiezdnych wojen za najlepszy film, dla najlepszego reżysera (George Lucas), aktora drugoplanowego (Alec Guinness), sc< ;.iriusz oryginalny (Lucas) oraz dla Bliski. . spotkań trzeciego stopnia dla najlepszego filmu, aktorki drugoplanowej (Melinda Dillon), za reżyserię (Steven Spielberg), montaż (Michael Kahn), scenografię (Joe Alves, Don Lomino), dźwięk (Robert Knudson, Robert J. Glass), efekty specjalne (Roy Arbogast, Douglas Trumbull, Matthew Yuricich, Richard Yuricich), muzykę (John Williams). 45 N 1978 - Oscar za efekty specjalne do Supermana (Les Bowie, Colin Chilvers, Denys Coop, Derek Meddings) - nominacje dla Supermana za muzykę (John Williams), montaż (Stuart Baird), dźwięk (Gordon McCallum, Graham Hartstone, Roy Chaiman) - nominacja dla Roju za kostiumy (Paul Za-stupnevich) 1979 - Oscar za efekty specjalne do Obcego (H.R. Giger, Carlo Rambaldi, Brian Johnson, Nick Allder i Denys Ayling) - nominacje dla filmu Czarna dziura za zdjęcia (Frank Phillips) i efekty specjalne (Peter Ellenshaw, Art Cruickshank, Danny Lee, Joe Hale), za efekty specjalne do Star Trek (Douglas Trumbull, John Dykstra, Richard Yuri-cich), za scenografię (Michael Seymour, Les Dilley) do Obcego, dźwięk do filmu Meteor (dla Williama McCaugheya, Michaela J. Kohuta), efekty specjalne do Moonrakera (Derek Meddings, Paul Wilson) 1980 - Oscar za dźwięk (Bill Varney, Steve Maslow) i efekty specjalne (Brian Johnson, Richard Edlund, Dennis Muren) do Imperium kontratakuje - nominacje za scenografię (Norman Reynolds, Lesley Dilley, Harry Lange) i muzykę (John Williams) do Imperium kontratakuje oraz za dźwięk (Arthur Piantadosi, Les Fresholtz) i muzykę (John Corigliano) do Odmiennych stanów świadomości 1981 - nominacja za dźwięk (John K. Wilkinson, Robert W. Glass, Robert M. Thirl-well) do Odległego lądu 1982 - Oscary dla E.T. za efekty specjalne (Carlo Rambaldi, Dennis Muren), dźwięk (Buzz Knudson, Robert Glass), montaż efektów dźwiękowych (Ben Burtt, Charles L. Campbell) i muzykę (John Williams) - nominacje dla E.T. za najlepszy film, reżyserię (Steven Spielberg), scenariusz oryginalny (Melissa Mathison), zdjęcia (Allen Davieu), montaż (Carol Littleton), dla Łowcy androidów za scenografię (Lawrence G. Pauli, David Snyder), efekty specjalne (Douglas Trumbull, Richard Yuricich, David Dryer) oraz dla Tronu za kostiumy (Elois Jens-sen) i dźwięk (Michael Minkler, Bob Minkler) 1983 - Oscary dla Pierwszego kroku w kosmos za dźwięk (Mark Berger, Tom Scott, Randy Thom), montaż (Glen Farr, Lisa Fruchtman, Stephen A. Rotter), montaż efektów dźwiękowych (Jay Boekelheide) oraz Oscar specjalny za efekty wizualne do Powrotu Jedi (Richard Edlund, Dennis Muren, Ken Ralston, Phil Tippett) - nominacje dla Pierwszego kroku w kosmos za najlepszy film i zdjęcia (Caleb Deschan) oraz dla Powrotu Jedi za muzykę (John Williams), scenografię (Norman Reynolds), dźwięk (Ben Burtt, Gary Summers), montaż efektów dźwiękowych (Ben Burtt) 1984 - nominacje dla najlepszego aktora (Jeff Bridges) w filmie Przybysz z gwiazd, za dźwięk (Bill Varney, Steve Maslow) do Diuny oraz dla 2010 za scenografię (Albert Brenner, Rick Simpson), kostiumy (Patricia Norris), charakteryzację (Micheál Westmo-re), dźwięk (Michael J. Kohut) i efekty specjalne (Richard Edlund) 1985 - Oscar za najlepszą rolę drugoplanową dla Dona Ameche (Kokon), efekty specjalne (Ken Ralston) do filmu Kokon, montaż efektów dźwiękowych dla Powrotu do przyszłości (Charles L. Campbell) - nominacje dla Powrotu do przyszłości za scenariusz (Bob Gale) i dźwięk (Bill Varney) oraz dla Brazil za scenariusz (Terry Gilliam, Charles McKeown) i scenografię (Maggie Gray) 1986 - Oscar za charakteryzację do Muchy (Stan Winston) oraz za montaż efektów dźwiękowych (Don Sharpe) i efekty specjalne (Robert Skotak, John Richardson, Stan Winston) do filmu Obcy - decydujące starcie - nominacje dla Sigurney Weaver za rolę w filmie Obcy - decydujące starcie oraz za muzykę (James Horner), montaż (Robert Lovejoy), scenografię (Crispian Sallis) i dźwięk (Graham Hartstone) dla tego samego filmu. Star Trek IV: Powrót na Ziemię zdobył nominacje za muzykę (Leonard Ro-senman), zdjęcia (Don Peterman), dźwięk (Terry Porter) i efekty dźwiękowe (Mark Mangini) 1987 - Oscar za efekty specjalne (Dennis Muren, Bill George, Harley Jessup) do In-terkosmosu i charakteryzację (Rick Baker) do filmu Harry i Hendersonowie - nominacje dla Predatora za efekty specjalne (Joel Hynek, Stan Winston, Robert M. Greenberg) i Robocopa za dźwięk (Michael J. Kohut) i montaż (Frank Urioste) 46 N 1989 - Oscary za efekty specjalne do Otchłani (Dennis Muren, Dennis Skotak, John Bruno, Hoyt Yeatman) oraz za scenografię do Batmana (Anton Furst, Peter Young) - nominacje dla Otchłani za dźwięk (Don Bas-sman), zdjęcia (Mikael Salomon) i scenografię (Leslie Dilley, Anne Kuljian) oraz dla Powrotu do przyszłości II za efekty specjalne (Ken Ralston, Michael Lantieri, John Bell) 1990 - Oscar specjalny za efekty wizualne do Pamięci absolutnej (Robert Brewig, Rob Bottin, Alex Funke) - nominacje dla Pamięci absolutnej za dźwięk (Michael J. Kohut) i montaż efektów dźwiękowych (Stephen Flick) oraz dla Edwarda Nożycorękiego za charakteryzację (Stan Winston) 1991 - Oscary dla Terminatora 2 za efekty specjalne (Dennis Muren, Stan Winston, R. Skotak, Gene Warren), dźwięk (Tom Johnson), efekty dźwiękowe (Gary Rydstrom, Gloria Borders) i charakteryzację (Stan Winston) - nominacje dla Terminatora 2 za zdjęcia (Adam Greenberg) i montaż (Richard A. Harris, Mark Goldblatt) oraz dla Star Trek VI: Wojna o pokój za charakteryzację (Michael Mills, Ed French) i montaż efektów dźwiękowych (George Watters, E Hudson Miller) 1992 - nominacje za efekty specjalne (Richard Edlund, Alec Gillis) do Obcego 3 i dla Powrotu Batmana za efekty specjalne (John Bruno, Dennis Skotak, Michael L. Fink) i charakteryzację (Stan Winston) 1993 - Oscary za efekty specjalne (Dennis Muren, Stan Winston, Phil Tippett, Michael Lantieri), montaż efektów dźwiękowych (Gary Rydstrom) i dźwięk (Gary Summers) dla Jurassic Park 1995 - Oscary za dźwięk (Rick Dior, Steve Pederson, Scott Millan) i montaż (Mike Hill, Daniel P Hanley) do filmu Apollo 13 - nominacje dla Apollo 13 w 6 kategoriach: najlepszy film, scenariusz adaptowany (William Broyles, Al Reinert), rola drugoplanowa męska i kobieca (Ed Harris i Kathleen Quinlan), scenografię (Michael Corenblith, Merideth Boswell), efekty specjalne (Robert Legato, Michael Kanfer), nominacja dla Brada Pitta za rolę drugoplanową w 12 małpach, za zdjęcia (Stephen Goldblatt), dźwięk (Donald O. Mitchell, Frank A. Montano) i montaż efektów dźwiękowych (John Le-veque) do filmu Batman Forever oraz dla Wodnego świata za dźwięk (Steve Maslow, Gregg Landeker) 1996 - Oscar za efekty specjalne (Volker Engel, Douglas Smith, Clay Pinney) do Dnia niepodległości - nominacje dla Dnia niepodległości za dźwięk (Chris Carpenter, Bill W. Benton, Bobb Beemer) oraz dla Star Trek: Pierwszy kontakt za charakteryzację (Michael Westmore, Scott Wheeler, Jake Garber) 1997 - Oscary za charakteryzację (Rick Backer, David LeRoy Anderson) dla Facetów w czerni - nominacje dla Facetów w czerni za scenografię (Bo Welch), za montaż efektów dźwiękowych (Mark A. Mangini) do Piątego elementu, za efekty specjalne (Dennis Muren, Stan Winston) do Zaginiony świat: Jurassic Park II i dla Żołnierzy kosmosu za efekty specjalne (Phil Tippett, Scott E. Anderson, John Richardson, Alec Gillis) 1998 - nominacje dla Truman Show za najlepszą reżyserię (Peter Weir), rolę drugoplanową (Ed Harris) i scenariusz (Andrew Nic-col), dla Armageddonu za dźwięk (Kevin O'Connell, Greg P Russell), efekty dźwiękowe (George Watters) i piosenkę (Diane Warren) 1999 - Oscary dla filmu Matrix za efekty specjalne (John Gaeta, Janek Sirrs, Steve Courtley, John Thum), dźwięk (John T. Reitz, Gregg Rudloff, David Lee), montaż (Zach Staenberg), montaż efektów dźwiękowych (Dave A. Davis) - nominacje dla Gwiezdnych wojen: Epizod I -Mroczne widmo za dźwięk (Gary Rydstrom, Tom Johnson), efekty specjalne (John Knoll, Dennis Muren, Scott Squires, Robert Coleman), montaż efektów dźwiękowych (Ben Burtt, Tom Bellfort), dla Człowieka przyszłości za charakteryzację (Greg Cannom) 2000 - nominacja dla Kosmicznych kowbojów za montaż efektów dźwiękowych (Alan Robert Murray, Bub Asman) oraz dla Człowieka widmo za efekty specjalne (Scott E. Anderson, Craig Hayes, Stan Parks) 2001 - Oscary dla Władcy Pierścieni: Drużyny Pierścienia za zdjęcia (Andrew Leśnie), efekty specjalne (Jim Rygiel, Ronald William 47 N Cook, Richard Taylor, Mark Stetson), charakteryzację (Peter Owen, Richard Taylor), muzyka (Howard Shore) - nominacje dla Władcy Pierścieni: Drużyny Pierścienia w kategoriach: najlepszy aktor w roli drugoplanowej (Ian McKellen), reżyseria (Peter Jackson), scenariusz adaptowany (Frances Walsh, Philippa Boyens, Peter Jackson), scenografia (Grant Major), kostiumy (Ngila Dickson, Richard Taylor), dźwięk (Christopher Boyes, Michael Semanick), montaż (John Gilbert), piosenka (Enya), nominacje dla A.I. Sztucznej inteligencji za efekty specjalne (Eric Brevig, John Frazier, Edward Hirsh) i muzykę (John Williams) 2002 - Oscary dla filmu Władca Pierścieni: Dwie Wieże za efekty specjalne (Jim Rygiel, Joe Letteri, Alex Funke) i motaż efektów dźwiękowych (Ethan van der Ryn, Mike Hopkins) - nominacje dla Władcy Pierścieni: Dwie Wieże za najlepszy film, montaż (D. Michael Horton), dźwięk (Christopher Boyes, Michael Hedges, Michael Semanick), dla Spider-Mana za dźwięk (Kevin O'Connell, Greg P Russell) i efekty specjalne (John Frazier, John Dykstra, Anthony LaMolinara), Raportu mniejszości za efekty dźwiękowe (Richard Hymns, Gary Rydstrom), dla Gwiezdnych wojen: Epizod II - Atak klonów za efekty specjalne (Rob Coleman, Pablo Helman, John Knoll) i Wehikułu czasu za charakteryzację (John M. Elliott, Barbara Lorenz) 2003 - Oscary dla Władcy Pierścieni: Powrotu Króla w 11 kategoriach: dla najlepszego filmu, za reżyserię (Peter Jackson), scenariusz adaptowany (Frances Walsh, Philippa Boyens, Peter Jackson), scenografię (Grant Major), kostiumy (Ngila Dickson, Richard Taylor), dźwięk (Christopher Boyes, Michael Semanick, Michael Hedges), montaż (Jamie Selkirk), efekty specjalne (Jim Rygiel, Joe Letteri, Randall William Cook, Alex Funke), charakteryzację (Richard Taylor, Peter King), muzykę (Howard Shore), piosenkę (Frances Walsh, Howard Shore, Annie Lennox). NAGRODY ACADEMY OF SCIENCE FICTION, FANTASY & HORROR FILMS (Saturn Award, wcześniej Golden Scroll) -wyróżnienia dla najlepszych filmów fanta-stycznonaukowych, horrorów i seriali te lewizyjnych przyznawane przez organizację powołaną do życia przez Donalda A. Reeda w 1972 roku. Poniżej przedstawiam listę zdobywców głównej nagrody w kategorii najlepszego filmu science fiction: 1973 - Rzeźnia numer pięć 1974 - Zielona pożywka 1975 - nagród nie przyznano 1976 - Rollerball 1977 - Ucieczka Logana - także za kostiumy i efekty specjalne 1978 - Gwiezdne wojny - także za charakteryzację, muzykę, efekty specjalne, reżyserię, dla najlepszych aktorów pierwszo-(Mark Hamill i Carrie Fisher) i drugoplanowych (Alec Guinness) 1979 - Superman - także za muzykę, efekty specjalne i najlepszą rolę żeńską (Margot Kidder) 1980 - Obcy - ósmy pasażer Nostromo - także za reżyserię oraz najlepszą rolę drugoplanową (Veronica Cartwright) 1981 - Imperium kontratakuje - także za reżyserię, efekty specjalne i dla najlepszego aktora (Mark Hamill) 1982 - Superman 2 (większość nagród przyznano Poszukiwaczom zaginionej arki) 1983 - E.T. - także za scenariusz, muzykę i efekty specjalne 1984 - Powrót Jedi - także za kostiumy, charakteryzację, efekty specjalne i za najlepszą rolę męską (Mark Hamill) 1985 - Terminator - także za scenariusz i charakteryzację 1986 - Powrót do przyszłości - także za efekty specjalne i najlepszą rolę męską (Michael J. Fox) 1987 - Obcy - decydujące starcie - także za reżyserię, scenariusz, efekty specjalne, najlepszą rolę żeńską (Sigourney Weaver) i za najlepsze role drugoplanowe (Jenette Goldstein i Bill Paxton) 1988 - Robocop - także za scenariusz, efekty specjalne i charakteryzację 1989 - Obcy przybysze 1991 - Pamięć absolutna - także za kostiumy 1992 - Terminator 2 - Ostateczna rozgrywka - także za reżyserię, efekty specjalne, za najlepszą rolę żeńską (Linda Hamilton) i drugoplanową (Edward Furlong) 1993 - Star Trek VI: Wojna o pokój 48 N 1994 - Jurassic Park - także za reżyserię, scenariusz i efekty specjalne 1995 - Gwiezdne wrota 1996 - 12 małp - także za kostiumy i najlepszą rolę męska (Brad Pitt) 1997 - Dzień niepodległości - także za reżyserię i efekty specjalne 1998 - Faceci w czerni - także za muzykę i rolę drugoplanową (Vincent D'Onofrio) 1999 - Mroczne miasto i Armageddon - także za reżyserię 2000 - Matrix - także za reżyserię 2001 - X-Men - także za reżyserię, scenariusz, kostiumy, najlepszego aktora (Hugh Jackman) 2002 - A.I. Sztuczna inteligencja - także za scenariusz, muzykę, efekty specjalne i dla najlepszego młodego aktora (Haley Joel Osment) 2003 - Raport mniejszości - także za reżyserię i scenariusz. NAGRODA HUGO - najbardziej prestiżowa nagroda literacka w SF, im. Hugo Gerns-backa, przyznawana od 1953 roku w kilku kategoriach (m.in. dla najlepszej powieści, opowiadania, wydawcy, czasopisma). Od 1958 wręczana jest również nagroda dla najlepszego filmu fantastycznonaukowego. Poniżej przedstawiam listę zwycięzców i nominowanych (wybór): 1958 - O człowieku, który malał 1959 - nominacje dla Muchy i Siódmej podróży Sindbada 1960 - Strefa mroku (serial telewizyjny) 1961 - Strefa mroku (serial telewizyjny) - nominacje: Wehikuł czasu, Wioska przeklętych 1962 - Strefa mroku (serial telewizyjny) - nominacje: Diabelski wynalazek, Dzieci przeklętych 1963 - nominacje: Dzień, w którym Ziemia stanęła w ogniu, Strefa mroku (serial TV) 1965 - Dr Strangelove 1967 - Star Trek (serial telewizyjny) - odcinek Menażeria - nominacje: Fahrenheit 451, Fantastyczna podróż 1968 - Star Trek (serial telewizyjny) - odcinek Miasto na granicy wieczności - nominacje: Star Trek za odcinki: Amok Time, The Doomsday Machine, Mirror 1969 - 2001: Odyseja kosmiczna - nominacje: Charly, Dziecko Rosemary 1970 - nominacje; Ilustrowany człowiek, Dramat w kosmosie 1971 - nominacje: Projekt Forbina, Ani źdźbła trawy 1972 - Mechaniczna pomarańcza - nominacje: Andromeda niesie śmierć, The Name of the Game 1973 - Rzeźnia numer pięć - nominacje: Milcząca ucieczka 1974 - Śpioch - nominacje: Świat Dzikiego Zachodu, Zielona pożywka, Genesis II 1975 - Miody Frankenstein 1976 - Chłopiec i jego pies 1978 - Gwiezdne wojny 1979 - Superman 1980 - Obcy - ósmy pasażer Nostromo - nominacje: Czarna dziura, Star Trek, Time after Time 1981 - Imperium kontratakuje - nominacje: Kroniki marsjańskie, Flash Gordon 1982 - Poszukiwacze zaginionej arki - nominacje: Odległy ląd, Bandyci czasu, Excalibur 1983 - Łowca androidów - nominacje: Ciemny kryształ, Mad Max 2, E.T., Star Trek II: Gniew Khana 1984 - Powrót Jedi - nominacje: Burza mózgów, Pierwszy krok w kosmos, Gry wojenne 1985 - Odyseja kosmiczna 2010 - nominacje: Diuna, Pogromcy duchów, The Last Starfighter, Star Trek III: W poszukiwaniu Spocka 1986 - Powrót do przyszłości - nominacje: Brazil, Kokon, Mój własny wróg, Zaklęta w sokoła 1987 - Obcy - decydujące starcie - nominacje: Mucha, Labirynt, Star Trek IV: Powrót na Ziemię 1988 - The Princess Bride - nominacje: Predator, Robocop, Czarownice z Eastwick 1989 - Kto wrobił królika Rogera? - nominacje: Obcy przybysze, Sok z żuka, Willow 1990 - Indiana Jones i ostatnia krucjata - nominacje: Otchłań, Batman, Przygody barona Münchhausena 1991 - Edward Nożycoręki 49 - nominacje: Powrót do przyszłości III, Pamięć absolutna, Wiedźmy 1992 - Terminator 2 - Ostateczna rozgrywka - nominacje: Rodzina Addamsów, Star Trek VI: Wojna o pokój, Piękna i bestia 1993 - Star Trek: Następne pokolenie (serial telewizyjny) - odcinek Wewnętrzne światło - nominacje: Obcy 3, Powrót Batmana, Dracula 1994 - Jurassic Park - nominacje: Rodzina Addamsów II, Babylon 5: The Gathering, Miasteczko Halloween 1995 - Star Trek: Następne pokolenie (serial telewizyjny): odcinek All Good Things - nominacje: Wywiad z wampirem, Maska, Star Trek: Pokolenia, Gwiezdne wrota 1996 - Babylon 5 (serial telewizyjny) - odcinek The Coming of Shadows - nominacje: Star Trek: Deep Space Nine, Apollo 13,12 małp 1997 - Babylon 5 (serial telewizyjny) - odcinek Devered Dreams - nominacje: Dzień niepodległości, Marsjanie atakują, Star Trek: Pierwszy kontakt 1998 - Kontakt - nominacje: Piąty element, Gattaca, Faceci w czerni, Żołnierze kosmosu 1999 - Truman Show - nominacje: Star Trek: Rebelia, Mroczne miasto, Babylon 5 (serial telewizyjny) 2000 - Galaxy Quest - nominacje: Stalowy gigant, Matrix, Szósty zmysł 2001 - Wo hu cang long - nominacje: Diuna (film telewizyjny), Częstotliwość, X-Men. NARKOTYKI - motyw środków halucynogennych (zarówno rzeczywistych, jak i futurystycznych), używanych przez postaci z fantastycznonaukowych filmów, nie występuje zbyt często, pojawia się zwykle w opowieściach posługujących się schematem thrillera policyjnego (Obcy przybysze, W ukryciu), których bohaterowie poszukują kosmicznych handlarzy narkotyków. Środki halucynogenne mogą służyć zarówno jako sposób na poszerzenie percepcji (w Diunie mamy „przyprawę", wydobywaną na pustynnej planecie Arrakis), środek zastępczy (pigułki w Saturnie 3), pobudzający zmysły (THX 1138) czy wspomagający (sprzedawany pracownikom księżycowej kopalni w Odległym lądzie), zaś w filmie Sla-vy Tsukerman Liquid Sky stanowią jeden z kluczowych składników życia bohaterów. Lit.: D. K. Arbogast, Science fiction and drugs „Fantastic" 1970, vol. 19, nr 5, s. 132-135. NARRACJA - sposób przedstawiania wydarzeń fabularnych, wszystkie elementy związane z opowiadaniem filmowym. Pojęcie narracji w odniesieniu do tekstu filmowego jest niejasne: w szerokim znaczeniu odnosi się do wszystkich środków filmowego wyrazu, zaś w wąskim - jedynie do aspektu montażowego. Wraz z rozwojem badań strukturalistycznych podstawowych składników tworzących system narracyjny kina poszukiwano zarówno na poziomie leksykalnym, jak i syntaktycznym, choć należy zaznaczyć, że analogie językoznawcze były przedmiotem wielu sporów. Możemy wyróżnić dwa podstawowe aspekty narracji filmowej: historię (ang. story, franc, histo-ire), na którą składają się wydarzenia, postaci, sceneria - a więc wszystko to, co należy do świata przedstawionego - oraz dyskurs (discourse), czyli sposób artykulacji tekstu, jego wypowiadania (metoda powiązania różnych elementów opowiadania filmowego w jedną całość, uwzględniający wielość punktów widzenia itp.). Poszukując wyznaczników gatunkowych fantastyki naukowej na poziomie fabularnym tekstu (historii) możemy zauważyć, że dzieła science fiction - w przeciwieństwie do westernów czy melodramatów - nie posiadają klasycznego schematu narracyjnego, powracającego w kolejnych filmach, ani określonego typu bohatera czy charakterystycznego tła wydarzeń. Możemy nawet zauważyć, że filmy tego rodzaju wykorzystują poetykę i konwencję innych gatunków: Łowca androidów to film detektywistyczny, czarny kryminał z samotnym „tropicielem", piękną femme fatale i duszną atmosferą wielkiego miasta, Odległy ląd, mimo że rozgrywa się na jednym z księżyców Jowisza, odwołuje się do schematów westernu, Obcy przybysze to typowy film policyjny, w którym para detektywów (człowiek i kosmita) musi rozwiązać zagadkę kryminalną, zaś Obcy - ósmy pasażer Nostromo przypomina klasyczny horror gotycki. Możemy oczywi 50 N ście wyróżnić szereg podstawowych schematów fabularnych - jak spotkanie z istotami pozaziemskimi, opowieści o wyprawie badawczej czy ratunkowej, kolonizacji odległych światów, walce człowieka z maszynami, inwazji z kosmosu, podróżach w czasie czy świecie po katastrofie - wciąż jednak nie oznacza to, że udało nam się określić specyfikę filmowej narracji, również w sposobach przedstawiania (na poziomie dyskursu) opowieści fantastyczne nie różnią się wyraźnie od horroru czy thrillera. Science fiction jest bowiem gatunkiem pogranicznym, hybrydalnym, powstałym w procesie przenikania się i krzyżowania różnych formuł i konwencji, co tłumaczy obecność w filmach SF elementów komicznych (Moja macocha jest kosmitką, Marsjanie atakują) czy budzących grozę (Mucha, Odwieczny wróg). Lit.: C. D. Malmgren, Worlds Apart: Narratolo-gy of Science fiction, Bloomington: Indiana University Press 1991; M. Przylipiak, Narracja, (w:) Słownik pojęć filmowych, t. 5, red. A. Helman, Wrocław 1993. NAUKA - obecność odniesień naukowych stanowi element odróżniający science fiction od opowieści grozy czy fantasy. Filmy fan-tastycznonaukowe powinny być odzwierciedleniem możliwych skutków rozwoju nauki, co widać szczególnie w ekstrapolacyjnym wariancie science fiction, który opiera się na założeniu, że to, co nieznane jest poznawalne i możliwe do wyjaśnienia na bazie obecnego paradygmatu wiedzy, z kolei w wariancie spekulacyjnym mamy do czynienia z możliwością istnienia zjawisk niewytłumaczalnych. Odniesienie do nauk przyrodniczych służy przede wszystkim uprawdopodobnieniu przedstawionych wydarzeń, oswojeniu obcego świata, umotywowaniu „strategicznego zawieszenia niewiary", choć dodać należy, że nauka w filmach science fiction ma nierzadko status paradoksalny, niejednoznaczny, działa przede wszystkim na poziomie wyobrażeniowym (cudowne wynalazki, inteligentne maszyny itp.). Mimo że bohaterami większości fantastycznonaukowych opowieści są naukowcy, to jednak nauka często bywa wyłącznie pretekstem pozwalającym na uwiarygodnienie nieprawdopodobnej historii, nierzadko zaś mamy do czynienia z fil- Potwór z atomowym mózgiem (1955) mami ostrzegającymi przed zgubnymi skutkami eksperymentów naukowych (zob. inżynieria genetyczna, klonowanie, bomba atomowa, skażenie środowiska). Nauka w filmach science fiction często utożsamiana jest z techniką, która wpływa na człowieka, zmienia otaczający go świat oraz obraz stosunków międzyludzkich. Lit.: L. W. Dubeck, S. E. Moshier, J. E. Boss, Fantastic Voyages: Learning Science Through Science Fiction, New York: American Institute of Physics 1994; Chemistry and Science Fiction, red. J. H. Stocker, Washington: American Chemical Society 1998. NAUKOWCY - występują niemal we wszystkich filmach fantastycznonaukowych, reprezentują różne dziedziny wiedzy i specjalności: spotykamy genetyków (Wyspa doktora Moreau), biologów (Mutant), astronomów (Spotkanie), fizyków (Ciemne słońce), psychologów (Kula), matematyków (Pi), informatyków (Trzynaste piętro), chemików (Ostatni człowiek na Ziemi), lekarzy (Mózg, który nie umarł) itp. W filmach science fiction mamy do czynienia z dwoma zasadniczymi typami naukowców: w wariancie optymistycznym występują wizjonerzy i odkrywcy, pracujący dla dobra ogółu, przecierający nowe szlaki lub pragnący ocalić ludzkość przed katastrofą: Tunel, F.P.l nie odpowiada, Dzień tryfidów, Dzień niepodległości, Zagubieni w kosmosie, Andromeda niesie śmierć, Epidemia. Z kolei w wariancie pesymistycznym, występującym w filmach ostrzegających przez zgubnymi skutkami eksperymentów, spotykamy się z motywem szalonego naukowca, przekraczającego prawa boskie i ludzkie (Frankenstein, Wyspa doktora Moreau, Niewidzialny człowiek, Mucha). Równie negatywny obraz pojawia się w filmach katastroficznych, opowiadających o zagładzie 51 N świata (wybuch bomby atomowej, skażenie środowiska itp.), za którą odpowiedzialność ponoszą naukowcy (Dr Strangelove, Ciemne słońce, Dzień, w którym wypłynęła ryba, Terminator). Nierzadko wprowadzenie postaci naukowca pozwala na uwiarygodnienie opowiedzianej historii - bohater poszukuje zwykle racjonalnego wyjaśnienia niesamowitych wydarzeń (Zemsta kosmosu, Odmienne stany świadomości). Możemy również zwrócić uwagę na schemat fabularny opowieści o inwazji z kosmosu, gdzie mamy postać uczonego, który jako pierwszy odkrywa zagrożenie, jednak nikt nie słucha jego ostrzeżeń (Przybysze z przestrzeni kosmicznej, Spotkanie). Lit.: R Schelde, Dangerous Science, (w:) tegoż, Androids, Humanoids, and Other Science Fiction Monsters, New York: New York University Press 1993. NIESAMOWITOŚĆ - cecha wyróżniająca zjawiska niezwykłe, budzące przerażenie, występująca przede wszystkim w fantastyce grozy, związana nierzadko z wydarzeniami nadprzyrodzonymi, podważającymi porządek świata przedstawionego, wobec których wiedza naukowa jest bezradna. Niesamowitość opiera się na tym, co szokuje, budzi zdumienie, jest nadzwyczajne i nieoczekiwane, w koncepcji Tzvetana To-dorova jej przeciwieństwem jest cudowność. Z kolei u Sigmunda Freuda spotykamy się z przeciwstawieniem swojskości (heimlich) i niesamowitości (unheimlich), a zarazem powiązaniem obu aspektów rzeczywistość. Na obszarze fantastyki naukowej nierzadko spotykamy się ze zjawiskami niesamowitymi, jednak powinny one posiadać naukowe uzasadnienie (obecność grozy musi być racjonalnie umotywowana), np. Inwazja porywczy ciał, Wioska przeklętych, Obcy - ósmy pasażer Nostromo. Lit.: T. Todorov, The Fantastic: A Structural Approach to a Literary Genre, Ithaca: Cornell University Press 1975; S. Freud, Niesamowite, (w:) tegoż, Pisma psychologiczne, przet. R. Reszke, Warszawa: KR 1999. NIEŚMIERTELNOŚĆ - jeden z zasadniczych motywów spekulacyjnej odmiany fantastyki naukowej, której tematem są m.in. poszukiwania możliwości przedłużenia życia, wynalezienie eliksiru długowiecz ności czy opracowanie specjalnej terapii pozwalającej przywrócić młodość. Wątek nieśmiertelności występował często w fantastyce grozy, mającej swe źródła w romansie gotyckim (np. Święty Leon Williama Goodwi-na, Melmot, wędrowiec Charlesa Maturina czy Frankenstein Mary Shelley). W filmie science fiction motyw ten pojawił się w pierwszych ekranizacjach powieści H. Ridera Hag-garda Ona (1908, 1911, 1916, 1925), której bohaterką była nieśmiertelna władczyni zaginionego państwa; później powracał wielokrotnie, m.in. w Zardozie (1974), animowanym obrazie Chronopolis (1982) czy Kokonie (1985), jednak w każdym przypadku przyczyny długowieczności były odmienne: mogły być skutkiem rozwoju naukowo--technicznego (Zardoz), interwencji istot pozaziemskich (Kokon) lub niezwykłych eksperymentów z czasem (Chronopolis). W opowieściach fantasy spotykamy się z szeregiem postaci obdarzonych długowiecznością bądź nieśmiertelnością (jak czarodzieje i elfy we Władcy Pierścieni), z kolei w cyberpunku mamy do czynienia ze swoistymi istotami nadprzyrodzonymi (bezcielesnymi, żyjącymi w cyberprzestrzeni) oraz ludźmi, którzy poddali się specjalnej terapii (przekształceni genetycznie lub wyposażeni w protezy, sztuczne organy itp.). Lit.: J. M., Fischer, R. Curl, Philosophical Models of Immortality in Science Fiction (w:) Immortal Engines: Life Extension and Immortality in Science Fiction and Fantasy, red. G. Slusser, G. West-fahl, E. Rabkin, Athens: University of Georgia Press 1996, s. 3-12. NIEWIDZIALNOŚĆ - klasyczny temat fantastyki naukowej, będący odzwierciedleniem dziecięcego marzenia, w literaturze SF pojawił się po raz pierwszy w powieści Jamesa Daltona The Invisible Gentleman (1833), jednak najsłynniejszym przykładem jest z pewnością Niewidzialny człowiek (1897) Herberta George'a Wellsa, przeniesiony na ekran w 1933 przez Jamesa Whale'a (kilka lat później Joe May nakręcił Powrót niewidzialnego człowieka), w tym samym roku powstał niemiecki film Harry'ego Piela Ein Unsichtbarer geht durch die Stadt. W latach 50. motyw niewidzialności powracał wielokrotnie: w Niewidzialnych najeźdźcach (1959) Edwarda Cahna byli niewidzialni przyby- 52 o Człowiek widmo (2000) sze z kosmosu, poruszający się w niewidzialnych latających talerzach i posługujący się niewidzialną bronią, w Zdumiewająco przezroczystym człowieku (1960) Edgara G. Ulme-ra - promienie zapewniające niewidzialność i negatywnego bohatera, który pragnął przejąć władzę nad światem. Warto też wspomnieć o Niewidzialnym chłopcu (1959), Czterowymiarowym człowieku (1959) czy swobodnej ekranizacji powieści Wellsa Der Unsichtbare (1963). W ostatnich latach temat ten występował w dwóch podstawowych wariantach fabularnych - szalonego naukowca (Niewidzialny maniak, Wspomnienia niewidzialnego człowieka, Człowiek widmo) oraz istoty pozaziemskiej, obdarzonej niewidzial-nością (Istota, Predator). Lit.: C. Schwarz, Fading Bodies: The Invisible in Science Fiction, (w:) Biotechnological and Medical Themes in Science Fiction, red. D. Pastourmatzi, Thessaloniki: University Studio Press 2002, s. 232-242. ODKRYCIA I WYNALAZKI - charakterystyczny element fabularny opowieści fantastycznych, występujący we wszystkich odmianach literackiej i filmowej science fiction, odgrywający szczególną rolę w utworach Juliusza Verne'a i Herberta George'a Wellsa. Najczęściej chodzi o wynalazki i odkrycia z kilku dziedzin: szeroko pojętego transportu, a więc urządzenia do przemieszczania się w czasie i przestrzeni (łodzie podwodne, rakiety z nowym rodzajem napędu, wehikuły czasu, teleportery itp.), chemii (substancje zapewniające niewidzialność), fizyki jądrowej (nowe rodzaje broni masowego rażenia, promienie śmierci itp.), biologii (odkrycia nieznanych gatunków roślin i zwierząt, przełomowe dokonania w dzie dzinie ewolucji czy inżynierii genetycznej), medycyny (chirurgia plastyczna, wirusologia, chirurgia mózgu), informatyki (sztuczna inteligencja) czy robotyki (androidy). Nierzadko odkrycia i wynalazki są pochodną innych tematów - np. spotkania z pozaziemską cywilizacją - są również istotnym składnikiem opowieści o szalonym naukowcu. W fantastyce grozy nowe odkrycia i wynalazki budzą zwykle przerażenie, naruszają porządek i prawa świata przedstawionego, są wreszcie przyczyną zguby człowieka, z kolei w fantastyce naukowej, pozbawione są demonicznego wymiaru, nie naruszają obowiązującego ładu, często stwarzają nowe możliwości rozwojowe. Odkrycia i wynalazki mogą być podstawowym tematem utworu science fiction, a zarazem osią fabularną dzieła (Frankenstein, Niewidzialny promień, Krakatit, Odmienne stany świadomości, Mucha), albo wyłącznie pretekstem czy tłem wydarzeń (Wehikuł czasu, Terminator 2 - Ostateczna rozgrywka), często sprowadzone są wyłącznie do roli pomocnego rekwizytu (statki kosmiczne, futurystyczne uzbrojenie, antygrawitacja itd.). Lit.: A. Smuszkiewicz, Niezwykle wynalazki, cudowne odkrycia, „Nurt" 1979, nr 2. OPTYMIZM I PESYMIZM - w klasycznych opowieściach fantastycznonaukowych możemy wyróżnić dwa zasadnicze spojrzenia na przyszłość - optymistyczne, wyrastające z wiary w postęp oraz przeświadczenia o możliwościach rozwojowych, i pesymistyczne, będące wynikiem rozczarowania zmianami, upadku wiary w człowieka, a zarazem ostrzeżeniem przed zgubnymi skutkami eksperymentów naukowych. W pierwszym okresie fantastyka naukowa była ucieleśnieniem marzeń o przekształceniu społeczeństwa, rodzaju ludzkiego, materialnej rzeczywistości, o przekraczaniu ograniczeń cielesnych. Filmy z przełomu lat 20. i 30. opowiadały o pokonywaniu przeszkód, odległości dzielącej nas od innych światów, ludzi, kultur (stąd przemożna obecność urządzeń technicznych, pozwalających na przezwyciężanie owego dystansu - począwszy od ekranów telewizyjnych i wideofonów przez tunele transatlantyckie po statki kosmiczne), o czym możemy się przeko 53 p nać oglądając Aelitę, Promień śmierci, Rok 1980, Tunel, F.P.l nie odpowiada, Rok 2000, również w niektórych obrazach z lat 50. od-najdziemy podobne nastawienia: Kierunek Księżyc, Rakieta XM, Podbój kosmosu, Kosmos wzywa. Z drugiej strony mamy opowieści o alienacji i dehumanizacji społeczeństwa, o sprzecznościach między rozwojem naukowo-technicznym a duchowym, o niebezpieczeństwie, jakie czyha na człowieka ze strony nowoczesnych wynalazków (zagrożenie jądrowe, możliwość buntu maszyn, automatyzacja życia, skażenie środowiska, przeludnienie itp.). W wariancie pesymistycznym dominują antyutopie (1984, Nowy wspaniały świat) i dystopie (Mechaniczna pomarańcza), filmy przedstawiające świat po katastrofie nuklearnej (Pięcioro, Panika w roku zerowym) lub ekologicznej (Ani źdźbła trawy, Zielona pożywka), za którą odpowiedzialność ponoszą naukowcy. Lit.: J. R Telotte, A Distant Technology. Science Fiction and the Machine Age, Hanover and London: Wesleyan University Press 1999. PARADOKSY CZASU - zespól zjawisk występujących w utworach fantastycznonauko-wych opowiadających o podróżach w czasie, paradoksy temporalne pojawiają się zwykle wskutek naruszenia przyczynowo-skutkowego łańcucha zdarzeń. W literaturze SF najczęściej spotykamy się z paradoksem bliźniąt, czyli sytuacją wynikającą z założeń teorii względności, zgodnie z którymi człowiek podróżujący z prędkością zbliżoną do prędkości światła, wracając po kilkudziesięciu ziemskich latach z wyprawy w kosmos, będzie starszy jedynie o kilka dni lub miesięcy, podczas gdy jego przyjaciele i krewni zmieniliby się nie do poznania lub zmarli (np. Powrót z gwiazd Lema). W filmie motyw ten występuje jedynie okazjonalnie, jako tło wydarzeń (np. w kolejnych częściach Obcego), znacznie częściej pojawia się zaś paradoks dziadka, wynikający z sytuacji, w której podróżujący w czasie cofnął się w przeszłość z zamiarem odwrócenia biegu wydarzeń, jednak zmiana historii ma zwykle katastrofalne skutki - interwencja bohatera Powrotu do przeszłości sprawia, że jego rodzice się nie spotkali, zaś on sam się nie narodził. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w Poślizgu w czasie czy Jeszcze raz Pearl Harbor, gdzie zmiana biegu wypadków może spowodować całkowity przewrót w dziejach ludzkości (np. powstrzymanie japońskiego ataku na Pearl Harbor). Szczególnym przypadkiem paradoksów temporalnych jest pętla czasu, występująca jako chwyt fabularny wykorzystywany w wielu opowieściach science fiction (np. Strażnik czasu). Lit.: R A. Carter, The Paradoxes of Time Travel, (w:) Science Fiction, red. J. G. Cunningham, San Diego: Greenhaven Press 2002, s. 118-130; D. Lewis, Paradoxes of Time Travel, „American Philosophical Quarterly" 1976, vol. 13, nr 2, s. 145-152. PARANOJA - obłęd, rodzaj przewlekłej choroby psychicznej, charakteryzującej się występowaniem urojeń, nierzadko tworzących rozbudowany system o wysokim stopniu spójności wewnętrznej, spośród szeregu urojeń możemy wyróżnić m.in. manię prześladowczą, urojenia profetyczne, reformatorskie czy na tle erotycznym. W filmie fantastycznonaukowym mamy zwykle do czynienia z pierwszą kategorią zjawisk, a więc zaburzeniami psychicznymi polegającymi np. na przeświadczeniu bohatera o istnieniu spisku zagrażającego życiu mieszkańców naszej planety (Inwazja porywaczy ciał, Najeźdźcy z Marsa, Quatermass i studnia, V, Oni żyją, Spotkanie) czy podejrzeniach wobec najbliższych osób, kontrolowanych jakoby przez przybyszów z kosmosu (Poślubiłam potwora z kosmosu, Porywacze ciał, Zona astronauty). Wielu krytyków filmowych zwracało uwagę na paranoiczny wymiar scenariusza inwazyjnego, będącego Inwazja porywaczy ciał (1956) 54 p metaforycznym odzwierciedleniem rzeczywistego (lub urojonego) lęku amerykańskiego społeczeństwa przed możliwością komunistycznej infiltracji (Przybysze z przestrzeni kosmicznej). Obecność rozbudowanego systemu urojeń paranoicznych odnajdziemy zarówno w opowieściach wykorzystujących motyw światów równoległych - rzeczywistych (Rzeźnia numer pięć) lub wirtualnych (Trzynaste piętro, Matrix) - jak i w historiach z pogranicza fantastyki naukowej i political fiction (Przeżyliśmy wojnę, Dr Strangelove, Syndykat zbrodni). Warto również wspomnieć o thrillerach medycznych (Coma) oraz filmach wykorzystujących wątki parapsycho-logiczne, połączone zwykle z płaszczyzną polityczną (Furia, Scanners, Martwa strefa, Podpalaczka, Senny obraz). Lit.: C. Hendershot, Paranoia, the Bomb, and 1950s Science Fiction Films, Bowling Green: Popular Press 1999. PARODIA (gr. paröidia) - odmiana stylizacji, polega na naśladowaniu cudzego stylu w celu jego ośmieszenia, twórca parodii skupia się bądź na pojedynczych dziełach danego autora, bądź na konwencjach gatunkowych. Imitacja przedrzeźniająca oryginał służy zazwyczaj ujawnieniu ograniczeń danego stylu poprzez karykaturalne wyolbrzymienie maniery czy charakterystycznych chwytów i wzorców gatunkowych. Parodia nie obejmuje całego tekstu, ale wyłącznie pewne jego aspekty, wymaga również od odbiorcy właściwej lektury, a więc rozpoznania napięcia między dziełem parodiowanym a parodiującym. Ważną rolę odgrywa element komiczny, gdyż parodia sytuuje się zwykle w obrębie form ludycz-nych, nierzadko posiada też zabarwienie satyryczne czy ironiczne, ale należy również zwrócić uwagę na intertekstualny aspekt parodii, który sprawia, że zyskuje ona status autorefleksyjnej wypowiedzi na własny temat. Na gruncie filmu fantastycz-nonaukowego przedmiotem parodii są zazwyczaj konwencje i schematy gatunkowe - naśladownictwo polega tu na prześmiewczych cytatach i zapożyczeniach, o czym przekonujemy się oglądając Kosmiczne jaja Mela Brooksa. Odmiennym przykładem parodii są filmy w rodzaju Galaxy Quest czy Galaxy Quest (1999) Faceci w bieli, gdzie mamy do czynienia z imitacją konkretnego tekstu (w pierwszym przypadku chodzi o Star Trek, w drugim o Facetów w czerni). Z kolei Linda Hut-cheon zauważa, że parodia jest doskonałą formą ponowoczesną, jako że równocześnie włącza, jak i podważa to, co wyśmiewa, zmuszając przy tym do ponownego rozważenia pojęcia oryginalności oraz zależności intertekstualnych. W tym kontekście możemy zwrócić uwagę na Astronautów spod ciemnej gwiazdy, Wstrząsy czy Akcję Mutant, gdzie do głosu dochodzi krytyczna funkcja parodii. Lit.: R. Nycz, Parodia i pastisz, (w:) tegoż, Tekstowy świat, Warszawa: IBL 1993; L. Hutcheon, Historiograficzna metapowieść: parodia i intertekstu-alność, przeł. J. Margański, (w:) Postmodernizm, red. R. Nycz, Kraków: Wydawnictwo Baran i Suszczyński 1996. PASOŻYTY, SYMBIOZA - pasożytnicze organizmy pojawiają się zazwyczaj w filmach science fiction w kontekście opowieści o najeźdźcach z kosmosu, pasożyt jest organizmem żyjącym kosztem innego osobnika, będącego dlań żywicielem, czyli źródłem pożywienia, jak i głównym środowiskiem. Najczęściej mamy do czynienia z pasożyt-nictwem czasowym, a więc występującym w specyficznych okolicznościach, zwykle chodzi o określone stadium rozwojowe osobnika (Obcy, Xtro ¡1, Inseminoid), ale spotykamy się też z organizmami, które potrzebują nosicieli dla funkcjonowania w obcym środowisku, pragnąc upodobnić się do ludzi i nie zwracać na siebie uwagi (Porywacze ciał, Władcy marionetek). Symbioza prowadzi zazwyczaj do całkowitego opanowania umysłu żywiciela (Zjadacze mózgu), którego ciało zostaje obdarzone nowymi 55 P Wróg bez twarzy (1958) zdolnościami. Warto również zwrócić uwagę na opowieści o pasożytach pozbawionych inteligencji, przenoszonych drogą pokarmową lub przez stosunek płciowy, wywołujących śmiertelne choroby czy szaleństwo (Dreszcze). Lit.: T. O'Reilly, The Mind Parasites, (w:) Survey of Science Fiction Literaturę, vol. 3, red. E Magii!, Englewood Cliffs, NY: Salem Press 1979, s. 1401-1406. PEJZAŻ MEDIALNY - wizja świata przyszłości zdominowanego przez środki masowego przekazu, w którym telewizja stała się narzędziem społecznej kontroli. Monitory czy wielkie ekrany, pozwalające zobaczyć to, co odległe, co niewidoczne gołym okiem, spotykane już w pierwszych filmach fanta-stycznonaukowych - Aelicie, Metropolis czy Roku 2000 - stały się podstawowym składnikiem ikonograficznym kina SE W optymistycznym wariancie science fiction media pozwalały na nawiązanie łączności (np. między statkiem kosmicznym a Ziemią), zaś w wariancie pesymistycznym niosły z sobą zagrożenie psychiczne, czy możliwość obłędu (The Twonky, Człowiek, który spadł na Ziemię), opętania (Duch, Brainscan), alienacji czy eskapizmu (Burza mózgów, Aż na koniec świata), oraz społeczne - groźba nieustannego nadzoru (Wojna światów - następne stulecie, 1984), uzależnienia od telewizji (Fahrenheit 451). W świecie przyszłości media znoszą granicę między sferą publiczną i prywatną (Śmierć na żywo to opowieść o umierającej kobiecie, której ostatnie tygodnie życia mają być pokazane na ekranie), stają się narzędziem tortury psychicznej (zwróćmy uwagę na swoistą rolę obrazów w terapii, jakiej zostaje poddany główny bohater Mechanicznej pomarańczy). Szczególnego znaczenia nabiera w tym kontekście metafora społeczeństwa spektaklu (Guy Debord), czyli świata, w którym doszło do zniesienia różnicy między realnością a iluzją, prawdą i fałszem. Spektakl nie tylko podporządkowuje sobie ludzi i wpływa na charakter stosunków międzyludzkich, ale staje się jedyną rzeczywistością, czego przykładem może być głośny film Petera Weira Truman Show czy popularny w latach 80. program telewizyjny Max Headroom. Pejzaż medialny związany jest również z rozwojem nowych technologii elektronicznych, umożliwiających „przedłużenie człowieka przez przekaźniki", podłączenie go do komputera, a przez to poszerzenie jego zdolności percepcyjnych (Człowiek-terminal, Johnny Mnemonic, Elektroniczny człowiek, Kosiarz umysłów). Lit.: A. Gwóźdź, Aż na koniec filmu, czyli kino nowych widzialności, (w:) tegoż, Obrazy i rzeczy, Kraków: Universitas 1997; B. Landon, The Aesthetics of Ambivalence: Rethinking Science Fiction in the Age of Electronic Reproduction, Westport: Greenwood Press 1992. PERCEPCJA - proces poznawczy zachodzący w umyśle człowieka, polegający na przetwarzaniu danych pochodzących ze świata zewnętrznego, nie opiera się wyłącznie na biernym rejestrowaniu bodźców, ale twórczym selekcjonowaniu informacji, dopasowywaniu ich do uprzedniego doświadcze- Truman Show (1998) 56 P i schematów. Percepcja stanowi zarówno podstawowe źródło naszej wiedzy o święcie, jak i kluczowy składnik procesu filmowego odbioru, należy również do charakterystycznych tematów fantastyki naukowej, pojawia się w kontekście opowieści o mutacjach, światach równoległych, zdolnościach parapsychologicznych, spotkaniu z istotami pozaziemskimi, a przede wszystkim w filmach, których tematem są media i komunikacja. Spośród wielu tekstów warto zwrócić uwagę na kilka dzieł poruszających problem percepcji w sposób szczególny: Burza mózgów (bohater pracuje nad urządzeniem pozwalającym na rejestrację obrazów mentalnych), Śmierć na żywo (jedna z postaci ma wszczepioną w oko miniaturową kamerę), Aż na koniec świata (film o obrazach elektronicznych, wpływie technologii na życie człowieka, wirtualizacji doznań oraz przekształceniu widzenia pod wpływem urządzeń mechanicznych). Lit.: A. Gwóźdź, Obrazy i rzeczy, Kraków: Universitas 1997; T. L. Wymer, Perception and value in science fiction, „Extrapolation" 1975, vol. 16, nr 2, s. 103-112. PERCEPCJA POZAZMYSŁOWA - występuje w opowieściach z pogranicza science fiction i fantastyki grozy, których bohaterowie posiadają najczęściej zdolności telepatyczne lub telekinetyczne, potrafią kontrolować umysły innych ludzi. W fantastyce naukowej motyw percepcji pozazmysłowej pojawia się w kontekście badań i eksperymentów prowadzonych przez instytucje pozarządowe, toteż ważną rolę odgrywają zwykle wątki polityczne, jak w Furii i Podpalaczce Briana De Palmy, Martwej strefie Davida Cronenberga Władza (1968) czy Sennym obrazie. Zdolności parapsycho-logiczne nierzadko są skutkiem mutacji genetycznej (Scanners) choroby (Fenomen) lub swoistej ewolucji rodzaju ludzkiego (X--Men), czasem zaś są specyficzną właściwością superbohaterów (Superman). Odmienną kategorię tworzą historie fantasy, gdzie percepcja pozazmysłowa nie narusza w żadnym razie porządku świata, ale jest jego istotną częścią składową (Władca Pierścieni), podobnie jak w space operach w rodzaju Gwiezdnych wojen (moc rycerzy Jedi) czy Diuny (członkinie zakonu Bene Gesserit). Spotykamy się również ze zdolnościami pa-rapsychologicznymi wśród istot pozaziemskich, którzy posługują się telepatią jako narzędziem komunikacji (Wioska przeklętych, Na srebrnym globie). Lit.: P. M. Lowentrout, PsiFi: The Domestication of Psi in Science Fiction, „Extrapolation" 1989, vol. 30, nr 4, s. 388-403; D. Menville, R. Reginald, Telepaths and Time Travels, (w.) tychże, Future-visons: The New Golden Age of the Science Fiction Film, North Hollywood: A Greenbriar Book 1985. PĘTLA CZASU - jedna z odmian paradoksu czasu, polega na niemożności wyzwolenia się z kolistego łańcucha zdarzeń podczas podróżowania w przeszłość, najczęściej mamy do czynienia z sytuacją, w której bohater spotyka samego siebie (Strażnik czasu), usiłuje odwrócić bieg historii, wielokrotnie wracając do punktu wyjścia (kolejne części Powrotu do przyszłości) lub też zostaje zmuszony do przeżywania w nieskończoność tych samych zdarzeń (Kocham cię, kocham cię, Dzień świstaka). Zob. paradoksy czasu, podróż w czasie. Lit.: A. Niewiadomski, A. Smuszkiewicz, Paradoks czasu, Paradoks bliźniąt, Paradoks dziadka, (w:) tychże, Leksykon polskiej literatury fantastyczno-naukowej, Poznań 1990. PODRÓŻ W CZASIE - jeden z klasycznych tematów science fiction (odmiana podróży fantastycznej), pozbawiony w gruncie rzeczy podstaw naukowych, choć często wiązany z teorią względności Einsteina, wprowadzony po raz pierwszy przez Herberta George'a Wellsa w Wehikule czasu (1895). Możliwość podróżowania w czasie wynika z przyjęcia błędnej hipotezy o naturze czasu, wedle której przeszłość, teraźniejszość 57 p Wehikuł czasu (2002) i przyszłość stanowią samodzielne byty, istniejące materialnie, po których można się swobodnie poruszać w dowolną stronę. W opowieściach fantastycznonaukowych mamy do czynienia z wędrówką po czasoprzestrzennym continuum - zwykle bohaterowie usiłują wpłynąć na bieg zdarzeń, odwrócić historię (trzy części Powrotu do przyszłości, Terminator, Strażnik czasu), pragną poznać odległą przyszłość (Wehikuł czasu, Time Travelers) lub przeszłość (Wyprawa w przeszłość), pracują w instytucjach zajmujących się nadzorem nad czasem (Koniec wieczności), bądź też przenoszą się w czasie w wyniku przypadkowego zbiegu okoliczności czy awarii itp. (Planeta małp, Poślizg w czasie, Jeszcze raz Pearl Harbor). Warto również zwrócić uwagę na związek tematu podróży w czasie z motywem światów równoległych (Rzeźnia numer pięć) czy wędrówką między wymiarami (Zagubieni w kosmosie), swoistym sposobem na przemieszczanie się w czasie jest hibernacja (bohaterowie zostają rozmrożeni po upływie kilkudziesięciu lat, jak w Oknach czasu i Seksmisji) oraz podróże kosmiczne z prędkością zbliżoną do prędkości światła. Lit.: A. Dimitrakaki, M. S. Tsiantis, Terminators, Monkeys and Mass Culture: The Carnival of Time in Science Fiction Films, „Time & Society" 2002, vol. 11, nr 2/3, s. 209-231; D. E. Palumbo, The Monomyth in Time Travel Films, (w:) The Celebration of the Fantastic, red. D. E. Morse, Westport: Greenwood Press 1992, s. 211-218; C. Pen-ley, Time Travel, Primal Scene, and Critical Dystopia, (w:) Alien Zone, red. A. Kuhn, New York: Verso 1990. PODWODNE ŚWIATY - miejsca niedostępne, często zamieszkane przez istoty pozaziemskie lub nieznane gatunki zwierząt; cudowne i niezwykłe krainy, będące odpowiednikiem odległych światów, czasem motyw podwodnego świata związany jest z wątkiem zaginionych cywilizacji oraz tematyką utopijną. Literackim wzorem opowieści o podwodnych światach pozostaje do dziś 20 tysięcy mil podmorskiej żeglugi Juliusza Verne'a (1870), ale do klasycznych utworów zalicza się również powieść Aleksandra Bielajewa Człowiek amfibia, przeniesiona na ekran przez Giennadija Kazańskiego i Władimira Czebotariowa w 1961 (wyświetlana w Polsce pod tytułem Diabeł morski), będąca odzwierciedleniem marzenia o wyhodowaniu nowej rasy ludzi mieszkających pod wodą, zbudowaniu społeczeństwa idealnego, pozbawionego wojen i trosk ekonomicznych. W latach 50. filmy science fic-tion opowiadały głównie o potworach ży-jących w otchłaniach morskich, jeziorach czy rzekach, często przebudzonych czy powstałych w wyniku eksperymentów z bronią nuklearną: Potwór z Czarnej Laguny, Bestia z głębokości 20 000 sążni, To przyszło z głębin morza (gigantyczna ośmiornica), Gorgo (prehistoryczny stwór), Creature from the Haunted Sea. Możemy także wyróżnić trzy warianty podwodnych światów zamieszkanych przez istoty spoza Ziemi: 1) scenariusz inwazyjny - opowieść o przybyszach z kosmosu, którzy założyli podwodne bazy i przygotowują się do podboju naszej planety (Atomowa łódź podwodna), 2) motyw spotkania z istotami pozaziemskimi od lat mieszkającymi w niedostępnych głębiach morskich (Otchłań), 3) opowieść o podwodnych światach istniejących na innych planetach (Angry Red Planet). POLITYKA W SCIENCE FICTION - problematyka polityczna występuje nie tylko w political fiction (np. Przeżyliśmy wojnę), ale niemal w każdej odmianie fantastyki naukowej, począwszy od dystopii, ukazującej negatywny obraz świata przyszłości, będący konsekwencją rozwoju naukowo-technicznego, w którym społeczeństwo rządzone jest totalitarnie, zaś jednostka pozbawiona wszelkich praw (Fahrenheit 451), przez filmy opisujące rzeczywistość po katastrofie nuklearnej (Wysłannik przyszłości), po space opery, gdzie polityka ma wymiar między- 58 P galaktyczny (Diuna, Żołnierze kosmosu, Gwiezdne wojny - Epizod I: Mroczne widmo). Warto zwrócić uwagę na utwory, w których tematyka polityczna odgrywa rolę pierwszoplanową, czyli opowieści o społeczeństwie przyszłości, zmagającym się z problemem przeludnienia (Żielona pożywka) czy skażeniem środowiska (Dzień, w którym wypłynęła ryba), gdzie władza spoczywa w rękach nielicznych (Harrison Bergeron, 1984), ludzie żyją w zamknięciu i nieświadomości (O-bi, o-ba, Ucieczka Logana), zniewoleni i zmuszani do pracy ponad siły (Metropolis). Widzimy więc, że polityka zajmuje szczególne miejsce w odmianie fantastyki przedstawiającej historię przyszłości, analizującej przemiany społeczne (zob. socjologia w SF), ale nie inaczej jest również w filmach ukazujący historię alternatywną (Vaterland), a nawet w opowieściach z pogranicza science fiction i horroru, gdzie mamy bohaterów obdarzonych niezwykłymi zdolnościami parapsychologicznymi (Furia, Senny obraz), które pragną wykorzystać politycy. Lit.: R. Brynen, Mirror, Mirror? The Politics of Television Science Fiction, (w:) It's Show Time!: Media, Politics, and Popular Culture, red. D. A. Schultz, New York: Peter Lang 2000, s. 73-94; D. Desser, Race, Space and Class: The Politics of Cityspaces in Science-Fiction Films, (w:) Alien Zone II, red. A. Kuhn, London: Verso 1999. POLSKI FILM SF - niezwykle powodzenie literatury fantastycznonaukowej nie znalazło odzwierciedlenia w polskiej kinematografii, nieliczne wyjątki (Andrzej Żuławski, Piotr Szulkin) potwierdzają jedynie fakt, że twórcy unikali tej tematyki. Większość filmów fabularnych nakręconych w latach 60. i 70. stanowiły koprodukcje, realizowane we współpracy z NRD lub ZSRR, począwszy od Milczącej gwiazdy (1959, reż. Kurt Maetzig) przez Sygnały MMXX (1970, reż. Gottfried Kolditz) po Test pilota Pirxa (1979, reż. Marek Piestrak). Nieco korzystniej przedstawia się sytuacja w przypadku produkcji telewizyjnych, głównie krótko- i średniome-trażowych. W 1965 Marek Nowicki i Jerzy Stawicki nakręcili według opowiadań Stanisława Lema dwa krótkie filmy: Profesor Za-zul i Przyjaciel, a w 1968 Andrzej Wajda wyreżyserował Przekładańca z Bogumiłem Ko-bielą. W latach 70. powstały telewizyjne adaptacje utworów Konrada Fiałkowskiego - Poprzez piąty wymiar (1973, reż. Marek T. Nowakowski) i Biohazard (1977, reż. Janusz Kubik), zaś Marek Piestrak przedstawił kolejne ekranizacje prozy Lema: Śledztwo (1973) i Test pilota Pirxa. Najważniejszym i najbardziej oryginalnym przedsięwzięciem polskiej fantastyki tego okresu była niezwykła adaptacja powieści Jerzego Żuławskiego Na srebrnym globie dokonana przez jego stryjecznego wnuka, Andrzeja Żuławskiego (1977/87). Na przełomie lat 70. i 80. zadebiutował Piotr Szulkin, którego filmy do dziś stanowią przykład twórczego podejścia do konwencji science fiction: Golem (1979), Wojna światów - następne stulecie (1981) - oba zdobyły Grand Prix na MFF w Madrycie, O-bi, o-ba. Koniec cywilizacji (1982) oraz Ga, ga. Chwała bohaterom (1985). Na początku lat 80. pojawiło się jeszcze kilka utworów zaliczanych do gatunku SF: Czułe miejsca (1980) Piotra Andrejewa, Synteza (1983) Macieja Wojtyszki, średniometrażówka UFO (1983) Krzysztofa Skudzińskiego, a przede wszystkim obsypana nagrodami na festiwalu filmowym w Gdańsku Seksmisja (1983) Juliusza Machulskiego. W następnych latach powstawały głównie filmy i seriale fantastyczne przeznaczone dla młodzieży: Łowca. Ostatnie stracie (1983), Tajemnica Sagali (1996) i Słoneczna włócznia (2000) - wszystkie w reżyserii Jerzego Łukaszewicza. Warto również zwrócić uwagę na niezbyt dobrze przyjęty przez krytykę cyberpunkowy Avalon (2000), zrealizowany w naszym kraju przez japońskiego twórcę Mamoru Oshii, oraz pierwszy polski film fantasy Wiedżmin (2001) Marka Brodzkiego. Największym sukcesem była z pewnością siedmiominutowa Katedra (2001) Tomasza Bagińskiego, nominowana do Oscara w kategorii filmu animowanego, zaś porażką - YyyreekH! Kosmiczna nominacja (2002) Jerzego Gruzy. POSTAPOKALIPTYCZNE FILMY - opowiadające o świecie po katastrofie nuklearnej, ukazujące zwykle obraz społeczeństwa, w którym doszło do całkowitego rozpadu więzi międzyludzkich, śmierci kultury, upadku wartości moralnych, gdzie panuje prawo silniejszego i bezwzględna walka o przetrwanie. Nieliczni, którzy ocaleli z zagłady 59 P Ucieczka Logana (1976) żyją zazwyczaj samotnie lub w niewielkich grupach, mieszkają na pustyni lub w pobliżu ruin wielkich miast. Scenariusz postapo-kaliptyczny jest równie schematyczny, jak opowieści o najeźdźcach z kosmosu, nierzadko sięga do formuły westernu, możemy w nim jednak wyróżnić kilka podstawowych wątków: 1) motyw „samotnego jeźdźca", próbującego stawić czoło uzbrojonym i dobrze zorganizowanym bandom, którym przewodzą okrutni i bezwzględni przestępcy {Mad Max II i III, Wodny świat) - czasami „samotny jeździec" żyje na uboczu większej społeczności, by w pewnym momencie przyłączyć się do buntowników próbujących obalić rządy tyrana (Po upadku Nowego Jorku); 2) motyw „konfliktu", rywalizacji między kilkoma grupami - dość często są to zmotoryzowane gangi, które walczą miedzy sobą o pożywienie, paliwo lub kobiety {Krew bohaterów, Gli sterminatori dell' anno 3000), czasem jest to plemię kobiet, walczące z mężczyznami {America 3000), zawsze jednak obowiązuje tylko jedno prawo - silniejszy zwycięża i może przetrwać, słabszy musi zginąć {Panika w roku zerowym); 3) „ostatni człowiek" - kilku bohaterów w obliczu całkowitej zagłady cywilizacji {Pięcioro, Dzień końca świata); 4) „ostatni mutant" - zwykle ci, którzy ocaleli po katastrofie nuklearnej, poddani zostają działaniu promieniowania {Ostatnia kobieta na Ziemi, Świat bez końca); 5) walczące maszyny - cyborgi lub androidy, które przeżyły zagładę {Omega Doom); 6) motyw nadziei - bohaterowie próbują odbudować cywilizację {Glen i Randa). Choć wszystkie wspomniane filmy mają ostrzegać nas przed nadciągającą zagładą, uświadamiać niebezpieczeństwo wojny nuklearnej, możliwość zagrożeń ze strony nadmiernego rozwoju techniki, to jednak twórcy ograniczają się wyłącznie do prezentacji scenariusza przygodowego, pozbawionego ambicji socjologicznych czy psychologicznych. Lit.: M. Broderick, Nuclear Movies, New York: McFarland 1991; K. Newman, Apocalypse Movies, New York: St. Martin's Griffin 1999; Ch. P. Mitchell, A Guide to Apocalyptic Cinema, Westport: Greenwood Press 2001. POSTMODERNIZM - postmodernizm jest terminem równie popularnym, co niejednoznacznym i nieprecyzyjnym, odnosi się bowiem do szeregu zjawisk natury artystycznej, filozoficznej czy społecznej, znacząc za każdym razem coś odmiennego. Z jednej strony, mamy do czynienia z ogólną diagnozą kryzysu kulturowego, spowodowanego załamaniem się dotychczasowego porządku społecznego oraz przyspieszeniem procesów ekonomicznych i technicznych, z drugiej strony, mamy filozoficzną refleksję nad ograniczeniami nowoczesności, nad rozpadem podstawowych kategorii czy systemów uprawomocniających naszą wiedzę, a wreszcie podważeniem kluczowych pojęć (rozumu, świadomości, podmiotowości), z innej strony, spotykamy się z przemianami w sferze sztuki współczesnej, wynikającymi ze zmierzchu ruchów awangardowych, ze zniesienia podziałów na kulturę artystyczną i popularną oraz z poczucia wyczerpania form stylistycznych czy narracyjnych, świadomości kresu odkrywczości i oryginalności. Wyróżnikiem ponowocze-snego myślenia będzie wielość i różnorodność: punktów widzenia, stanowisk, „stylów" artystycznych, systemów społecznych. Vivian Sobchack w ostatnim rozdziale książki Screening Space, poświęconej historii amerykańskiego kina science fiction, sięga do rozważań Fredrica Jamesona na temat kultury ponowoczesnej, która rozumiana jest przez niego zarówno jako epoka różnorodności, decentralizacji i rozproszenia, jak i homogenizacji, powtarzalności i ujednolicenia. Przykładów paradoksalnej natury nowego porządku społeczno-ekonomicznego Sobchack poszukuje we współczesnych filmach science fiction, w rodzaju Repo Mana, Bliskich spotkań trzeciego stopnia czy Liquid Sky, zwra 60 p cając przy tym uwagę na dwa zasadnicze motywy przewijające się w ponowoczesnej działalności artystycznej: „odwrócony mille-naryzm" (wyparcie lęku związanego z przyszłością przez „poczucie końca" - kresu ideologii, sztuki itp.) oraz „estetyczny populizm" (zniesienie różnicy między kulturą „wysoką" i „niską"). Mamy tu do czynienia z filmami, w których przyszłość przedstawiana jest jako coś, co niegdyś nastąpiło, a wydarzenia opowiadane są jako już „dokonane" (Terminator, Gwiezdne wojny), często niewiara w przyszłość połączona jest z uczuciem nostalgii (trzy części Powrotu do przyszłości). Wszystko to prowadzi do odmiennego stosunku wobec historii i czasu, stąd też pseu-dohistoryczny wymiar wyróżniający pono-woczesne opowieści w rodzaju Star Trek, problematyczna natura pamięci i wspomnień z przeszłości (Łowca androidów) czy też schizofreniczne poczucie czasu, które znakomicie uchwycił Terry Gilliam w 12 małpach. Z kolei brak głębi oraz zauroczenie powierzchownością (jako cechy ponowocze-sności) pełnią szczególną rolę w filmach fan-tastycznonaukowych za sprawą podporządkowania narracji „logice efektów specjalnych", przekształcających trójwymiarową rzeczywistość w dwuwymiarowe, elektroniczne simulacrum (Tron, The Last Starfighter, Kosiarz umysłów). Wszechobecność pastiszu -o czym szczegółowo pisał Jameson - widoczna jest nie tylko poprzez podważenie zasady referencyjności czy świadomą stylizację, co czyni Lynch w Diunie, ale i swoistą grę, jaką prowadzą twórcy z widzami (Przygody Buckaroo Banzai, Akcja Mutant). Sob-chack rozwija również słabiej opisane przez Jamesona zjawisko „nowej uczuciowości", cechującej kulturę ponowoczesną, czego przykładów dostarczają produkcje w rodzaju Bliskich spotkań trzeciego stopnia, E.T., Kokonu, Przybysza z gwiazd, a nawet Burzy mózgów, które zarazem uświadamiają nam zmianę, jaka nastąpiła w samym kinie science fiction za sprawą wyrzeczenia się racjonalności i obiektywności naukowo-technicznej, stojących u podstaw gatunku (przynajmniej w założeniach) na rzecz „emocjonalnej transcendencji", mistycyzmu i irracjonalności. Lit. G. Bruno, Miasto zamętu: postmodernizm i „Łowca androidów", przel. J. Niedzielska, „Film na Świecie" 2000, nr 401; S. Bukatman, Terminal Identity: The Virtual Subject in Postmodern Science Fiction, Durham: Duke University Press 1993; F. Jameson, Postmodernizm albo kulturowa logika późnego kapitalizmu, przel. K. Malita, „Pismo Literacko-Artystyczne" 1988, nr 4; V. Sob-chack, Screening Space, New York: Ungar 1987. POTWORY - często występujący motyw w fantastyce naukowej, obecność potwora w filmach wynikała z nawiązań do poetyki horroru, z tą wszak różnicą, że pojawienie się monstrum w SF było zwykle umotywowane raqonalnie: gigantyczne pająki, mrówki, kraby, ośmiornice czy jaszczurki powstawały najczęściej w wyniku działania promieniowania radioaktywnego, bądź też były skutkiem eksperymentów naukowych, jak w Bestii z głębokości 20 000 sążni, Potworze z Czarnej Laguny, One!, To przyszło z głębin morza czy Ataku potwornych krabów. Potwór w filmach science fiction pozbawiony był zazwyczaj cech indywidualnych, zaś źródłem zagrożenia nie była zwierzęca strona natury ludzkiej, ale raczej możliwość „wypadku", błędu naukowego. Mimo że niektórzy krytycy zwracali uwagę na moralną odpowiedzialność człowieka za „sprowadzenie potwora", zrodzonego w wyniku mutacji popromiennej, to jednak filmowa fantastyka w istocie nigdy nie zajmowała się jednostkowymi wykroczeniami przeciw nakazom moralnym. Motyw potwora w filmach science fiction występuje w różnorakich wariantach: 1) ludzie obdarzeni nadprzyrodzonymi zdolnościami (Scanners, Senny obraz), których monstrualność może być skutkiem mutacji lub eksperymentu naukowego (Mucha, Człowiek widmo); 2) istoty pochodzenia zwierzęcego, powstałe w wyniku manipulacji genetycznych (Wyspa doktora Moreau, Opiekunowie); 3) potwory Zemsta potwora (1955) 61 p prehistoryczne (Godzilla, Potwór z Czarnej Laguny); 4) monstra z kosmosu (Obcy, Predator); 5) obcy przybysze w ludzkim ciele (Inwazja porywaczy ciał, Poślubiłam potwora z kosmosu); 6) maszyny, cyborgi, androidy (Terminator, Hardware, American Cyborg); 7) materia bezkształtna (Plazma, Zemsta kosmosu); 8) dzieci (Wioska przeklętych, Dzieci przeklętych, Fabryka nieśmiertelnych); 9) potwory z nieświadomości (Zakazana planeta, Solaris, Zagubieni w kosmosie). Lit.: J. Baxter, The Monsters, (w:) tegoż, Science Fiction in the Cinema, New York: A. S. Barnes 1970; B. Murphy, Monster Movies: They Came From Beneath the Fifties, „Journal of Popular Film and Television" 1972, vol. 1, nr 1, s. 31-44; R Schelde, Androids, Humanoids, and Other Science Fiction Monsters, New York: New York University Press 1993. PREHISTORIA - fantastyczny obraz przeszłości naszej planety, narodzin ludzkości (np. prolog 2001; Odysei kosmicznej); temat ten powraca zarówno w opowieściach rozgrywających się w czasach prehistorycznych (Milion lat przed naszą erą, Walka o ogień), jak i w opowieściach o fantastycznych podróżach w poszukiwaniu zaginionych krain (Zaginiony świat, Wyprawa w przeszłość, Jurassic Park). Motyw prehistorycznych stworzeń pojawia się również w kontekście filmów o potworach, nierzadko przebudzonych za sprawą działalności człowieka (Bestia z głębokości 20 000 sążni, Godzilla, Rodan - ptak śmierci). Lit.: Ch. De Paolo, Human Prehistory in Fiction, Jefferson: McFarland 2002. PRZELUDNIENIE - motyw często występujący w dystopiach, filmach przedstawiających koszmarną wizję świata przyszłości, w którym wyczerpaniu uległy zasoby naturalne, nastąpiło skażenie środowiska, zaś cała ludzkość stłoczyła się w wielkich metropoliach. Do najciekawszych obrazów poruszających problematykę społeczną należą m.in. Zerowy przyrost naturalny (1971), Zielona pożywka (1973) oraz O-bi, o-ba. Koniec cywilizacji (1985), których akcja rozgrywa się w niezbyt odległej przyszłości. Nierzadko temat przeludnienia prowadzi do rozważań politycznych czy socjologicznych. Lit.: W. M. Russell, C. Russell, Big Brother Antichrist: Orwell, Apocalypse, and Overpopulation, (w:) red. G. Slusser, C. Greenland, E. S. Rab- Zielona pożywka (1973) kin, Storm Warnings: Science Fiction Confronts the Future, Carbondale: Southern Illinois University Press 1987, s. 159-171; M. S. Weinkauf, Theme for SF: aesthetics and overpopulation, „Extrapolation" 1972, vol. 13, nr 2, s. 152-164. PRZESTĘPCY - fabuła licznych opowieści fantastycznonaukowych, podobnie jak westernów czy filmów gangsterskich, opiera się na systemie opozycji, spośród których ważną rolę odgrywa przeciwstawienie bohatera i przeciwnika (przestępcy), co widać szczególnie w ekranizacjach popularnych komiksów (Superman, Flash Gordon, Buck Rogers, Batman), których tematem jest walka dobra ze złem. W filmach science fiction możemy wyróżnić szereg charakterystycznych postaci przestępców, występujących zarówno w opowieściach wykorzystujących schemat thrillera policyjnego czy detektywistycznego, jak i odwołujących się do konwencji innych gatunków (np. westernu): 1) mamy przestępców z kosmosu, którzy przybyli na naszą planetę (Superman II, Obcy przybysze, W ukryciu), nierzadko są ścigani przez pozaziemskich policjantów (Mózg z planety Arous); 2) wariant odwrotny, czyli historię ziemskich zbrodniarzy w kosmosie (Odległy ląd, Android); 3) przestępców osadzonych w więzieniach, w których rozgrywa się akcja filmów (Kolonia karna, Obroża, Forteca); 4) opowieść o świecie po katastrofie, rządzonym przez bandytów (Mad Max II, Aftermath, Wysłannik przyszłości); 5) filmy o przestępcach, którzy z konieczności zostali bohaterami (Ałien Intruder). Motyw przestępstwa towarzyszy również opowieściom o szalonych naukowcach czy o ludziach ob- 62 R darzonych nadprzyrodzonymi zdolnościami (telepatia, telekineza). PSYCHOLOGIA w SF - życie wewnętrzne bohaterów opowieści fantastycznonau-kowych oraz ich problemy psychiczne rzadko stawały się podstawowym tematem filmów, mimo że charakterystyczne motywy science fiction, jak wyprawa badawcza czy spotkanie z przedstawicielami obcej cywilizacji, ułatwiały wprowadzenie problematyki psychologicznej, czasem jednak spotykaliśmy się ze znakomitymi przykładami analizy osobowości: Solaris A. Tarkowskiego, Zasada Arki Noego R. Emmericha czy Mój własny wróg W. Petersena. Warto również zwrócić uwagę na szereg filmów opowiadających o zaburzeniach psychicznych wywołanych wpływem techniki na świadomość człowieka (zazwyczaj wiąże się to z eksperymentami naukowymi): Człowiek-terminal, Burza mózgów, Robocop, Aż na koniec świata. Bardzo często tematyka psychologiczna łączy się z socjologiczną, toteż należy wspomnieć przede wszystkim o dystopiach i an-tyutopiach, których bohaterowie przeżywają rozterki duchowe lub cierpią na zaburzenia osobowości: Fahrenheit 451, Mechaniczna pomarańcza, THX 1138, Harrison Bergeron, 1984. Odmienną kategorię stanowią opowieści o światach równoległych, w rodzaju Rzeźni numer pięć, których tematem jest rozpad tożsamości, oraz historie z pogranicza parapsychologii - Scanners, Scanner Cop, Senny obraz - z konieczności poruszające problematykę psychologiczną. Lit.: J. F. Iaccino, Jungian Reflections within the Cinema, Westport: Praeger 1998. RAKIETA, STATEK KOSMICZNY - element ikonograficzny wielu filmów fanta-stycznonaukowych, a zarazem charakterystyczny składnik świata przedstawionego, występuje w opowieściach o cudownym wynalazku, podróżach kosmicznych, wyprawach badawczych i ratunkowych, spa-ce operach. Rakieta jest przede wszystkim ucieleśnieniem zdolności człowieka do pokonywania przeszkód, sugeruje możliwość poznania odległych światów, jest symbolem łączącym to, co znane z tym, co nieznane, a zarazem jest dowodem postępu naukowo-technicznego. Ale statki kosmiczne po siadają także wymiar demoniczny, gdyż w latających talerzach przybywają istoty pozaziemskie, zamierzające dokonać podboju naszej planety. Rakiety odgrywały istotną rolę od początku istnienia kina science fiction - były obecne w Podróży na Księżyc (1902) G. Melićsa, Statku niebiańskim (1917) Madsena czy Kobiecie na Księżycu (1929) F. Langa. Również w filmach z początku lat 50. odnajdziemy fetyszystyczną wręcz fascynację technicznymi szczegółami budowy rakiet, które pełnią w istocie rolę kinowego decorum (Kierunek Księżyc, Rakieta XM, Podbój kosmosu). Statek kosmiczny służy przemieszczaniu się w przestrzeni, ale dla załogi może być zarówno domem (Milcząca ucieczka, Astronauci spod ciemnej gwiazdy), jak i pułapką, gdy ulegnie awarii (2001: Odyseja kosmiczna, Sygnały MMXX) lub zostanie opanowany przez kosmitę (Obcy -ósmy pasażer Nostromo). Mimo że rakiety i statki kosmiczne pełnią zwykle funkcję rekwizytu, pozwalającego na określenie przynależności gatunkowej, powinriiśmy jednak zwrócić uwagę na filmy, w których pojazdy obdarzone swoistą „osobowością", są rozpoznawane przez publiczność kinową, jak „Sokół Millenium" z Gwiezdnych wojen, „Enterprise" z serialu Star Trek, „Discovery" z 2001: Odysei kosmicznej czy „Altair 4" z Zakazanej planety, czasem nawet nazwa statku pojawia się w tytule filmu (Battlestar Galactica, Event Horizon). Lit.: P Lucanio, G. Coville, Smokin' Rockets: The Romance of Technology in American Film, Radio and Television, 1945-1962, Jefferson: McFarland 2002; D. Menville, R. Reginald, Starships and Superheroes, (w.) tychże, Futurevisons: The New Golden Age of the Science Fiction Film, North Hollywood: A Greenbriar Book 1985. RELIGIA w SF - mimo że fantastyka naukowa opiera się ex definitione na podstawach racjonalnych, przedstawiając możliwe skutki rozwoju technicznego, analizując wpływ postępu na osobowość człowieka i kształt społeczeństwa przyszłości, to jednak możemy wskazać na utwory, w których doświadczenie religijne odgrywa zasadniczą rolę, stając się nierzadko podstawowym tematem filmowej opowieści, co widać szczególnie w „spekulacyjnej" odmianie science fiction, wykraczającej poza zja- 63 R Zardoz (1974) wiska empiryczne, próbującej zmierzyć się z problematyką metafizyczną. Obecność odniesień religijnych znajdziemy zarówno w fantastyce grozy (motyw szalonego naukowca znany z Frankensteina), filmach fantasy (zob. bogowie i demony), jak i opowieściach cyberpunkowych (np. motyw mesjasza w Matrix), jednak musimy zwrócić uwagę przede wszystkim na utwory, w których przeżycia religijne czy doznania mistyczne pełnią funkcję pierwszoplanową. W dwóch częściach Odysei kosmicznej mamy do czynienia z teologicznym niemalże traktatem na temat pochodzenia człowieka, doznań mistycznych oraz istoty boskości; w Planecie małp pojawiają się wierzenia religijne, będące swoistym przepracowaniem wątków biblijnych; Zardoz jest opowieścią o religijnym oszustwie, a właściwie iluzji boskości, za którą kryje się człowiek. Z kolei w Diunie spotykamy się zarówno z judeo-chrześcijańskim mitem zbawiciela, Mesjasza mającego wyzwolić naród wybrany, jak i elementami tradycji muzułmańskiej, zaś w Kontakcie mamy do czynienia z religijnym doświadczeniem w duchu new age. Lit.: N. P Hurley, Cinematic Theology of the Future, (w:) tegoż, Theology Through Film, New York: Harper 1970, s. 155-170; A. Kozlovic, From Holy Aliens to Cyborg Saviors: Biblical Subtexts in Four Science Fiction Films, „Journal of Religion and Film" 2001, vol. 5, nr 2; V. Sobchack, Magic, Science and Religion, (w:) tejże, Screening Space, New York: Ungar 1987. ROBOT - istota mechaniczna, automat przeznaczony do wykonywania różnorodnych zadań, będący uosobieniem racjonalnego zachowania i logicznego myślenia, zwykle mamy do czynienia z robotami dwojakiego rodzaju: mechanicznymi urządzeniami, wykonującymi polecenia człowieka, a więc pełniącymi funkcje pomocnicze, oraz istotami obdarzonymi tożsamością i świadomością, zdolnymi do podejmowania samodzielnych decyzji. Słowo „robot" zostało wprowadzone przez Karela Ćapka w sztuce R.U.R. (1921), gdzie pojawiło się w kontekście buntu maszyn, ważną rolę w ewolucji motywu odegrał również zbiór opowiadań Isaaca Asimova Ja, robot (1950), w którym sformułowane zostały tzw. „prawa robotyki" (określające relacje między człowiekiem a maszyną). Stosunek do robotów zmieniał się wraz ze zmianą ogólnego nastawienia wobec nauki i techniki, maszyna postrzegana była jako zagrożenie lub jako wytwór szalonego umysłu naukowca, pragnącego przywłaszczyć sobie boskie prawo stworzenia (mity o Prometeuszu i Golemie). W filmie fantastycznonau-kowym spotykamy się z kilkoma podstawowymi wariantami motywu robota: 1) mamy automaty podobne do ludzi, „uczłowieczone", posiadające własną osobowość, a nawet marzenia (Człowiek przyszłości); 2) pozbawione ludzkich kształtów, służące do wykonywania pewnych czynności (Milcząca ucieczka, Zagubieni w kosmosie), nierzadko jednak podlegające procesowi antro-pomorfizacji (R2D2 i C3PO z Gwiezdnych wojen); 3) roboty - przybysze z kosmosu (Dzień, w którym zatrzymała się Ziemia); 4) mechaniczne potwory (Saturn 3, Hardware). Osobną kategorię tworzą opowieści o dzie- Niewidzialny chłopiec (1957) 64 s ciach i robotach, popularne w latach 50. (Tb-bor Wielki, Niewidzialny chłopiec, Kolos z Nowego Jorku). Na poziomie fabularnym kluczową rolę odgrywają możliwości przedstawienia złożonego stosunku człowieka i maszyny oraz ukazania konsekwencji technologicznego rozwoju (zob. androidy, maszyny, bunt robotów). Lit.: M. Klass, Artificial Alien: Transformations of the Robot in Science Fiction, (w:) Robotics: Future Factories, Future Workers, red. Robert J. Miller, London: Sage 1983, s. 171-179; J. R Telotte, Replications: A Robotic History of Science Fiction, Urbana: University of Illinois 1995; G. K. Wolfe, Icon of Robot, (w:) tegoż, The Known and the Unknown, Kent: The Kent State University Press 1979. ROMANS - wątki romantyczne odgrywają ważną rolę w science fiction, choć zazwyczaj zepchnięte są na drugi plan, gdyż miłość pary bohaterów jest jedynie tłem dla fantastycznych wydarzeń (do wyjątków należy Solaris Soderbergha). Musimy jednak zwrócić uwagę na szereg schematów fabularnych występujących w filmach, a pochodzących z melodramatu: 1) opowieść o rodzącym się uczuciu między człowiekiem a przybyszem z kosmosu (Dzień, w którym zatrzymała się Ziemia, Obca spoza Ziemi, Superman, Przybysz z gwiazd); 2) miłość do cyborga (Cherry 2000, Mężczyzna idealny); 3) związek głównych bohaterów (Kobieta na Księżycu, Rocket Man, Meteor, Potwór z głębokości 10 000 sążni); 4) miłość małżeńska (Tunel, Człowiek na Księżycu, Epidemia, Misja na Marsa); 5) trójkąt miłosny (F.P.l nie odpowiada, Flash Gordon); 6) nieszczęśliwa miłość (Kocham cię, kocham cię); 7) komedia romantyczna (Rok 1980, Interkosmos, Moja macocha jest kosmitką); 8) opowieść o pięknej i bestii (Potwór z Czarnej Laguny, King Kong, Zona astronauty); 9) miłość w czasach zagłady -składnik scenariusza katastroficznego (Pięcioro, Glen i Randa); 10) miłość w czasach prehistorycznych (Miliona lat przed naszą erą). W przeciwieństwie do klasycznych melodramatów, miłość w filmach science fiction nie jest wartością nadrzędną, ale podporządkowaną naczelnemu motywowi fantastycznemu - wyprawie badawczej czy ratunkowej, spotkaniu z obcą cywilizacją lub walce z najeźdźcą z kosmosu. Możemy zauważyć, że bohaterów często łączy wspólne marzenie (np. wspólna podróż kosmiczna), czasem jednak ów nadrzędny cel może być przeszkodą na drodze ku miłości. Lit.: G. Westfahl, „Man Against Man, Brain Against Brain": The Transformation of Melodrama in Science Fiction, (w:) Melodrama, red. J. Redmond, Cambridge: Cambridge University Press 1992, s. 193-211. SEKS w SF - mimo że sfera zachowań seksualnych została stłumiona w większości dziel science fiction, możemy wskazać na filmy, w których tematyka erotyczna odgrywa istotną rolę na poziomie fabularnym tekstu, o czym przekonujemy się oglądając Inwazję porywaczy ciał, O człowieku, który malał, Diabelskie nasienie czy Zony ze Stepford. W filmach fantastycznonaukowych mamy nierzadko do czynienia z problemem kobiecej seksualności, będącej zagrożeniem dla porządku społecznego (Zakazana planeta, Atak kobiety o 50 stopach wzrostu), bądź przyczyną najazdu z kosmosu (Tajemniczy przybysze, Mars potrzebuje kobiet). Zazwyczaj jednak seksualność sprowadzona jest do funkcji czysto biologicznych, wiąże się bowiem z potrzebą przedłużenia gatunku, stąd liczne filmy opowiadające o istotach pozaziemskich związanych z mieszkankami naszej planety (Poślubiłam potwora z kosmosu), zazwyczaj w celach reprodukcyjnych (Zona astronauty). Warto również zwrócić uwagę na wariant odwrotny, gdy istota z kosmosu przybiera kobiecą postać i pojawia się na Ziemi w celu znalezienia właściwego partnera (Gatunek). Ukryte napięcie seksualne towarzyszy zarówno opowieściom o spotkaniu z przedstawicielami obcej cywilizacji (Dzień, w którym zatrzymała się Ziemia, Najeźdźcy z Marsa), jak i filmom z potworami, gdzie Pamela Anderson w filmie Żyleta (1996) 65 s kobieta odgrywa rolę przedmiotu pożądania (Potwór z Czarnej Laguny). Ze specyficznym podejściem do problematyki seksualnej spotykamy się w twórczości Davida Cro-nenberga, gdzie występują wynaturzenia i perwersje, zarówno na poziomie jawnym, jak i ukrytym tekstu filmowego (Dreszcze, Potomstwo, Wścieklizna, Videodrome, Nagi lunch, Crash, eXistenZ). Ważną rolę w dyskursie na temat seksualności w science fiction odgrywają filmy z kobiecymi bohaterkami: Inseminoid, Liquid Sky, Obcy, Tank Girl, Żyleta. Lit.: B. George, Eroticism in the Fantasy Cinema, Pittsburgh: Imagine, Inc. 1984; V. Sobchack, The Virginity of Astronauts: Sex and the Science Fiction Film, (w:) Alien Zone, red. A. Kuhn, London: Verso 1990; D. Palumbo, Loving That Machine; or, The Mechanical Egg: Sexual Mechanisms and Metaphors in Science Fiction Films, (w:) The Mechanical God, red. T P Dunn, Westport: Greenwood Press 1982, s. 117-128. SERIALE TELEWIZYJNE - narodzinom współczesnego kina science fiction towarzyszyło pojawienie się telewizji; od samego początku znaczącą popularnością cieszyły się seriale fantastycznonaukowe, począwszy od pierwszych odcinków Kapitana Video (1949), emitowanych jeszcze na żywo, przez opowieści o superbohaterach (Buck Rogers, 1950-51, Space Patrol, 1950-55, Superman, 1953-57, Captain Midnight, 1954-56), po sześcioodcin-kową Zemstę kosmosu (1953), która doczekała się znakomitej wersji filmowej. Większość produkcji telewizyjnych z lat 50. przeznaczona była dla młodzieżowej widowni, do wyjątków należał serial Out of this World (1952). Prawdziwy przełom w dziejach fantastyki na małym ekranie przyniosły dopiero seriale zrealizowane w latach 60.: Doktor Who (1963-89), Star Trek (1966-69) oraz Out of the Unknown (1965-71). W ostatnim przypadku mieliśmy do czynienia z adaptacjami opowiadań najwybitniejszych pisarzy science fiction: Isaaca Asimova, Jamesa Bal-larda, Clifforda Simaka i in. Do najważniejszych twórców telewizyjnych pracujących w latach 60. i 70. należeli: Irwin Allen (Zagubieni w kosmosie, 1965-68; Time Tunnel, 1966-67), Gerry Anderson (Thunderbirds 1965-66; UFO, 1970-72; Kosmos 1999, 1975-77), Gene Roddenberry (Star Trek) czy Rod Serling (Strefa mroku, 1959-64). Osobną kategorię tworzą seriale nakręcone na podstawie filmów fabularnych: Wyprawa na dno morza (1964-68), Planeta małp (1974), Ucieczka Logana (1977), Dzień tryfidów (1981), Przybysz z gwiazd (1986), Obcy przybysze (1989), Nieśmiertelny (1992), Robocop (1994). W połowie lat 70. nastąpiło odrodzenie popularności filmów o superbohaterach, wówczas powstały też seriale na podstawie komiksów: Wonder Woman (1974-79), The Bionic Woman (1976-78), The Incredible Hulk (1977-82) i in. Na szczególną uwagę zasługują produkcje z lat 80. i 90., z powodzeniem rywalizujące z filmami fabularnymi: Kroniki marsjańskie (1980) Michaela Andersona wg Raya Bradbury'ego, V (1983) Kennetha Johnsona, Max Headroom (1987-88) Petera Wagga, Star Trek: Next Generation (1987-95) Gene'a Roddenberry, Babylon 5 (1993-96) J. Michaela Straczynskiego, Z archiwum X (1993-2002) Chrisa Cartera, Ziemia 2 (1994), TekWar (1996) Williama Shatnera. Lit.: R. Fulton, The Encyclopedia of TV Science Fiction, London: Boxtree 1997. SKAŻENIE - temat zanieczyszczenia środowiska oraz skażenia promieniotwórczego odnajdziemy w wielu filmach ukazujących koszmarną wizję świata przyszłości po katastrofie nuklearnej lub po wybuchu groźnej epidemii. Popularność owego motywu fabularnego wynika głównie z obaw przed skutkami obecnego rozwoju naukowo-technicznego, jest także odzwierciedleniem lęku przed możliwością wybuchu wojny atomowej. W filmach fantastycznonauko-wych temat skażenia pojawił się w latach 50., za sprawą szeregu obrazów przedstawiających konsekwencje eksperymentów z energią jądrową, w wyniku których wystąpiły zmiany genetyczne, zarówno w organizmach zwierzęcych, jak i ludzkich, o czym przekonujemy się oglądając O człowieku, który malał, Atak kobiety o 50 stopach wzrostu, One!, Fabrykę nieśmiertelnych, a przede wszystkim serię japońskich filmów o potworach przebudzonych do życia pod wpływem promieniowania radioaktywnego. Z odmiennym podejściem do problemu skażenia środowiska spotkamy się w filmach z początku lat 70., ostrzegających przed groźbą kata 66 s strofy ekologicznej: w Ani źdźbła trawy mamy opowieść o świecie skazanym na zagładę z powodu zanieczyszczeń chemicznych, w Zielonej pożywce pojawia się temat przeludnienia, zaś z Milczącej ucieczki dowiadujemy się, że na naszej planecie wymarły lasy, zwierzęta, zniknęły strefy klimatyczne, nie istnieje naturalna żywność. Możemy również zwrócić uwagę na motyw skażenia biologicznego, którego przyczyną jest zwykle pojawienie się groźnego wirusa lub bakterii, co występuje zarówno w klasycznych opowieściach science fiction (Andromeda niesie śmierć, Mutant), jak i filmach katastroficznych w rodzaju Epidemii. Lit.: Ch. W. Podeschi, The Nature of Future Myths: Environmental Discourse in Science Fiction Film, 1950-1999, „Sociological Spectrum" 2002, vol. 22, nr 3, s. 251-297. SOBOWTÓR - klasyczny motyw fantastyki grozy, szczególnie obecny w niemieckiej literaturze romantycznej (Diable eliksiry E. T. A. Hoffmanna), często wskazujący na mroczną stronę osobowości bohatera, jego alter ego (Portret Doriana Graya, Doktor Jekyll i Mr Hyde). W fantastyce naukowej obecność istot podobnych do siebie pod względem fizycznym (czasami również psychicznym) nie jest jednak wynikiem działania sił demonicznych, ale ma racjonalne uzasadnienie - może być konsekwencją eksperymentów medycznych (zob. klonowanie), których celem było stworzenie sztucznego organizmu (Mężczyzna idealny) lub powołanie do życia istoty bliźniaczo podobnej, która zajęłaby miejsce bohatera (Metropolis, Szósty dzień, Impostor). Lit.: N. Easterbrook, Dianoia/Paranoia: Dick's Double „Imposter", (w:) Philip K. Dick: Contemporary Critical Interpretations, red. S. J. Umland, Westport: Greenwood Press 1995, s. 19-42; L. G. Heldreth, Variations on the Double Motif in Ventriloquist Films, „Journal of the Fantastic in the Arts" 1991, vol. 3, nr 2, s. 81-94. SOCJOLOGIA w SF - socjologia, czyli nauka o społeczeństwie, zajmująca się historycznym rozwojem społeczności ludzkich, odgrywa istotną rolę w odmianie fantastyki naukowej, której tematem są optymistyczne (utopia) lub pesymistyczne wizje przyszłości (antyutopia, dystopia). Zwykle związane jest to z hipotetycznym wyobra żeniem idealnego ładu (Rok 1980, Rok 2000) lub jego negatywnym obrazem (Nowy wspaniały świat, 1984, Harrison Bergeron, My) oraz konsekwencjami obecnego rozwoju technicznego (Zielona pożywka, Ucieczka Logana, Ani źdźbła trawy). W dystopiach i antyuto-piach przedstawiany jest obraz społeczeństwa zamkniętego, rządzonego totalitarnie, w którym jednostka pozbawiona została wszelkich praw, a poczynania władz prowadzą do unifikacji oraz dehumanizacji człowieka. W ten sposób powstał wizerunek społeczeństwa zniewolonego, w którym podstawową cnotą jest bierność i posłuszeństwo (Opowieść podręcznej). W socjologicznej odmianie science fiction ważną rolę odgrywa obraz życia w wielkim mieście (Metro-polis, Łowca androidów), gdzie panują wyobcowanie, automatyzacja i brak prawdziwych kontaktów międzyludzkich. Lit.: B. M. Sableford, Sociology of Science Fiction, San Bernardino: Borgo Press 1988; Y. Chevrier, Blade Runner; or, The Sociology of Anticipation, „Science Fiction Studies" 1984, vol. 11, nr 1, s. 50-60. SPACE OPERA - ang. termin, wprowadzony na gruncie literatury science fiction przez Wilsona Tuckera w 1941, wskazujący na pewną odmianę fantastyki naukowej, w której zasadniczą rolę odgrywają podróże międzygwiezdne, wojny w kosmosie, wielkie imperia galaktyczne. W kinie amerykańskim nurt ten pojawił się stosunkowo późno, bo pod koniec lat 70., wraz z kinem nowej przygody - Gwiezdne wojny George'a Lucasa, Star Trek Roberta Wise'a, Battlestar Galáctica Richarda A. Colli, Imperium kontratakuje Irvina Kershnera, Diuna Davida Lyn-cha, Żołnierze kosmosu Paula Verhoevena Podstawowe elementy konwencji space ope- Gudezdne wojny: Epizod 2 - Atak klonów (2002) 67 ry można znaleźć w niektórych utworach z lat 50. i 60. (Królowa kosmosu, Ikaria XB-1, Mgławica Andromedy). Fabuły filmowych spa-ce oper nie różnią się jednak znacząco od reszty produkcji science fiction, toteż trudno mówić o odrębnym nurcie czy podga-tunku, gdyż szybka akcja, efekty specjalne, jednowymiarowość postaci, brak prawdopodobieństwa oraz podstaw naukowych wyróżniają wiele produkcji reprezentatywnych dla całego gatunku. Lit.: R J. Heck, Trends and Genres in Science Fiction: From Space Opera to Steampunk, (w:) Science Fiction Writer's Market Place and Source Book, red. D. G. Thompkins, Cincinnati: Writer's Digest Books 1994, s. 2-12; G. Westfahl, Beyond Logie and Literacy: The Strange Case of Space Opera, „Extrapolation" 1994, vol. 35, nr 3, s. 176-185. SUPERBOHATEROWIE - istoty „pólbo-skie", wyróżniające się szczególnymi, niemal magicznymi właściwościami, nadludzką siłą, wytrzymałością, zdolnościami telepatycznymi i telekinetycznymi. Często superbohaterowie pochodzą z innego świata (Superman), ale mogą powstać w wyniku mutacji genetycznej (X-Men, Spider-Man), eksperymentu naukowego (X - człowiek, który widział więcej, Scanners, Scanner Cop), a nawet przypadkowego zbiegu okoliczności (Człowiek ciemności). Wyobrażenia o nadczłowieku mają swe źródła mitologiczne, a nawet religijne, istoty te ucieleśniały wyższy stopień rozwoju człowieka, ale równocześnie były też zagrożeniem dla rodzaju ludzkiego. Postaci te pojawiły się w połowie lat 30., na fali popularności komiksów, przenoszonych wówczas na duży ekran: Flash Gordon, Buck Rogers, Captain Marvel, Captain America. W latach 60. i 70. z niezwykłymi bohaterami spotykaliśmy się przede wszystkim w serialach telewizyjnych: Batman, The Bionic Woman, The Incredible Hulk, Wonder Woman itd. W ostatnim trzydziestoleciu można zauważyć wzrost zainteresowania postaciami o nadludzkich zdolnościach, bezwzględnie walczących ze złem, o czym świadczą filmy Richarda Donnera (Superman), Tima Burtona (Batman i Powrót Batmana), Jeanno-ta Szwarca (Supergirl), Russella Mulcahy'a (Cień), Alexa Proyasa (Kruk), Danny'ego Cannona (Sędzia Dredd) czy Sama Raimie-go (Spider-Man). A.I. Sztuczna inteligencja (2001) Lit.: D. Menville, R. Reginald, Starships and Superheroes, (w:) tychże, Futurevisons: The New Golden Age of the Science Fiction Film, North Hollywood: A Greenbriar Book 1985. SZTUCZNA INTELIGENCJA - istota mechaniczna, komputer obdarzony świadomością, posiadający osobowość, nierzadko również wolną wolę, działający niezależnie od człowieka. Temat sztucznej inteligencji pojawił się w fantastyce naukowej na początku lat 70. (Projekt Forbina, Diabelskie nasienie), towarzysząc zwykle motywowi buntu maszyn, ważną rolę odgrywa przede wszystkim w cyberpunkowej odmianie science fiction (szczególnie w twórczości Williama Gibsona). W ostatnich latach powstało kilka filmów wykorzystujących schemat opowieści o inteligentnych maszynach (Łowca androidów, Człowiek przyszłości, A.I. Sztuczna inteligencja), programach komputerowych (Zabójcza perfekcja, Resident Evil) oraz istotach zamieszkujących cyberprzestrzeń (Duch w pancerzu. Kosiarz umysłów). Lit.: R. J. Sawyer, Sztuczna inteligencja. Science Fiction i Matrix, (w:) Wybierz czerwoną pigułkę. Nauka, filozofia i religia w Matrix, red. G. Yef-feth, Gliwice: Helion 2003, s. 53-66; R S. Warrick, Artificial Intelligence: Wild Imaginary Worlds, Wilder Realities, (w:) Hard Science Fiction, red. G. Slusser, E. S. Rabkin, Carbondale: Southern Illinois University Press 1986, s. 152-163. ŚWIAT RÓWNOLEGŁY - motyw fabularny często występujący w literackiej i filmowej fantastyce (zarówno w science fiction, jak i fantasy), związany ze specyficzną konstrukcją świata przedstawionego, akcja tego typu utworów rozgrywa się zwykle w święcie podobnym do naszego, a zarazem w istot 68 T ny sposób różniącym się od niego. Opowieść o światach równoległych opiera się na hipotezie istnienia wielu wymiarów, różnych czasoprzestrzeni, które przylegają do siebie, ale się nie przenikają - w obu światach żyją zwykle istoty podobne do siebie, poruszają się jednak w innych continuach. W literaturze science fiction motyw ten pojawił się przede wszystkim w twórczości Philipa K. Dicka, ale również w utworach Boba Sha-wa, Freda Hoyle'a czy Roberta Silverber-ga. Do najciekawszych przykładów filmowych należą m.in. Po drugiej stronie Słońca - opowieść o wyprawie, której celem było odkrycie nowej planety, krążącej po orbicie podobnej do ziemskiej, oraz Częstotliwość - historia ojca i syna, a zarazem opowieść o możliwości komunikacji między różnymi wymiarami. Nierzadko motyw światów równoległych wykorzystywany bywa w celu przedstawienia historii alternatywnej (Vaterland - Tajemnica Trzeciej Rzeszy), występuje też w fantastyce baśniowej (Nie kończąca się opowieść). Lit.: M. Kaku, Hyperspace: A Scientific Odyssey Through Parallel Universes, Time Warps, and the Tenth Dimension New York: Oxford University Press, 1994; J. D. Miller, Parallel Universes: Fantasy or Science Fiction?, (w:) Intersections: Fantasy and Science Fiction, red. G. Slusser, Carbondale: Southern Illinois University Press 1987 s. 19-25. TECHNOTHRILLER - odmiana thrillera (ang. dreszczowiec), odwołująca się do schematów klasycznego kina sensacyjnego, akcja technothrillera rozgrywa się współcześnie lub w niedalekiej przyszłości, w wielkomiejskiej dżungli, tematem jest zazwyczaj wpływ techniki na człowieka oraz stosunki międzyludzkie, a bohaterowie muszą zmagać się z międzynarodowymi spiskami, wielonarodowymi korporacjami oraz tajemniczymi instytucjami. Technothriller przedstawia wizję świata jako urzeczywistnionego koszmaru, w którym podstawowym źródłem zagrożenia jest wszechobecna technologia, określająca ludzkie postawy i działania. Spośród wielu filmów tego rodzaju warto zwrócić uwagę na: Tron Stevena Lis-bergera, Błękitny Grom Johna Badhama, System Irwina Winklera, Mission: Impossible Briana De Palmy oraz Dziwne dni Kathryn Bigelow. Lit.: W. F. Ryan, The Genesis of the Techno-Thriller, „Virginia Quarterly Review" 1993, vol. 69, nr 1, s. 24-40. THRILLER (ang. dreszczowiec) - kategoria opisowa, pozwalająca na uchwycenie zjawisk z pogranicza różnych gatunków: filmu kryminalnego, sensacyjnego, przygodowego, horroru, a nawet science fiction; thriller pozbawiony jest charakterystycznych schematów narracyjnych, specyficznej ikonografii, nie posiada określonego typu bohaterów, jest raczej wynikiem przyjęcia pewnych założeń dramaturgicznych, sposobem przedstawiania wydarzeń fabularnych, bądź też pochodną stylu. Cechą filmów należących do tej kategorii jest oddziaływanie na widzów na poziomie emocjonalnym, wywołanie uczucia napięcia. Na płaszczyźnie fabularnej zasadniczą rolę odgrywa konflikt moralny, zderzenie dobra i zła (pojawia się bohater - zwyczajny człowiek, najczęściej wyrwany ze swego środowiska, codziennego życia, pozbawiony pomocy, który samotnie musi przeciwstawić się siłom chaosu, odnaleźć mordercę, ujawnić spisek, pokonać wroga). Źródeł filmowego thrillera poszukuje się w powieściach gotyckich, opowiadaniach Edgara Allana Poego i Arthura Conan Doyle'a, kinowych serialach Louisa Feuillade'a. Można wyróżnić kilka podstawowych odmian thrillera: t. policyjny (Brudny Harry, Siedem), t. szpiegowski (Północ, północny zachód, cykl filmów o Bondzie), t. katastroficzny (Chiński syndrom), t. futurystyczny (Łowca androidów, Robocop, Ucieczka z Nowego Jorku), t. terrorystyczny (Szklana pułapka, Speed, Liberator), t. erotyczny (Nagi instynkt, Fatalne zauroczenie, Oczy szeroko zamknięte), psychothriller (Psychoza, Mój brat Kain), technothriller (Gry wojenne, Dziwne dni). Filmy tego rodzaju polegają zazwyczaj na tworzeniu atmosfery tajemniczości i niepewności, jednak przyczyna strachu jest często nieokreślona, zaś źródłem napięcia jest oczekiwanie na to, co nieuchronne (np. wybuch bomby). Thriller jest „gatunkiem" pogranicznym, usytuowany między romansem (w rozumieniu North-ropa Frye'a) a opowieścią realistyczną, rozgrywającą się w świecie rzeczywistym, w jakim żyją bohaterowie przypominający nas 69 u samych, pozbawieni nadnaturalnych właściwości, zmuszeni jedynie przez niezwykłe okoliczności do podjęcia działania. Punktem wyjścia jest zwykle naruszenie stanu równowagi, nieoczekiwane pojawienie się zagrożenia w świecie, który z pozoru wydawał się być przyjazny i uporządkowany, a okazał się niebezpieczny. Lit.: R. Syska, Thriller jako gatunek, (w:) Wokół kina gatunków, red. K. Loska, Kraków: Rabid 2001. THRILLER FUTURYSTYCZNY - odmiana thrillera (ang. dreszczowiec), łącząca poetykę kina sensacyjnego i science fiction, wykorzystująca zarówno charakterystyczne elementy składowe thrillera (obecność suspensu, atmosfery niepewności i zagrożenia, wyraźnej opozycji dobra i zła), jak i konwencje filmu fantastycznonaukowego (akcją osadzona jest w przyszłości, charakterystyczna ikonografia). Nierzadko mamy do czynienia ze schematem dystopii, ze względu na koszmarną wizję świata przyszłości przedstawianą w tych filmach - obraz społeczeństwa podporządkowanego nowoczesnej technologii, rządzonego przez maszyny, w którym jednostka musi stawić czoło systemowi. Thriller futurystyczny powstał na początku lat 80., wraz z pojawieniem się nowej formuły kina akcji, proponowanej przez Jamesa Camerona, Johna McTierna-na czy Paula Verhoevena, choć wśród prekursorów wymienia się również Ridleya Scotta (Łowca androidów) i Johna Carpente-ra (Ucieczka z Nowego Jorku). Spośród charakterystycznych utworów należących do tego nurtu warto wspomnieć o filmach z udziałem Arnolda Schwarzeneggera (Uciekinier, Terminator i Terminator 2 - Ostateczna rozgrywka, Pamięć absolutna, Szósty dzień) oraz Jeana-Claude'a Van Damme'a (Strażnik czasu, Universal Soldier). Elementy fanta-stycznonaukowe podporządkowane są zazwyczaj dramatycznej, pełnej napięcia akcji, zaś umieszczenie wydarzeń fabularnych w przyszłości oraz futurystyczna technologia służą jako pretekst pozwalający na wprowadzenie określonej formuły gatunkowej. UFO (ang. Unidentified Flying Object - Niezidentyfikowany Obiekt Latający) - tajemnicze obiekty pozaziemskiego pochodzenia, niewyjaśnione zjawiska zaobserwowane na Latające talerze (1956) niebie, najczęściej utożsamiane z latającymi talerzami, będącymi świadectwem obecności obcych przybyszów. Motyw często występujący w filmach science fiction przedstawiających inwazję z kosmosu (latające talerze służą jako podstawowy środek transportu dla istot z innych planet) - Wojna światów, Najeźdźcy z Marsa, Latające talerze, Dzień niepodległości, Marsjanie atakują - lub spotkanie z przedstawicielami obcych cywilizacji: Dzień, w którym zatrzymała się Ziemia, Bliskie spotkania trzeciego stopnia. Na szczególną uwagę zasługują filmy opowiadające o spisku rządowym, którego celem jest ukrycie informacji na temat lądowania przybyszów z kosmosu (Faceci w czarnych kapeluszach), zazwyczaj punktem odniesienia są wydarzenia, jakie rozegrały się w 1947 roku w Roswell, do których odwołują się zarówno bohaterowie serialu Z archiwum X (1993-2002), jak i filmu Jere-my'ego Paula Kagana Roswell, nakręconego na podstawie pseudodokumentalnej książki Kevina D. Randle'a i Donalda R. Schmitta. W latach 1970-73 telewizja amerykańska nadawała serial Gerry'ego Andersona zatytułowany UFO. Lit.: P Meehan, Saucer Movies, Lanham: Scare-crow Press 1998; B. Rux, Hollywood vs. Aliens: The Motion Picture ¡ndustry's Participation in UFO Disinformation, New York: Frog Ltd. 1997. UTOPIA (gr. ou - nie i topos - miejsce) -określenie pochodzi od tytułu głośnego dzieła Thomasa More'a (1516), ukazującego idealny obraz społeczeństwa. Utwory należące do powyższej kategorii przedstawiają projekt ustroju politycznego opartego na równości i sprawiedliwości, akcja fa 70 w bularna rozgrywa się zwykle w nieistniejącej lub zaginionej krainie (np. Atlantyda), której mieszkańcom udało się wcielić wżycie postulowane ideały. Możemy przyjąć za Janem Trzynadlowskim, że w utopii autor „konfrontuje rzeczywisty obraz świata z ima-ginowanym, który prezentuje wartości pożądane, nie mieszczące się w realiach współczesnych". Wizja przyszłości jest więc odpowiedzią na niedoskonałość świata teraźniejszego, stąd pomysł zaprowadzenia ładu, urzeczywistnienia określonego systemu wartości społecznych. Widzimy więc, że utopia jest gatunkiem dydaktycznym, usytuowanym w pewnej tradycji filozoficznej, od samego początku związanym wszelako z konwencjami literatury fantastycznej (choć punktem odniesienia dla autorów jest zawsze sytuacja teraźniejsza). Na gruncie filmu science fiction spotykamy się z nielicznymi próbami realizacji utopii pozytywnej, znacznie częściej mamy do czynienia ze stanowiskiem krytycznym, nie przedstawiającym idealnego programu naprawy rzeczywistości (zob. dystopia), bądź też z postawą będącą wyrazem obawy przed negatywnymi konsekwencjami utopijnych projektów (zob. an-tyutopia). Możemy jednak zwrócić uwagę na filmy przedwojenne, wpisujące się w nurt utopijny: Aelita Jakowa Protazanowa, Rok 1980 Davida Butlera, Rok 2000 Williama Camerona Menziesa. Lit.: J. Baxter, Utopischefilme, (w:) tegoż, Science Fiction in the Cinema, New York: A. S. Barnes 1970; No Place Else: Exploration in Utopian and Dystopian Fiction, red. E. Rabkin, M. H. Greenberg, Carbondale: Southern Illinois University Press 1983; J. Trzynadlowski, Próba poetyki science fiction, (w:) Z teorii i historii literatury, red. K. Budzyk, Wroclaw 1963. WEHIKUŁ CZASU - fantastyczny środek transportu, pozwalający na poruszanie się w czasie, określenie pochodzi od Herberta George'a Wellsa, który w 1895 opublikował książkę pod tym właśnie tytułem. Motyw wehikułu czasu powracał w kinie wielokrotnie, począwszy od ekranizacji powieści Wellsa (1960, reż. George Pal), przez trzy części Powrotu do przyszłości (1985, 1989, 1990, reż. R. Zemeckis), gdzie również mieliśmy do czynienia z postacią naukowca, marzącego o zbudowaniu urządzenia do podró żowania w czasie, po filmy, w których wehikuł odgrywa jedynie rolę rekwizytu (Strażnik czasu, Szalona wyprawa Billa i Teda). Lit.: B. Bergonzi, Time Machine: An Ironic Myth, „Critical Quarterly" 1960, nr 2, s. 293-305; P J. Nahin, Time Machines: Time Travel in Physics, Metaphysics, and Science Fiction, Woodbury: American Institute of Physics 1999. WIRTUALNA RZECZYWISTOŚĆ - cyberprzestrzeń, komputerowa symulacja świata, dostarczająca wrażeń wzrokowych, słuchowych i dotykowych, nowa technologia pozwalająca na stworzenie sztucznego świata. Michale Benedict pisał, że „cyberprzestrzeń może być rozumiana jako przedłużenie naszych dotychczasowych zdolności i potrzeb, jako fikcyjny świat, w którym pragnęlibyśmy zamieszkać, czując się w nim silniejsi i mądrzejsi". Mówiąc o rzeczywistości wirtualnej musimy rozróżnić dwa jej wymiary - techniczny i psychologiczny -w pierwszym przypadku chodzi o zestaw urządzeń i programów pozwalających na kreację sztucznego świata, w drugim zaś o szereg doznań wyróżniających przebywanie w wirtualnej rzeczywistości (świat cyberprzestrzeni umożliwia bowiem iluzoryczne panowanie nad otoczeniem i własnym ciałem). Rzeczywistość wirtualna może być również rozumiana jako realizacja McLuha-nowskiego projektu elektronicznej „przestrzeni akustycznej", wyróżniającej się tak-tylnością, współdziałaniem wszystkich zmysłów, a tym samym wymagającej od nas pełnego zaangażowania i uczestnictwa. „Wchodząc" w cyberprzestrzeń nasze ciało styka się z otoczeniem, jest całkowicie w nim zanurzone, dlatego też człowiek od- Kosiarz umysłów (1992) ST⁻FlńAńNG FI*” .w •lLING 71 w zyskuje tu zdolność całościowego postrzegania zjawisk. „Wirtualna «rzeczywistość» -pisał Derrick de Kerckhove - jest tym, co można dotknąć i poczuć, a także zobaczyć i usłyszeć za pomocą prawdziwych zmysłów, a nie za pośrednictwem oka i ucha umysłu. Do naszego myślenia możemy teraz dodać rękę umysłu. Rzeczywiście penetrowanie ekranu za pomocą «rękawicy danych» (ang. data glove) zmienia naszą rękę w techniczną metaforę, sprawiając, że możemy dotknąć rzeczy, które dotąd były tylko widoczne. Możemy więc poczuć zawartość naszego umysłu". Rzeczywistość wirtualna pozwala również na stworzenie nowego typu społeczności sieciowej, a także na powstanie czegoś w rodzaju „grupowej świadomości". Może więc dojść do sytuacji, w której nasza indywidualna świadomość zostanie przeniesiona na zewnątrz umysłu, że cały świat zewnętrzny stanie się przedłużeniem ośrodkowego układu nerwowego. Matryca cyberprzestrzeni przekształca także samą naturę percepcji, pozwalając na ucieleśnienie pomysłu McLuhana, zgodnie z którym postrzeganie rzeczywistości nie byłoby ograniczone do spoglądania z jednego, ściśle określonego punktu widzenia, ale zostałoby otwarte na możliwości oglądu z wielu punktów widzenia równocześnie. Motyw rzeczywistości wirtualnej pojawił się w filmach science fiction lat 80. i 90., należących do cyberpunkowej odmiany fantastyki, m.in.: Tron, dwie części Kosiarza umysłów, johnny Mnemonic, Zabójcza perfekcja, Trzynaste piętro, eXistenZ, Matrix. Lit.: Cyberspace: First Steps, red. M. Benedict, Cambridge: MIT Press 1991; M. Heim, The Design of Virtual Reality, (w:) Cyberspace/Cyberbodies/ Cyberpunk: Cultures of Technological Embodiment, red. M. Featherstone, R. Burrows, London: Sage Publications 1995, s. 65-78; D. de Kerckhove, Powloką kultury, przel. W. Sikorski, P Nowakowski, Warszawa: Mikom 1996; R Sitarski, Rozmowa z cyfrowym cieniem. Model komunikacyjny rzeczywistości wirtualnej, Kraków: Rabid 2002. WOJNA W KOSMOSIE - charakterystyczny motyw fabularny, spotykany przede wszystkim w space operach, odmianie fantastyki naukowej opowiadającej o wielkich imperiach i międzygwiezdnych podróżach: Gwiezdne wojny, Imperium kontratakuje, Powrót jedi, Bitwa wśród gwiazd, Flash Gordon, Bat- Zakazana planeta (1956) tlestar Galáctica, Star Trek, Żołnierze kosmosu. Wspomniane filmy wyróżniają się charakterystyczną ikonografią (futurystyczne uzbrojenie, statki kosmiczne podróżujące z prędkością nadświetlną), dynamiczną akcją, brakiem odniesień do naukowego paradygmatu SF, schematem narracyjnym powstałym w wyniku nawiązań do konwencji fantastyki przygodowej, filmu wojennego i westernu. Lit.: H. B. Franklin, War Stars: The Superweapon and the American Imagination, New York: Oxford University Press 1988. WIĘZIENIE PRZYSZŁOŚCI - charakterystyczny motyw filmu fantastycznonaukowe-go, występujący w odmianie thrillera futurystycznego, którego miejscem akcji jest więzienie - zazwyczaj bohaterem jest człowiek niesłusznie skazany, zmuszony do bezwzględnej walki o przetrwanie (Kolonia karna, Forteca), przestępca wydany przez wspólników (Obroża) lub przypadkowy „gość" (Obcy 3). Fantastycznonaukowa ikonografia stanowi zwykle tło sensacyjnych wydarzeń, jako że wspomniane obrazy sięgają do wzorców kina akcji oraz klasycznego thrillera więziennego, w którym mamy do czynienia z określonym schematem fabularnym (wyraźne przeciwstawienie dobra i zła, motyw labiryntu, zjawisko odcięcia od świata, bohaterem jest ofiara, przygotowująca się do ucieczki) oraz stylem wizualnym. WYMIARY - pojęcie przejęte z nauk matematycznych, zwykle pojawia się w kontekście opowieści o światach równoległych oraz podróżach w czasie (Poślizg w czasie), 72 w Kosmiczni kowboje (2000) wynika z przyjęcia fantastycznej hipotezy, wywiedzionej z teorii względności, zgodnie z którą rzeczywistość jest wielowymiarowa, w związku z czym może istnieć możliwość zaburzenia czasoprzestrzennego continuum. Pomysł ten wielokrotnie był wykorzystywany przez twórców science fiction. Na szczególną uwagę zasługują zarówno komediowe Przygody Buckaroo Banzai czy Szalona wyprawa Billa i Teda, jak i „poważne" fan-tastycznonaukowe fabuły w rodzaju Po drugiej stronie Słońca i Ukrytego wymiaru. Motyw wielowymiarowej czasoprzestrzeni pojawia się czasami jako uzasadnienie możliwości podróżowania z prędkością nadświetlną {Zagubieni w kosmosie). Lit.: M. Kaku, Hyperspace: A Scientific Odyssey Through Parallel Universes, Time Warps, and the Tenth Dimension, New York: Oxford University Press 1994; D. Menville, R. Reginald, Dreams and Dimensions, (w:) tychże, Futurevisons: The New Golden Age of the Science Fiction Film, North Hollywood: A Greenbriar Book 1985. WYPRAWA BADAWCZA - klasyczny temat literackiej i filmowej fantastyki naukowej, podstawowy wariant fantastycznej podróży, czyli opowieści o poszukiwaniu nieznanych światów. Motyw wyprawy badawczej występował od początku istnienia filmu science fiction {Podróż na Księżyc czy Zdobycie bieguna Georges'a Meliesa). W latach 20. wiązał się z optymistycznym spojrzeniem na możliwości rozwojowe człowieka {Aeli-ta, Kobieta na Księżycu), zaś w okresie powojennym z nadzieją na podbój przestrzeni kosmicznej. Kierunek Księżyc byl utrzymaną w paradokumentalnej poetyce opowieścią o przygotowaniach do pierwszej podróży w kosmos, jednak fascynacja technicznymi szczegółami wpłynęła niekorzystnie na warstwę fabularną, niezbyt pomysłową, ubogą w dramatyczne zwroty, pozbawioną wiarygodnych postaci. W odmiennym stylu utrzymana była Rakieta XM, gdzie drobia-zgowość opisu szła w parze z sensacyjną akcją. Z podobnym podejściem spotkaliśmy się w innych filmach przedstawiających losy wyprawy w kosmos {Podbój kosmosu, Mgławica Andromedy, Pierwsi ludzie na Księżycu, Lot na Marsa, Milcząca gwiazda, Czerwona planeta). Warto również zwrócić uwagę na odmienne warianty wyprawy badawczej, której uczestnicy mogą brać udział w poszukiwaniach zaginionych gatunków zwierząt {Zaginiony świat, Potwór z Czarnej Laguny) lub badać podmorskie głębiny (20 tysięcy mil podmorskiej żeglugi, Otchłań, Piekielna głębia). Lit.: G. Westfahl, The True Frontier: Confronting and Avoiding the Realities of Space in American Science Fiction Films, (w:) Space and Beyond: The Frontier Theme in Science Fiction, red. G. West-fahl, Westport: Greenwood Press 2000. WYPRAWA RATUNKOWA - charakterystyczny temat fantastycznonaukowych opowieści, związany z motywem wyprawy badawczej, zazwyczaj punktem wyjścia jest awaria statku kosmicznego, stacji orbitalnej lub zaginięcie uczestników podróży kosmicznej, fabuła filmowa skupia się więc na działaniach bohaterów zmierzających do likwidacji niebezpieczeństwa i przywrócenia stanu równowagi. Do najciekawszych przykładów filmowych opowieści o wyprawie ratunkowej należą: Dramat w kosmosie, Powrót z orbity, Sygnały MMXX, Alarm w kosmosie, Kosmiczni kowboje, Misja na Marsa. Mamy zwykle do czynienia z sytuaqą krytyczną (zagrożenie życia), wymagającą od postaci wykazania się szczególnymi cechami charakteru (odwaga, poświęcenie) i umiejętnościami. 73 z ZAGINIONE ŚWIATY - motyw fabularny występujący w przygodowej odmianie science fiction, zazwyczaj związany z opowieścią o fantastycznej podróży czy wyprawie badawczej w poszukiwaniu nieznanych krain lub zaginionych gatunków. Punktem wyjścia są zarówno książki Juliusza Veme'a, jak i popularne podania na temat zatopionego kontynentu, Atlantydy. Możemy wyróżnić kilka podstawowych schematów narracyjnych: 1) romantyczne opowieści o zaginionej rasie (Ziemia zapomniana przez czas, Ona) lub 2) gatunku zwierząt (King Kong); 3) poszukiwania zaginionej krainy, zamieszkanej przez prehistoryczne istoty (Zaginiony świat); 4) wyprawa badawcza, której uczestnicy przypadkowo odkrywają zaginiony świat (Wyprawa do wnętrza Ziemi). Zob. Atlantyda, antropologia. Lit.: R. Sheckley, Lost and parallel worlds, (w:) Visual Encyclopedia of Science Fiction, red. B. Ash, New York: Harmony 1977, s. 137-143. ZAGŁADA ŚWIATA - motyw fabularny odgrywający zasadniczą rolę w katastroficznej odmianie fantastyki naukowej, przedstawiającej skutki wybuchu epidemii, bomby atomowej lub uderzenia komety. Zagłada świata może być spowodowana przez człowieka - śmiercionośny wynalazek, wojna, zaraza, testy nuklearne (Krakatit, Ostatni człowiek na Ziemi, Panika w roku zerowym, Pięcioro, Dzień, w którym Ziemia stanęła w ogniu) - lub mieć przyczyny naturalne (np. uderzenie komety w Końcu świata czy meteorytu w Armageddonie). Nierzadko przyczyną globalnej katastrofy może być skażenie środowiska (Ani źdźbła trawy, Dzień, w którym wypłynęła ryba). Motyw zagłady świata wynika z pesymistycznego spojrzenia na przyszłość, z lęku przed konsekwencjami obecnego rozwoju, wiąże się także z próbą przedstawienia losów ludzkości po katastrofie (scenariusz postapokaliptyczny): Panika w roku zerowym, Planeta małp, Ostatni brzeg, Wodny świat). Zob. bomba atomowa, katastrofa, eschatologia. Lit.: J. Baxter; The End of the World, (w:) tegoż, Science Fiction in the Cinema, New York: A. S. Barnes 1970; Ch. R Mitchell, A Guide to Apocalyptic Cinema, Westport: Greenwood Press 2001. 74 II TWÓRCY ABBOTT L. B. (właśc. Lenwood Ballard Abbott), ur. 13.06.1908 w Pasadenie, zm. 28.09.1985, ameryk. realizator efektów wizualnych, syn operatora filmowego. Na przełomie lat 50. i 60. byl autorem zdjęć trikowych do popularnych obrazów fantastycznych: Mucha (The Fly, 1958), Wyprawa do wnętrza Ziemi (Journey to the Center of the Earth, 1959), Zaginiony świat (The Lost World, 1960), Wyprawa na dno morza (Voyage to the Bottom of the Sea, 1961). Jego pozycję w Hollywood ugruntowały kolejne produkcje: Fantastyczna podróż (Fantastic Voyage, 1966), Planeta małp (Planet of the Apes, 1968), Tragedia Posejdona (The Poseidon Adventure, 1972), Płonący wieżowiec (The Towering Inferno, 1974), Ucieczka Logana (Logan's Run, 1976), Rój (Swarm, 1978). Czterokrotnie nagrodzony przez Akademię Filmową za Doktora Doolittle'a (1967), Tora! Tora! Tora (1970), Tragedię Posejdona (1972) i Ucieczkę Logana (1976). W 1980 zakończył karierę filmem When Time Ran Out. j.-n-, AGAR John, ur. 31.01.1921 w Chicago, ameryk. aktor, służył w armii podczas II wojny światowej, w latach 40. był mężem Shirley Temple. W 1948 debiutował w głośnym westernie Johna Forda Fort Apache. W latach 50. występował w wielu niskobudżetowych produkcjach science fiction: The Rocket Man (1954), Revange of the Creature (Zemsta potwora, 1955), Tarantula (1955), The Mole People (1956), The Brain from Planet Arous (Mózg z planety Arous, 1955), Attack of the Puppet People (1958), Invisible Invaders (Niewidzialni najeźdźcy, 1959), Journey to the Seventh Pla- John Agar, Mózg z planety Arous net (1961), Women of the Prehistoric Planet (Kobiety z prehistorycznej planety, 1966), Zon-tar, the Thing from Venus (Zontar - istota z Wenus, 1966). W późniejszym okresie sporadycznie pojawiał się na dużym ekranie, zmagając się z alkoholizmem. Po kilkuletniej przerwie zagrał w nowej wersji King Konga (1976). W 1981 nagrodzony za całokształt twórczości przez Academy of Science Fiction, Fantasy, and Horror Films. ALCOTT John, ur. 1931 (lub 1930) w Londynie, zm. 28.07. 1986, brytyjski operator filmowy. Sławę przyniosły mu niezwykle zdjęcia do 2001; Odysei kosmicznej (2001: A Space Odyssey, 1968) w reżyserii Stanleya Kubricka, z którym współpracował przy realizacji kolejnych filmów: Mechanicznej pomarańczy (A Clockwork Orange, 1971), Bar-ry'ego Lyndona (1975, BAFTA i Oscar) i Lśnienia (The Shining, 1980). W latach 80. byl operatorem m.in. Władcy zwierząt (The Beastmaster, 1982) i Greystoke'a: Legendy Tarzana, władcy małp (Greystoke: The Legend of Tarzan, Lord of Apes, 1984). W 1986 zmarł na atak serca tuż po ukończeniu zdjęć do filmu Bez wyjścia (No Way Out, 1987). ALLAND William, ur. 04.03.1916 w Delmar, zm. 11.11.1997, ameryk. aktor i producent filmowy, na przełomie lat 30. i 40. współpracował z Orsonem Wellesem (zagrał rolę dziennikarza w Obywatelu Kane, wystąpił również w Damie z Szanghaju i Makbecie). W latach 50. był czołowym producentem filmów fantastycznonaukowych, realizowanych dla Universalu m.in. przez Jacka Arnolda: Przybysze z przestrzeni kosmicznej (It Came from Outer Space, 1951), Potwór z Czarnej Laguny (The Creature from the Black Lagoon, 1954) Revenge of the Creature (Zemsta potwora, 1955), Space Children (Dzieci kosmosu, 1958). Spośród pozostałych filmów na uwagę zasługują: This Island Earth (Wyspa Ziemia, 1955), The Mole People (1956)The Deadly Mantis (1957). W latach 60. zrezygnował z kariery filmowej. ALLEN David, ur. 22.10.1944, zm. 16.08.1999, ameryk. autor efektów specjalnych i reżyser, studiował literaturę angielską, debiutował pod koniec lat 60. (Equinox, 1968), A współpracował przy realizacji wielu filmów science ficton: When Dinosaurs Ruled the Earth (1970), Laserblast (1977), The Day Time En-ded (1980), Strefa mroku (Twilight Zone - The Movie, 1983), Robot Jox (1990), Bride of Re--Animator (1991), Robot Wars (1993), Prehy-steria! 2 (1994), Poulse Pounders (2002). Nominowany do Oscara za Piramidę strachu (Young Sherlock Holmes, 1985). ALLEN Irwin, ur. 12.06.1916 w Nowym Jorku, zm. 02.11.1991, ameryk. reżyser, producent i scenarzysta, karierę rozpoczynał jako dziennikarz radiowy, później kierował agencją reklamową. Na początku lat 50. zajmował się produkcją filmową, niebawem zaczął reżyserować, początkowo były to głównie opowieści fantastyczno-przygodo-we (do których pisał także scenariusze): The Animal World (1955), Zaginiony świat (The Lost World, 1960), Wyprawa na dno morza (Voyage to the Bottom of the Sea, 1961). W 1953 otrzymał Oscara za dokument The Sea Around Us. W latach 1964-68 był producentem seriali telewizyjnych: Voyage to the Bottom of the Sea, Lost in Space i Time Tunnel. W latach 70. zyskał popularność serią filmów katastroficznych, które cieszyły się szczególnym powodzeniem u polskiej publiczności: Tragedia Posejdona (The Poseidon Adventure, 1972, prod.), Płonący wieżowiec (The Towering Inferno, 1974, współreż. John Guillermin), Rój (Swarm, 1978), Po tragedii Posejdona (Beyond the Poseidon Adventure, 1979). Filmy Allena uchodzą dziś za wzorcowy przykład katastroficznej odmiany kina science fiction. ALLEN Nancy, ur. 24.06.1950 w Nowym Jorku, ameryk. aktorka, córka policjanta, w dzieciństwie marzyła o karierze tancerki, ukończyła nowojorską szkołę teatralną, na przełomie lat 60. i 70. występowała w reklamach telewizyjnych. Na dużym ekranie początkowo występowała w thrillerach Briana De Palmy (którego poślubiła w 1979): Carrie (1976), Domowe kino (Home Movies, 1979), Strój zabójcy (Dressed to Kill, 1980, nom. do Złotego Globu), Wybuch (Blow Out, 1981). W latach 80. i 90. grała przede wszystkim w horrorach i filmach SF: Strange lnva-ders (1983), Eksperyment Filadelfia (The Philadelphia Experiment, 1984), The Gladiator (1986, TV), Robocop (1987), Duch III (Poltergeist III, 1988), Robocop 2 (1990), Robocop 3 (1993). ALLIED ARTISTS, ameryk. wytwórnia filmowa założona w 1946 przez właścicieli Monogram Pictures, jej specjalnością były niskobudżetowe produkcje gatunkowe. W latach 50. z Allied Artists współpracowali m.in. Roger Corman, Jack Arnold, Edward Bernds i William Cameron Menzies. W tym okresie powstało szereg filmów zaliczanych do science fiction: The Cosmic Man (Przybysz z kosmosu, 1951), The Maze (Labirynt, 1953), World Without End (Świat bez końca, 1956), Attack of the Crab Monsters (Atak potwornych krabów, 1957) , War of the Satellites (Wojna satelitów, 1958) , Attack of the 50 Foot Woman (Atak kobiety o 50 stopach wzrostu, 1958), Queen of Outer Space (Królowa kosmosu, 1958), Atomic Submarine (Atomowa łódź podwodna, 1960). W połowie lat 60. wytwórnia zmieniła oblicze i wycofała się z produkcji obrazów fan-tastycznonaukowych. W 1979 roku problemy finansowe doprowadziły do bankructwa, zaś studia zostały przejęte przez Lorimar Productions. ANDERSON Gerry (właśc. Gerry Abrams), ur. 14.04.1929 w Londynie, brytyjski producent telewizyjny, w latach 60. był twórcą kilku popularnych seriali animowanych, m.in.: Fireball XL5 (1962-65), Stingray (1964-65), Thunderbirds (1965-66), Captain Scarlet and the Mysterons (1967-68). W 1969 zrealizował znakomity film fabularny Po drugiej stronie Słońca (Doppelganger). W latach 70. wyprodukował również seriale - UFO (1970-73) i wyświetlany w Polsce Kosmos 1999 (Space 1999, 1975-77) - oraz kilka filmów science fiction: The Day After Tomorrow (1975), Alien Attacks (1976), Invaders from the Deep (1981). Po kilkunastoletniej przerwie przypomniał o sobie serialem Space Precint (1993). ANDERSON Michael, ur. 30.01.1920 w Londynie, angielski reżyser, syn wybitnego aktora teatralnego Lawrence'a Andersona. Karierę rozpoczął od posady gońca w wytwórni Elstree, później występował w filmach, następnie pracował jako asystent reżysera. W 1949 debiutował filmem Private 78 A Angelo. W latach 1955-89 zrealizował kilka znaczących obrazów fantastycznych: m.in. pierwszą ekranizację powieści Orwella 1984 (1956), Doc Savage: the Man of Bronze (1975), Ucieczkę Logana (Logan's Run, 1976), Orkę (1977), telewizyjną adaptację Kronik marsjań-skich Raya Bradbury'ego (The Martian Chronicles, 1980) oraz Millenium (1989, wg Johna Varleya). W 1997 przygotował telewizyjną ekranizację głośnej powieści Juliusza Verne'a 20 tysięcy mil podmorskiej żeglugi (20,000 Leagues Under the Sea). W 1957 otrzymał nominację do Oscara za W 80 dni dookoła świata (Around the World in 80 Days, 1956). ANDERSON Paul, ur. 04.03.1965 w Newcastle-upon-Tyne, angielski reżyser, scenarzysta i producent filmowy, debiutował w 1994 filmem Shopping, później specjalizował się głównie w science fiction, zrealizował m.in.: Mortal Kombat (1995), Ukryty wymiar (Event Horizon, 1997), Żołnierz przyszłości (Soldier, 1998), Resident Evil (2002, także scen, i prod.). ANDRESS Ursula, ur. 19.05.1936 w Bernie, szwajcarska aktorka, międzynarodową karierę filmową rozpoczęła jeszcze w latach 50. występując w drugorzędnych produkcjach włoskich, następnie przeniosła się do Hollywood. Punktem zwrotnym w jej karierze Ursula Andress była rola w pierwszym filmie o przygodach Jamesa Bonda, Dr No (1962), zagrała jeszcze w kilku utworach fantastycznych, m.in.: She (Ona 1965), Dziesiąta ofiara (La decima vit-tima, 1965), Zmierzch Tytanów (The Clash of Titans, 1981). Od 1974 żona popularnego aktora, Johna Dereka. W ostatnim dwudziestoleciu sporadycznie pojawiała się na dużym ekranie (m.in. Piotr Wielki, 1986; The Chinatown Murders, 1992). ANKRUM Morris, ur. 27.08.1896 w Donvil-le, zm. 02.09.1964, ameryk. aktor, z wykształcenia prawnik, pracował jako adwokat, później wykładał ekonomię, występował również w przedstawieniach teatralnych. W latach 30. grał drugoplanowe role w westernach, prawdziwą popularność zdobył dopiero w latach 50. dzięki filmom science fiction: Rocketship X-M (Rakieta XM, 1950), Flight to Mars (Lot na Marsa, 1951), Red Planet Mars (Czerwona planeta Mars, 1952), Invaders from Mars (Najeźdźcy z Marsa, 1953), Latające talerze (Earth vs. The Flying Saucers, 1956), Kronos (1957), Beginning of the End (Początek końca, 1957), The Giant Claw (1957), Giant from the Unknown (1958), From the Earth to the Moon (Z Ziemi na Księżyc, 1958), The Most Dangerous Man Alive (Najniebezpieczniejszy wśród żywych, 1961), X - człowiek, który widział więcej (X - the Man with the X--Ray Eyes, 1963). ARBOGAST Roy, ameryk. twórca efektów specjalnych, z filmem związany od połowy lat 70. Współpracował ze Stevenem Spielbergiem przy realizacji Szczęk (Jaws, 1975 -nie wymieniony w czołówce) oraz Bliskich spotkań trzeciego stopnia (Close Encounters of the Third Kind, 1977, nom. do Oscara). W latach 80. zdobył uznanie przygotowując efekty specjalne do wielu znakomitych filmów science fiction: The Incredible Shrinking Woman (1981), Jaskiniowiec (Caveman, 1981), Powrót Jedi (Return of the Jedi, 1983), Kurs na zderzenie (Collision Course, 1989), Władcy marionetek (The Puppet Masters, 1994). W tym samym okresie nawiązał współpracę z Johnem Carpenterem: Ucieczka z Nowego Jorku (Escape from New York, 1981), Przybysz (The Thing, 1982), Christine (1983), Przybysz z gwiazd (Starman, 1984), Oni żyją (They Live!, 79 A 1988), Wioska przeklętych (Village of the Damned, 1995). ARKOFF Samuel Z„ ur. 12.06.1918 w Fort Dodge, zm. 16.09.2001, ameryk. producent, współzałożyciel wytwórni American International Pictures, specjalizującej się w nisko-budżetowych filmach, był współproducentem m.in.: The Beast with a Million Eyes (Bestia o milionie oczu, 1955), The Day the World Ended (Dzień końca świata, 1956), It Conquered the World (To podbiło świat, 1956), The Amazing Colossal Man (Zdumiewająco kolosalny człowiek, 1957), Attack of the Puppet People (1958), The Brain Eaters (Zjadacze mózgu, 1958), The Terror from the Year 5000 (1958). W latach 60. współpracował z Rogerem Cor-manem przy ekranizacjach opowiadań Edgara Allana Poego: Upadek domu Usherów (The Fall of the House of Usher, 1960), Studnia i wahadło (The Pit and the Pendulum, 1961), Poego opowieści grozy (Poe's Tales of Terror, 1962), Przedwczesny pogrzeb (Premature Burial, 1962), Kruk (The Raven, 1963). W latach 70. nakręcił kilka filmów z pogranicza horroru i SF: The Dunwich Horror (Horror w Dunwich, 1970), Madhouse (1972), Świat przyszłości (Futureworld, 1976), Wyspa doktora Moreau (The Island of Dr. Moreau, 1977), The Amityville Horror (1979). ARNOLD Jack, ur. 14.10.1916 w New Haven, zm. 17.03.1992, ameryk. reżyser, karierę filmową rozpoczynał jako aktor, później zrealizował ponad 20 filmów dokumentalnych. W 1953 debiutował pełnometrażowym filmem fabularnym (Girls in the Hight), w tym samym roku nakręcił głośny obraz fanta-stycznonaukowy Przybysze z przestrzeni kosmicznej (It Came from Outer Space). W latach 50. stał się jednym z mistrzów kina science fiction: Potwór z Czarnej Laguny (Creature from the Black Lagoon, 1954), Revenge of the Creature (Zemsta potwora, 1955), Tarantula (1955), O człowieku, który malał (The Incredible Shrinking Man, 1957), Monster on the Campus (1958), później reżyserował również westerny oraz komedie, nie odnosząc większych sukcesów. W latach 70. nakręcił kilka odcinków seriali SF: Wonder Woman (1977) i The Bionic Woman (1978). Przez krytyków uznawany za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli kina fantastycznonaukowe-go lat 50. ASH Jerome, ur. 08.01.1892 (lub 1893), zm. 05.01.1953, ameryk. operator, z filmem związany od 1925, w latach 30. był autorem zdjęć do popularnych seriali i filmów science fiction: Flash Cordon (1936), Flash Cordon's Trip to Mars (Podróż Flasha Gordona na Marsa, 1938), Mars Attacks the World (1938), The Green Hornet (1939), Buck Rogers (1939), Flash Gordon Conquers the Universe (Flash Gordon podbija świat, 1940). ASHTON Roy, ur. 16.08.1909 w Perth w Australii, zm. 10.01.1995, angielski mistrz charakteryzacji, z filmem związany od 1936, sławę przyniosły mu horrory wyprodukowane przez wytwórnię Hammer: Curse of Frankenstein (1957), Horror of Dracula (1958), The Mummy (Mumia, 1959), Brides of Dracula (Narzeczone Draculi, 1960), The Two Faces of Dr. Jekyll (Dwie twarze doktora Jekylla, 1960), Curse of Werewolf (1961), Gorgona (The Gorgon, 1964), Dracula - książę ciemności (Dracula - Prince of Darkness, 1965), pracował również przy realizacji filmów science fiction: Fire Maidens from Outer Space (1955), Fabryka nieśmiertelnych (The Damned, 1961), Kobieta wąż (The Reptile, 1966). AYERS Lew, ur. 28.12.1908 w Minneapolis, zm. 30.12.1996, ameryk. aktor, zrezygnował z nauki w college'u, pracował w nocnych klubach w Los Angeles, debiutował w 1929, w tym samym roku zagrał u boku Grety Garbo w Pocałunku (The Kiss, 1929), przełomem w karierze aktorskiej była główna rola w Na zachodzie bez zmian (All Quite on the Western Front, 1930); nominowany do Oscara za kreację w dramacie Johnny Belinda (1948). W późniejszym okresie występował również w horrorach i science fiction: Donovan's Brain (Mózg Donovana, 1953), Earth II (Ziemia II, 1971, TV), Bitwa o planetę małp (Battle for the Planet of the Apes, 1973), The Stranger (1973), End of the World (Koniec świata, 1977), Damien - Omen II (1978), Battlestar Galáctico (1978). AYKROYD Dan, ur. 01.06.1952 w Ottawie, kanadyjski aktor i scenarzysta, występował jako komik w popularnym programie telewizyjnym „Saturday Night Live", wspólnie z Johnem Belushim stworzył słynny zespól Blues Brothers. Od początku lat 80. grywał w wielu popularnych komediach wykorzystujących konwencje kina grozy lub science fiction: Strefa mroku (Twilight Zone - The Movie, 1983), Pogromcy duchów (Ghostbusters, 1984), Moja macocha jest kosmitkq (My Stepmother is an Alien, 1988), Pogromcy duchów 2 (Ghostbusters 2, 1989), Ewolucja (Evolution, 2001), Earth vs. the Spider (Ziemia przeciw Pająkowi, 2001). Otrzymał Oscara za drugoplanową rolę w Wożąc panią Daisy (Driving Miss Daisy, 1989). BADHAM John, ur. 25.08.1939 w Luton, amerykański reżyser, studiował na Uniwersytecie Yale, w latach 60. rozpoczął pracę w telewizji, przechodząc przez wszystkie szczeble zawodowej kariery. W 1974 debiutowa! telewizyjnym westernem Znajda (Godchild), w 1976 nakręcił pierwszy film kinowy (The Bingo Long Travelling All-Stars and Motor Kings). W późniejszych latach zrealizował kilka obrazów z pogranicza horroru i science fiction: Dracula (1979), Błękitny Grom (Blue Thunder, 1983), Gry wojenne (WarGa- mes, 1983, nagr. Saturna), jednak specjalizował się przede wszystkim w thrillerach: Kryptonim: Nina (Point of No Return, 1993), Strefa zrzutu (Drop Zone, 1994), Na żywo (Nick of Time, 1995). BAILEY Raymond, ur. 06.05.1904 w San Francisco, zm. 15.04.1980, ameryk. aktor, po ukończeniu szkoły średniej wyjechał do Hollywood, marząc o karierze aktorskiej, pracował w bankowości, jako doradca finansowy, później został marynarzem, pod koniec lat 30. zagrał kilka epizodów filmowych, dopiero w latach 50. wystąpił w znanych thrillerach (m.in. Zawrót głowy, 1958) i science fiction: Tarantula (1954), O człowieku, który malał (The Incredible Shrinking Man, 1957), Space Children (Dzieci kosmosu, 1958). BAKALEINIKOFF Mischa, ur. 10.11.1890, zm. 10.08.1960, rosyjski kompozytor, mieszkający i tworzący w Anglii, później w Stanach Zjednoczonych, po II wojnie światowej pisał muzykę do filmów przygodowych i fantastycznonaukowych: Batman and Robin (1949), Atom Man vs. Superman (1950), Mysterious Island (Tajemnicza wyspa, 1950), Captain Video (1952), Creature with Atom Brain (Potwór z atomowym mózgiem, 1955), To przyszło z głębin morza (It Came from Beneath the Sea, 1955), Latające talerze (Earth vs. The Flying Saucers, 1956), Zombies from Mora-Tau (1957), 20 Million Miles to Earth (20 milionów mil od Ziemi, 1957), The Giant Claw (1957). BAKER Kenny, ur. 24.08.1934 w Birmingham, angielski aktor charakterystyczny, wyjątkowo niski wzrost (72 cm) sprawił, że wcielał się przede wszystkim w postaci go-blinów i karłów w filmach fantasy i science fiction: Flash Gordon (1980), Bandyci czasu (Time Bandits, 1981), Labirynt (Labyrinth, 1986), Willow (1988) jednak największym sukcesem była z pewnością rola robota R2D2 w kolejnych częściach gwiezdnej sagi George'a Lucasa: Gwiezdne wojny (Star Wars, 1977), Imperium kontratakuje (The Empire Strikes Back, 1980), Powrót Jedi (Return of the Jedi, 1983), Gwiezdne wojny - Epizod I: Mroczne widmo (Star Wars: Episode I- The Phantom Menace, 1999), Gwiezdne wojny - Epizod II: B Atak klonów {Star Wars - Episode II: Attack of the Clones, 2002). BAKER Rick, ur. 08.12.1950, ameryk. specjalista od charakteryzacji, projektował i animował postaci filmowych monstrów, kilkakrotnie występował również jako aktor (zagrał m.in. tytułową rolę w King Kongu). Od początku lat 70. pracował przy realizacji najgłośniejszych horrorów i filmów science fiction: The Thing With Two Heads (1972), Egzorcysta (Exorcist, 1973), To żyjel (It's Alive!, 1974), Wyścig śmierci (Death Race 2000, 1975), King Kong (1976), Gwiezdne wojny (Star Wars, 1977), Incredible Melting Man (1977), Furia (Fury, 1978). W 1981 zdobył pierwszego w historii Oscara za charakteryzację do filmu Amerykański wilkołak w Londynie (American Werewolf in London). W latach 80. i 90. umocnił swoją pozycję w Hollywood: Przybysz z gwiazd (Starman, 1984), Kokon (Cocoon, 1985), Harry i Hendersonowie (Harry and the Hendersons, 1987), Gremliny rozrabiają 2 (Gremlins 2: The New Batch, 1990), Batman Forever (1995), Ucieczka z Los Angeles (Escape from L.A., 1996), Faceci w czerni (Men in Black, 1997), Bardzo Dziki Zachód (Wild Wild West, 1999), Planeta malp (Planet of the Apes, 2001) , Faceci w czerni II (Men in Black II, 2002) , Hulk (2003). Wyróżniony Oscarami za charakteryzację do: Ed Wood (1994), Gruby i grubszy (The Nutty Professor, 1996), Grinch (How the Grinch Stole Christmas, 2000). BAKER Roy Ward, ur. 19.12.1916 w Londynie, brytyjski reżyser, karierę filmową rozpoczął jeszcze przed wybuchem II wojny światowej jako asystent reżysera (m.in. C. Reeda i A. Hitchcocka). W latach 40. zrealizował kilka filmów dokumentalnych; w 1947 debiutował pełnometrażowym thrillerem Urodzony w październiku (The October Man). Większość filmów pochodzących z lat 60. i 70. to horrory i science fiction (kręcone początkowo dla wytwórni Hammer): Qu-atermass and the Pit (Quatermass i studnia, 1967), Moon Zero Two (Księżyc Zero Dwa, 1969) , Blizny Draculi (The Scars of Dracula, 1970) , Dr jekyll and Sister Hyde (1971), Azyl (Asylum, 1972, nagr. na MFF w Berlinie Zach.), The Vault of Horror (1972), The Legend of the Seven Golden Vampires (1974). Karierę filmową zakończył w 1986, realizując opowieść o przygodach Sherlocka Holmesa (Masks of Death). W latach 60. był również reżyserem wielu odcinków popularnych seriali telewizyjnych: Święty oraz Rewolwer i melonik. W 2000 opublikował autobiografię The Director's Cut. BAKSHI Ralph, ur. 26.10.1938 w Hajfie (Izrael), ameryk. reżyser filmów animowanych, syn żydowskich emigrantów z Rosji. Po ukończeniu szkoły plastycznej rozpoczął pracę w wytwórni filmów animowanych, rysował m.in. postaci Hekylla i Jekylla oraz Mighty Mouse. W 1966 został dyrektorem oddziału animacji w wytwórni Paramount, później jednak zrezygnował z tej funkcji i w latach 70. rozpoczął karierę niezależnego twórcy. W 1972 debiutował pełnometrażowym filmem Kot Feliks (Felix the Cat), niebawem powstały kolejne produkcje: W korku (Heavy Traffic, 1973), Coonskin (1975), Wizards (1977). W 1978 przystąpił do adaptacji głośnej powieść J.R.R. Tolkiena Władca Pierścieni (The Lord of the Rings), łącząc tradycyjną animację z sekwencjami fabularnymi, ale z powodu ograniczonych środków finansowych przeniósł na ekran jedynie połowę trylogii. W latach 80. z powodu kryzysu twórczego, zrealizował jedynie niezbyt udany film fantasy Ogień i lód (Fire and Ice, 1984). W 1992 wyreżyserował wy-sokobudżetową produkcję animowaną Wspaniały świat (Cool World). BALDERSTON John L., ur. 22.10.1889 w Filadelfii, zm. 08.05.1954, ameryk. scenarzysta i dramaturg, pracował jako dziennikarz i korespondent wojenny, później był wydawcą czasopisma „Outlook". W latach 30. rozpoczął współpracę z Hollywood, pisał scenariusze do głośnych horrorów, filmów przygodowych i fantastycznych: Mumia (The Mummy, 1932), Narzeczona Frankensteina (Bride of Frankenstein, 1935), Szalona miłość (Mad Love, 1935), Red Planet Mars (Czerwona planeta Mars, 1951). BALDWIN Adam, ur. 27.02.1962 w Chicago, po ukończeniu szkoły średniej wyjechał do Hollywood, debiutował w 1980 w Zwykłych ludziach (Ordinary People), zagrał w wie- 82 lu horrorach i science fiction, m.in.: Predator U (1990), Digital Man (Cyfrowy człowiek, 1994), Dzień niepodległości (Independence Day, 1996), Starquest II (1997), Gargantua (1998), Czynnik kontroli (Control Factor, 2003,-TV). BALFOUR Michael, ur. 11.02.1918 w Kent, zm. 24.10.1997, angielski aktor, karierę filmową rozpoczął w 1948, zagrał drugoplanowe role w kilku filmach fantastycznonau-kowych: Zemsta kosmosu II (Quatermass II, 1957) , Fiend Without a Face (Wróg bez twarzy, 1958) , The Monster of the Highgate Ponds (1961), Fahrenheit 451 (1966), Batman (1989). BAND Charles, ur. 27.12.1952 (lub 1951) w Los Angeles, ameryk. reżyser i producent, początkowo pracował jako niezależny producent, w połowie lat 80. założył wytwórnię Empire Pictures, a po jej upadku Full Moon Pictures, zrealizował wiele filmów grozy i science fiction: Parasite (Pasożyt, 1982, reż., prod.), The Alchemist (1983, prod.), Heavy Metal (1984, reż.), Trancers (1985, reż., prod.), Eliminators (1986, prod.), Shadowzone (1989, prod.), Trancers II, prod.), Robot Wars (1993, prod.), Prehysteria (1993, reż., prod.), Pulse Pounders (2002, prod.). BAND Richard, ur. 28.12.1958 w Los Angeles, ameryk. kompozytor, syn producenta Alberta Banda i brat reżysera Charlesa Banda, z którymi współpracował w latach 80. i 90. Autor muzyki do wielu popularnych horrorów i filmów science fiction: Laserblast (1978), The Day Time Ended (1980), Parasite (Pasożyt, 1982), Alchemist (Alchemik, 1983), Mutant (1983), Re-Animator (1984), Shadowzone (1989), Spotkanie (The Arrival, 1990), Studnia i wahadło (The Pit and the Pendulum, 1991), Trancers 3: Deth Lives (1992), Prehysteria 2 (1994), Zarkorr! The Invader (1996). BARBEAU Adrienne, ur. 11.06.1945 (lub 1947) w Sacramento, ameryk. aktorka, początkowo występowała w teatrze i filmach telewizyjnych, w 1972 została wyróżniona nagrodą Tony za rolę w broadwayowskim musicalu Grease. W 1979 poślubiła znanego reżysera Johna Carpentera, wystąpiła w dwóch jego filmach: Mgła (The Fog, 1980) i Ucieczka z Nowego Jorku (Escape from New York, 1981). Spośród pozostałych ról na uwagę zasługują horrory: Swamp Thing (1982) Wesa Cravena, Creepshow (1982) George'a Romero i Czarny kot (Due Occhi diabolici, 1990). BARKER Clive, ur. 05.10.1952 w Liverpo-olu, angielski pisarz, scenarzysta i reżyser, autor cyklu opowiadań Księga krwi oraz licznych powieści, m.in.: Potępieńcza gra, Kobierzec, Wielkie sekretne widowisko. Zdobywca wielu nagród literackich (m.in. The British Fantasy Award i World Fantasy Award). W połowie lat 80. napisał scenariusze do filmów George'a Pavlova: Transmutations (1985) i Rawhead Rex (1987). W 1987 debiutował jako reżyser znakomitym filmem grozy Powrót z piekła (Hellraiser), w 1990 przeniósł na ekran własną książkę Cabal: Nocne plemię (Stowarzyszenie umarłych dusz [Night-breed]) z Davidem Cronenbergiem w roli głównej, nagr. na festiwalu filmów fantastycznych w Amsterdamie), w 1992 Bernard Rosę przedstawił publiczności adaptację jego opowiadania pt. Candyman, zaś trzy lata później Barker napisał scenariusz do drugiej części Candymana. W 1995 zrealizował kolejny horror pt. Władca iluzji (Lord of Illusions}. Clive Barker 83 B BARRY John, ur. 03.11.1933 w Yorku, angielski kompozytor, karierę filmową rozpoczął w 1959. W latach 60. zasłynął jako autor muzyki do kolejnych części przygód Jamesa Bonda: Pozdrowienia z Rosji (From Russia with Love, 1963), Goldfinger (1964), Operacja Piorun (Thunderball, 1965), Żyje się tylko dwa razy (You Only Live Twice, 1967), W tajnej stużbie jej Królewskiej Mos'ci (On Her Majesty's Secret Service, 1969) Człowiek ze złotym pistoletem (The Man with the Golden Gun, 1974), Moonraker (1979), Ośmiorniczka (Octopussy, 1983), Zabójczy widok (A View to a Kill, 1985), W obliczu śmierci (The Living Daylights, 1987). John Barry pisa, również muzykę do kilku filmów science fiction: King Kong (1976), Somwhere in Time (1980), Kaczor Howard (Howard the Duck, 1986). W latach 90. skomponował ścieżkę dźwiękową do wielu przebojów kasowych, m.in. Tańczący z wilkami (Dances with Wolves, 1990), Niemoralna propozycja (Indicent Proposal, 1993), Specjalista (Specialist, 1994). Siedmiokrotnie nominowany do Oscara, zdobył cztery statuetki (m.in. Pożegnanie z Afryką i Tańczący z wilkami). BARRY John, ur. 1936 w Londynie, zm. 1979, angielski scenograf, zdobywca Oscara za scenografię do Gwiezdnych wojen (Star Wars, 1977) George'a Lucasa, twórca znakomitych projektów scenograficznych do Mechanicznej pomarańczy (A Clockwork Orange, 1971) Stanleya Kubricka, Phase IV (Fazy IV, 1973) oraz Supermana (1978). W 1979 współpracował ze Stanleyem Donenem przy realizacji filmu Saturn 3 (1980; m.in. był autorem opowiadania). BARRYMORE Drew, ur. 22.02.1975 w Los Angeles, ameryk. aktorka, córka Johna Bar-rymore'a, jako dziecko występowała w reklamach telewizyjnych. Na dużym ekranie debiutowała w wieku czterech lat w Odmiennych stanach świadomości (Altered States, 1980) Kena Russella. Wielkim sukcesem zakończył się jej występ w filmie Spielberga E.T. (1982), wkrótce zagrała w dwóch znanych horrorach, adaptacjach prozy Stephena Kinga: Podpalaczka (Firestarter, 1984) i Cat's Eye (1985). Rosnąca popularność i przedwczesne dojrzewanie wywołały poważne problemy w życiu prywatnym dziesięcioletniej dziew- Drew Barrymore czynki - popadła w alkoholizm i uzależnienie od narkotyków. Po kilkuletniej przerwie w karierze (spowodowanej pobytami w klinikach odwykowych), młoda aktorka wróciła na ekran w 1989, by zagrać w filmie Alana Parkera Do zobaczenia jutro (See You in the Morning). W latach 90. sporadycznie występowała w obrazach science fiction lub horrorach: Batman Forever (1995) i Krzyk (Scream, 1996), jednak prawdziwą popularność przyniosły jej role w: Chłopaki na bok (Boys on the Side, 1995) i Wszyscy mówią: kocham cię (Everyone Says I Love You, 1997, reż. W. Allen). BARTEL Paul, ur. 06.08.1938 w Nowym Jorku, zm. 13.05.2000, ameryk. reżyser, scenarzysta i aktor, podczas studiów na UCLA realizował filmy animowane i dokumentalne. Po otrzymaniu stypendium Fulbrighta wyjechał na studia do Rzymu, jego praca dyplomowa, Progetti, znalazła się w programie MFF w Wenecji. Po powrocie do Stanów Zjednoczonych pracował jako realizator kroniki filmowej. W 1972 debiutował pełnometrażowym filmem Private Parts, trzy lata później nakręcił Wyścig śmierci (Death Race 2000), będący zapowiedzią nowej odmiany kina science fiction. W latach 70. i 80. zagrał w kilku horrorach i SF: Piranha (Pirania, 1978), Amazonki z Księżyca (Amazon Women on the Moon, 1987), Gremliny rozrabiają 2 (Gremlins 2: The New Batch, 1990). BAVA Mario, ur. 31.07.1914 w San Remo, zm. 27.04.1980, wioski reżyser i operator, karierę filmową rozpoczął jeszcze w latach 30. jako asystent operatora. Na przełomie lat 50. i 60. autor zdjęć do kilku filmów science fiction: La morte viene dallo spazio (Śmierć 84 B z kosmosu, 1958), Nieśmiertelny potwór Calti-ki (Caltiki - il mostro immortale, 1960). W 1960 wyreżyserował film La Maschera del Demo-nio (Maska demona), ekranizację opowiadania Gogola Wij. W latach 60. i 70. zrealizował kilkanaście znakomitych horrorów, niektóre z nich z pogranicza SF, m.in.: I Tre volti della paura (Trzy oblicza strachu, 1963), Sei donnę per Tassassini (Sześć kobiet dla mordercy, 1964) , Terrore nello spazio (Terror w kosmosie, 1965) , Diabolik (1967), Quante Volte... quella nolle (1973), Il Diavolo e i morti (1974). Jego syn, Lamberto Bava, również jest twórcą horrorów. BAXTER Les, ur. 14.03.1922 w Mexia, zm. 15.01.1996, ameryk. kompozytor, od końca lat 50. związany z wytwórnią AIR autor muzyki do wielu horrorów i filmów science fiction: Invisible Boy (Niewidzialny chłopiec, 1957), Upadek domu Usherów (The Fall of the House of Usher, 1960), Władca świata (Master of the World, 1961), Panic in the Year Zero (Panika w roku zerowym, 1962), X - człowiek, który widział więcej (X - The Man with X-Ray Eyes, 1963), The Dunwich Horror (Horror w Dun-wich, 1970, Żaby (Frogs, 1972). BEATTY Ned, ur. 06.07.1937 w Louisville, ameryk. aktor charakterystyczny, w latach 60. występował głównie w teatrze, od 1972 związany z filmem, grał drugoplanowe role w wielu głośnych thrillerach, horrorach, filmach science fiction, m.in.: Egzorcysta II: Heretyk (Exorcist II: the Heretic, 1977), Superman (1978), Superman II (1980), The Incredible Shrinking Woman (1981), The Unholy (1988), The Time Trackers (1988), Captain America (1990), Replikator (1994). W 1976 otrzyma! nominację do Oscara za kreację w filmie Sieć (Network) S. Lumeta. BEATTY Robert, ur. 10.10.1909 w Hamilton (Kanada), zm. 03.03.1992, ameryk. aktor, karierę rozpoczął w 1939 (Murder in Soho), występował głównie w kryminałach, thrillerach, ale również w filmach science fiction: Counterblast (Przeciwuderzenie, 1948), Project M7 (1953), Quatermass and the Pit (Quater-mass i studnia, 1967), 2001: Odyseja kosmiczna (2001: A Space Odyssey, 1968), Sleepwalker (1975), The Beginning (Początek, 1978), The Unidentified Flying Oddball (1979), The Martian Chronicles (Kroniki marsjańskie, 1979, TV), Superman III (1983), Labirynt (Labyrinth, 1986), Superman IV - The Quest for Peace (1987). BEAUMONT Charles (właśc. Charles Leroy Nutt), ur. 02.01.1929 w Chicago, zm. 21.02.1967, amerykański scenarzysta, w dzieciństwie pisał opowiadania fantastyczne. W 1958 zadebiutował jako scenarzysta filmu Queen of Outer Space (Królowa kosmosu z Zsa Zsa Gabor w roli głównej). W latach 1962-65 byl autorem scenariuszy do siedmiu filmów (w tym czterech adaptacji opowiadań Edgara Allana Poego, zrealizowanych przez Rogera Cormana): The Intruder (1962), Przedwczesny pogrzeb (The Premature Burial, 1962), Bum Witch Burn (1962), Wspaniały świat braci Grimm (The Wonderful World of the Grimm Brothers, 1962), Nawiedzony pałac (The Haunted Palace, 1963), Siedem twarzy doktora Lao (The Seven Faces of Dr. Lao, 1964), Maska czerwonego moru (The Masque of the Red Death, 1964), Mister Moses (1965). BECK John, ur. 28.01.1944 (lub 1943) w Chicago, ameryk. aktor, od 1966 występował w licznych filmach science fiction: Cyborg 2087 (1966), Śpioch (Sleeper, 1973), The Bat People (Ludzie-nietoperze, 1974), Rollerball (1975), The Time Machine (Wehikuł czasu, 1978, TV), Suspect Device (1995), Mroczna planeta (Dark Planet, 1996), Projekt Viper (Project V.I.P.E.R., 2002), Timecop 2 (Strażnik czasu 2, 2003). BEEBE Ford, ur. 26.11.1888 w Grand Rapids, zm. 26.11.1978, ameryk. reżyser, karierę filmową rozpoczął jako scenarzysta westernów, od lat 30. samodzielnie reżyserował filmy, specjalizował się w niskobudżetowych produkcjach klasy „B", kręcił m.in, popularne seriale fantastyczne o przygodach Flasha Gordona czy Bucka Rogersa: Flash Gordons' Trip to Mars (Podróż Flasha Gordona na Marsa, 1937), Buck Rogers (1939), Flash Gordon Conquers the Universe (Flash Gordon podbija świat, 1940). Spośród pozostałych filmów warto zwrócić uwagę na: Mars Attacks the World (1938), The Phantom Creeps (1939), Fantasia (1940, jedna sekwencja z filmu Disneya), Night Monster (1942), The Invisible Man's Re-vange (Zemsta niewidzialnego człowieka, 1944). 81 Ed Begley Jr. BEGLEY Ed Jr., ur. 16.09.1949 w Los Angeles, ameryk. aktor, w latach 60. występował w serialach i programach telewizyjnych, w 1972 debiutował na dużym ekranie rolą w filmie Now You See Him, Now You Don't. W latach 70. i 80. zagrał w kilku horrorach i filmach SF, m.in.: Battlestar Galáctica (1978), Ludzie-koty (Cat People, 1982), Transylvania 6-5000 (1985), Amazonki z Księżyca (Amazon Women on th Moon, 1987), Batman Forever (1995). W 1986 nominowany do Emmy i złotego Globu za rolę w serialu St. Elswhere. BENDER Russell, ur. 01.01.1910 w Nowym Jorku, zm. 16.08.1969, ameryk. aktor, debiutował w 1953 w Wojnie światów (The War of the Worlds'), później wielokrotnie występowa! w filmach science fiction: It Conquered the World (To podbiło świat, 1956), Invasion of the Saucer Men (1957), The Amazing Colossal Man (Zdumiewająco kolosalny człowiek, 1957), War of the Colossal Beast (1958), Panic in the Year Zero (Panika w roku zerowym, 1962), The Satan Bug (1965), First Woman into Space (Pierwsza kobieta w kosmosie, 1965), The Navy vs. Night Monster (1966). BENNETT Harve, ur. 17.08.1930 w Chicago, ameryk. producent, na przełomie lat 60. i 70. pracował dla telewizji: The Astronaut (1972), The Six Million Dollar Man (1973), The Invisible Man (1975), Bionic Woman (1976), The Gemini Man (1976), później produkował kolejne części kinowej wersji Star Trek: Star Trek II: Gniew Khana (Star Trek II: Wrath of Khan, 1982), Star Trek III: W poszukiwaniu Spocka (Star Trek III: The Search for Spock, 1984, także scen.), Star Trek IV: Powrót na Ziemię (Star Trek IV: The Voyage Home, 1986, także scen.), Star Trek V: Ostatnia granica (Star Trek V: The Final Frontier, 1989). BENNET Spencer Gordon, ur. 05.01.1893 w Nowym Jorku, zm. 08.10.1987, ameryk. reżyser, karierę filmową rozpoczynał jako kaskader, później byl asystentem reżysera George'a B. Seitza. Na początku lat 20. debiutował jako twórca seriali kinowych, które realizował z powodzeniem aż do lat 50.: The Masked Marvel (1943), The Phantom Rider (1946), Superman (1948, 15 odcinków), Batman i Robin (1949, 15 odcinków), Atom Man vs. Superman (1950, 15 odcinków), Captain Video (1951, 15 odcinków), Tajemnicza wyspa (Mysterious Island, 1951), The Lost Planet (1953, 15 odcinków). Spośród pełnometrażowych filmów fabularnych do gatunku SF należą m.in.: Killer Ape (1953), The Atomie Submarine (Atomowa łódź podwodna, 1960). BERKELEY Xander, ur. 06.12.1958 w Ontario, kanadyjski aktor, wyjechał do Stanów Zjednoczonych, związany z teatrami eksperymentalnymi, na dużym ekranie debiutował w 1981, popularność przyniosły mu role w thrillerach i filmach science fiction: The Lawless Land (1988), Not of this World (Nie z tego świata, 1991, TV), Terminator 2 - Ostateczna rozgrywka (Terminator 2: Judgment Day, 1991), Attack of the 50 Foot Woman (Atak kobiety o 50 stopach wzrostu, 1993, TV), Roswell (1994, TV), Apollo 13 (1995), Żyleta (Barb Wire (1996), Gattaca (1997), Uniwersalny żołnierz -Powrót (Universal Soldier: The Return, 1999), NetForce (1999). W 2001 roku zagrał w znakomitym serialu telewizyjnym 24 godziny (24). BERNARD James, ur. 20.09.1925 w Indiach, zm. 12.07.2001, angielski kompozytor, syn brytyjskiego oficera, ukończył Wellington College, na początku lat 40. nawiązał znajomość z wybitnym kompozytorem Benjaminem Brittenem, w latach 50. i 60. pisał muzykę do filmów kręconych w wytwórni Hammer: Zemsta kosmosu (Quatermass Experiment, 1955), X the Unknown (X - czynnik nieznany, 1956), Zemsta kosmosu 2 (Quatermass 2, 1957), Fabryka nieśmiertelnych (The Damned, 1961), Gorgona (The Gorgon, 1964), Dracula - książę ciemności (Dracula - Prince 16 B of Darkness, 1965). W 1952 zdobył Oscara za muzykę do filmu Seven Days to Noon (1950). BERNDS Edward L., ur. 12.07.1905 w Chicago, zm. 20.05.2000, ameryk. reżyser, w latach 20. pracował w rozgłośni radiowej, później przeniósł się do Hollywood, gdzie znalazł zatrudnienie jako technik dźwięku, od 1945 reżyserował filmy, najpierw krótkome-trażowe, później fabularne, m.in.: World Without End (Świat bez końca, 1956), Space Master X-7 (1958), Queen of Outer Space (Królowa kosmosu, 1958), Return of the Fly (Powrót muchy, 1959). BERNSTEIN Elmer, ur. 04.04.1922 w Nowym Jorku, ameryk. kompozytor, absolwent Juillard School of Music, pracował jako tancerz, aktor, pianista, kompozytor radiowy. Od lat 50. związany z przemysłem filmowym, początkowo pisał muzykę do ni-skobudżetowych produkcji, wkrótce jednak zyskał uznanie jako czołowy specjalista od westernów, filmów kryminalnych i sensacyjnych; skomponował również muzykę do kilku obrazów fantastycznonaukowych: Robot Monster (1953), Cat-Women of the Moon (Kobiety z Księżyca, 1953), Saturn 3 (1980), Heavy Metal (1981), Kosmiczny łowca (Space-hunter: Adventures in the Forbidden Zone, 1983), Pogromcy duchów (Ghostbusters, 1984) Rzeka wichru (Slipstream, 1989), Bardzo Dziki Zachód (Wild Wild West, 1999). Jedenastokrot-nie nominowany do Oscara, otrzymał tylko jedną statuetkę (Na wskros' nowoczesna Millie [Thoroughly Modern Millie, 1967]). BESSON Luc, 18.03.1959 w Paryżu, francuski reżyser, scenarzysta i producent, debiutował w 1984 niezwykłym, czarno-białym, wysmakowanym plastycznie, choć pozbawionym dialogów filmem science fiction Ostatnia walka (Le Dernier combat, nagr. na MFF Fantasy w Brukseli, nom. do Cezara). Po sukcesie kasowym kolejnych dzieł - Wielkiego błękitu (Le Grand bleu, 1988) i Nikity (Le Femme Nikita, 1991) - wyjechał do Hollywood, gdzie zrealizował m.in. thriller Leon -zawodowiec (Leon, 1994) oraz wysokobudże-towy film SF Piąty element (The Fifth Element, 1997, Cezar za reżyserię) z Brucem Willisem w roli głównej. Luc Besson BIEHN Michael, ur. 31.01.1956 w Anniston, ameryk. aktor, ukończył szkołę aktorską w Los Angeles, po raz pierwszy pojawił się na ekranie jako dwudziestolatek w filmie Coach (1978), w tym samy roku zagrał w A Fire in the Sky (Ogień na niebie). Popularność przyniosły mu role w znakomitych filmach science fiction, reżyserowanych przez Jamesa Camerona: Terminator (1984), Obcy - decydujące starcie (Aliens, 1986), Otchłań (Abyss, 1989). W 1997 wystąpił w telewizyjnym filmie Asteroida (Asteroid), Zatrzymani w czasie (Clockstoppers, 2002). Michael Biehn, Terminator 8' B BIGELOW Kathryn, ur. 27.02.1951 w San Carlos, ameryk. reżyserka i malarka, ukończyła szkołę filmową na Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku. W 1984 debiutowała filmem The Loveless, jednak prawdziwy sukces przyniosły jej thrillery: W mroku nocy (Near Dark, 1987, nagr. na MFF Fantasy w Brukseli) i Błękitna stal (Blue Steel, 1990). W 1989 poślubiła znanego reżysera Jamesa Camerona, po kilkuletniej przerwie zrealizowała znakomity obraz science fiction Dziwne dni (Strange Days, 1995, nagr. Saturna), rozgrywający się w niezbyt odległej przyszłości, wpisujący się w nurt kina cyberpunkowego, nakręciła również thriller Przekleństwo wyspy (The Weight of Water, 2000) oraz opowieść o katastrofie rosyjskiej lodzi podwodnej K-19 (K-19: The Widowmaker, 2002). BIRCH Paul, ur. 13.01.1912 w Atmore, zm. 24.05.1969, ameryk. aktor, występował w sztukach teatralnych (wcielał się w postaci historyczne, generałów i prezydentów), serialach telewizyjnych (od 1953) i reklamach, na dużym ekranie grał głównie w westernach, ale na uwagę zasługują rów- Kathryn Bigelow nież role w filmach science fiction: Wojna światów (The War of the Worlds, 1953), The Beast with a Million Eyes (Bestia o milionie oczu, 1955), The Day the World Ended (Dzień końca świata, 1956), Not of This Earth (Nie z tej Ziemi, 1957), Queen of Outer Space (Królowa kosmosu, 1958). BIROC Joseph E, ur. 12.02.1903 w Nowym Jorku, zm. 07.09.1996, ameryk. operator, karierę filmową rozpoczął po II wojnie światowej, przez wiele lat współpracował z reżyserem Robertem Aldrichem, debiutował jako współautor zdjęć do filmu Franka Ca-pry Zycie jest piękne (It's a Wonderful Life, 1946), w 1953 nakręcił pierwszy film w technice trójwymiarowej (Bwana Devil). W latach 50. był operatorem wielu filmów fantastycz-nonaukowych: Adventures of Superman (Przygody Supermana, 1952), Red Planet Mars (Czerwona planeta Mars, 1952), The Twonky (1953), Donovan's Brain (Mózg Donovana, 1953), Amazing Colossal Man (Zdumiewająco kolosalny człowiek, 1957). W 1975 zdobył Oscara za zdjęcia do Płonącego wieżowca (The Towering Inferno, 1974), później współpracował przy realizacji telewizyjnego filmu The Clone Master (1978). W 1989 uhonorowany przez Society of American Cinematographers nagrodą za całokształt twórczości. BISSEL Whit(ner), ur. 25.10.1919 (lub 1909) w Nowym Jorku, zm. 05.03.1996, ameryk. aktor teatralny, filmowy i telewizyjny, po raz pierwszy na dużym ekranie pojawił się w 1943. W latach 50. wystąpił w wielu głośnych filmach SF: The Creature from the Black Lagoon (Potwór z Czarnej Laguny, 1954), The Atomic Kid (Atomowe dziecko, 1954), Target Earth! (Kierunek Ziemia, 1954), Invasion of the Body Snatchers (Inwazja porywaczy ciał, 1956), Monster on the Campus (1958), Wehikuł czasu (The Time Machine, 1960). W późniejszym okresie zagrał jeszcze drugoplanowe role w Porcie lotniczym (Airport, 1970), Zielonej pożywce (Soylent Green, 1973), Wehikule czasu (The Time Machine, 1978, TV), Aliens from Another Planet (1982). W latach 50. i 60. gral w serialach telewizyjnych: Science Fiction Theatre, Men into Space, Alfred Hitchcock przedstawia, Voyage to the Bottom of the Sea, Star Trek, The Invaders. 18 B BLACK Karen (właśc. Karen Ziegler), ur. 01.07.1942 (lub 1939) w Park Ridge, ameryk. aktorka. W latach 60. uczestniczyła w kursach prowadzonych przez Lee Strasberga w Actors Studio; później występowała na Broadwayu, wreszcie pod koniec lat 60. rozpoczęła karierę filmową, tworząc pamiętne kreacje w Jesteś już mężczyzną (You're a Big Boy Now, 1967) F. F. Coppoli i Swobodny jeździec (Easy Rider, 1969) D. Hoppera. W 1970 została uhonorowana nagrodą krytyków nowojorskich oraz nominacją do Oscara za drugoplanową rolę w Pięciu łatwych utworach (Five Easy Pieces) B. Rafel-sona. W późniejszch latach zagrała w wielu znanych horrorach, thrillerach, filmach fan-tastycznonaukowych i komediach z pogranicza SF, m.in.: Port lotniczy 1975 (Airport 1975, 1974), Koziorożec 1 (Capricorn One, 1978), Killer Fish (1979), Najeźdźcy z Marsa (Invaders from Mars, 1986), To żyje III (It's Alive III: Island of the Alive, 1987), Invisible Kid (Niewidzialne dziecko, 1988), Plan 10 from Outer Space (Plan numer 10 z kosmosu, 1995), Nie- widzialny tata (Invisible Dad, 1997), Light Speed (1998), Soulkeeper (2001), Teknolust (2002). BLAISDELL Paul, ur. 21.06.1927, zm. 10.07.1983, ameryk. aktor, scenograf oraz realizator efektów specjalnych, karierę filmową rozpoczął w połowie lat 50., od początku związany z produkcją filmów fanta-stycznonaukowych. W latach 1956-59 wystąpił w ośmiu filmach (grając role potworów), m.in.: It Conquered the World (To podbiło świat, 1956), She-Creature (1956), The Day the World Ended (Dzień końca świata, 1956), Voodoo Woman (1957). Był twórcą efektów specjalnych do trzech filmów: It Conquered the World, Not of This Earth (Nie z tej Ziemi, 1957), It! The Terror from Beyond the Space (To! Terror z kosmosu, 1958). Projektował potwory do filmów: Phantom from 10,000 Leagues (Potwór z głębokości 10 000 sążni, 1956), From Hell It Came (1957), Teenage Cave Man (1958), współpracował również przy realizacji wielu innych obrazów, m.in. Beast with a Million Eyes (Bestia o milionie oczu, 1955), Amazing Colossal Man (Zdumiewająco kolosalny człowiek, 1957), Invasion of the Saucer Men (1957), Earth vs. the Spider (Ziemia przeciw Pająkowi, 1958), Attack of the Puppet People (1958). BLOCK Irving, ur. 02.12.1910, zm. 03.05.1986, ameryk. scenarzysta, producent oraz twórca efektów specjalnych. Był współproducentem czterech głośnych filmów science fiction: Unknown World (Nieznany świat, 1951), Kronos (1957), War of the Satellites (Wojna satelitów, 1958), The Atomic Submarine (Atomowa łódź podwodna, 1959) oraz pomysłodawcą scenariusza do Zakazanej planety (Forbidden Planet, 1956). Ponadto przygotowywał efekty specjalne do: Rocketship X-M (Rakieta XM, 1950), Flight to Mars (Lot na Marsa, 1951), Captive Woman (1952), World Without End (Świat bez końca, 1956), Kronos (1957), The Invisible Boy (Niewidzialny chłopiec, 1957), War of the Satellites (Wojna satelitów, 1958), Behemoth, the Sea Monster (Behemot, morski potwór, 1959), Men Into Space (1959). BOORMAN John, ur. 18.01.1933 w Shepper-ton, angielski reżyser, w młodości pisał recenzje filmowe do magazynów młodzieżowych, współpracował z rozgłośnią radiową. 89 John Boorman David Bowie W 1955 podpisał umowę z telewizją BBC, dla której realizował filmy dokumentalne. W 1965 wyreżyserował pierwszy pełnometrażowy film fabularny pt. Catch Us If You Can. Dwa lata później przedstawił publiczności znakomity film gangsterski Zbieg z Alcatraz (Point Blank, 1967). Wiatach 70. i 80. nakręcił kilka dzieł z pogranicza fantastyki i grozy: Zardoz (1974), Egzorcysta II: Heretyk (Exorcist 11: The Heretic, 1977), Excalibur (1981). W 1987 otrzymał nominację do Oscara za reżyserię i scenariusz filmu Nadzieja i chwała (Hope and Glory). Wiatach 80. był dyrektorem British Film Institute. BOWIE David (właśc. David Robert Jones), ur. 08.01.1947 w Brixton, brytyjski aktor i piosenkarz; jako wokalista rozpoczął karierę pod koniec lat 60., ale prawdziwą popularność przyniósł mu album The Rise and Fall of Ziggy Stardust and the Spiders from Mars, nagrany w 1972 (powstał również film dokumentalny, będący zapisem koncertu z piosenkami nagranymi na tej płycie). W 1976 Nicolas Roeg powierzył mu główną rolę w filmie science fiction Człowiek, który spadl na Ziemię (The Man Who Fell to Earth), cztery lata później wystąpił na Broadwayu w przedstawieniu teatralnym Czlowiek-sloń. W latach 80. zagrał w kilku znaczących produkcjach filmowych: Zagadka nieśmiertelności (The Hunger, 1983), Ucieczka w noc (Into the Night, 1985), Labirynt (Labyrinth, 1986). W latach 90. znacznie ograniczył aktywność filmową, występowa, w drugoplanowych rolach, m.in. Twin Peaks - ogniu krocz ze mną Davida Lyncha (Twin Peaks: Fire Walk With Me, 1992), Basquiat - taniec ze śmiercią (Ba-squiat, 1996). BOWIE Les, ur. 10.11.1913 w Vancouver, zm. 01.1979, angielski twórca efektów specjalnych i scenograf, sławę przyniosły mu filmy science fiction z lat 50. i 60.: Zemsta kosmosu (The Quatermass Experiment, 1955), X the Unknown (X - czynnik nieznany, 1956), Zemsta kosmosu 11 (Quatermass II, 1957), The Trollenberg Terror (1958), Milion lat przed naszą erą (One Million Years B.C., 1966), Fahrenheit 451 (1966), Quatermass and the Pit (Quatermass i studnia, 1967), Rocket to the Moon (1967), They Came from Beyond Space »0 B (1967), Moon Zero Two (Księżyc Zero Dwa, 1969). Zdobył Oscara ze efekty specjalne do Supermana (1978). BRACKETT Leigh, ur. 07.12.1915 w Los Angeles, zm. 18.03.1978, ameryk. pisarka i scenarzystka, stała współpracownica Howarda Hawksa (Wielki sen, Rio Bravo, Rio Lobo), jako powieściopisarka specjalizowała się w przede wszystkim w opowieściach fantastycznych (m.in. The Ginger Star, The Hounds of Skaith, Shadow over Mars, The Long Tomorrow). W 1945 napisała scenariusz (na podstawie własnego opowiadania) do filmu The Vampire's Ghost, a tuż przed śmiercią przygotowała scenariusz do Imperium kontratakuje (Empire Strikes Back, 1980). BRADBURY Ray, ur. 22.08.1920 w Waukegan, ameryk. pisarz i scenarzysta, twórca romantycznej odmiany fantastyki naukowej, jego powieści i opowiadania były wielokrotnie przenoszone na ekran filmowy: The Beast from the 20,000 Fathoms (Bestia z głębokości 20 000 sqżni, 1953), Przybysze z przestrzeni kosmicznej (It Came from Outer Space, 1953) Jacka Arnolda, Fahrenheit 451 (1966) François Truffaut, Ilustrowany człowiek (Illustrated Man, 1968) Jacka Smighta, The Martian Chronicles (Kroniki marsjańskie, 1979, TV) Michaela Andresona. Bradbury był również autorem lub współautorem kilku scenariuszy filmowych: Icarus Mongolfier Wright (1962), Picasso Summer (1969, pod pseud. Douglas Spaulding), Something Wicked This Way Comes (1983), pisał także dla telewizji (m.in. Alfred Hitchcock przedstawia). W 1956 zdobył Oscara (wspólnie z Johnem Husto-nem) za scenariusz do Moby Dicka. W latach 1985-86 telewizja amerykańska prezentowała serial Ray Bradbury Theatre. BRANNON Fred C., ur. 26.04.1901, zm. 06.04.1953, ameryk. reżyser, od 1945 realizował głównie filmy przygodowe, horrory i science fiction: The Purple Monster Strikes (1945), King of the Rocket Men (1949), The Invisible Monster (1950), Flying Disc Man from Mars (1950), Radar Men from the Moon (1951), Zombies of the Stratosphere (1952), D-Day on Mars (1966, TV). BRESCIA Alfonso, ur. 06.01.1930 w Rzymie, zm. 06.06.2001, włoski reżyser, debiutował w 1964, kręcił głównie niskobudżetowe filmy przygodowe i science fiction: U Conqui-stadore di Altantide (Zdobywcy Atlantydy, 1965), Superuomini, superdonne, superbotte (Amazonki i Superman, 1975), Battaglie nelli spazi stellari (Bitioa w kosmosie, 1977), Anno zero - guerra nel spazio (Wojna w kosmosie, 1977), Sette uomini doro nello spazio (1978), La gerra dei robot (Wojna robotów, 1978), La Bestia nello spazio (Bestia z kosmosu, 1979), Ator il guerriero di ferro (Żelazny wojownik, 1985). BROCCOLI Albert R., ur. 5.04.1909 w Nowym Jorku, zm. 27.06.1996, ameryk. producent, pod koniec lat 30. pracował jako asystent reżysera w 20th Century Fox, w latach 50. wyjechał do Wielkiej Brytanii, gdzie wspólnie z Irvingiem Allenem powołał do życia wytwórnię Warwick Pictures. W 1956 wyprodukował film science fiction The Gamma People (Ludzie gamma), jednak międzynarodową sławę przyniosła mu seria filmów o przygodach Jamesa Bonda (m.in. Dr No, Goldfinger, Operacja Piorun, Diamenty sq wieczne, Szpieg, który mnie kochał, Moonraker). W 1982 został uhonorowany przez Akademię Filmową nagrodą im. Irvinga Thalberga. BROLIN James, ur. 18.07.1940 w Los Angeles, ameryk. aktor, po ukończeniu studiów debiutował w serialu telewizyjnym Bus Stop, później zdobył nagrodę Emmy za rolę w serialu Marcus Welby, M.D., wreszcie w 1963 po raz pierwszy wystąpił na dużym ekranie w filmie Take Her She's Mine. W późniejszym okresie grał głównie role drugoplanowe, także w filmach fantastycznych i horrorach: Fantastyczna podróż (Fantastic James Brolin (z lewej) 91 B Voyage, 1966), Świat Dzikiego Zachodu (Westworld, 1973), Koziorożec 1 (Capricorn One, 1978), The Amityville Horror (1979), Śmiertelny wirus (Terminal Virus, 1995), The Haunted Sea (1997). BRUNO John, ameryk. reżyser i twórca efektów specjalnych, debiutował w 1981 (Heavy Metal), współpracował przy realizacji kilku głośnych filmów SF: Otchłań (The Abyss, 1989), Terminator 2 - Ostateczna rozgrywka (Terminator 2: The Judgment Day, 1991), Powrót Batmana (Batman Returns, 1992). W 1999 wyreżyserował Virus. BURMAN Thomas R„ ameryk. specjalista od charakteryzacji, z filmem związany od 1972 (Żaby [Frogs]), przygotowywał charakteryzacje do wielu horrorów i filmów science fiction: Food of the Gods (Pokarm bogów, 1976), Człowiek, który spadl na Ziemię (The Man Who Fell to Earth, 1976), Wyspa doktora Moreau (The Island of Dr. Moreau, 1977), Inwazja porywaczy ciał (Invasion of the Body Snatchers, 1978), Prophecy (Proroctwo, 1979), Lu-dzie-koty (Cat People, 1981), Kosmiczny łowca: przygody w strefie zakazanej (Spacehunter: Adventures in the Forbidden Zone, 1983), Kaczor Howard (Howard the Duck, 1986), Porywacze ciał (Body Snatchers, 1993), Zagadka Powdera (Powder, 1995). BURTON Tim, ur. 25.08.1958 w Burbank, ameryk. reżyser, studiował animację filmową, jako dwudziestolatek rozpoczął pracę w studiach Disneya, uznanie krytyki przyniosła mu krótkometrażówka Vincent, której bohaterem był Vincent Price, gwiazda kina grozy. W 1985 przeniósł się do wytwórni Warner Bros., gdzie nakręcił swój pierwszy pełnometrażowy film fabularny Wielka przygoda Pee-Wee (Pee-Wee's Big Adventure, 1985). Na przełomie lat 80. i 90. zyskał popularność realizując wysmakowane plastycznie, poetyckie, choć nie pozbawione humoru obrazy z pogranicza fantastyki, baśni i horroru: Sok z żuka (Beetlejuice, 1988), Batman (1989), Edward Nożycoręki (Edward Scissorhands, 1990), Powrót Batmana (Batman Returns, 1992), Miasteczko Halloween (Nightmare Before Christmas, 1993, tylko prod.), Ed Wood (1994). Od połowy lat 90. reżysero- Tim Burton wał wysokobudżetowe produkcje - Marsjanie atakują (Mars Attacks!, 1996), Jeździec bez głowy (Sleepy Hollow, 1999) oraz Planeta małp (Planet of the Apes, 2001) - które jednak nie przyniosły mu uznania krytyki. BUTLER Bill (Wilmer), ur. 07.04.1921 w Colorado, operator filmowy; od końca lat 60. związany z Francisem Fordem Coppolą (Deszczowi Ludzie [The Rain People, 1969], Rozmowa [The Conversation, 1974]). W 1976 nominowany do Oscara za zdjęcia do Lotu nad kukułczym gniazdem (One Flew Over the Cuckoo's Nest, 1975). W latach 70. i 80. współpracował przy realizacji kilku filmów grozy i science fiction: Szczęki (Jaws, 1975), Diabelskie nasienie (Demon Seed, 1977), Koziorożec 1 (Capricorn One, 1978), Damien - Omen II (1978), Anaconda (1996). BUTLER Lawrence W., ur. 30.07.1908 w Akron, zm. 19.10.1988, ameryk. twórca efektów specjalnych, karierę rozpoczął w Wielkiej Brytanii. W 1936 przygotował efekty do filmu Williama Camerona Men-ziesa Rok 2000 (Things to Come), w tym sa 92 mym roku zrealizował jeszcze Człowiek, który czynił cuda (The Man Who Could Work Miracles) - oba filmy wyprodukowane przez Alexandra Kordę. Pod koniec lat 30. wróci! do Stanów Zjednoczonych. W 1940 zdobył Oscara za efekty specjalne do Złodzieja z Bagdadu (The Thief of Bagdad), wkrótce otrzymał kolejne nominacje za: Lady Hamilton (That Hamilton Woman, 1941), Księga dżungli (Jungle Book, 1942), Baśnie 1001 nocy (A Thousand and One Night, 1945). Bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej został szefem zespołu projektującego efekty wizualne w wytwórni Columbia. W latach 60. pracował przy kilku znaczących produkcjach science fiction: Panic in the Year Zero (Panika w roku zerowym, 1962), Robinson Crusoe on Mars (Robinson Cruzoe na Marsie, 1964), Alarm w kosmosie (Marooned, 1969). W 1976 otrzymał specjalnego Oscara za osiągnięcia techniczne. CAAN James, 26.03.1939 w Nowym Jorku, ameryk. aktor filmowy, karierę sceniczną rozpoczął w 1960 od występów w przedstawieniach na Broadwayu, w późniejszych la- James Caan tach grywał w filmach telewizyjnych, jednak prawdziwą popularność przyniosła mu dopiero rola Sonny'ego Corleone w Ojcu chrzestnym (Godfather, 1972), za którą otrzymał nominację do Oscara. Oprócz znakomitych kreacji w filmach sensacyjnych i thrillerach, Caan wystąpił również w kilku znaczących produkcjach fantastycznych - Odliczanie (Countdown, 1968) Roberta Altmana, Rollerball (1975, nagr. Saturna) Normana Jewiso-na, Obcy przybysze (Alien Nation, 1988) Grahama Bakera - oraz adaptacji powieści Stephena Kinga Misery (1990). CĄHN Edward L., ur. 12.02.1899 w Nowym Jorku, zm. 25.08.1963, amerykański reżyser i producent, po ukończeniu studiów na UCLA pracował jako montażysta w wytwórni Universal. W 1931 wyreżyserował pierwszy film, Homicide Squad. W latach 50. specjalizował się głównie w niskobudżeto-wych produkcjach gatunkowych, z tego okresu pochodzą liczne filmy grozy i science fiction, m.in.: The Creature with the Atom Brain (Potwór z atomowym mózgiem, 1955), Voodoo Woman (1957), Zombies of Mora-Tau (1957), Invasion of the Saucer Men (1957), It! The Terror from Beyond the Space (To! Terror z kosmosu, 1958), Invisible Invaders (Niewidzialni najeźdźcy, 1959). CAMERON James, ur. 16.08.1954 w Kapu-skasing (Kanada), ameryk. reżyser, producent i scenarzysta, studiował fizykę na Uniwersytecie Kalifornijskim, pracował jako kierowca ciężarówki. W 1978 nakręcił krótkometrażówkę Xenogenesis. W 1980 przygotowywał efekty specjalne do filmu Rogera Cormana Bitwa wśród gwiazd (Battle Beyond the Stars), rok później wyreżyserował pierwszy pełnometrażowy film fabularny, Piranha II: The Spawning (Pirania II). Niebawem rozpoczął współpracę z producentką (a zarazem pierwszą żoną) Gale Ann Hurd, z którą zrealizował cztery głośne dzieła science fiction: Terminator (1984), Obcy - decydujące starcie (Aliens, 1986, Saturn za reż. i scen.), Otchłań (Abyss, 1989, Saturn za reż.), Terminator 2 - Ostateczna rozgrywka (Terminator 2: Judgment Day, 1991). Po rozstaniu z Hurd, poślubił reżyserkę Kathryn Bigelow (był producentem jej filmu Dziwne dni). James Cameron W latach 90. znacznie ograniczy! aktywność reżyserską, nakręcił jednak dwa kasowe przeboje - Prawdziwe kłamstwa (True Lies, 1994) i Titanica (1997, Oscar za reż.) - oraz wyprodukował nową adaptację Solaris w reżyserii Stevena Soderbergha (2002). CANNOM Greg, ameryk. specjalista od charakteryzacji, z kinem związany od 1977 (Incredible Melting Man), pracował przy produkcji wielu filmów SF: Senny obraz (Dreamscape, 1984), Kokon (Cocoon, 1985), Radioactive Dreams (Radioaktywne sny, 1986), Kokon II: Powrót (Cocoon: The Return, 1988), Cyborg (1989), Powrót do przyszłości II (Back to the Future II, 1989), Nieśmiertelny II (Highlander II: The Quickening, 1992), Powrót Batmana (Batman Returns, 1992), Obcy 3 (Alien 3,1992), Chudszy (Thinner, 1996), Kowboje przestrzeni (Space Truckers, 1997), Człowiek przyszłości (Bicentennial Man, 1999). Ośmiokrotnie nominowany do Oscara, zdobył dwie statuetki: Dracula (Bram Stoker's Dracula, 1992) i Pani Doubtfire (Mrs Doubtfire, 1993). CAREY Harry Jr., ur. 16.05.1921 w Saugus, syn aktora Harry'ego Careya, po raz pierwszy na dużym ekranie pojawił się w 1947. Występował przede wszystkim w westernach Johna Forda (Rzeka Czerwona, 1948; Poszukiwacze, 1956; Rio Bravo, 1959; W kraju Komanczów, 1961; jesień Czejenów, 1964). W późniejszych latach zagrał w kilku filmach fantastycznych: UFOria (1981), Endangered Species (1982), Gremliny rozrabiają (Gremlins, 1984), Cherry 2000 (1989), Powrót do przyszłości III (Back to the Future III, 1990), Egzorcysta III (Exorcist III, 1990). CARFAGNO Edward, ur. 28.11.1907, zm. 28.12.1997, ameryk. scenograf, z kinem związany od 1943, wyróżniony trzema Oscarami: Zły i piękna (The Bad and Beautiful, 1952), Juliusz Cezar (Julius Caesar, 1953), Ben Hur (1959); pod koniec kariery przygotował scenografię do kilku filmów fantastycznonau-kowych: Zielona pożywka (Soylent Green, 1973), Diabelskie nasienie (Demon Seed, 1977), Meteor (1979), Time After Time (1979). CARLSON Richard, ur. 29.04.1912 w Albert Lea, zm. 25.11.1977, ameryk. aktor, absolwent University of Minnesota, pracował jako nauczyciel akademicki, później jako aktor i reżyser teatralny (wystawił kilka sztuk na Broadwayu). W 1938 debiutował w kinie (The Young in the Heart). W latach 50. i 60. stworzył pamiętne kreacje w kilku znaczących dziełach science fiction: Przybysze z przestrzeni kosmicznej (It Came from Outer Space, 1953), The Maze (Labirynt, 1953), The Magnetic Monster (1953), Creature from the Black Lagoon (Potwór z Czarnej Laguny, 1954), Riders to the Stars (Łowcy meteorów, 1954, także reż.), The Power (Władza, 1968), Valley of Gwangi (1969). W latach 60. występował głównie w telewizji, pisał również artykuły prasowe i opowiadania. CARPENTER John, ur. 16.01.1948 w Carthage, ameryk. reżyser, scenarzysta, producent i kompozytor, w dzieciństwie kręcił amatorskie filmy fantastyczne, w czasie studiów zrealizował kilka krótkometrażówek. W 1974 wyreżyserował pierwszy pełnometrażowy film Astronauci spod ciemnej gwiazdy (Dark Star, nagr. Saturna), dwa lata później nakręcił znakomity thriller Atak na posterunek 13 (Assault on Precint 13). Prawdziwy rozgłos przyniósł mu horror Halloween (1978). We wczesnym okresie twórczości Carpenter nie tylko reżyserował swoje filmy, ale pisał do c John Carpenter nich również scenariusze i muzykę. W latach 80. i 90. uznany został za mistrza kina grozy i science fiction: Mgła (The Fog, 1980), Ucieczka z Nowego forku (Escape from New York, 1981), Przybysz (The Thing, 1982), Christine (1983, Grand Prix na festiwalu w Avo-riaz), Przybysz z gwiazd (Starman, 1984), Wielka draka w Chińskiej Dzielnicy (Big Trouble in Little China, 1986), Książę ciemności (Prince of Darkness, 1987), Oni żyją (They Live!, 1988), Wspomnienia niewidzialnego człowieka (Memoirs of an Invisible Man, 1992), W paszczy szaleństwa (In the Mouth of Madness, 1995), Wioska przeklętych (Village of the Damned, 1995), Ucieczka z Los Angeles (Escape from L.A., 1996), Duchy Marsa (fohn Carpenter's Ghosts of Mars, 2002). CARRADINE John (wlaśc. Richmond Reed Carradine), ur. 05.02.1906 w Nowym Jorku, zm. 27.11.1988, ameryk. aktor, zajmował się rzeźbą i malarstwem, w 1925 pojawił się po raz pierwszy na scenie teatralnej, w 1930 wyjechał do Hollywood, gdzie początkowo występował pod pseudonimem John Peter Richmond (do 1935), później został jednym z ulubionych aktorów Johna Forda. W latach 40. zagrał w wielu horrorach, m.in. Revenge of Zombies (Zemsta zombie, 1944), Voodoo Man (1944), The Mummy's Ghost (1944), House of Frankenstein (1945), House of Dracula (1945), później występował również w filmach science fiction: The Unearthy (1957), Incredible Petrified World (Niewiarygodnie skamieniały świat, 1958), The Cosmic Man John Carradine, The Cosmic Man (Przybysz z kosmosu, 1959), Invisible Invaders (Niewidzialni najeźdźcy, 1959), The Wizard of Mars (1964), The Astro-Zombies (1968). Pod koniec lat 60. wrócił do ról w niskobudże-towych filmach grozy: Blood of Dracula's Castle (1969), Horror of the Blood Monsters (1971), Terror w muzeum figur woskowych (Terror in the Wax Museum, 1973), The Sentinel (1977), Vampire Hookers (1978). Jego trzej synowie - Keith, Robert i David - z powodzeniem występują na dużym ekranie. CARRERAS Michael, ur. 21.12.1917 w Londynie, angielski reżyser, producent i scenarzysta, na początku lat 50. realizował krótkometrażówki. W 1957 debiutował pełnometrażowym filmem The Steel Bayonet. Od początku kariery związany z wytwórnią Hammer Films, której założycielem byl jego ojciec, sir James Carreras (1910-90). W latach 60. wyreżyserował m.in.: Maniac (Maniak, 1963), The Curse of Mummy's Tomb (1964), Prehistoric Women (Prehistoryczna kobieta, 1967), The Lost Continent (Zaginiony kontynent, 1968), był również producentem ważnych filmów fantastycznych i horrorów: X the Unknown (X - czynnik nieznany, 1955), Mumia (The Mummy, 1959), Dwie twarze doktora Jekylla (Two Faces of Dr fekyll, 1960), The Curse of the Werwolf (Zemsta wilkołaka, 1961), Fabryka nieśmiertelnych (The Damned, 1961) Josepha Loseya, She (Ona, 1965), Milion lat przed naszą erą (One Million Years B.C., 1966, także scenariusz), Quatermass and the Pit (Quatcrmass i studnia, 1967) Moon Zero Two (Księżyc Zero Dwa, 1969), The Creature the World Forgot (Istota zapomniana przez świat, 1971, także scen.). c CARTER Ellis W., ur. 02.11.1907, zm. 28.10.1964, amerykański operator, z filmem związany od 1947, kręcił zdjęcia do wielu niskobudżetowych produkcji science fiction: The Invisible Monster (Niewidzialny potwór, 1950), The Mole People (1956), The Deadly Mantis (1957), The Monolith Monsters (Potworne monolity, 1957), O człowieku, który malał (The Incredible Shrinking Man, 1957), The Leech Woman (Kobieta-pijawka, 1960), Beauty and the Robot (1960). CARTWRIGHT Veronica, ur. 20.04.1950 (lub 1949) w Bristolu, angielska aktorka, w filmach występowała od dzieciństwa (debiutowała w In Love and War, 1958). W latach 60. zdobyła popularność rolą w serialu telewizyjnym Daniel Boon. W 1963 zagrała w Ptakach (Birds) Alfreda Hitchcocka (jako Cathy Brenner). W późniejszym okresie wystąpiła w kilku znanych filmach SF: Inwazja porywaczy ciał (Invasion of the Body Snatchers, 1978), Obcy - ósmy pasażer Nostromo (Alien, 1979, nagr. Saturna), Pierwszy krok w kosmos (The Right Stuff, 1983), Nightmares (Koszmary, 1983), Lot nawigatora (Flight of Navigator, 1986), Czarownice z Eastwick (The Witches of Eastwick, 1987), The Last Man on the Planet Earth (Ostatni człowiek na Ziemi, 1999), Alien Evolution (2001, dok.). Otrzymała nominację do nagrody Emmy za rolę Cassandry Spender w serialu Z archiwum X (The X-Files). CHANG Wah, ur. 02.08.1917 w Honolulu, twórca efektów specjalnych, zajmował się animacją miniaturowych modeli, od lat 50. pracował przy realizacji filmów science fiction: Cat-Women of the Moon (1953), The Monster from the Green Hell (Potwór z Green Hell, 1958), Wehikuł czasu (The Time Machine, 1960), Władca świata (Master of the World, 1961), Journey to the Seventh Planet (1961), Siedem twarzy doktora Lao (Seven Faces of Dr. Lao, 1964), The Power (Władza, 1968), Voyage to the Planet of Prehistoric Women (1968). CHAPMAN Michael, ur. 21.11.1935 w Nowym Jorku, ameryk. operator filmowy i reżyser, w latach 60. realizował filmy dokumentalne, później nawiązał współpracę z Gordonem Willisem (pracowali razem na planie Ojca chrzestnego i Kłute). W latach 70. i 80. był autorem zdjęć do kilku wybitnych dzieł Martina Scorsese (m.in. Taksówkarz, 1976 i Wściekły byk, 1980, nom. do Oscara) oraz filmów science fiction: Inwazja porywaczy ciał (Invasion of the Body Snatchers, 1978), The Man with Two Brains (Człowiek o dwóch mózgach, 1983), Pogromcy duchów II (Ghostbusters II, 1989). W 1983 debiutował jako reżyser filmem All Right Move. W latach 90. byl operatorem na planie kilku głośnych thrillerów: Wschodzące słońce (Rising Sun, 1993), Lęk pierwotny (Primal Fear, 1996), Ścigany (The Fugitive, 1996, nom. do Oscara), Obserwator (The Watcher, 2000). W 2001 roku współpracował przy realizacji komedii science fiction Ewolucja (Evolution). CLARKE Robert, ur. 01.06.1920 w Oklahoma City, ameryk. aktor, występował w słuchowiskach radiowych, przedstawieniach teatralnych, po II wojnie światowej wyjechał do Hollywood, w latach 40. grał w epizodach, później w licznych filmach science fiction: The Man from Planet X (Człowiek z planety X, 1951), Captive Woman (1953), The Astounding She Monster (1958), The Incredible Petrified World (1958), Beyond the Time Barrier (Poza barierą czasu, 1960). CLOSE John, ur. 01.06.1921 w Los Angeles, zm. 21.12.1963, ameryk. aktor telewizyjny, wystąpił w kilku epizodach w filmach science fiction lat 50.: Dzień, w którym zatrzymała się Ziemia (The Day the Earth Stood Still, 1951), One! (Them!, 1954), The Deadly Mantis (1957), Beginning of the End (Początek końca, 1957), The Slim People (1963). COHEN Howard R., ur. 12.08.1942, zm. 03.04.1999, ameryk. reżyser i scenarzysta, w latach 70. pisał scenariusze do horrorów (deb. Unholy Rollers, 1972), jako reżyser debiutował w 1981 (Saturday the 14th), specjalizował się głównie w produkcjach science fiction: Space Raiders (1983), Time Trackers (1989), Alien Invasion (1990). COHEN Larry (właśc. Lawrence G. Cohen), ur. 15.07.1938 w Nowym Jorku, ameryk. reżyser i scenarzysta, pracował w stacji telewizyjnej NBC, w połowie lat 60. byl jednym z pomysłodawców serialu The Invaders 96 c (Najeźdźcy), pisał również scenariusze do filmów fabularnych. W 1972 wyreżyserował swój pierwszy film Bonę, później specjalizował się głównie w fantastyce grozy, zrealizował m.in. popularny cykl It's Alive (1974, 1978, 1987), Q - The Wing Serpent (1982), Special Effects (1984), Powrót do miasteczka Salem (Return to Salem's Lot, 1987), Ambulans (Ambulance, 1990). COMBS Jeffrey, ur. 09.09.1954 w Oxnard, ameryk. aktor, debiutował w 1981, popularność przyniosła mu rola Herberta Westa w horrorze Re-Animator (1985), występował niemal wyłącznie w filmach grozy i science fiction: The Man with Two Brains (1983), From Beyond (1986), Cyclone (1987), The Phantom Empire (1987), Trancers II (1990), Robot fox (1990), Bride of Re-Animator (Narzeczona Re-animatora, 1991), Studnia i wahadło (The Pit and the Pendulum, 1991), Forteca (Fortress, 1993), Cyberstalker (1995), Przerażacze (The Frighte-ners, 1996), Time Tracers (1997), House on the Haunted Hill (1999), Pulse Pounders (2002). COLLIS Jack T„ ur. 12.01.1923, zm. 01.02.1998, ameryk. scenograf, od lat 50. współpracował przy realizacji horrorów i filmów science fiction: Voodoo Island (1957), Impulse (1984), Kokon (Cocoon, 1985), Star Trek IV: Powrót na Ziemię (Star Trek IV: Voyage Home, 1986), Uciekinier (The Running Man, 1987), Obcy przybysze (Alien Nation, 1988). CONNERY Sean (wlaśc. Thomas Sean Connery), ur. 25.08.1930 w Edynburgu, szkocki aktor, syn kierowcy ciężarówki. W młodości pracował jako robotnik i ochroniarz, ćwiczył również kulturystykę, występował w teatrze i telewizji, sporadycznie pojawiał się również na planie filmowym. Największy sukces przyniosła mu rola Jamesa Bonda w filmie Terence'a Younga Dr No (1962). W postać superszpiega wcielił się jeszcze sześciokrotnie: Pozdrowienia z Rosji (From Russia with Love, 1963, reż. Terence Young), Gold-finger (1964, reż. Guy Hamilton), Operacja Piorun (Thunderball, 1965, reż. Terence Young), Zyje się tylko dwa razy (You Only Live Twice, 1966, reż. Lewis Gilbert), Diamenty sq wieczne (Diamonds are Forever, 1971, reż. Guy Hamilton), Nigdy nie mów nigdy (Never Say Ne- Sean Connery jako James Bond ver Again, 1983, reż. Irvin Kershner). W latach 70. i 80. wystąpił również w kilku produkcjach science fiction: Zardoz (1974) Johna Boormana, Bandyci czasu (Time Bandits, 1981) Terry'ego Gilliama, Meteor (1979) Ronalda Neame, Odległy ląd (Outland, 1981) Petera Hyamsa, Nieśmiertelny (Highlander, 1986), Liga niezwykłych dżentelmenów (The League of Extraordinary Gentlemen, 2003). CONWAY Richard, ameryk. twórca efektów specjalnych, z przemysłem filmowym związany od końca lat 60., współpracował przy realizacji wielu głośnych filmów SF i fantasy: Flash Gordon (1980), Conan barbarzyńca (Conan the Barbarian, 1982), Brazil (1985), Labirynt (Labyrinth, 1986), Przygody barona Miinchhausena (The Adventures of Baron Munchausen, 1988, BAFTA), Merlin (1998, Emmy), Eryk wiking (Erik the Viking, 1989), Jazon i argonauci (fason and the Argonauts, 2000). CORMAN Roger, ur. 05.04.1926 w Detroit, ameryk. reżyser i producent; ukończył studia inżynieryjne, po czym odbył trzyletnią służbę wojskową w marynarce, a w końcu trafił do wytwórni 20th Century Fox, gdzie zaczął jako goniec. W 1953 wyprodukował Highway Dragnet - swój pierwszy film, a dwa lata później realizując Five Guns West debiutował jako reżyser. Większość wczesnych filmów Cormana (był równocześnie producentem) stanowiły opowieści z pogranicza science fiction i horroru: The Day the World 97 c Ended (Dzień końca świata, 1956), It Conquered the World (To podbiło świat, 1956), Attack of the Crab Monster (Atak potwornych krabów, 1957), Not of This Earth (Nie z tej Ziemi, 1957), War of the Satellites (Wojna satelitów, 1958), Teenage Caveman (1958), The Wasp Woman (Kobieta-osa, 1959), The Last Woman on Earth (Ostatnia kobieta na Ziemi, 1960), Creature form the Haunted Sea (1961), X - człowiek, który widział więcej (X - the Man with the X-Ray Eyes, 1963). Na przełomie lat 50. i 60. uchodził za mistrza kina „klasy B"; pracował z małym budżetem, kręcąc kolejne obrazy w niezwykle szybkim tempie. Spośród blisko 50 wyreżyserowanych przez niego filmów największym powodzeniem cieszyła się seria adaptacji prozy i poezji Edgara Allana Poego. W latach 1960-64 powstało osiem dziel inspirowanych „opowieściami niesamowitymi": Upadek domu Usherów (The Fall of the House of Usher, 1960), Studnia i wahadło (The Pit and the Pendulum, 1961), Przedwczesny pogrzeb (Premature Burial, 1962), Poego opowieści grozy (Poe's Tales of Terror, 1962), Kruk (The Raven, 1963), Nawiedzony pałac (The Haunted Palace, 1963), Maska czerwonego moru (The Masque of the Red Death, 1964), Grobowiec Li-gei (The Tomb of Ligeia, 1964). Cały cykl wyróżniała niezwykła jednolitość stylistyczna, oniryczna poetyka, podporządkowanie fabuły warstwie wizualnej (autorem zdjęć byl Frank Crosby), a przede wszystkim obecność Vincenta Price'a, aktora, który wystąpił w większości filmów. Na początku lat 70. Corman poświęcił się wyłącznie działalności producenckiej, wrócił jednak do reżyserii po dwudziestu latach filmem Frankenstein wyzwolony (Frankenstein Unbound). W latach 60. i 70. zajmował się promowaniem młodych talentów, finansując produkcje przyszłych gwiazd Hollywood: Obłęd (Dementia 13, 1963) Francisa Forda Coppoli, Cele Petera Bogda-novicha (Targets, 1968) czy Bertha - wagon towarowy Martina Scorsese (Boxcar Bertha, 1972). W 1978 powstał film dokumentalny Roger Corman - Hollywood Wild's Angel, zaś w 1990 ukazała się autobiografia How I Made a Hundred Movies in Hollywood and Never Lost a Dime. W 1988 uhonorowany nagrodą za całokształt twórczości przez Academy of Science Fiction, Fantasy & Horror Films. CORNTHWAITE Robert, ur. 28.04.1917 w St. Helens, ameryk. aktor charakterystyczny, karierę sceniczną rozpoczął w 1935, w czasie II wojny światowej służył w wojskach lotniczych, później pracował w rozgłośni radiowej, na dużym ekranie debiutował w 1951 w głośnych filmie fantastycznonau-kowym The Thing from Another World (Przybysz z innego świata), później wielokrotnie występował w produkcjach SF: Wojna światów (The War of the Worlds, 1953), Śmiertelny pocałunek (Kiss Me Deadly, 1955), On the Threshold of Space (1956), Projekt Forbina (Colossus: The Forbin Project, 1970), Świat przyszłości (Futureworld, 1976), Time Trackers (1989). CORTEZ Stanley (wlaśc. Stanislaus Krantz), ur. 04.11.1908 w Nowym Jorku, zm. 23.12.1997, operator filmowy, pracował jako pomocnik fotografa, później asystent operatora, w końcu w 1937 debiutował jako samodzielny autor zdjęć do filmu Four Days Wonder. W 1942 zdobył nagrodę Amerykańskich Krytyków Filmowych za zdjęcia do Wspaniałości Am-bersonów (The Magnificent Ambersons) Orso-na Wellesa. Podczas czterdziestoletniej kariery był operatorem na planie kilku horrorów i filmów science fiction, m.in.: Czarny kot (The Black Cat, 1941), Riders to the Stars (Łowcy meteorów^l954), Angry Red Planet (1960), Dinosaurs (1960), Damien - Omen II (1978). CRICHTON Michael (wlaśc. John Michael Crichton), ur. 23.10.1942 w Chicago, amerykański pisarz, scenarzysta i reżyser, ukończył studia medyczne na Uniwersytecie Ha-rvarda, wykładał antropologię w Cambridge, pisał także opowiadania i powieści pod pseudonimem John Lange, od lat 70. publikował pod własnym nazwiskiem. Wiele jego utworów zostało przeniesionych na ekran, m.in. Andromeda niesie śmierć (The Andromeda Strain, 1971) Roberta Wise'a, Czlo-wiek-terminal (Terminal Man, 1974) Mike'a Hodgesa, Jurassic Park (1993) Stevena Spielberga. W 1971 debiutował jako reżyser, przygotowując adaptację własnej powieści pt. Binary, dwa lata później nakręcił pierwszy film kinowy, Świat Dzikiego Zachodu (We-stworld). W 1978 zrealizował znakomity thriller medyczny Coma z Michaelem Douglasem i Genevieve Bujold (na podst. po- 9R c James Cromwell wieści Robina Cooka). W latach 80. przedstawił kilka niezbyt udanych filmów sensacyjnych (będąc równocześnie ich scenarzystą), m.in. Looker (1981) i Runaway (1984). W latach 90. porzucił reżyserię i zajął się pisaniem scenariuszy do filmów fantastycznych i thrillerów: Kongo (Congo, 1995), W nieci (Disclosure, 1995), Twister (1996), Zaginiony świat - Jurassic Park II (The Lost World, 1997), Kula (Sphere, 1998), Trzynasty wojownik (13th Warrior, 2000), Jurassic Park III (2002). W 1995 otrzymał specjalnego Oscara za osiągnięcia techniczne. CROMWELL James, ur. 27.01.1942 w Los Angeles, ameryk. aktor, studiował w Carnegie Institute of Technology w Pittsburghu, występował w przedstawieniach teatralnych, na dużym ekranie debiutował w 1976, wcześniej grał w filmach telewizyjnych, wcielał się w postaci prezydentów, generałów, szefów policji, popularność przyniosły mu role w Babe - świnka z klasq (Babe, 1995), Egzekutor (-Erasure, 1996), Tajemnice Los Angeles (L.A. Confidential, 1997), wystąpił w kilku filmach science fiction: The Man with Two Brains (1983), Star Trek: Pierwszy kontakt (Star Trek: First Contact, 1996), Gatunek II (Species II, 1998), Dzień zaglady (Deep Impact, 1998), Zielona mila (The Green Mile, 1999), Kosmiczni kowboje (Space Cowboys, 2000), I, Robot (2004). CRONENBERG David, ur. 15.05.1943 w Toronto, kanadyjski reżyser i scenarzysta, jeden z najwybitniejszych twórców kina grozy ostatniego ćwierćwiecza, jeszcze podczas studiów nakręcił pierwsze krótkometrażówki: Transfer i Front the Drain (1966). W 1969 debiutował jako reżyser, scenarzysta, montażysta, operator i producent zarazem (Stereo), rok później zrealizował niezwykły film science fiction Crimes of the Future (Zbrodnie przyszłości). Kolejne dzieła Cronenberga wpisują się w nową odmianę horroru, określaną przez krytyków mianem gore movie (czy slasher): Dreszcze (Shivers, 1975), Wścieklizna (Rabid, 1977), Potomstwo (The Brood, 1979). W latach 80. powstały filmy łączące poetykę grozy z konwencjami kina fanta-stycznonaukowego: Scanners (1981), Vide-odrome (1982, nagr. na MFF Fantasy w Brukseli), Martwa strefa (The Dead Zone, 1983, nagr. krytyków na MFF Fantastycznych w Avoriaz), Mucha (The Fly, 1986). W 1990 Cronenberg wystąpi! w filmie Clive'a Bar- David Cronenberg 9' c kera Stowarzyszenie umarłych dusz (Nightbre-ed), rok później przeniósł na ekran głośną powieść Williama Burroughsa Nagi lunch (Naked Lunch), zaś w 1997 przygotował adaptację Kraksy (Crash, nagr. na MFF w Cannes) J. G. Ballarda. W 1999 nakręcił eXistenZ (nagr. na MFF w Berlinie), znakomite dzieło będące przykładem kina cyberpunkowego, a po trzech latach przerwy przeniósł na ekran powieść Patricka McGratha Pajqk (Spider, 2002). CROSBY Floyd, ur. 12.12.1899 w Nowym Jorku, zm. 30.09.1985, ameryk. operator filmowy, w latach 20. pracował na nowojorskiej giełdzie, później zajął się fotografią, a wreszcie filmem; współpracował z wybitnymi dokumentalistami: Robertem Flaher-tym, Pare'em Lorentzem i Jorisem Ivensem. W 1931 otrzymał Oscara za zdjęcia do Tabu F. W. Murnaua i R. Flaherty'ego. Karierę w filmie fabularnym rozpoczął dopiero pod koniec lat 40., przygotowując zdjęcia do westernów (m.in. W samo południe, 1952, Złoty Glob). W latach 50. i 60. nawiązał współpracę z Rogerem Cormanem, byl operatorem filmów science fiction: The Monster from the Ocean Floor (Potwór z głębi oceanu, 1954), Attack of the Crab Monster (Atak potwornych krabów, 1957), War of the Satellites (Wojna satelitów, 1958), X - człowiek, który widział więcej (X - the Man with the X-Ray Eyes, 1963), a przede wszystkim serii adaptacji opowiadań Edgara Allana Poego: Upadek domu Ushe-rów (The Fall of the House of Usher, 1960), Studnia i wahadło (The Pit and the Pendulum, 1961), Przedwczesny pogrzeb (Premature Burial, 1962), Poego opowieści grozy (Poe's Tales of Teror, 1962), Kruk (The Raven, 1963). CRUICKSHANK Art, ur. 17.12.1918 (lub 1919), zm. 22.05.1983, ameryk. twórca efektów specjalnych, od 1939 pracował w wytwórni Walta Disneya, w 1964 przeniósł się do 20th Century Fox, ma w dorobku kilka ważnych filmów science fiction: Fantastyczna podróż (Fantastic Voyage, 1966), Planeta małp (Planet of the Apes, 1968), W podziemiach planety małp (Beneath the Planet of the Apes, 1970), The Black Hole (Czarna dziura, 1979, nom. do Oscara), Tron (1982). Wyróżniony Oscarem za efekty specjalne do Fantastycznej podróży. CUNDEY Dean, ur. 1945, ameryk. operator filmowy. W latach 70. i 80. był stałym współpracownikiem Johna Carpentera i autorem zdjęć do jego najgłośniejszych filmów: Halloween (1978), Mgła (The Fog, 1980), Ucieczka z Nowego Jorku (Escape from New York, 1981), Przybysz (The Thing, 1982), Wielka draka w Chińskiej Dzielnicy (Big Trouble in Little China, 1986). Spośród pozostałych dziel warto zwrócić uwagę na kilka znaczących pozycji, m.in.: Without Warning (Bez ostrzeżenia, 1980), Psychoza II (Psycho II, 1983), Invisible Woman (Niewidzialna kobieta, 1983), Powrót do przyszłości (Back to the Futurę, 1985), Project X (1987), Kto wrobił królika Rogera? (Who Framed Roger Rabbit?, 1988, nom. do Oscara), Powrót do przyszłości II (Back to the Futurę II, 1989), Powrót do przyszłości III (Back to the Futurę III, 1990), Hook (1991), Jurassic Park (1993), Apollo 13 (1995, nom. do BAFTA), Casper (1995), Battlestar Galáctica: The Second Coming (1999). CUSHING Peter, ur. 26.05.1913 w Kenley, zm. 11.08.1994, angielski aktor, ukończył Guidhall School of Musie and Drama w Londynie, początkowo pracował jako urzędnik, w 1953 debiutował na scenie teatralnej, później wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie występował na Broadwayu, zagrał także kilka drugoplanowych ról w filmach. Po powrocie do kraju wziął udział w głośnej ekranizacji Hamleta (1948) w reżyserii Laurence'a Oliviera. Popularność przyniosły mu role w horrorach realizowanych przez wytwórnię Hammer. Kreował postać barona Frankensteina w cyklu filmów kręconych w latach 1957-73 (reżyserowanych przez Terence'a Fishera), m.in. The Curse of Frankenstein (Przekleństwo Frankensteina, 1957), The Revenge of Frankenstein (Zemsta Frankensteina, 1958), Zło Frankensteina (The Evil of Frankenstein, 1964), Frankenstein Cre-ated Woman (Frankenstein stworzył kobietę, 1967), Frankenstein Must Be Destroyed (Frankenstein musi być zniszczony, 1969). W tym samym czasie wcielił się również w postać doktora Van Helsinga w filmowych opowieściach o Draculi: Dracula (1958), Narzeczone Draculi (The Brides of Dracula, 1960). Wystąpił również w kilku filmach science fiction: She (Ona, 1966), Dr. Who and Daleks (Doktor 100 D Peter Cushing Who i Dałekcrwie, 1965), Daleks - Invasion Earth 2150 A.D. (Dalekowie, 1966), Gwiezdne wojny (Star Wars, 1977, jako Moff Tarkin). D'AGOSTINO Albert S., ur. 27.12.1893 w Nowym Jorku, zm. 14.03.1970, amerykański scenograf, karierę rozpoczynał w teatrze, od 1918 związany z filmem, pracował dla MGM, Universalu i RKO, w latach 30. przygotowywał scenografię do cyklu horrorów wyprodukowanych przez Universal, m.in.: The Werewolf of London (1935), Kruk (The Raven, 1935), Dracula's Daughter (Córka Draculi, 1936), Niewidzialny promień (The Invisible Ray, 1936). W latach 40. współpracował z Valem Lewtonem: Ludzie koty (Cat People, 1942), I Walked with a Zombie (Wędrowałam z zombie, 1943), Siódma ofiara (The Seventh Victim, 1943), The Leopard Man (1943), The Ghost Ship (Statek widmo, 1943), The Curse of the Cat People (Zemsta ludzi kotów, 1944), The Body Snatcher (1945). Na początku lat 50. projektował scenografię do dwóch filmów science fiction: Przybysz z innego świata (The Thing from Another World, 1951), The Rocket (Rakieta, 1951). Pięciokrotnie nominowany do Oscara, m.in. za: Wspaniałość Ambersonów (The Magnificent Ambersons, 1942), Flight for Freedom (1943), Experiment Perilious (1945). DANO Royal, ur. 16.11.1922 w Nowym Jorku, zm. 15.05.1994, ameryk. aktor charakterystyczny, specjalizował się w rolach złoczyńców, debiutował w 1950 (Undercover Girl), grał głównie w westernach, kryminałach, ale także w horrorach i science fiction: Siedem twarzy doktora Lao (Seven Faces od Dr. Lao, 1964), Pierwszy krok w kosmos (The Right Stuff, 1983), Killer Klowns from Outer Space (1988), Space Invaders (1988). DANTE Joe, ur. 28.11.1946 w Morristown, ameryk. reżyser. Na początku lat 70. współpracował z Rogerem Cormanem (był montażystą). W 1976 debiutował jako reżyser filmem Hollywood Boulevard, a niebawem stal się czołowym przedstawicielem kina z pogranicza fantastyki i grozy: Piranha (Pirania, 1978, nagr. Saturna), Wrzask (The Howling, 1982), Strefa mroku (Twilight Zone - the Movie, 1983), Gremliny rozrabiają (Gremlins, 1984, nagr. Saturna), Interkosmos (Innerspace, 1987), Amazonki z Księżyca (Amazon Women on the Moon, 1987), Gremliny rozrabiają 2 (Gremlins 2: The New Batch, 1990), Monolit (Monoliths, 1990), The Phantom (1996, tylko prod.), The Warlord: Battle for the Galaxy (1998, TV). DAVENPORT Nigel, ur. 23.05.1928 w Cambridge, angielski aktor, absolwent prestiżowego Trinity College w Oksfordzie, od początku lat 50. na scenie teatralnej, na dużym ekranie od 1959 (Miłość i gniew), rok później zagrał w głośnym psychothrillerze Podglądacz (Peeping Tom), wystąpił w kilku filmach fantastycznonaukowych: No Blade of Grass (Ani źdźbła trawy, 1970), Dracula (1973, TV), Phase IV (Faza IV, 1973), Wyspa doktora Moreau (The Island of Dr. Moreau, 1977), Greystoke: Legenda Tarzana, władcy malp (Greystoke: The Legend of Tarzan, Lord of Apes, 1984). DAVIS Geena (właśc. Virginia Davis), ur. 21.01.1957 w Wereham, ameryk. aktorka, ukończyła uniwersytet w Bostonie, występowała na scenie teatralnej, pracowała jako modelka i sprzedawczyni w sklepie odzieżowym, w 1982 debiutował drugoplanową 1C Geena Davis rolą w komedii Tootsie, zagrała w kilku filmach z pogranicza fantastyki: Transylvania 6-5000 (1985), Mucha (The Fly, 1986), Sok z żuka (Beetlejuice, 1988), Ziemskie dziewczyny są łatwe (Earth Girls Are Easy, 1988), Stuart malutki (Stuart Little, 1999). Wyróżniona Oscarem za rolę w Przypadkowym turyście (The Accidental Turists, 1988). Wiatach 1987-90 żona Jeffa Goldbluma, później reżysera Ren-ny'ego Harlina. DEHN Paul, ur. 05.12.1912 w Manchesterze, zm. 30.09.1976, angielski scenarzysta, dramaturg i autor piosenek, pracował jako recenzent filmowy w londyńskich czasopismach, pisał sztuki teatralne, wiersze, powieści. W 1951 związał się z przemysłem filmowym, otrzymał Oscara za scenariusz do Seven Days to Noon (1951), w 1958 zdobył nagrodę Brytyjskiej Akademii Filmowej za Orders to Kill. W 1964 napisał scenariusz do trzeciej części przygód Jamesa Bonda -Goldfinger. W latach 70. byl współautorem serii Planety małp: W podziemiach planety małp (Beneath the Planet of the Apes, 1970), Ucieczka z planety małp (Escape from the Palnet of the Apes, 1971), Podbój planety malp (Conquest of the Planet of the Apes, 1973), Bitwa o planetę małp (Battle for the Planet of the Apes, 1973). DE LAURENTIIS Dino, ur. 08.08.1919 w Torre Annunziata, wioski producent, początkowo pracował jako aktor, sufler i asystent reżysera, a w 1941 wyprodukował pierwszy film, Eamore canta. Po wojnie odniósł wielki sukces neorealistycznym filmem Gorzki ryż (Riso amare), w latach 50. byl producentem Federica Felliniego (La Strada, 1954, Noce Cabirii [La Notti di Cabiria, 1956]). W latach 60. założył wytwórnię Dinocittá (m.in. niskobudżetowy film SF U disco volante [Latający talerz, 1964]), później przeniósł się do Stanów Zjednoczonych, gdzie powołał do życia De Laurentiis Entertainment Group (DEG). W tym okresie - oprócz wielkich widowisk biblijnych czy thrillerów - zrealizował również kilka znaczących filmów grozy i science fiction, m.in.: Barbarella (1968) Rogera Vadima, King Kong (1976) Johna Guillermina, Orka (Orea, 1977), Flash Gordon (1980) Mike'a Hodgesa, Conan barbarzyńca (Cortan the Barbarían, 1981) Johna Miliusa, Martwa strefa (The Dead Zonę, 1983) Davida Cro-nenberga, Diuna (Dune, 1984) Davida Lyn-cha, Podpalaczka (Firestarter, 1984). Jego córka Rafaella również jest producentką. DENNING Richard (wlaśc. Louis Albert He-indrich Denninger), ur. 27.03.1914 w Pough-keepsie, zm. 11.10.1998, ameryk. aktor, po ukończeniu szkoły średniej rozpoczął naukę w Woodbury Business College, studiował handel zagraniczny i rachunkowość, grywał także w teatrze studenckim. Przed wybuchem II wojny światowej występował w filmach fabularnych (epizody i role drugoplanowe). Po odbyciu służby wojskowej w lotnictwie rozpoczął karierę jako gwiazda niskobudżetowych filmów science fiction: The Unknown Island (Nieznana wyspa, 1948), Creature from the Black Lagoon (Potwór z Czarnej Laguny, 1954), Target Earth! (Kierunek Ziemia, 1954), The Creature with the Atom Brain (Potwór z atomowym mózgiem, 1955), The Day the World Ended (Dzień końca świata, 1956), Black Scorpion (Czarny skorpion, 1957). W latach 60. i 70. grywał głównie w serialach telewizyjnych (m.in. Hawaii Five-O, 1968-80). DEPP Johnny, ur. 09.06.1964 (lub 1963) w Owensboro, ameryk. aktor, karierę sceniczną rozpoczął od występów w zespole rockowym (grał na gitarze), jako dwudziestolatek zagrał w klasycznym horrorze Wesa Cravena Koszmar z ulicy Wiązów (A Nightmare on Elm Street, 1984), dwa lata później wystąpił w Plutonie (Platoon) Olivera Stone'a. Punktem zwrotnym w jego karierze okazała się tytułowa rola w filmie Tima Burlona Edward Nożycoręki (Edward Scissorhands, 1990). W1994 wcielił się w postać Eda Wooda, 02 Johnny Depp reżysera tanich filmów science fiction (Ed Wood, reż T. Burton), w 1999 zagra! u Romana Polańskiego w Dziewiątych wrotach (The Ninth Gate) oraz ponownie u Burtona w jeźdź-cu bez głowy (Sleepy Hollow), zaś w następnym roku w Zonie astronauty (Astronaut's Wife) Randa Ravicha. DEVLIN Dean, ur. 27.08.1962 w Nowym Jorku, ameryk. producent, scenarzysta i aktor, syn aktorki Pilar Seurat, współtwórca sukcesów kilku wielkich przebojów kasowych: Universal Soldier (1992, tylko scen.), Gwiezdne wrota (Stargate, 1994), Dzień niepodległości (Independence Day, 1996), Godzilla (1998). DE WITT Louis, twórca efektów specjalnych do wielu filmów science fiction z lat 50.: The Invisible Boy (Niewidzialny chłopiec, 1957), Kronos (1957), War of the Satellites (Wojna satelitów, 1958), Monster from the Green Hell (Potwór z Green Hell, 1958), Behemot, the Sea Monster (Behemot, morski potwór, 1959), The Atomic Submarine (Atomowa łódź podwodna, 1959). DOBKIN Lawrence, ur. 20.01.1920 (lub 16.09.1919) w Nowym Jorku, zm. 28.10.2002, ameryk. aktor i reżyser telewizyjny, karierę filmową rozpoczął w 1946, zagrał epizody w kilku znaczących filmach science fiction: Dzień, w którym zatrzymała się Ziemia (The Day the Earth Stood Still, 1951), Riders to the Stars (Łowcy meteorów, 1954), One (Them!, 1954), The Lost Missile (1958), Roswell (1994), wyreżyserował kilka telewizyjnych filmów i seriali SF: Bardzo Dziki Zachód (The Wild Wild West, 1965), Star Trek (1966), Project UFO (1978). DOMERGUE Faith, ur. 16.06.1925 w Nowym Orleanie, zm. 04.04.1999, ameryk. aktorka, występowała w drugoplanowych rolach, na dużym ekranie debiutowała w 1946, grała w westernach horrorach i science fiction: This Island Earth (Wyspa Ziemia, 1955), It Came from Beneath the Sea (To przyszło z głębin morza, 1955), Timeslip (Poślizg w czasie, 1956), Voyage to the Prehistoric Planet (Wyprawa na prehistoryczną planetę, 1965). DONALDSON Roger, ur. 15.11.1945 w Ballart, australijski reżyser, w wieku 19 lat wyjechał do Nowej Zelandii, gdzie pracował jako fotografik. W latach 70. rozpoczął karierę filmową, realizował krótkometrażówki i dokumenty, w 1977 debiutował pełnometrażowym filmem Sleeping Dogs. W 1985 w Wielkiej Brytanii nakręcił The Bounty (Bunt), a rok później przeniósł się do Stanów Zjednoczonych, gdzie zyskał uznanie jako twórca thrillerów i science fiction: Bez wyjścia (No Way Out, 1987), Ucieczka gangstera (Getaway, 1994), Gatunek (Species, 1995), Góra Dantego (Dante's Peak, 1997). DONLEVY Brian, ur. 09.02.1899 w Portadown, zm. 05.04.1972, irlandzki aktor, od dzieciństwa mieszkał w Stanach Zjednoczonych, podczas I wojny światowej służył w wojskach lotniczych. W 1924 debiutował jako aktor sceniczny i filmowy, wkrótce stał się specjalistą od ról przestępców, czarnych charakterów, grając głównie w westernach i filmach sensacyjnych, pod koniec kariery wystąpi! w kilku dziełach z pogranicza horroru i science fiction, m.in.: Zemsta kosmosu 103 Richard Donner (The Quatermass Experiment, 1955) i The Curse of the Fly (Zemsta muchy, 1965). DONNER Richard, ur. 24.04.1930 w Nowym Jorku, ameryk. reżyser i producent, karierę rozpoczął jako aktor teatralny. Na przełomie lat 50. i 60. realizował krótkometrażówki, filmy dokumentalne i reklamowe, później wyreżyserował kilka odcinków serialu telewizyjnego Wanted Dead or Alive. W 1961 debiutował filmem kinowym X - 15, jednak prawdziwy początek wielkiej kariery nastąpił dopiero w drugiej połowie lat 70. za sprawą filmów Omen (1976) i Superman (1978). W 1985 nakręcił dwie opowieści fantasy: Zaklęta w sokola (Ladyhawke) i Goonies (The Goonies), ale międzynarodową sławę przyniosły mu kolejne części Zabójczej broni (Lethal Weapon, 1987, 1989, 1992, 1998) z Me-lem Gibsonem w roli głównej. W 2003 wyreżyserował film science fiction Timeline na podst. powieści Michaela Crichtona. DONOVAN King, ur. 25.01.1918 w Nowym Jorku, zm. 30.06.1987, ameryk. aktor, z kinem związany od 1948, występował głównie w komediach i kryminałach, ale ma w dorobku kilka ról w opowieściach science fiction: The Beast from 20,000 Fathoms (Bestia z głębokości 20 000 sążni, 1953), The Magnetic Monster (1953), Riders to the Stars (Łowcy meteorów, 1954), Invasion of the Body Snatchers (Inwazja porywaczy ciał, 1956). DOUGLAS Kirk (właśc. Issur Danielovitch Demski), ur. 09.12.1916 w Amsterdamie (k. Nowego Jorku), ameryk. aktor, syn żydowskich emigrantów z Rosji, ukończył St. Lawrence University w Canton (stan Nowy Jork), podczas II wojny światowej służył w marynarce. W 1946 debiutował na dużym ekranie w Dziwnej miłości Marthy Ivers (The Strange Love of Martha Ivers), trzykrotnie nominowany do Oscara: za Mistrza (Champion, 1949), Zły i piękna (The Bad and Beautiful, 1952), Pasję życia (Lust for Life, 1956). Mimo że grywał głównie w westernach oraz obrazach wojennych, wystąpił również w kilku filmach science fiction: Holocaust 2000 (1977), Furia (The Fury, 1978) Briana De Palmy, Saturn 3 (1980) Stanleya Donena, Jeszcze raz Pearl Harbor (The Final Countdown, 1980). DOURIF Brad, ur. 18.03.1950 w Huntington, ameryk. aktor, występował przede wszystkim w rolach drugoplanowych i charakterystycznych, nominowany do Oscara za Lot nad kukułczym gniazdem (One Fłew Over the Cuckoo's Nest, 1975), później grał głównie w horrorach i filmach science fiction: Oczy Laury Mars (The Eyes of Laura Mars, 1978) Irvina Kershnera, Diuna (Dune, 1984) Davida Lyncha, Samozapłon (Spontaneus Combustion, 1990), Nocna zmiana (Stephen King's Graveyard Shift, 1990), Critters 4 (1992), Obey 4: Przebudzenie (Alien: Resurrection, 1997), Progeny (1999), Soulkeeper (2001), Władca Pierścieni. Dwie Wieże (The Lord of the Rings. The Two Towers, 2002). E Robert Duvall DUVALL Robert, ur. 05.01.1931 w San Diego, ameryk. aktor, syn admirała marynarki, jako dwudziestolatek debiutował u boku Gregory'ego Pecka w Zabić drozda (To Kill a Mockingbird, 1962). Sławę przyniosły mu role w filmach Francisa Forda Coppo-li: Deszczowi ludzie (The Rain People, 1969), Ojciec chrzestny (The Godfather, 1972), Rozmowa (The Conversation, 1974), Ojciec chrzestny II (The Godfather II, 1974), Czas apokalipsy (Apocalypse Now, 1979). Za rolę Toma Hagena w Ojcu chrzestnym zdobył nominację do Oscara, jednak nagrodę Akademii Filmowej otrzymał dopiero dziesięć lat później za Pod czulą ochroną (Tender Mercies, 1983). Wystąpił również w kilku znaczących filmach science fiction: THX 1138 (1971) George'a Lucasa, Inwazja porywaczy ciał (Invasion of the Body Snatchers, 1978) Philipa Kaufmana, Opowieści podręcznej (Handmaid's Tale, 1990) Volkera Schlóndorffa, Fenomen (Phenomenon, 1996) Johna Turteltauba, Dzień zaglady (Deep Impact, 1998), Szósty dzień (The 6 th Day, 2000). DYKSTRA John, ur. 03.06.1947 w Long Be-ach, ameryk. realizator efektów specjalnych, początkowo pracował jako fotografik, od 1972 sporadycznie przygotowywał efekty wizualne do najgłośniejszych filmów science fiction: Milcząca ucieczka (Silent Running, 1971) Douglasa Trumbulla, Gwiezdne wojny (Star Wars, 1977) George'a Lucasa, Battlestar Galáctica (1978), Lawina (Avalanche, 1979), Star Trek (1979, nagr. Saturna), Najeźdźcy z Marsa (Invaders from Mars, 1986), Moja macocha jest kosmitką (My Stepmother is an Alien, 1988), Batman i Robin (Batman and Robin, 1997), Spider-Man (2002). W 1977 został uhonorowany Oscarem za Gwiezdne wojny, a także wyróżniony nagrodą specjalną za osiągnięcia techniczne (opracowanie systemu zdjęć Dykstraflex). Przez kilka lat byl dyrektorem Industrial Light & Magie, a pod koniec lat 70. stworzył własną firmę Apogee, w której opracowywano efekty specjalne m.in. do kolejnych części Star Trek i Siły witalnej (Lifeforce). W 2003 otrzymał nominację do Oscara za Spider-Mana (2002). DYSART Richard, ur. 30.03.1929 w Auguście, ameryk. aktor, absolwent Emerson College w Bostonie, debiutował w 1968 (Petulia), wystąpił w kilku ważnych produkcjach science fiction: Człowiek-terminal (The Terminal Man, 1974), Gemini Man (1976, TV), Prophecy (Proroctwo, 1979), Meteor (1979), Przybysz (The Thing, 1982), Warning Sign (1985), Powrót do przyszłości III (Back to the Futurę III, 1990). EDLUND Richard, ur. 06.12.1940 w Fargo, ameryk. twórca efektów specjalnych, od dzieciństwa interesował się fotografią, po ukończeniu szkoły średniej zaciągnął się do marynarki, po odbyciu służby wojskowej zapisał się do szkoły filmowej. W latach 70. poznał Johna Dykstrę, który zaproponował mu współpracę przy tworzeniu efektów specjalnych do Gwiezdnych wojen (Star Wars, 1977), wyróżnionych Oscarem. Od 1977 związany jest z Industrial Light & Magie. W 1978 otrzymał nagrodę Emmy za serial Battlestar: Galáctica. W latach 80. przygotował efekty do filmów Spielberga, Carpentera, Hoopera, Hyamsa a przede wszystkim do kolejnych części „gwiezdnej trylogii" - Imperium kontratakuje (Empire Strikes Back, 1980) i Powrót ]edi (Return of the Jedi, 1983) - za co otrzymał kolejne nagrody Akademii Filmowej, a także Saturny. Spośród pozostałych filmów na szczególną uwagę za 105 sługują: Poszukiwacze zaginionej arki (Raiders of the Lost Ark, 1981) - również uhonorowane Oscarem za efekty specjalne, Duch (Poltergeist, 1982), Pogromcy duchów (Ghostbusters, 1984), Odyseja kosmiczna: 2010 (2010, 1984), Duch II (Poltergeist II, 1986), Wielka draka w Chińskiej Dzielnicy (Big Trouble in Little China, 1986), Szklana pułapka (Die Hard, 1988), Uwierz w ducha (Ghost, 1990), Obcy 3 (Alien 3, 1992), Gatunek (Species, 1995), Mężowie i żona (Multiplicity, 1996). EDOUART Farciot A., ur. 05.11.1894, zm. 17.03.1980, ameryk. realizator efektów specjalnych, z kinem związany od 1933, przygotowywał zdjęcia trikowe do blisko 200 filmów, wśród których znalazło się kilka produkcji science fiction: Dr. Cyclops (1940, nom. do Oscara), The Atomie City (1952), Wojna światów (The War of the Worlds, 1953), Conquest of Space (Podbój kosmosu, 1955), Space Children (Dzieci kosmosu, 1958), The Colossus of New York (1958), Visit to a Small Planet (1959). Podczas czterdziestoletniej kariery pięciokrotnie uhonorowany Oscarem specjalnym za osiągnięcia techniczne (1938, 1940, 1944, 1948, 1956), zdobył także Oscary za efekty do I Wanted Wings (1941) i Zdradzieckie skały (Reap the Wild Wind, 1942). EISLEY Anthony (właśc. Fred Eisley), ur. 19.01.1925 w Filadelfii, zm. 20.03.2003, ameryk. aktor, uczęszczał na kursy aktorskie organizowane na uniwersytecie w Miami, występował na scenie teatralnej, w programach i serialach telewizyjnych, na dużym ekranie debiutował w 1952, zagrał w kilku filmach science fiction: The Wasp Woman (Ko-bieta-osa, 1960), The Navy vs. The Night Monster (1966), fourney to the Center of Time (1968), The Mighty Gorga (1969), Monster (1979), Deep Space (1988). ELFMAN Danny, ur. 1954 w Los Angeles, ameryk. kompozytor, w 1985 nawiązał współpracę z reżyserem Timem Burtonem, pisał muzykę do wszystkich jego filmów: Wielka przygoda Pee-Wee (Pee-Wee's Big Adventure, 1985), Sok z żuka (Beetlejuice, 1988), Batman (1989), Edward Nożycoręki (Edward Scis-sorhands, 1991), Powrót Batmana (Batman Re turns, 1992), Miasteczko Halloween (Nightmare Before Christmas, 1993, nagr. Saturna), Marsjanie atakują (Mars Attacks, 1996), Planeta małp (Planet of the Apes, 2001). Elfman jest również autorem muzyki do kilku głośnych filmów fantastycznonaukowych i horrorów: Stowarzyszenie umarłych dusz (Nightbreed, 1990), Człowiek ciemności (Darkman, 1990), Przerażacze (The Frighteners, 1996), Faceci w czerni (Men in Black, 1997, nom. do Oscara), Spider-Man (2002, nagr. Saturna), Faceci w czerni II (Men in Black II, 2002), Hulk (2003). ELLENSHAW Peter, ur. 24.05.1921, angielski twórca efektów specjalnych, jako nastolatek uczestniczył w realizacji głośnego filmu science fiction Rok 2000 (Things to Come, 1936), po II wojnie światowej przygotował efekty do kilku filmów science fiction: 20 tysięcy mil podmorskiej żeglugi (20,000 Leagues Under the Sea, 1954), Człowiek, który spadl na Ziemię (The Man Who Fell the Earth, 1976), The Black Hole (Czarna dziura, 1979), Superman IV: The Quest for Peace (1987). Czterokrotnie nominowany do Oscara (m.in. za The Island on the Top of the World i Czarną dziurę), zdobył statuetkę za zdjęcia trikowe do Mary Poppins (1964). EMMERICH Roland, ur. 10.11.1955 w Stuttgarcie, niemiecki reżyser, scenarzysta i producent, ukończył szkolę filmową w Monachium, od początku kariery realizował filmy science fiction: w 1983 Zasadę Arki Noego (The Noah's Ark Principle), dwa lata później baśń fantastycznonaukową Joey, w 1986 komedię science fiction Ghost Chase, a w 1989 znakomity Moon 44 (Księżyc 44). W latach 90. pracował głównie w Hollywood, odnosząc znaczące sukcesy komercyjne kolejnymi filmami: Universal Soldier (1992), Gwiezdne wrota (Stargate, 1994), Dzień Niepodległości (Independence Day, 1996), Wzgórze Dantego (Dante's Peak, 1997, tylko prod.), Godzilla (1998), Trzynaste piętro (The Thirteenth Floor, 1999, tylko prod.). W 2004 film science fiction Pojutrze (The Day After Tomorrow). ENGEL Roy, ur. 13.09.1913 w Missouri, zm. 29.12.1981, ameryk. aktor, występował w serialach telewizyjnych (m.in. Bonanza, Perry Mason) i słuchowiskach radiowych, z kinem 06 F związany od 1950, specjalizował się w nisko-budżetowych filmach science fiction: The Flying Saucer (Latający talerz, 1950), The Man from Planet X (Człowiek z planety X, 1951), Zombies of the Stratosphere (1952), The Magnetic Monster (1953), The Indestructible Man (Niezniszczalny człowiek, 1956), Not of This Earth (Nie z tej Ziemi, 1957), The Colossus of New York (1958), Milcząca ucieczka (Silent Running (1971), The Last Child (1971), Kingdom of Spiders (1977, TV). ESSEX Harry, ur. 29.11.1910 w Nowym Jorku, zm. 1997, ameryk. scenarzysta, powie-ściopisarz i dramaturg, specjalizował się przede wszystkim w niskobudżetowych produkcjach, tworząc proste opowieści fantastyczne lub sensacyjne. W latach 50. był autorem scenariuszy do kilku ważnych filmów science fiction, m.in. Przybysze z przestrzeni kosmicznej (It Came from Outer Space, 1953), Potwór z Czarnej Laguny (The Creature from the Black Lagoon, 1954). W 1953 debiutował jako reżyser (/ the Jury), w 1971 zrealizował The Octaman. Karierę filmową zakończył w 1973 (scenariusz do Deaf Smith and Johnny Ears). EVANS Maurice, ur. 03.06.1901 w Dorchester, zm. 12.03.1989, angielski aktor, w dzieciństwie występował jako śpiewak, w 1926 debiutował w zawodowym teatrze. W 1935 wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie przez wiele lat grał na Broadwayu, w 1941 otrzymał ameryk. obywatelstwo. W filmach występował sporadycznie od 1930, popularność zdobył dzięki rolom w serialach telewizyjnych. Pod koniec kariery zagrał w kilku horrorach i filmach SF: Planeta małp (Planet of the Apes, 1968), Dziecko Rosemary (Rosemary's Baby, 1968), Invasion of the Body Stealers (1970), W podziemiach planety małp (Beneath the Planet of the Apes, 1970), Terror in the Wax Museum (Terror w muzeum figur woskowych, 1973). FINK Michael, ameryk. twórca efektów specjalnych, uczestniczył w realizacji wielu filmów science fiction: Gry wojenne (WarGa-mes, 1983, nom. do BAFTA), The Adventures of Buckaroo Banzai Across the Eighth Dimension (Przygody Buckaroo Banzai, 1984), D.A.R.Y.L. (1985), Project X (1987), Powrót Batmana, (Batman Returns, 1992, nom. do Oscara), Marsjanie atakują (Mars Attacksl, 1996), X-Men (2000), Przepowiednia (The Mothman's Prophe-cies, 2002), X-Men 2 (2003). FISHER Carrie, ur. 21.10.1956 w Los Angeles, ameryk. aktorka, córka piosenkarza Eddiego Fishera i aktorki Debbie Reynolds, w dzieciństwie występowała z matką w Las Vegas. W 1973 debiutowała na Broadwayu, a dwa lata później wystąpiła po raz pierwszy w filmie (Szampon). Sławę przyniosła jej rola księżniczki Lei w Gwiezdnych wojnach (Star Wars, 1977, nagr. Saturna) Lucasa, którą powtórzyła jeszcze w Imperium kontratakuje (Empire Strikes Back, 1980) i Powrocie Jedi (Return of the Jedi, 1983), jednak uzależnienie od narkotyków spowodowało załamanie się aktorskiej kariery. W latach 80. zagrała drugoplanowe role w kilku znaczących produkcjach: Hanna i jej siostry (Hannah and Her Sisters, 1986) Woody'ego Allena, Amazonki z Księżyca (Amazon Women on the Moon, 1987), Kiedy Harry spotkał Sally (When Harry Met Sally, 1989). W 1989 napisała scenariusz (na podstawie własnej powieści) do Pocztówek znad krawędzi (Postcards from the Edge, 1989, nom. do BAFTA). Po kilkuletniej przerwie ponownie wystąpiła na dużym ekranie w komediach Austin Powers (1997), Jay i Cichy Bob kontratakują (Jay and Silen Bob Strike Back, 2001) oraz horrorze Krzyk 3 (Scream 3, 2000). FISHER Terence, ur. 23.02.1904 w Londynie, zm. 18.06.1980, angielski reżyser, na początku lat 30. pracował jako asystent montażysty, pierwszy film wyreżyserował dopiero w 1949. Popularność przyniosły mu nisko-budżetowe obrazy realizowane dla wytwórni Hammer, z którą byl związany od 1952 (głównie horrory, ale również filmy fantastyczne): Four Sided Triangle (1952), Space-ways (1953), Mumia (The Mummy, 1959), The Man Who Could Cheat Death (1959), Dwie twarze doktora ¡ekylla (Two Faces of Dr. Jekyll, 1960), The Earth Dies Screaming (1964), Gor-gona (1964), Island of Terror (1966). Największym powodzeniem cieszyły się jednak cykle o Frankensteinie i Draculi: The Curse of Frankenstein (Przekleństwo Frankensteina, 107 F 1957), Dracula (1957), The Revenge of Frankenstein (Zemsta Frankensteina, 1958), The Brides of Dracula (Narzeczone Draculi, 1960), Dracula - książę ciemności (Dracula - Prince of Darkness, 1965), Frankenstein Created Woman (Frankenstein stworzył kobietę, 1967), Frankenstein Must Be Destroyed (Frankenstein musi być zniszczony, 1969). FLEISCHER Richard, ur. 08.12.1916 w Nowym Jorku, zrezygnował ze studiów medycznych, by przenieść się do szkoły teatralnej w Yale. W 1937 zorganizował własny zespól aktorski The Arena Players, od 1942 związany z wytwórnią RKO (pracował jako montażysta, realizował krótkometrażówki i dokumenty). W 1946 nakręcił pierwszy film fabularny, Child of Divorce. Sławę przyniosły mu filmy przygodowe: 20 tysięcy mil podmorskiej żeglugi (20,000 Leagues Under the Sea, 1954) oraz Wikingowie (The Vikings, 1958). W późniejszym okresie wyreżyserował kilka filmów science fiction i fantasy, m.in.: Fantastyczna podróż (Fantastic Voyage, 1966), Zielona pożywka (Soylent Green, 1973, Grand Prix na festiwalu w Avoriaz), Amityville 3-D (1983), Conan niszczyciel (Conan the Destroyer, 1984), Rudowłosa Sonja (Red Sonja, 1985) - dwa ostatnie z udziałem Arnolda Schwarzeneggera. FLETCHER Louise, ur. 22.07.1934 w Birmingham (USA), ameryk. aktorka, córka głuchoniemych rodziców; początkowo pracowała jako kelnerka. Na przełomie lat 50. i 60. grała epizody w serialach telewizyjnych (m.in. Lawman, Nietykalni). W 1964 zrezygnowała z kariery, jednak po dziesięcioletniej przerwie wróciła do aktorstwa. W 1974 debiutowała w komedii Złodzieje jak my (Thieves Like Us), rok później otrzymała Oscara za rolę siostry Ratched w Locie nad kukułczym gniazdem (One Flew Over the Cuckoo's Nest) Formana. W latach 80. zagrała w kilku filmach science fiction i horrorach: Burza mózgów (Brainstorm, 1983), Strange Invaders (1983), Podpalaczka (Firestarter, 1984, wg powieści S. Kinga), Najeźdźcy z Marsa (Invaders from Mars, 1986), Strefa cienia (Shadowzone, 1990), Zabójcza perfekcja (Virtuosity, 1995). FLOWER George „Buck", 28.10.1937 w Milton-Freewater, ameryk. scenarzysta i aktor charakterystyczny, z filmem związany od 1970, jeden z ulubionych aktorów Johna Carpentera, specjalizował się w horrorach i science fiction: The Alpha Incident (1974), The Time Machine (Wehikuł czasu, 1978, TV), Mgła (The Fog), Przybysz z gwiazd (Straman, 1984), Powrót do przyszłości (Back to the Future, 1985), Oni żyją (They Live!, 1988), Poiurót do przyszłości II (Back to the Future II, 1989), Samozapłon (Spontaneous Combustion, 1990), Puppet Master II (1990), Waxworks II: Lost in Time (1991), Plughead Rewired: Circuitry Man II (1994), Wioska przeklętych (Village of the Damned, 1995), Dark Breed (1996), Moonbase (Baza księżycowa, 1997). FORD Harrison, ur. 13.07.1942 w Kansas City, ameryk. aktor, w latach 60. grał drugoplanowe role w filmach fabularnych i serialach telewizyjnych (m.in. Gunsmoke, Wir-gińczyk, Ironside). W 1973 wystąpił w American Graffiti George'a Lucasa, rok później w Rozmowie (The Conversation) Francisa Forda Coppoli. Przełom w karierze aktorskiej Harrison Ford jako Indiana Jones F stanowiła rola Hana Solo w Gwiezdnych wojnach (Star Wars, 1977), którą powtórzył w Imperium kontratakuje (Empire Strikes Back, 1980) i Powrocie Jedi (Return of the Jedi, 1983), jednak pierwszoplanową gwiazdę uczyniła z niego kreacja Indiany Jonesa w przygotowanym przez Stevena Spielberga cyklu: Poszukiwacze zaginionej arki (Raiders of the Lost Ark, 1981, nagr. Saturna), Indiana Jones i świątynia zagłady (Indiana Jones and the Tempie of Doom, 1984), Indiana Jones i ostatnia krucjata (Indiana Jones and the Last Crusade, 1989). W latach 80. i 90. występował przede wszystkim w thrillerach, stworzył pamiętne kreacje w Świadku (Witness, 1985, nom. do Oscara), Franticu (Frantic, 1988), Czasie patriotów (Pa-triot Games, 1992) oraz Ściganym (The Fugitive, 1993). FOSTER Meg, ur. 10.05.1948, ameryk. aktorka, grała główną rolę w popularnym serialu Cagney i Lacey (jako Chris Cagney), na dużym ekranie debiutowała w 1970 (Adam at 6 A.M.). Wiatach 80. i 90. występowała przede wszystkim w horrorach i filmach SF: Władcy wszechświata (Masters of the Univer-se, 1987), Oni żyją (They Live!, 1988) Johna Carpentera, Leviathan (1989), Ojczym II (Step-father II, 1989), Project: Shadowchaser (1992), Oblivion (1993), Immortal Combat (1994), Space Marines (1996), Spoiler (1997). FOX Michael J., ur. 09.06.1961 w Edmonton, amerykański aktor, urodzony w Kanadzie, jako piętnastolatek występował w programach telewizyjnych. W 1979 wyjechał do Hollywood, gdzie grał początkowo małe rólki w drugorzędnych produkcjach filmowych i telewizyjnych. W 1982 wystąpił w Klasie 1984 (Class of 1984) Marka L. Lestera, prawdziwym sukcesem była rola w komedii science fiction Roberta Zemeckisa Powrót do przyszłości (Back to the Future, 1985, nagr. Saturna). Fox jeszcze dwukrotnie wcielił się w postać nastolatka Marty'ego McFly'a (1989 i 1990). W latach 90. zagrał w kilku filmach fantastycznych: Przerażacze (The Fri-ghteners, 1996) oraz Marsjanie atakują (Mars Attacksl, 1996). Choroba Parkinsona zmusiła go do ograniczenia działalności zawodowej, jednak trzykrotnie został wyróż- Michael J. Fox niony Złotym Globem za rolę w serialu Spin City (1996-2000). FRAKER William A., ur. 29.09.1923 w Los Angeles, ameryk. operator, reżyser, pracował jako fotografik, montażysta, asystent operatora, od 1967 samodzielny autor zdjęć. W 1968 współpracował z Romanem Polańskim przy realizacji Dziecka Rosemary (Rosemary's Baby). W ostatnim trzydziestoleciu był operatorem kilku znaczących filmów grozy i SF: Dzień delfina (The Day of the Dolphin, 1973), Egzorcysta II: Heretyk (Exorcist 11: The Heretic, 1977), Bliskie spotkanie trzeciego stopnia (Close Encounters of the Third Kind, 1977), Gry wojenne (WarGames, 1983), Wspomnienia niewidzialnego człowieka (The Memoirs of Invisible Man, 1992), Uliczny wojownik (Street Fighter, 1994), Wyspa doktora Moreau (The Island of Dr. Moreau, 1996). W 1970 debiutowa! jako reżyser filmu Monte Welsh. FRANCIS Freddie (Frederick), ur. 22.12.1917 w Londynie, angielski reżyser i operator, początkowo pracował jako fotografik, później operator podczas II wojny światowej. Zdobył Oscara za zdjęcia do Synów i kochan 1 F ków (Sons and Lovers, 1960), współpracował z Karlem Reiszem. W 1962 wyreżyserował pierwszy film fabularny, specjalizował się w niskobudżetowych horrorach i science fiction, realizowanych głównie dla wytwórni Hammer: Vengeance (1962, wg powieści Curta Siodmaka Mózg Donovana), Dzień try-fidów (The Day of the Triffids, 1963, niewy-mieniony w czołówce), The Evil of Frankenstein (Zło Frankensteina, 1963), Gabinet grozy doktora Zgrozy (Dr. Terror's House of Horror, 1965), Histeria (Hysteria, 1966), The Deadly Bees (Zabójcze pszczoły, 1966), They Came from Beyond Space (1967), Trog (1970), The Creeping Flesh (1972), Syn Draculi (Son of Dracula, 1974). Na szczególne uznanie zasługują zdjęcia do Diuny (Dune, 1984) Davida Lyncha. W 2002 otrzymał nagrodę za całokształt twórczości na festiwalu Camerimage w Łodzi. FRANZ Arthur, ur. 29.02.1920 w Perth Amboy, ameryk. aktor charakterystyczny, debiutował w 1948 (Jungle Patrol), występował głównie w drugoplanowych rolach, sukcesem była kreacja niezrównoważonego psychicznie żołnierza w The Sniper (Snajper, 1951). W latach 50. grywał w popularnych serialach telewizyjnych (Perry Mason, Bonanza) i filmach science fiction: Abbott and Costello Meet Invisible Man (Abbott i Costello spotykają niewidzialnego człowieka, 1951), Flight to Mars (Lot na Marsa, 1951), Invaders from Mars (Najeźdźcy z Marsa, 1953), Monster on Campus (1958), The Atomic Submarine (Atomowa łódź podwodna, 1959), World of Giants (1959). Karierę zakończył w 1982 roku. FREES Paul (właśc. Solomon Hersh Frees), ur. 22.06.1920 w Chicago, zm. 01.11.1986, ameryk. aktor, kompozytor, autor piosenek, z filmem związany od:1941, był narratorem, podkładał głosy pod ¡postaci maszyn, potworów i kosmitów do wielu filmów science fiction: When Worlds Collide (Zderzenie światów, 1951, narrator), VJpjna światów (The War of the Worlds, 1953, prezenter radiowy), Latające talerze (Earth vs. the Flying Saucers, 1956, głosy kosmitów), Wehikuł czasu (The Time Machine, 1960), Atlants, the Lost Continent (Atlantyda, zaginiony kontynent, 1961, narrator), Projekt Forbina (Colossus: The Forbin Project, 1970, komputer), The Hobbit (1977). Od czasu do czasu występował w epizodach: The Thing from Another World (Przybysz z innego świata, 1951), Space Master X-7 (1958). FRYE Dwight, ur. 22.02.1899 w Denver, zm. 1943, ameryk. aktor charakterystyczny, na początku lat 30. wystąpił w serii horrorów wyprodukowanych przez wytwórnię Universal: Dracula (1931, jako Renfield), Frankenstein (1931, jako garbaty karzeł Fritz), Niewidzialny człowiek (The Invisible Man, 1933), Narzeczona Frankensteina (The Bride of Frankenstein, 1935), The Shadow (Cień, 1937), Invisible Enemy (Niewidzialny wróg, 1938), Son of Frankenstein (Syn Frankensteina, 1939), Ghost of Frankenstein (Duch Frankensteina, 1942). Zmarl na atak serca w wieku 44 lat. FUEST Robert, ur. 1927 w Londynie, angielski reżyser, karierę rozpoczynał jako malarz i grafik. Od 1957 związany z brytyjską telewizją, był twórcą wielu programów i filmów reklamowych, w 1967 debiutował jako reżyser Just Like a Woman. W latach 70. zrealizował m.in.: The Abominable Dr. Phibes (1971), Dr. Phibes Rises Again (1972), The Final Programme (1973), The Devil's Rain (1975), Revenge of the Stepford's Wives (Zemsta żon ze Stepford, 1980). FUJIMOTO Tak, japoński operator, studia filmowe ukończył w Londynie, byl asystentem Haskella Wexlera, a w latach 70. stałym współpracownikiem Jonathana Demme'a. Spośród filmów zaliczanych do gatunku science fiction warto wymienić m.in.: Wyścig śmierci (Death Race 2000, 1976), Gwiezdne wojny (Star Wars, 1977, jeden z operatorów), Kokon - powrót (Cocoon: The Return, 1988), Szósty zmysł (The Sixth Sense, 1999), Znaki (Signs, 2002). FULTON John E, ur. 1902 w Nebrasce, zm. 1966, amerykański twórca efektów specjalnych, po ukończeniu studiów inżynieryjnych pracował jako kamerzysta. W latach 30. został szefem zespołu przygotowującego efekty specjalne do horrorów realizowanych przez wytwórnię Universal, m.in.: Frankenstein (1931), Mumia (The Mummy, 1932) , Niewidzialny człowiek (The Invisible Man, 1933) , The Werewolf of London (Wilkołak z Lon- 10 dynu, 1935), Narzeczona Frankensteina (The Bride of Frankenstein, 1935), Niewidzialny promień (The Invisible Ray, 1936), Son of Frankenstein (Syn Frankensteina, 1939), The Invisible Man Returns (Powrót niewidzialnego człowieka, 1940), The Invisible Woman (Niewidzialna kobieta, 1941). W latach 50. byl autorem efektów specjalnych do kilku filmów science fiction: Conquest of Space (Podbój kosmosu, 1954), I Married a Monster from Outer Space (Poślubiłam potwora z kosmosu, 1958), Space Children (Dzieci kosmosu, 1958), The Colossus of New York (1958). Zdobył dwa Oscary: Wonder Man (1945) i Dziesięcioro przykazań (1956). FURIE Sidney J., ur. 28.02.1933 w Toronto, ameryk. reżyser, urodzony w Kanadzie, gdzie nakręcił dwa pierwsze filmy, później wyjechał do Wielkiej Brytanii (w 1960 zrealizował horror The Snake Woman), a w 1966 przeniósł się do Hollywood. W latach 80. wyreżyserował dwa filmy science fiction: Istotę (The Entity, 1982) i Supermana IV (1987). GARLAND Beverly (właśc. Beverly Fessenden), ur. 17.10.1926 w Santa Cruz, ameryk. aktorka, absolwentka Glendall College, występowała w spektaklach teatralnych, na dużym ekranie debiutował małą rolą w znakomitym filmie czarnym Martwy w chwili przybycia (D.O.A., 1950), konflikty z producentami i reżyserami utrudniały jednak dalszą karierę, grała m.in. w drugorzędnych filmach science fiction: The Rocket Man (1954), Killer Leopard (1954), It Conquered the World (To podbiło świat, 1956), Not of This Earth (Nie z tej Ziemi, 1957), The Alligator People (1959), The Day the Earth Moved (1969). Od początku lat 50. występowała również w serialach telewizyjnych: Perry Mason, Doktor Kildare, Gunsmoke, Ścigany, Planeta małp, Detektyw Remington Steele, Nowe przygody Supermana. Jej mąż, Richard Garland, również grał w filmach science fiction (m.in. Attack of the Crab Monster, 1957; Panic in the Year Zero, 1962). GEMORA Charles, ur. 15.08.1903, zm. 19.08.1961, urodzony na Filipinach, ameryk. specjalista od charakteryzacji i kostiumów, od końca lat 20. występował w filmach (zwykle w przebraniu goryla), współpracował przy realizacji kilku obrazów science fiction: Wyspa doktora Moreau (Island of Lost Souls, 1933), Wojna światów (The War of the Worlds, 1953), 1 Married a Monster from Outer Space (Poślubiłam potwora z kosmosu, 1958). GIBSON Henry, ur. 21.09.1935 w Germantown, ameryk. aktor, w dzieciństwie występował w teatrze. W 1963 debiutował na dużym ekranie w komedii The Nutty Professor, dużą popularność zdobył dzięki udziałowi w programie telewizyjnym Rowan & Martin's Laugh-In (1968-71). W latach 80. zagrał w kilku filmach science fiction z elementami komediowymi: Incridible Shrinking Woman (1981), Monster in the Closet (1986), In-terkosmos (Innerspace, 1987), Gremliny rozrabiają 2 (Gremlins 2: The New Batch, 1990). GERSHENSON Joseph, ur. 12.01.1904 w Ki-szyniowie (Rosja), zm. 18.01.1988, ameryk. kompozytor i producent, w latach 20. był dyrygentem orkiestr występujących podczas pokazów filmowych, nawiązał współpracę z wytwórnią Universal, w latach 50. pisał muzykę do wielu filmów science fiction: Abbott and Costello Meet Invisible Man (Abbott i Costello spotykają niewidzialnego człowieka, 1951), Przybysze z przestrzeni kosmicznej (It Came from Outer Space, 1953), Abbott and Costello Go to Mars (Abbott and Costello lecą na Marsa, 1953), Potwór z Czarnej Laguny (The Creature from the Black Lagoon, 1954), This Island Earth (Wyspa Ziemia, 1955), Tarantula (1955), The Creature Walks Among Us (1956), The Mole People (1956), O człowieku, który malał (The Incredible Shrinking Man, 1957), The Deadly Mantis (1957), The Monolith Monsters (Potworne monolity, 1957), The Leech Woman (Kobieta-pijawka, 1960). GIBSON Mel, ur. 03.01.1956 w Peekskill, amerykański aktor i reżyser, jako dziecko wyjechał z rodziną do Australii, gdzie ukończył szkołę aktorską, jeszcze podczas studiów debiutował w filmie Summer City (1977). W 1979 odniósł sukces rolą tytułowego bohatera filmu George'a Millera Mad Max, w postać samotnego wojownika wcielił się jeszcze dwukrotnie: Mad Max 2 (1981) i Mad Max pod Kopułą Gromu (Mad Max Beyond the Thunderdome, 1985). Po wyjeździe do Hollywood występowa, przede wszystkim 111 G w filmach sensacyjnych (cztery części Zabójczej broni, Tequila Sunrise, Okup). W 1993 debiutował jako reżyser filmem Człowieka bez twarzy (The Man Without a Face), dwa lata później odniósł wielki sukces filmem Bra-veheart: Waleczne serce (Braveheart), zdobywając Oscara. GIGER H. R. (Hans Riidi), ur. 05.02.1940 w Chur, szwajcarski grafik i rysownik, sławę i Oscara przyniosły mu projekty do Obcego - ósmego pasażera Nostromo (Alien, 1979), później jeszcze kilkakrotnie współpracował przy realizacji filmów: ¡ntruder Within (1981, TV), Duch II (Poltergeist II: The Other Side, 1986), Obcy - decydujące starcie (Aliens, 1986), Teito Taisen (1989), Obcy 3 (Alien 3, 1992), Gatunek (Species, 1995), Obcy 4: Przebudzenie (Alien Resurrection, 1998), Gatunek II (Species II, 1998). GILLESPIE Arnold, ur. 14.10.1899 w El Paso, zm. 03.05.1978, ameryk. twórca efektów specjalnych, z filmem związany od 1922. Karierę rozpoczął jako scenograf w wytwórni MGM (1924-36), ale jeszcze przed wybuchem wojny został kierownikiem zespołu przygotowującego efekty specjalne. Zdobył cztery Oscary: Trzydzieści sekund nad Tokio (Thirty Seconds over Tokyo, 1944), Green Dolphin Street (1947), Plymouth Adventure (1952), Ben Hur (1959). Spośród licznych filmów na uwagę zasługują również dwa głośne dzieła science fiction: Zakazana planeta (Forbidden Planet, 1956) i Atlantis, the Lost Continent (Atlantyda, zaginiony kontynent, 1961). GILLIAM Terry, ur. 22.11.1940 w Minneapolis, ameryk. reżyser, scenarzysta, aktor, pracował jako ilustrator w czasopismach oraz agencjach reklamowych. Pod koniec lat 60. wyjechał do Wielkiej Brytanii, gdzie nawiązał współpracę z Johnem Cleesem, Terrym Jonesem, Grahamem Chapmanem, Michaelem Palinem i Ericem Idlem, tworząc znakomity cykl programów dla telewizji BBC pt. Latający cyrk Monty Pythona (1969-76). Byl współreżyserem, aktorem i scenarzystą filmów fabularnych z udziałem członków zespołu: Monty Python i Święty Graal (Monthy Python and the Holy Grail, 1975), Jabberwoc-ky (1977), Żywot Briana (Life of Brian, 1979). W latach 80. zaczął pracować na własny rachunek, realizując filmy z pogranicza fantastyki i baśni: Bandyci czasu (Time Bandits, 1981), Brazil (1985, nom. do Oscara), Przygody barona Miinchhausena (The Adventures of Baron Munchausen, 1988), Fisher King (1991), 12 Małp (Twelve Monkeys, 1995). GILLING John, ur. 29.05.1910, zm. 22.11.1984, angielski reżyser i scenarzysta, w latach 30. pracował jako asystent reżysera. W 1948 debiutował filmem Escape from Broadmooor, specjalizował się w niskobudżetowych filmach Terry Gilliam 112 G przygodowych, fantastycznych, thrillerach i horrorach, m.in.: The Gamma People (Ludzie gamma, 1956), Psycho Killers (1960), The Shadow of the Cat (Cień kota, 1961), The Plague of the Zombies (Plaga zombi, 1966), Kobieta wąż (The Reptile, 1966), Nocny gość (Night Caller from Outer Space, 1966). W latach 1963-69 zrealizował kilkanaście odcinków serialu Święty. W 1970 wyjechał do Hiszpanii, gdzie poświęcił się malarstwu. GLASSER Albert, ur. 25.01.1916 w Chicago, zm. 04.05.1998, ameryk. kompozytor, w latach 50. pisał muzykę do wielu niskobu-dżetowaych filmów fantastycznonaukowych (współpracował m.in. z reżyserem Bertem I. Gordonem): Rocketship X-M (Rakieta XM, 1950), Invasion USA (1952), Indestructible Man (Niezniszczalny człowiek, 1956), Beginning of the End (Początek końca, 1957), Amazing Colossal Man (Zdumiewająco kolosalny człowiek, 1957), Monster from the Green Hell (Potwór z Green Hell, 1958), Attack of the Puppet People (1958), Giant from the Unknown (1958). GOLAN Menahem, ur. 31.05.1929 w Tybe-riadzie (Palestyna), izraelski producent i reżyser, karierę rozpoczynał jako asystent reżysera w Tel Awiwie, później wyjechał do Londynu, gdzie ukończył studia w Academy of Music and Drama, po powrocie do Izraela reżyserował sztuki teatralne, na początku lat 60. przeniósł się do Stanów Zjednoczonych, gdzie nawiązał współpracę z Rogerem Cormanem. W 1963 wyreżyserował i wyprodukował pierwszy film, El Dorado, założył też własną firmę Noah Films. Wspólnie z kuzynem, Yoramem Globusem, stworzył wytwórnię Golan-Globus Productions, specjalizującą się w niskobudżetowych produkcjach, zaś w 1979 przejął kontrolę nad Cannon Entertainment. Spośród licznych filmów wyprodukowanych przez Golana można wskazać na kilka dziel z pogranicza fantastyki i grozy: Invasion U.S.A. (1985), Najeźdźcy z Marsa (Invaders from Mars, 1986), Teksańska masakra piłą łańcuchową II (The Texas Chainsaw Massacre II, 1986), Superman IV (1987), Cyborg (1989), Upiór z opery (The Phantom of the Opera, 1989), Noc żywych trupów (Night of the Living Dead, 1990), Captain America (1990), Invader (1992). Jeff Goldblum GOLDBLUM Jeff, ur. 22.10.1952 w Pittsbur-ghu, ameryk. aktor, karierę rozpoczął na scenie teatralnej, w 1974 zagrał epizod w Życzeniu śmierci (Death Wish). Na przełomie lat 70. i 80. występował przede wszystkim w filmach science fiction i horrorach: Sentinel (1977), Inwazja porywaczy ciał (Invaders of the Body Snatchers, 1978), Pierwszy krok w kosmos (The Right Stuff, 1983), The Adventures of Bucaroo Banzai Across the Eight Dimension (Przygody Bucaroo Banzai, 1984), Transylvan-nia 6-5000 (1985), Mucha (The Fly, 1986, nagr. Saturna) Davida Cronenberga, Vibes (1988), Ziemskie dziewczyny są łatwe (Earth Girls are Easy, 1988). W latach 90. sławę przyniosły mu role w wielkich widowiskach: Jurassic Park (1993) Stevena Spielberga oraz Dzień niepodległości (Independence Day, 1996) Rolanda Emmericha. GOLDMAN William, ur. 12.08.1931 w Chicago, ameryk. powieściopisarz, dramaturg i scenarzysta, pisał opowiadania dla dzieci, sztuki teatralne i powieści (czasem pod pseudonimem Harry Longbaugh). W 1969 zdobył Oscara za scenariusz do westernu Butch Cassidy i Sundance Kid, siedem lat później powtórzył ten sukces za sprawą filmu Alana J. Pakuli Wszyscy ludzie prezydenta (Ali 113 G the President's Men, 1976). Był również autorem scenariuszy do kilku dzieł science fiction: Zony ze Stepford (The Stepford Wives, 1975), Wspomnienia niewidzialnego człowieka (Memoirs of an Invisible Man, 1991), Rok komety (Year of the Comet, 1992) oraz kilku adaptacji Stephena Kinga: Misery (1990), Kraina wiecznego szczęścia (Hearts in Atlantis, 2001), Łowca snów (Dreamcatcher, 2003). W 1999 roku ukazały się w Polsce Przygody scenarzysty jego autorstwa. GOLDSMITH Jerry, ur. 10.02.1929 w Los Angeles, zm.21.07.2004 ameryk. kompozytor, studiował kompozycję i teorię muzyki, karierę rozpoczął jako twórca ścieżki dźwiękowej do słuchowisk radiowych i programów telewizyjnych. W 1957 debiutował jako kompozytor filmowy (Black Patch), z upływem czasu zyskał uznanie jako czołowy specjalista od muzyki filmowej w Hollywood. W 1976 został wyróżniony Oscarem za muzykę do Omenu. Spośród kilkudziesięciu dzieł, do których pisał muzyką na uwagę zasługują liczne filmy science fiction: Planeta małp (Planet of the Apes, 1968, nom. do Oscara), Ilustrowany człowiek (The Illustrated Man, 1969), Ucieczka z planety małp (Escape from the Planet of the Apes, 1971), Ucieczka Logana (Logan's Run, 1976), Aleja potępienia (Damnation Alley, 1977), Coma (1978), Koziorożec 1 (Capricorn One, 1978), Rój (Swarm, 1978), Obcy - ósmy pasażer Nostromo (Alien, 1979, nom. do Złotego Globu), Star Trek (1979, nom. do Oscara), Odległy ląd (Outland, 1981), Gremliny rozrabiają (Gremlins, 1984, nagr. Saturna), Interkosmos (Innerspace, 1987), Pamięć absolutna (Total Recall, 1990), Zagadka Powdera (Powder, 1995), Star Trek: Pierwszy kontakt (Star Trek: First Contact, 1996), Star Trek: Rebelia (Star Trek: Insurrection, 1998), Człowiek widmo (Hollow Man, 2000), Star Trek: Nemesis (2002). GOLITZEN Alexander, ur. 28.02.1907 w Moskwie (Rosja), ameryk. scenograf, w 1923 wyjechał do Stanów Zjednoczonych, ukończył architekturę na Uniwersytecie w Wisconsin. Od 1933 związany z przemysłem filmowym (malował dekoracje m.in. do Królowej Krystyny, 1933), został wyróżniony trzema Oscarami - za Upiora z opery (The Phantom of the Opera, 1943), Spartakusa (1960) i Zabić drozda (To Kill a Mockingbird, 1962) - zdobył też 13 nominacji Akademii Filmowej. Współpracował z wieloma wybitnymi reżyserami: Alfredem Hitchcockiem, Orsonem Wellesem, Douglasem Sirkiem i Stanleyem Kubrickiem. Był również twórcą scenografii do wielu znaczących filmów SF m.in.: Abbott and Costello go to Mars (Abbott i Costello lecą na Marsa, 1953), This Island Earth (Wyspa Ziemia, 1955), Revange of the Creature (Zemsta potwora, 1955), Tarantula (1955), The Mole People (1956), The Deadly Mantis (1957), Monolith Monsters (Potworne monolity, 1957), O człowieku, który malał (The Incredible Shrinking Man, 1957), The Leech Woman (Kobieta-pijawka, 1960), Projekt For-bina (Colossus: The Forbin Project, 1970), Rzeźnia numer pięć (Slaughterhouse Five, 1972). Karierę zakończył w 1974 głośnym filmem katastroficznym Trzęsienie ziemi (Earthquake). GORDON Bert I(ra), ur. 24.09.1922 w Kenosha, ameryk. reżyser, producent, scenarzysta, twórca efektów specjalnych, studiował na Uniwersytecie w Wisconsin. Karierę filmową rozpoczął w połowie lat 50., szybko zyskał uznanie w środowisku miłośników kina science fiction, zrealizował m.in. King Dinosaur (1955), Beginning of the End (Początek końca, 1957, także efekty spec.), The Cyclops (1957), The Amazing Colossal Man (Zdumiewająco kolosalny człowiek, 1957, także efekty spec.), Earth vs. The Spider (Ziemia przeciwko Pająkowi, 1958), War of the Colossal Beast (1958), Attack of the Puppet People (1958, także efekty spec.), The Magic War of The Colossal Beast, reż. B. I. Gordon 114 H Sword (Magiczny miecz, 1962, także efekty spec.). W latach 70. i 80. ograniczy! działalność twórczą, reżyserując jedynie kilka filmów: Empire of the Ants (Imperium mrówek, 1977, także efekty spec.), Burned at the Stake (1981), The Big Bet (1985). GORDON Stuart, ur. 11.08.1947 (lub 1946) w Chicago, ameryk. reżyser i scenarzysta, absolwent Universytetu w Wisconsin, twórca horrorów i filmów science fiction, debiutowa! w 1985 ekranizacją opowiadań H. E Lovecrafta Re-Animator, rok później nakręcił From Beyond (również wg Lovecrafta). Spośród pozostałych filmów na uwagę zasługują: Robot ¡ox (1989), Studnia i wahadło (The Pit and the Pendulum, 1991) wg E. A. Poego, Forteca (Fortress, 1993), Kowboje przestrzeni (Space Truckers, 1997), Dagon (2001). Gordon byl również współautorem scenariusza do dwóch filmów: Kochanie, zmniejszyłem dzieciaki (Honey, I Shrunk the Kids, 1989) i Porywacze ciał (Body Snatchers, 1994). GOUGH Michael, ur. 23.11.1917, angielski aktor, urodzony w Malezji, na scenie teatralnej debiutował w 1936, karierę filmową rozpoczął dopiero po II wojnie światowej, występował w rolach złoczyńców i czarnych charakterów, zagrał w kilkunastu horrorach i filmach science fiction (niektóre z nich wyprodukowane przez wytwórnię Hammer), m.in.: Dracula (1958) Terence'a Fishera, Upiór z opery (The Phantom of the Opera, 1962), They Came from Beyond Space (1967), Trog (1970), Computer Killers (1974). W latach 80. po przeniesieniu się do Hollywood grał drugoplanowe role w: Wąż i tęcza (The Serpent and the Rainbow, 1988) Wesa Cravena, Batman (1989) Tima Burtona, Powrót Batmana (Batman Returns, 1992), Batman Forever (1995), Batman i Robin (Batman and Robin, 1997), jeździec bez głowy (Sleepy Hollow, 1999). GRAVES Peter (właśc. Peter Aurnes), ur. 18.03.1925 w Minneapolis, ameryk. aktor, grał w zespole muzycznym, później pracował jako spiker radiowy, karierę filmową rozpoczął w 1950. Popularność przyniósł mu udział w popularnym serialu telewizyjnym Mission: Impossible. Największym sukcesem kinowym była rola w filmie Billy'ego Wil dera Stalag 17. Wiatach 50. wystąpił w kilku niskobudżetowych produkcjach science fiction: Red Planet Mars (Czerwona planeta Mars, 1952), Killers from Space (Zabójcy z kosmosu, 1954), It Conquered the World (To podbiło świat, 1956), Beginning of the End (Początek końca, 1957). GRODIN Charles, ur. 21.04.1935 w Pitts-burghu, ameryk. aktor, kształcił się pod kierunkiem Lee Strasberga, na scenie debiutował w 1962, grywał przede wszystkim role komiczne, ale występował również w horrorach i filmach science fiction: Dziecko Rosemary (Rosemary's Baby, 1968) Romana Polańskiego (debiut na dużym ekranie), King Kong (1976), The Incredible Shrinking Woman (1981). GRUNER Olivier, ur. 02.08.1960 w Paryżu, ameryk. aktor, dzieciństwo i młodość spędził we Francji, w wieku 18 lat zaciągnął się do wojska. Na dużym ekranie debiutował w 1990 (Angel Town), występował przede wszystkim w filmach sztuk walki, thrillerach i science fiction: Nemesis (1993), Automatic (1994), Mars (1996), Velocity Trap (1999), Siły szybkiego reagowania (Interceptor Force, 1999). GUEST Val, ur. 1911 w Londynie, angielski reżyser, scenarzysta i producent, początkowo przygotowywał się do kariery aktorskiej, pracował jako dziennikarz, w połowie lat 30. pisał scenariusze do komedii i thrillerów produkowanych przez wytwórnię Gainsborough. W 1943 debiutował jako reżyser filmem Miss London Ltd. W latach 50. i 60. nakręcił kilka klasycznych filmów SF: Zemsta kosmosu (The Quatermass Experiment, 1955), Zemsta kosmosu II (Quatermass II, 1957), The Abominable Snowman (1957), The Day the Earth Caught Fire (Dzień, w którym Ziemia stanęła w ogniu, 1961, BAFTA), When Dinosaurs Ruled the Earth (1969). W latach 1975-76 wyreżyserował kilka epizodów telewizyjnego serialu Kosmos 1999 (Space 1999). Karierę zakończy! w 1983 filmem The Boys in Blue. HALL Charles D., ur. 19.08.1899, zm. 07.12.1968, angielski scenograf, po wyjeź-dzie do Hollywood współpracował m.in. 115 H z Charliem Chaplinem (Gorączka złota, 1925; Cyrk, 1928). W latach 20. i 30. projektował dekoracje do głośnych horrorów: Upiór z opery (The Phantom of the Opera, 1925), Dracula (1931), Frankenstein (1931), Niewidzialny człowiek (The Invisible Man, 1933), Czarny kot (The Black Cat, 1934), Narzeczona Frankensteina (The Bride of Frankenstein, 1935), po wojnie przygotował scenografię jedynie do dwóch filmów: Red Planet Mars (Czerwona planeta Mars, 1952) i Shield for Murder (1954). HALLER Daniel, ur. 1928 (lub 1926) w Glendale, ameryk. scenograf, w połowie lat 50. nawiązał współpracę z Rogerem Corma-nem, z którym zrealizował blisko 30 filmów: War of the Satellites (Wojna satelitów, 1958), Teenage Caveman (1958), The Wasp Woman (Kobieta-osa, 1959), Upadek domu Usherów (The Fall of the House of Usher, 1960), The Last Woman on Earth (Ostatnia kobieta na Ziemi, 1960), Studnia i wahadło (The Pit and the Pendulum, 1961), Creature form the Haunted Sea (1961), Przedwczesny pogrzeb (Premature Burial, 1962), X - człowiek, który widział więcej (X - the Man with the X-Ray Eyes, 1963), Poego opowieści grozy (Poe's Tales of Terror, 1962), Kruk (The Raven, 1963), Nawiedzony pałac (The Haunted Palace, 1963). Spośród pozostałych produkcji na uwagę zasługują: The Atomie Submarine (Atomowa łódź podwodna, 1959), Władca świata (Master of the World, 1961), Panic in the Year Zero (Panika w roku zerowym, 1962). W 1965 debiutował jako reżyser (Die, Monster, Die), później nakręcił jeszcze: The Dun-wich Horror (Horror w Dunwich, 1970) i Buck Rogers (Buck Rogers in the 25th Century, 1979). W latach 70. pracował dla telewizji (m.in. serial Kojak). HAMILL Mark, ur. 25.09.1951 w Oakland, ameryk aktor, syn kapitana marynarki wojennej, studiował w szkole teatralnej w Los Angeles, w 1970 debiutował w programie telewizyjnym Bill Cosby Show. W latach 70. występował głównie w serialach. W 1977 zagrał Luke'a Skywalkera w Gwiezdnych wojnach (Star Wars) George'a Lucasa, w postać młodego rycerza Jedi wcielił się jeszcze dwukrotnie w: Imperium kontratakuje (Empire Strikes Back, 1980) i Powrocie jedi (Return of the Jedi, 1983, nagr. Saturna). Po sze- Mark Hamill ścioletniej przerwie wrócił na duży ekran, występował głównie w filmach fantastycz-nonaukowych - Rzeka wichru (Slipstream, 1989), Time Runner (1992), Wioska przeklętych (Village of the Damned, 1995), Laserhawk (1997), Wing Commander (1999) - oraz użyczał głosu w serialach i filmach animowanych: Batman: Mask of the Phantasm (1993), Spider Man (1996), Incredible Hulk (1996). HAMMER FILMS, brytyjska wytwórnia założona w 1948 przez Willa Hammera i Johna Carrerasa, specjalizująca się przede wszystkim w niskobudżetowych horrorach (cykle filmów o Frankensteinie, Draculi, Wilkołaku czy Mumii) oraz produkcjach science fiction, spośród których na szczególną uwagę zasługują m.in.: Four Sided Triangle (1952), Spaceways (1953) Zemsta kosmosu (The Quatermass Experiment, 1955), X the Unknown (X - czynnik nieznany, 1956), Zemsta kosmosu II (Quatermass II, 1957), Fabryka nieśmiertelnych (The Damned, 1961), Milion lat przed naszą erą (One Million Years B.C., 1966), Quatermass and the Pit (Quatermass i studnia, 1967), Zaginiony kontynent (Lost 116 Continent, 1968), Moon Zero Two {Księżyc Zero Dwa, 1969). Z wytwórnią Hammera współpracowali Vai Guest, Terence Fisher, Joseph Losey, Nigel Kneale, Christopher Lee, Peter Cushing i in. HANNAH Daryl, ur. 03.12.1960 w Chicago, ameryk. aktorka, uczyła się tańca, występowała w Goodman Theatre, podczas studiów debiutowała w filmie Briana De Palmy Furia {The Fury, 1978), kilka lat później zagrała kobietę-cyborga (Pris) w Łowcy androidów {Blade Runner, 1982) Ridleya Scotta. Największą popularność przyniosła jej rola syreny w komedii romantycznej Plusk {Splash, 1984) Rona Howarda. W latach 90. wystąpiła we Wspomnieniach niewidzialnego człowieka {Memoirs of an Invisible Man, 1992) Johna Carpentera, Ataku kobiety o 50 stopach wzrostu {Attack of the 50 Foot Woman (1993) oraz Mój przyjaciel Marsjanin {My Favourite Martian, 1999). HARBOU Thea von, ur. 27.12.1888 w Tauperlitz, zm. 01.07.1954, niemiecka pisarka, scenarzystka i reżyserka, od 1924 żona Frit- Daryl Hannah za Langa, z którym współpracowała przy realizacji najgłośniejszych filmów: Dr Mabu-se {Dr Mabuse der Spieler, 1922), Nibelungi {Die Nibelungen, 1924), Metropolis (1926), Szpiedzy {Spione, 1928), Kobieta na Księżycu {Die Frau im Mond, 1929). W 1933 wyreżyserowała film Hanneies Himmelfahrt. W latach 30. wstąpiła do NSDAR pisała scenariusze będące odpowiedzią na zapotrzebowanie hitlerowskich władz (jej mąż opuścił Niemcy). HARDWICKE Cedric sir, ur. 19.02.1893 w Stourbridge, zm. 06.08.1964, angielski aktor, ukończył Royal Academy of Dramatic Art w Londynie. Na scenie debiutował w 1912. W 1926 zagrał w filmie Nelson. W 1934 otrzymał tytuł szlachecki. Karierę na dużym ekranie rozpoczął na dobre w latach 30., kiedy to występował głównie w filmach historycznych. W 1935 zagrał rzeźbiarza Theotocopulosa w klasycznym dziele SF Williama Camerona Menziesa Rok 2000 {Things to Come). Przed wybuchem wojny wyjechał do Hollywood, gdzie przebywał aż do lat 60. Hardwick występował w filmach przygodowych - Kopalnie króla Salomona, {King Solomon's Mines, 1937), kostiumowych {Salome, Helena Trojańska), ale również w horrorach i science fiction: The Invisible Man Returns {Powrót niewidzialnego człowieka, 1940), The Ghost of Frankenstein {Duch Frankensteina, 1942), Jankes na dworze króla Artura (A Connecticut Yankee in King Arthur's Court, 1949) wg Marka Twaina, Wojna światów {The War of the Worlds, 1953, narrator). HARRIS Ed, ur. 28.11.1950 w Endlewood, ameryk. aktor, ukończył wydział aktorski na Uniwersytecie Stanowym Oklahoma. W 1978 debiutował na dużym ekranie w znakomitym thrillerze science fiction Coma, później przez kilka lat występował w serialach telewizyjnych. Punktem zwrotnym w jego karierze była rola astronauty Johna Glen-na w filmie Phila Kaufmana Pierwszy krok w kosmos {The Right Stuff, 1983). W latach 80. i 90. zyskał popularność grając w filmach sensacyjnych, fantastycznych i horrorach, m.in.: Aliens are Coming (1980, TV), Knigh-triders (1981), Creepshow (1982) George'a Ro-mero, Otchłań {Abyss, 1989) Jamesa Camerona, Sklepik z marzeniami {Needful Things, 117 Ed Harris 1993), Bastion (The Stand, 1994, TV), Apollo 13 (1995, nom. do Oscara) Rona Howarda, Twierdza (The Rock, 1996), Truman Show (1998, Zloty Glob) Petera Weira. HARRYHAUSEN Ray, ur. 29.06.1920 w Los Angeles, ameryk. twórca efektów specjalnych, studiował scenografię i montaż na Uniwersity of Southern California w Los Angeles, zajmował się animacją, po odbyciu służby wojskowej realizował filmy krót-kometrażowe. W 1946 wspólnie z Willisem O'Brienem zdobył Oscara za efekty specjalne do Poznajcie Joe Younga (Mighty Joe Young, 1949). W latach 50. i 60. byl współtwórcą sukcesu wielu filmów science fiction: The Beast from 20,000 Fathoms (Bestia z głębokości 20 000 sążni, 1953), To przyszło z głębin morza (It Came from Beneath the Sea, 1955), Latające talerze (Earth vs. the Flying Saucers, 1956), 20 Million Miles to Earth (20 milionów mil od Ziemi, 1957), Siódma podróż Sindbada (The Seventh Voyage of Sindbad, 1958), Tajemnicza wyspa (Mysterious Island, 1961), Pierwsi ludzie na Księżycu (1964), Milion lat przed naszą erą (One Million Years B.C., 1966), Trog (1970). W 1972 opublikował książkę Film Fantasy Scrapbook. Ray Harryhausen Karierę zakończy! w 1981 filmem fantasy Zmierzch tytanów (The Clash of Titans'). W 1998 zagrał epizod w Wielkim Joe (Mighty Joe Young) - remake'u filmu z 1949 roku. W 1992 został uhonorowany przez Akademię Filmową nagrodą im. Gordona E. Sawyera za osiągnięcia techniczne. Ray Harryhausen przez wielu krytyków uznawany jest za mistrza animacji poklatkowej, sławę przyniosły mu potwory z filmów nakręconych w latach 50. i 60., których producentem był Charles Schneer. HARVEY Don C., ur. 12.12.1911 w Kansas City, zm. 24.04.1963, ameryk. aktor, występował na scenie teatralnej oraz w słuchowiskach radiowych, na przełomie lat 40. i 50. zagrał w kilku popularnych serialach kinowych: Batman and Robin (1949), Atom Man vs Superman (1950), Capitain Video (1951) oraz w filmach fabularnych: Revenge of the Creature (Zemsta potwora, 1955), Creature with the Atom Brain (Potwór z atomowym mózgiem, 1955), The Werewolf (Wilkołak, 1956), Beginning of the End (Początek końca, 1957). HASKIN Byron, ur. 22.04.1899 w Portland, zm. 16.04.1984, ameryk. reżyser i operator, twórca efektów specjalnych, podczas I woj 118 ny światowej służył w wojsku, później pracował jako rysownik w gazecie, wreszcie jako operator w kronice filmowej. W 1922 debiutował jako autor zdjęć do filmu The World's Stage, w 1927 wyreżyserował pierwszy film (Matinee Ladies). W latach 30. projektował efekty specjalne do filmów wojennych, historycznych i sensacyjnych. W 1939 otrzymał Oscara za osiągnięcia techniczne. Po zakończeniu II wojny światowej wrócił do reżyserii, zrealizował wówczas głośne filmy science fiction: Wojna światów (War of the Worlds, 1953), Conquest of Space (Podbój kosmosu, 1955), From the Earth to the Moon (Z Ziemi na Księżyc, 1958), Robinson Crusoe on Mars (Robinson Cruzoe na Marsie, 1964). W latach 1963-64 nakręcił kilka odcinków serialu SF The Outer Limits. HAUER Rutger, 23.01.1944 w Breukelen, holenderski aktor. Na przełomie lat 60. i 70. występował na scenie teatralnej oraz grał epizody w serialach telewizyjnych. W 1973 debiutował na dużym ekranie w Rachatlu-kum (Repelsteeltje), punktem zwrotnym w karierze aktorskiej była rola w filmie Paula Verhoevena Żołnierz oroński (Soldaat von Oranje, 1977), wkrótce potem wyjechał do Hollywood. W 1982 stworzył pamiętną kreację przywódcy zbuntowanych cyborgów w Łowcy androidów (Blade Runner) Ridleya Scotta. W 1985 zagrał w dwóch filmach fantasy: Zaklęta w sokola (Ladyhawke) oraz Ciało i krew (Flesh and Blood). Często wcielał się w postaci demonicznych przestępców - sławę przyniosła mu rola w Autostopowiczu (Hitcher, 1986). W latach 90. występował w filmach science fiction: Krew bohaterów (Blood of Heroes, 1989), Obroża (Deadlock, 1991), W mgnieniu oka (Split Second, 1992), Vaterland: Tajemnica Trzeciej Rzeszy (Fatherland, 1994, nom. do Złotego Globu), Crossworlds (1996), Omega Doom (1996), Tales from a Parallel Universe (Opowieści ze świata równoległego, 1997), Merlin (1998), The Tenth Kingdom (2000), Epicentrum (Scorcher, 2002). HAWORTH Ted, ur. 23.09.1916 (lub 1917) w Cleveland, zm. 18.02.1993, ameryk. scenograf, od początku lat 50. związany z kinem, pracował przy realizacji kilku filmów science fiction: Flight to Mars (Lot na Marsa, 1951), Invasion of the Body Snatchers (Inwazja porywaczy ciał, 1956), The Monster That Challenged the World (1957), później stały współpracownik Sama Peckinpaha (junior Bonner, Pat Garret i Billy Kid, Ucieczka gangstera, Elita zabójców, Żelazny krzyż). Sześciokrotnie nominowany do Oscara, zdobył jedną statuetkę (Sayonara, 1957). HAYES Allison (wlaśc. Mary Jane Haynes), ur. 06.03.1930 w Charleston, zm. 27.02.1977, ameryk. aktorka, z wykształcenie pianistka. W latach 50. i 60. występowała w nisko-budżetowych produkcjach science fiction i horrorach, m.in.: Zombies of Mora-Tau (1957), The Undead (1957), Atak kobiety o 50 stopach wzrostu (Attack of the 50 Foot Woman, 1958), The Hypnotic Eye (1960), The Crawling Hand (1963). HAZE Jonathan, ur. 01.04.1929 w Pittsbur-ghu, ameryk. aktor, kuzyn słynnego perkusisty, Buddy'ego Richa, na dużym ekranie od 1954, występował głównie w horrorach i science fiction: Monster from the Ocean Floor (Potwór z głębi oceanu, 1954), The Day the World Ended (Dzień końca świata, 1956), It Conquered the World (To podbiło świat, 1956), Not of This Earth (Nie z tej Ziemi, 1957), Teenage Caveman (1958), X - człowiek, który widział więcej (X - The Man with the X-Ray Eyes, 1963). W 1963 napisał scenariusz do filmu Invasion of the Star Creatures. HEINLEIN Robert A(nson), ur. 07.07.1907 w Butler, zm. 08.05.1988, ameryk. pisarz i scenarzysta, ukończył Akademię Marynarki Wojennej w Annapolis, studiował fizykę na UCLA. Na przełomie lat 30. i 40. publikował opowiadania na łamach czasopism science fiction. W 1941 ukończył pierwszą powieść Methuselah's Children. W 1950 przygotował scenariusz do filmu Irvinga Piche-la Destination Moon (Kierunek Księżyc, 1950) - na podst. własnej powieści Rocketship Galileo. Trzy lata później współpracował przy realizacji filmu Project Moonbase (Projekt: baza księżycowa, 1953). W 1958 Bruno Ve Sota nakręci! The Brain Eaters (Zjadaczy mózgu), inspirowanych powieścią Władcy marionetek, która została przeniesiona na ekran w 1994 przez Stuarta Orme'a (The Puppet Masters). H W 1997 Paul Verhoeven dokonał adaptacji Żołnierzy kosmosu (Starship Troopers), bodaj najsłynniejszej powieści Heinleina, wyróżnionej w 1950 nagrodą Hugo, kilka lat wcześniej na podstawie jednej z jego książek powstał serial telewizyjny Czerwona planeta (Red Planet). HENNESY Dale, ur. 24.08.1926, zm. 20.07.1981, ameryk. scenograf, z filmem związany od lat 60., projektował scenografię do filmów science fiction: Fantastyczna podróż (Fantastic Voyage, 1966, Oscar), Bitwa o planetę małp (Battle for the Planet of the Apes, 1973), Śpioch (Sleeper, 1973), King Kong (1976), Ucieczka Lo-gana (Logan's Run, 1976, nom. do Oscara). HENRIKSEN Lance, ur. 05.05.1940 w Nowym Jorku, ameryk. aktor, karierę rozpoczął od występów teatralnych. Od 1972 grał role drugoplanowe w filmach fabularnych, głównie w horrorach i science fiction, reżyserowanych m in. przez Stevena Spielberga, Stuarta Gordona, Jamesa Camerona i Davida Finchera: Terror of Dr. Chancey (1975), Bliskie spotkania trzeciego stopnia (Close Encounters of the Third Kind, 1977), Damien: Omen ¡1 (1978), Pirania II (1981), Pierwszy krok w kosmos (The Right Stuff, 1983), Terminator (1984), Obcy - decydujące starcie (Aliens, 1986, jako android Bishop), Studnia i wahadło (The Pit and the Pendulum, 1990), Obey 3 (Alien 3, 1992), Super Mario Bros. (1993), Rycerze (Knights, 1993), Kolonia karna (No Escape, 1994), Zagadka Powdera (Powder, 1995), Antibody (Przeciwciało, 2002), Mimic: Sentinel (2003). Trzykrotnie nominowany do Złotego Globu za rolę Franka Blacka w serialu Millenium (1996-99). Lance Henriksen HENRY Thomas Browne, ur. 01.11.1907, w Kalifornii, zm. 30.06.1980, ameryk. aktor, debiutował w 1948, początkowo grywał drobne epizody, często niewymieniany w czołówce, dopiero role w kilku filmach science fiction przyniosły mu pewną popularność w kręgu miłośników gatunku: Latające talerze (Earth vs. the Flying Saucers, 1956), Renegade Satellite (1956), 20 Million Miles to Earth (20 milionów mil od Ziemi, 1957), The Brain from Planet Arous (Mózg z planety Arous, 1957), Space Master X-7 (1958). HENSON Jim, ur. 24.09.1936 w Greenville, zm. 16.05.1990, ameryk. reżyser, producent, animator, jeszcze w szkole średniej rozpoczął pracę w telewizji, projektował m.in. lalki do popularnego programu The Muppet Show. W 1965 wyreżyserował krótkometrażówkę Time Piece, która przyniosła mu nominację do Oscara. Od 1969 był producentem Ulicy sezamkowej, dziesięć lat później zrealizował pierwszy film pełnometrażowy z „muppetami" w rolach głównych Muppe-ty jadą do Hollywood (The Muppet Movie, 1979). W 1982 wspólnie z Frankiem Ozem nakręcił znakomity film fantasy (kukiełkowy) pt. Ciemny kryształ (The Dark Crystal), Jim Henson (z lewej) 120 H w 1986 wyreżyserował kolejną baśń - Labirynt (Labyrinth) z Davidem Bowiem w roli głównej. Przed śmiercią przygotował projekty postaci do filmu Wojownicze żółwie ninja (Teenage Mutant Ninja Turtles, 1990), był również producentem Wiedźm (The Witches, 1990) Nicolasa Roega. HERRMANN Bernard, ur. 29.06.1911 w Nowym Jorku, zm. 24.12.1975, amerk. kompozytor, absolwent Juillard School of Musie, od 1933 pracował dla radia CBS, w 1938 napisał muzykę do słuchowiska radiowego Wojna światów Orsona Wellesa, który namówił go do dalszej współpracy (m.in. Obywatel Kane). W 1941 zdobył pierwszego (i jedynego w karierze) Oscara za Wszystko, co można kupić za pieniądze (All That Money Can Buy). W latach 50. był ulubionym kompozytorem A. Hitchcocka (m.in. Zawrót głowy, 1958; Psychoza, 1960). Napisał muzykę do kilku klasycznych filmów science fiction: Dzień, w którym zatrzymała się Ziemia (The Day the Earth Stood Still, 1951), Wyprawa do wnętrza Ziemi (Journey to the Center of the Earth, 1959) , Tajemnicza wyspa (Mysterious Island, 1960) , Fahrenheit 451 (1966). HESTON Charlton (właśc. John Charles Carter), ur. 04.10.1923 (lub 1924) w Evanston, ameryk. aktor, studiował aktorstwo na Northwestern University, w 1942 wystąpił w amatorskim filmie Peer Gynt, podczas wojny służył w wojskach lotniczych, w 1947 debiutował na Broadwayu w sztuce Szekspira Antoniusz i Kleopatra. Wielką karierę filmową rozpoczął dopiero w latach 50. za sprawą pamiętnych kreacji w filmach Dziesięcioro przykazań (The Ten Commandments, 1955) i Dotyk zła (Touch of Evil, 1958). W 1959 otrzymał Oscara za tytułową rolę w filmie Ben Hur. W latach 60. wcielał się przede wszystkim w postaci historyczne, m.in. Cyda (1961), Jana Chrzciciela (1965), Michała Anioła (1965) czy Antoniusza (1970). W 1968 wystąpił po raz pierwszy w filmie science fiction - adaptacji głośnej powieści Pierre'a Boulle'a Planeta małp (Planet of the Apes). W latach 70. zagrał w Człowiek Omega (Omega Man, 1971) i Zielonej pożywce (Soylent Green, 1973) oraz w dwóch znakomitych filmach katastroficznych: Port lotniczy 1975 (Airport 1975, 1974) Charlton Heston i Trzęsienie ziemi (Earthquake, 1974). W 1995 wystąpił w horrorze Johna Carpentera W paszczy szaleństwa (In the Mouth of Madness). W 1982 debiutował jako reżyser filmem Mother Lode. HILL Arthur, ur. 01.08.1922 w Melfort, kanadyjski aktor, absolwent University of British Columbia w Vancouver, w 1948 wyjechał do Wielkiej Brytanii, gdzie rozpoczął karierę filmową, później przeniósł się do Nowego Jorku, występował na Broadwayu, w latach 70. i 80. zagrał w kilku filmach science fiction: Andromeda niesie śmierć (The Andromeda Strain, 1971), Świat przyszłości (Futureworld, 1976), Revenge of the Stepford Wives (Zemsta żon ze Stepford, 1980), Tomorrow's Child (1982, TV), Prototype (1983, TV), Murder in Space (Zabójstwo w kosmosie, 1985, TV). HILL Robert E, ur. 14.04.1886 w Port Ro-hen, zm. 18.03.1966, ameryk reżyser i scenarzysta, w okresie międzywojennym zrealizował kilkanaście popularnych seriali filmowych z pogranicza fantastyki przygodowej, m.in. The Adventures of Tarzan (Przygody Tarzana, 1921), The Phantom Fortune (1923), Shadows of the North (1923), Flash Gordon's Trip to Mars (Podróż Flasha Gordona na Marsa, 1937). Był reżyserem wielu filmów fabularnych (debiutował w 1916), przede wszystkim westernów. HINDS Anthony, ur. 1922, ameryk. producent i scenarzysta, syn Willa Hammera, współzałożyciela wytworni Hammer Films, w 1949 debiutował jako producent, ma w dorobku wiele znanych horrorów i science fiction: Zemsta kosmosu (Quatermass Experiment, 1955), X the Unknown (X - czynnik nieznany, 1956), Zemsta kosmosu II (Quatermass II, 1957), The Curse of Frankenstein (1957), The Brides of Dracula (Narzeczone Draculi, 1960), Dracula - książę ciemności (Dracula -Prince of Darkness, 1965). HIRATA Akihiko, ur. 26.12.1927 w Kyogo (Korea), zm. 25.07.1984, japoński aktor, absolwent akademii wojskowej w Tokio, od 1954 występował w wielu filmach o potworach, reżyserowanych przez Inoshiro Hondę i Juna Fukudę: Godzilla (1954), Rodan -ptak śmierci (Sorano daikaiju Radon, 1956), Uchujin Tokyo ni arawaru (Ostrzeżenie z kosmosu, 1956), Chikyu Boeigun (Tajemniczy przybysze, 1957), Varan (Daikaiju Baran, 1958), Bitwa w kosmosie (Uchu daisenso, 1959), Moth-ra (Mosura, 1961), King Kong przeciw Godzilli (Kingukongu tai Gojira, 1962), Dagora (Uchu daikaiju Dogora, 1964), Kaitei Gunkan (Atra-gon, 1963), Gidora - potwór nad potwory (1964), Ebirah - potwór z głębin (Nankai no Daiketto, 1966), Syn Godzilli (Gojira no Mo-suko, 1967), Terror Mechagodzilli (Gojira tai Mekagojira (1974), Powrót Mechagodzilli (Me-kagojira no gyakushu, 1975). HIRSCH Paul, ur. 1924 w Paryżu, ameryk. montażysta, od debiutu w 1970 (Hi, Mom) stale współpracował z Brianem De Palmą: Siostry (Sisters, 1973), Upiór w raju (Phantom of the Paradise, 1974), Obsesja (Obsession, 1976) , Carrie (1976), Furia (Fury, 1978), Wybuch (Blow Out, 1981). Był również montażystą kilku głośnych filmów fantastyczno-naukowych: Gwiezdne wojny (Star Wars, 1977) , Imperium kontratakuje (The Empire Strikes Back, 1980), Misja na Marsa (Mission to Mars, 2000). Został wyróżniony Nagrodą Akademii Filmowej za montaż Gwiezdnych wojen. HOCH Winton C„ ur. 31.07.1905, zm. 20.03.1979, ameryk. operator, z kinem związany od końca lat 30., spośród kilkudziesięciu filmów na uwagę zasługują zdjęcia do westernów Johna Forda, ale można również wskazać na kilka dzieł science fiction: Dr. Cyclops (1940), Zaginiony świat (The Lost World, 1960), Wyprawa na dno morza (Voyage to the Bottom of the Sea, 1961), Pięć tygodni w balonie (Five Weeks in a Baloon, 1962), Robinson Crusoe on Mars (Robinson Cruzoe na Marsie, 1964), Aliens from Another Planet (Obcy z innej planety, 1982, TV). W latach 1940-53 zdobył trzy Oscary za Joannę d'Arc (1948), Nosiła żółtą wstążkę (She Wore a Yellow Ribbon, 1949) i Spokojnego człowieka (The Quite Man, 1952). HODGES Mike, ur. 29.07.1932 w Bristolu, angielski reżyser, w latach 60. realizował filmy telewizyjne, na dużym ekranie debiutował w 1971 (Dopaść Cartera), spośród kilkunastu filmów warto zwrócić uwagę na: Człowiek-terminal (The Terminal Man, 1974), Flash Gordon (1980), Morons from Outer Space (1985), Black Rainbow (1989, nagr. na festiwalu Fantasporto). HOLLAND Tom, ur. 11.07.1943 w Poughkeepsie, ameryk. reżyser i scenarzysta, na początku lat 80. napisał kilka scenariuszy do horrorów i filmów science fiction: The Beast Within (1982), Klasa 1984 (Class of 1984, 1982), Psychoza 2 (Psycho 2, 1983), jako reżyser debiutował w 1985 (Fright Night), uważany za specjalistę od adaptacji prozy Stephena Kinga: Langoliery (The Langoliers, 1995), Chudszy (Thinner, 1996). HOLM Ian, ur. 12.09.1931 w Goodmayes, angielski aktor, w latach 50. i 60. występował w londyńskich teatrach. Na dużym ekranie debiutował w 1968 w The Bofors Gun, otrzymując nagrodę Brytyjskiej Akademii Filmowej za najlepszą rolę drugoplanową. W 1979 zagrał w Obcym - ósmym pasażerze Nostromo (Alien) Ridleya Scotta. 122 H Ian Holm, Obcy - ósmy pasażer Nostromo W późniejszym okresie wielokrotnie pojawiał się w filmach science fiction, m.in.: Bandyci czasu (Time Bandits, 1981) i Brazil (1985) Terry'ego Gilliama, Nagi lunch (Naked Lunch, 1991) Davida Cronenberga, Frankenstein (Mary Shelley's Frankenstein, 1994) Kennetha Branagha, Piąty element (The Fifth Element, 1997) Luca Bessona, eXi-stenZ (1999) Davida Cronenberga i Władca Pierścieni. Drużyna Pierścienia (Lord of the Rings. Fellowship of the Ring, 2001 - jako Bilbo) Petera Jacksona. HONDA Inoshiro (Ishiro), ur. 01.05.1911 w Yamagata, zm. 28.02.1993, japoński reżyser, ukończył wydział sztuki na Uniwesy-tecie Japońskim w Tokio, twórca filmów z udziałem Godzilli, Rodana, Mothry, Gidory i innych potworów, które pojawiały się w japońskich filmach z lat 50. i 60. Jako reżyser debiutował w 1953 (Niebieska perlą), rok później nakręcił Godzillę (Gojira), pierwszy film zrealizowany we współpracy z twórcą efektów specjalnych, Eiji Tsuburayą. Sukces przeszedł najśmielsze oczekiwania, toteż wkrótce powstały kolejne obrazy: Rodan - ptak śmierci (Sorano daikaiju Radon, 1956), Uchujin Tokyo ni arawaru (Ostrzeżenie z kosmosu, 1956), Chikyu Boeigun (Tajemniczy przybysze, 1957), Varan (Daikaiju Baran, 1958), Bitwa w kosmosie (Uchu daisenso, 1959), Moth-ra (Mosura, 1961), King Kong przeciw Godzilli (Kingukongu tai Gojira, 1962), Matango (1963), Kaitei Gunkan (Atragon, 1963), Dagora (Uchu daikaiju Dogora, 1964), Gidora - potwór nad potwory (Gidorah sandai kaiju chikyu saidai no kesson, 1964), Inwazja potworów (Kaiju daisenso, 1965), Ucieczka King Konga (King Kong no gyakushu, 1967), Zniszczyć wszystkie potwory (Kaiju soshingekoi, 1968). W ostatnim z wymienionych filmów widzowie mogli oglądać na ekranie kilkanaście najsłynniejszych bestii stworzonych przez duet Hon-da-Tsuburaya atakujących stolice największych państw świata. Po śmierci Tsuburayi w 1970 Honda zrealizował już tylko kilka filmów: Kassen nankai no daikaiju (Yog - potwór z kosmosu, 1970), Powrót Mechagodzilli (Mekagojira no gyakushu, 1975). Jego następcą w wytwórni Toho został Jun Fukuda, który prezentował publiczności kolejne film z potworami. HONG James, ur. 22.02.1929 w Minneapolis, ameryk. aktor, studiował nauki techniczne na Uniwersytecie w Minneapolis, pracował jako inżynier, występował w teatrach Los Angeles, grywał epizody w filmach fabularnych i telewizyjnych, popularność przyniosły mu role w produkcjach science fiction: The Satan Bug (1965), Destination Inner Space (1966), Projekt Forbina (Colossus: The Forbin Project, 1970), Earth II (Ziemia II, 1971, TV), Łowca androidów (Blade Runner, 1982), Wielka draka w Chińskiej Dzielnicy (Big Trouble in Little China, 1986), Strefa cienia (The Shadowzone, 1989), Cień (The Shadow, 1994), Tank Girl (1995), Cyber Bandits (1995), Epoch (2000). HOOPER Tobe, ur. 25.01.1943 w Austin, ameryk. reżyser, karierę rozpoczął jako twórca filmów dokumentalnych, krótkome-trażowych i reklamowych. W 1974 debiutował pełnometrażowym horrorem Teksaska masakra piłą łańcuchową (The Texas Chainsaw Massacre), który słusznie uchodzi za jego najwybitniejsze osiągnięcie. W latach 80. oprócz horrorów nakręcił również kilka fil- 123 Tobe Hooper mów science fiction: Lifeforce (Sila witalna, 1985), Najeźdźcy z Marsa (Invaders from Mars, 1986, remake klasycznego filmu Williama Camerona Menziesa) oraz Samozapłon (Spontaneous Combustion, 1990). W ostatnich latach pracował głównie dla telewizji, zrealizował m.in. kilka odcinków serialu Opowieści z krypty (Tales from the Crypt), The Others (Inni, 2000) i Night Visions (2001). W 2003 wyreżyserował horror The Toolbox Murder. HORNER James, ur. 14.08.1953 w Los Angeles, ameryk kompozytor, ukończył Roy-al College of Musie w Londynie, na przełomie lat 70. i 80. związany z Rogerem Cor-manem, pisał muzykę głównie do filmów fantastycznonaukowych: Bitwa wśród gwiazd (Battle Beyond the Stars, 1980), Humanoids from the Deep (1980), Star Trek ll: Gniew Khana (Star Trek II: The Wrath of Khan, 1982), Burza mózgów (Brainstorm, 1983, nagr. Saturna), Krull (1983), Kokon (Cocoon, 1985), Obcy - decydujące starcie (Aliens, 1986), Project X (1987), Willow (1988), Jumanji (1995), Apollo 13 (1995), Dzień zagłady (Deep Impact, 1998), Czlo- wiek przyszłości (Bicentennial Man, 1999), Grinch (How the Grinch Stole Christmas, 2000, nagr. Saturna). Wielokrotnie nominowany do Oscara, m.in. za ścieżkę dźwiękową do filmów: An American Tail (1986), Pole marzeń (Field of Dreams, 1989), Apollo 13 oraz Braveheart: Waleczne serce (Braveheart, 1995) -wyróżnienie to zdobył dopiero w 1997 za muzykę do Titanica. HOWARD Ron, ur. 01.03.1953 (lub 1954) w Duncan, ameryk. aktor, producent i reżyser, jako dziecko występował w programach telewizyjnych („The Andy Griffith Show", 1960-68) i filmach fabularnych (m.in. Frontier Woman, 1956; The Journey, 1959; Five Minutes to Live, 1961; Village of Giants, 1965). W 1973 zagrał w głośnym filmie George'a Lucasa American Graffiti. W 1977 debiutowa! jako reżyser niskobudżetowego filmu Grand Theft Auto. W latach 80. zdobył pozycję czołowego twórcy hollywoodzkiego, specjalizując się przede wszystkim w komediach i filmach z pogranicza science fiction. W 1985 odniósł sukces Kokonem (Cocoon, nagr. Saturna), trzy lata później zrealizował fantastycz Ron Howard ną baśń Willow, zaś w 1995 przedstawił publiczności kinowej Apollo 13 (nagrodzony dwoma Oscarami). Wspólnie z producentem Brianem Grazerem założył niezależną wytwórnię Imagine Films Entertainment. W 2001 Howard został wyróżniony przez Amerykańską Akademię Filmową za reżyserię Pięknego umysłu (A Beautiful Mind). HOYT John, ur. 05.10.1904 w Bronxville, zm. 15.09.1991, ameryk. aktor, początkowo pracował jako nauczyciel historii i dramatu, po II wojnie światowej rozpoczął karierę filmową, wcielał się w postaci przestępców, oficerów niemieckich i naukowców (ale zagrał również proroka Eliasza oraz Kasju-sza w Kleopatrze). W latach 50. i 60. wystąpił w kilku filmach science fiction: When Worlds Collide (Zderzenie światów, 1951), At-tack of the Puppet People (1958), X - człowiek, który widział więcej (X - The Man with the X-Ray Eyes, 1963), The Time Travelers (1964). Na uwagę zasługuje również jego dorobek telewizyjny, role w serialach: Alfred Hitchcock przedstawia, Star Trek, Time Tunnel, Planeta małp, Battlestar Galáctica. HUDSON Ernie, ur. 17.12.1945 w Benton Harbor, ameryk. aktor, ukończył szkolę aktorską w Yale, występował w teatrze, filmie i programach telewizyjnych, na dużym ekranie pojawił się po raz pierwszy w The Main Event (1979). W latach 80. i 90. zagrał w kilku obrazach science fiction i horrorach: The Octagon (1980), Kosmiczny łowca: przygody w strefie zakazanej (Spacehunter: Adven-tures in the Porbidden Zonę, 1983), Pogromcy duchów (Ghostbusters, 1984), Pogromcy duchów II (Ghostbusters II, 1989), Leviathan (Le-wiatan, 1989), Kruk (The Crow, 1994), Kolonia karna (No Escape, 1994), Kongo (Congo, 1995), Siły szybkiego reagowania (Interceptor Forcé, 1999). HUME Alan, ur. 16.10.1924 w Londynie, angielski operator, karierę filmową rozpoczął w wieku 17 lat jako asystent kamerzysty. Od lat 60. był autorem zdjęć do wielu głośnych filmów fantastyczno-przygodowych, horrorów i science fiction: Pocałunek wampira (The Kiss of the Vampire, 1963), Gabinet grozy doktora Zgrozy (Dr. Terror 's House of Horror, 1965), Kapitan Nemo i podwodne miasto (Captain Nemo and the Underwater City, 1969), The Land That Time Forgot (Ziemia zapomniana przez czas, 1974), Podróże Gullivera (Gulliver's Travels, 1977), Dziedzictwo (The Legacy, 1978), Jaskiniowiec (Caveman, 1981), Powrót Jedi (Return of the Jedi, 1983), Supergirl (1984), W przededniu zagłady (Eve of Destruction, 1990), 20 tysięcy mil podmorskiej żeglugi (20,000 Leagues Under the Sea, 1997). W latach 80. był również operatorem na planie kilku filmów o przygodach agenta Jamesa Bonda (Tylko dla twoich oczu [For Your Eyes Only, 1981], Ośmiorniczka [Octopussy, 1983], Zabójczy widok [A View to a Kill, 1985]). HURD Gale Ann, ur. 25.10.1955 w Los Angeles, ameryk. producentka, ukończyła Uniwersytet w Stanford. W 1977 rozpoczęła pracę w New World Pictures jako asystentka Rogera Cormana. W 1982 założyła własną wytwórnię Pacific Western Companion, w której zrealizowała kilka kasowych przebojów lat 80. i 90., reżyserowanych przez jej ówczesnego męża, Jamesa Camerona: Terminator (1984), Obcy - decydujące starcie (Aliens, 1986), Otchłań (Abyss, 1989), Terminator 2 - Ostateczna rozgrywka (Terminator 2: Judgment Day, 1991). Równocześnie współpracowała z innymi twórcami, produkując głównie filmy science fiction: Obcy przybysze (Alien Nation, 1988) Grahama Bakera, Wstrząsy (Tremors, 1990) Rona Underwooda, Kolonia karna (No Escape, 1994) Martina Campbella, Relikt (Relic, 1997) Petera Hyam-sa, Armageddon (1998) Michaela Baya, Wirus (Virus, 1999) Johna Bruno, Haik (2003), Terminator 3: Bunt maszyn (Terminator 3: Rise of the Machines, 2003). HURT John, ur. 22.01.1940 w Chesterfield, angielski aktor, studiował malarstwo, a następnie aktorstwo w Royal Academy of Dramatic Art w Londynie. W 1962 debiutował na dużym ekranie w filmie Najdłuższy dzień. Uznanie krytyki przyniosły mu kreacje w Midnight Express (1978) Alana Parkera, Czlowieku-sloniu (The Elephant Man, 1980) Davida Lyncha oraz Wrotach niebios (Heaven's Gate, 1980) Michaela Cimino. Od lat 70. występował z powodzeniem w filmach science fiction, odnosząc największy sukces rolą Win- 1251 John Hurt, Obcy - ósmy pasażer Nostromo stona Smitha w ekranizacji powieści George'a Orwella 1984 (1984). Oprócz tego zagrał drugoplanowe role w Obcym - ósmym pasażerze Nostromo (Alien, 1979, nom. do BAFTA), Kosmicznych jajach (Spaceballs, 1987), Monolith (Monolit, 1994), Kontakcie (Contact, 1997) i pierwszej części przygód Harry'ego Pottera (Harry Potter and the Sorcerer's Stone, 2001). HURT William, ur. 20.03.1950 w Waszyngtonie, ameryk. aktor, uczęszczał do szkól aktorskich w Londynie i Nowym Jorku. W latach 70. występował w przedstawieniach teatralnych, w 1980 debiutował na dużym ekranie w filmie Kena Russella Odmienne stany świadomości (Altered States). W ostatnim okresie kilkakrotnie zagrał w filmach fan-tastycznonaukowych: Aż na koniec świata (Bis ans Ende der Welt, 1991), Zagubieni w kosmosie (Lost in Space, 1998), Mroczne miasto (Dark City, 1998), Diuna (Frank Herbert's Dune, 2000), A.I. Sztuczna Inteligencja (Artificial Intelligence: A.I., 2001). W 1985 zdobył Oscara oraz nagrodę na MFF w Cannes za rolę w filmie Hectora Babenco Pocałunek kobiety--pająka (Kiss of the Spider Woman). William Hurt, Zagubieni w kosmosie HYAMS Peter, ur. 26.06.1943 w Nowym Jorku, ameryk. reżyser i producent, absolwent Uniwersytetu w Syracuse, pracował jako dziennikarz telewizyjny, byt korespondentem wojennym w Wietnamie. W latach 70. rozpoczął karierę filmową, reżyserował (od 1973) i pisał scenariusze, m.in. do Busting (1974) i Our Time (1974). Na przełomie lat 70. i 80. nakręcił kilka głośnych filmów science fiction: Koziorożec 1 (Capricorn One, 1978), Odległy ląd (Outland, 1981), Odyseja kosmiczna: 2010 (2010, 1984). W późniejszych latach reżyserował głównie thrillery, jednak w latach 90. wrócił do gatunku SF: Strażnik czasu (Timecop, 1994), Relikt (Relic, 1997), I stanie się koniec (End of Days, 1999). IFUKUBE Akira, ur. 31.05.1914 w Kushiro, japoński kompozytor, samouk, pierwszy utwór napisał w wieku 19 lat, w 1935 otrzymał nagrodę państwową, po wojnie rozpoczął pracę w wytwórni Toho, stworzy! muzykę do wielu filmów zrealizowanych przez Inoshiro Hondę: Godzilla (Gojira, 1954), Chi-kyu Boeigun (Tajemniczy przybysze, 1957), Varan (Daikaiju Baran, 1958), Bitwa w kosmosie (Uchu daisenso, 1959), King Kong przeciw Go-dzilli (Kingukongu tai Gojira, 1962), Dagora (Uchu daikaiju Dogora, 1964), Gidora - potwór nad potwory (Gidorah sandai kaiju chikyu sa-idai no kesson, 1964), Ucieczka King Konga (King Kong no gyakushu, 1967), Zniszczyć wszystkie potwory (Kaiju soshingekoi, 1968), Kessen! Nankai no daikaiju (Yog - potwór z kosmosu, 1970), Powrót Mechagodzilli (Mekagoji-ra no gyakushu, 1975). IRONSIDE Michael, ur. 12.02.1950 w Toronto, kanadyjski aktor, ukończył Ontario College of Art, na dużym ekranie debiutował 26 Michael Ironside w 1981 główną rolą w filmie Davida Cro-nenberga Scanners, grywał zazwyczaj postaci przestępców i psychopatów. Spośród kilkunastu ról na uwagę zasługują drugoplanowe kreacje w Kosmicznym łowcy (Spa-cehunter: Adventures in the Forbidden Zone, 1983), Opiekunach (Watchers, 1988), Pamięci absolutnej (Total Recall, 1990), Nieśmiertelnym ¡1 (Highlander II: The Quickening, 1991), Żołnierzach kosmosu (Starship Troopers, 1997), Johnny 2.0 (1999), Mindstorm (2001), Children of the Corn: Révélation (Dzieci kukurydzy: Objawienie, 2001), Soulkeeper (2001). ITO Hisaya, ur. 08.08.1938 w Kobe, japoński aktor, występował głównie w filmach z potworami, produkowanych przez wytwórnię Toho: Chikyu Boeigun (Tajemniczy przybysze, 1957), Varan (Daikaiju Baran, 1958), Bitwa w kosmosie (Uchu daisenso, 1959), Mo-tlira (Mosura, 1961), Kaitei Gunkan (Atragon, 1963), Gidora - potwór nad potwory (Gidorah sandai kaiju chikyu saidai no kesson, 1964), Zniszczyć wszystkie potwory (Kaiju soshinge-koi, 1968). JAFFE Carl, ur. 21.03.1921 w Hamburgu, zm. 12.04.1974, ameryk. aktor, niemieckiego pochodzenia, w latach 30. wyjechał z Niemiec, karierę filmową rozpoczął w 1938, w latach 50. zagrał drugoplanowe role w kilku filmach science fiction: Satellite in the Sky (Satelita na niebie, 1956), First Man into Space (Pierwszy człowiek w kosmosie, 1959), The Electronic Monster (1960). JAFFE Sam, ur. 08.03.1891 w Nowym Jorku, zm. 24.03.1984, jako dziecko występowa! u boku matki w teatrze żydowskim, studiował inżynierię na Uniwersytecie Columbia, później pracował jako nauczyciel matematyki, wreszcie w 1934 debiutował u boku Marleny Dietrich w filmie Josefa von Sternberga Imperatorowa (The Scarlet Empress'). Największym sukcesem aktorskim była drugoplanowa rola w Asfaltowej dżungli (The Asphalt Jungle, 1950) Johna Husto-na, za którą został nagrodzony na festiwalu w Wenecji oraz nominowany do Oscara. W późniejszych latach wystąpił również w kilku filmach science fiction: Dzień, w którym zatrzymała się Ziemia (The Day the Earth Stood Still, 1951), The Dunwich Horror (Horror w Dunwich, 1970), Bitwa wśród gwiazd (Battle Beyond the Stars, 1980). JASON Peter, ur. 22.07.1944 w Los Angeles, ameryk. aktor, debiutował epizodem w westernie Rio Lobo (1970), w latach 80. i 90. występował w licznych horrorach i filmach science fiction (m.in. reżyserowanych przez Johna Carpentera): Beyond the Universe (1981), Starflight: The Plane That Couldn't Land (1983, TV), Senny obraz (Dreamspace, 1984), Hyper Sapien: People from Another Planet (1986), Oni zyjq (They Live!, 1988), Obey przybysze (Alien Nation, 1988), Arachnofobia (Arachnophobia, 1990), Mortal Kombat (1995), Kongo (Congo, 1995), Wioska przeklętych (Village of the Damned, 1995), Ucieczka z Los Angeles (Escape from L.A., 1996), The Demoli-tionist (1996), Duchy Marsa (John Carpenter's Ghosts of Mars, 2001). JENNINGS Gordon, ur. 1897 w Salt Lake City, zm. 11.01.1953, ameryk. twórca efektów specjalnych, ukończył studia inżynieryjne, z filmem związany od 1919 (praco- I wal jako asystent operatora). W połowie lat 30. został kierownikiem zespołu przygotowującego efekty specjalne w wytwórni Paramount. Debiutował w 1933 filmem Alicja w krainie czarów (Alice in the Wonderland), współpracował przy realizacji Wyspy doktora Moreau (Island of Lost Souls, 1933). W 1938 otrzymał pierwszego Oscara za efekty do obrazu Zew północy (Spawn of the North), w latach 40. zdobył trzy kolejne statuetki (m.in. w 1944 nagrodę specjalną za osiągnięcia techniczne). W latach 50. pracował nad efektami specjalnymi do dwóch głośnych filmów science fiction: When Worlds Collide (Zderzenie światów, 1951) i Wojna światów (The War of the Worlds, 1953), za które został uhonorowany nagrodami Akademii Filmowej. JOHNSON Kenneth, ur. 26.10.1942, ameryk. reżyser, scenarzysta i producent telewizyjny, twórca wielu popularnych seriali science fiction, jako reżyser debiutował w 1968 serialem Adam - 12. W latach 70. zrealizował The Bionic Woman (1976), The Incredible Hulk (1977), Bride of the Incredible Hulk (1978), The Curse of Dracula (1979). W latach 80. odniósł sukces miniserialem V (1983) oraz filmami i serialami telewizyjnymi: Shadow Chasers (1985), The Liberators (1987), Obcy przybysze (Alien Nation, 1988). W 1987 nakręcił pełnometrażowy film kinowy Krótkie spięcie 2 (Short Circuit 2), w latach 90. realizował przede wszystkim kolejne części popularnego serialu Obcy przybysze (Alien Nation, 1994-97). JOHNSON Russell, ur. 10.11.1920 w Ashley, ameryk. aktor, w czasie II wojny światowej służył w wojskach lotnicznych, po odbyciu służby ukończył szkołę aktorską, karierę filmową rozpoczął w 1952, specjalizował się w rolach komediowych, ale grał również w westernach oraz trzech filmach science fiction: This Island Earth (Wyspa Ziemia, 1955), Attack of the Crab Monster (Atak potwornych krabów, 1957), Space Children (Dzieci kosmosu, 1958). JONES Freddie, ur. 12.09.1927 w Stoke-on--Trent, angielski aktor charakterystyczny, przez długie lata występował na scenie te atralnej, na dużym ekranie debiutował w 1966 w filmie Marat/Sade, początkowo grywał w brytyjskich horrorach, m.in. Frankenstein Must Be Destroyed (Frankenstein musi być zniszczony, 1968), Szatańskie ryty Draculi (The Satanic Rites of Dracula, 1973), później występował również w filmach SF: Krull (1983), Podpalaczka (Firestrater, 1984) Briana De Palmy, Diuna (Dune, 1984) Davida Lyn-cha, Nie kończąca się opowieść III (Neverending Story III, 1994). JONES Trevor, ur. 23.03.1949 w Kapsztadzie (RPA), angielski kompozytor, debiutował w 1980 muzyką do Braci i sióstr (Brothers and Sisters). Na wyróżnienie zasługuje opracowanie ścieżki dźwiękowej do kilku filmów fantasy: Excalibur (1981), Bandyci czasu (Time Bandits, 1981), Ciemny kryształ (The Dark Crystal, 1982), Labirynt (Labyrinth, 1986). W latach 80. i 90. pisał muzykę do wielu znanych thrillerów (Mississippi w ogniu, 1988), horrorów (Arachnofobia, 1990) i filmów science fiction: Freejack (1992), Mroczne miasto (Dark City, 1998), Merlin (1998), Liga niezwykłych dżentelmenów (League of Extraordinary Gentlemen, 2003). JUDD Ed, ur. 04.10.1932 w Szanghaju, angielski aktor, w latach 50. i 60. występował przede wszystkim w horrorach i filmach science fiction: X the Unknown (X - czynnik nieznany, 1954), The Day the Earth Caught Fire (Dzień, w którym Ziemia stanęła w ogniu, 1961), Pierwsi ludzie na Księżycu (First Men in the Moon, 1964), Invasion (Inwazja, 1966), Island of Terror (Wyspa grozy, 1966), The Vengeance of She (1968). JURAN Nathan (Hertz), ur. 01.09.1907 w Grazu, ameryk reżyser, urodzony w Austrii, od dzieciństwa mieszka w Stanach Zjednoczonych, ukończył Uniwersytet w Minneapolis oraz MIT, z filmem związany od 1937. Początkowo pracował jako scenograf (w 1941 zdobył Oscara za scenografię do Zielonej doliny Johna Forda). W 1952 debiutował jako reżyser The Black Castle (Czarny zamek). Większość filmów Jurana (czasem posługiwał się nazwiskiem Hertz) zaliczana jest do gatunku science fiction: The Deadly Mantis (1957), 20 Million Miles to Earth (20 milio- 128 ■3 nów mil od Ziemi, 1957), The Brain from Planet Arous (Mózg z planety Arous, 1958), Siódma podróż Sindbada (Seventh Voyage of Sind-bad, 1958), Attack of the 50 Foot Woman (Atak kobiety o 50 stopach wzrostu, 1958), Jack the Giant Killer (1962), Pierwsi ludzie na Księżycu (The First Men in the Moon, 1964). W latach 60. pracował dla telewizji, realizując seriale: Men into Space, Voyage to the Bottom of the Sea, Lost in Space. Karierę zakończy! w 1973 filmem grozy The Boy Who Cried Werewolf. KAHN Michael, ur. 17.04.1924 w Nowym Jorku, ameryk. montażysta, debiutował w 1972, prawdziwą karierę rozpoczął jednak pod koniec lat 70., po nawiązaniu współpracy ze Stevenem Spielbergiem, z którym zrealizował większość filmów: Bliskie spotkania trzeciego stopnie (Close Encounters of the Third Kind, 1977), Poszukiwacze zaginionej arki (Riders of the Lost Ark, 1981), In-diania Jones i świątynia zaglady (Indiana Jones and the Temple of Doom, 1984), Kolor purpury (The Color Purple, 1985), Imperium słońca (Empire of the Sun, 1987), Indiana Jones ¡ostatnia krucjata (Indiana Jones and the Last Crusade, 1989), Hook (1991), Jurassic Park (1993), Lista Schindlera (Schindler's List, 1993), Zaginiony świat: Jurassic Park II (The Lost World, 1997) , Szeregowiec Ryan (Saving Private Ryan, 1998) , A.l. Sztuczna inteligencja (Artificial Intelligence: A.I., 2001), Raport mniejszości (Minority Report, 2002). Oprócz wspomnianych tytułów na uwagę zasługują m.in. Oczy Laury Mars (Eyes of Laura Mars, 1978), Goonies (The Goonies, 1985), Arachnofobia (Arachnophobia, 1990), Twister (1996) W 1981 zdobył Oscara za montaż Poszukiwaczy zaginionej arki. KAMEN Michael, ur. 15.04.1948 w Nowym Jorku, zm. 18.11.2003, ameryk. kompozytor, autor muzyki do wielu głośnych horrorów, thrillerów i filmów science fiction lat 80. i 90., m.in.: Martwa strefa (The Dead Zone, 1983), Brazil (1985), Szklana pułapka (Die Hard, 1988), Ukryty wymiar (Event Horizon, 1997), Z Ziemi na Księżyc (From Earth to the Moon, 1998, serial TV), Stalowy gigant (Iron Giant, 1999), Częstotliwość (Frequency, 2000), X-Men (2000). KAREN James, ur. 28.11.1923 w Wilkes Bare, ameryk. aktor, na scenie teatralnej debiutował w 1947 w sztuce Tramwaj zwany pożądaniem T. Williamsa, rok później rozpoczął pracę w telewizji, z kinem związany od 1965 (Frankenstein Meets the Space Monster). Od końca lat 70. występował w horrorach i filmach science fiction: Koziorożec 1 (Capricorn One, 1978), Chiński syndrom (The China Syndrome, 1979), Duch (Poltergeist, 1982), Time Walker (1982), Najeźdźcy z Marsa (Invaders from Mars, 1986), The Unborn (1991), Future Shock (Szok przyszłości, 1994), Kongo (Congo, 1995). W 1998 uhonorowany przez Academy of Science Fiction, Fantasy & Horror Films nagrodą za całokształt twórczości. KARLOFF Boris (właśc. William Henry Pratt), ur. 23.11.1887 w Dulwich, zm. 02.02.1969, angielski aktor, przygotowywał się do kariery dyplomatycznej, w 1909 wyjechał do Kanady, gdzie rozpoczął występy sceniczne, podczas pobytu w Los Angeles zagrał w filmie Niema z Portici (The Dumb Girl of Portici, 1916), jednak na prawdziwy początek kariery filmowej musiał jeszcze poczekać. W latach 20. wystąpił w kilkudziesięciu filmach, kreując zwykle postaci złoczyńców, dopiero rola potwora w głośnym dziele Jamesa Whale'a Boris Karloff 12' K Frankenstein (1931) uczyniła z niego gwiazdę. Horrory z Universalu utrwaliły jego popularność w latach 30.: Maska Fu Manchu (The Mask of Fu Manchu, 1932), Mumia (The Mummy, 1932), The Ghoul (1933), Czarny kot (The Black Cat, 1934), Narzeczona Frankensteina (The Bride of Frankenstein, 1935), Kruk (The Raven, 1935) , Niewidzialny promień (The Invisible Ray, 1936) , Son of Frankenstein (Syn Frankensteina, 1939). Karloff z powodzeniem występował również w powojennych filmach grozy: The Body Snatcher (1945), Voodoo Island (1957), Kruk (The Raven, 1963). W 1968 zagrał starzejącego się aktora w znakomitym filmie Petera Bogdanovicha Cele (Targets). KATZMAN Sam, ur. 05.07.1901 w Nowym Jorku, zm. 04.08.1973, ameryk. producent, z Hollywood związany od 13 roku życia, przeszedł wszystkie szczeble kariery zawodowej, od 1934 produkował westerny, filmy przygodowe, musicale, komedie, horrory oraz science fiction: Atom Man vs. Superman (1950), Captain Video (1951), The Lost Planet (1953), The Creature with the Atom Brain (1955), It Came from Beneath the Sea (To przyszło z głębin morza, 1955), Latające talerze (Earth vs. The Flying Saucers, 1956), Zombies from Mora-Tau (1957), The Giant Claw (1957). KELLEY DeForest, ur. 20.01.1920 w Atlancie, ameryk. aktor, z przemysłem filmowym związany od 1947, grał zwykle drugoplanowe role, punktem zwrotnym w jego karierze był udział w popularnym serialu Star Trek (1966-69), w którym kreował postać doktora Leonarda McCoya. W latach 1979-91 występował w kolejnych częściach kinowej wersji przygód załogi „Enterprise": Star Trek: The Motion Picture (1979), Star Trek II: Gniew Khana (Star Trek II: The Wrath of Khan, 1982), Star Trek III: W poszukiwaniu Spocka (Star Trek III: The Search for Spock, 1984), Star Trek IV: Powrót na Ziemię (Star Trek V: The Voyage Home, 1986), Star Trek V: Ostatnia granica (Star Trek V: The Final Frontier, 1989), Star Trek VI: Wojna o pokój (Star Trek VI: Undiscovered Country, 1991). KEMPER Victor J., ur. 14.04.1927 w Newark, ameryk. operator filmowy, w latach 50. rozpoczął karierę w telewizji, później DeForest Kelley związał się z branżą filmową, najpierw pracował w dziale technicznym, później debiutował jako autor zdjęć do filmu Mężowie (Husbands, 1970). Był współtwórcą sukcesu kilku głośnych horrorów i filmów science fiction: Audrey Rose (1977), Coma (1978), Oczy Laury Mars (Eyes of Laura Mars, 1978), Jeszcze raz Pearl Harbor (The Final Coundown, 1980), F/X 2 (F/X 2: The Deadly Art of Illusion, 1991). KENNEDY Douglas, ur. 14.09.1915 w Nowym Jorku, zm. 10.08.1973, ameryk. aktor, absolwent Amherst, na dużym ekranie debiutował w 1940, występował w thrillerach i westernach, często obsadzany w rolach przestępców, w czasie II wojny światowej służył w wywiadzie wojskowym, później występował w wielu filmach, często w drugoplanowych rolach: Invaders from Mars (Najeźdźcy z Marsa, 1953), The Alligator People (1959), The Amazing Transparent Man (Zdumiewająco przezroczysty człowiek, 1959), The Destructors (1968). KENNEDY Kathleen, ameryk. producent-ka, na początku lat 80. związana z wytwór- .30 K Kathleen Kennedy nią Stevena Spielberga, specjalistka od thrillerów, horrorów, filmów akcji, science fiction i fantasty: E.T. (E.T. The Extra-Terrestrial, 1982), Twilight Zone - The Movie (Strefa mroku, 1983), Goonies (The Goonies, 1984), Grem-liny rozrabiają (Gremlins, 1984), Powrót do przyszłości (Back to the Future, 1985), Kto wrobił królika Rogera? (Who Framed Roger Rabbit?, 1988), Powrót do przyszłości II (Back to the Future II, 1989), Powrót do przyszłości III (Back to the Future III, 1990), Gremliny rozrabiają 2 (Gremlins: The New Batch, 1990), Jurassic Park (1993), Kongo (Congo, 1995), Twister (1996), Zaginiony świat: Jurassic Park II (Lost World: Jurassic Park, 1997), A.I. Sztuczna inteligencja (Artificial Intelligence: A.I., 2001). KERSHNER Irvin, ur. 29.08.1923 w Filadelfii, ameryk. reżyser, po odbyciu służby wojskowej w lotnictwie studiował sztuki piękne, później fotografię i reżyserię filmową, od 1950 realizował filmy dokumentalne. W 1958 debiutował niskobudżetowym filmem fabularnym pt. Stakeout on Dope Street, wyprodukowanym przez Rogera Corma-na, międzynarodową sławę zyskał dopiero w latach 80. W 1978 wyreżyserował thriller parapsychologiczny Oczy Laury Mars (Eyes of Laura Mars), dwa lata później zrealizował Imperium kontratakuje (Empire Strikes Back, nagr. Saturna) - dalszy ciąg Gwiezdnych wojen, a w 1990 nakręcił drugą część Robocopa. KIDDER Margot (właśc. Margaret Kidder), ur. 17.10.1948 w Yellowknife, kanadyjska aktorka, pod koniec lat 60. występowała głównie w programach i serialach telewizyjnych, w 1969 debiutowała na dużym ekranie w filmie Gaiły Gaiły. W 1973 zwróciła na siebie uwagę krytyki podwójną rolą w znakomitym thrillerze Briana De Palmy Siostry (Sisters). Największym sukcesem komercyjnym byl udział w kinowej wersji przygód Supermana (1978), gdzie wcieliła się w postać Lois Lane, dziennikarki i przyjaciółki tytułowego bohatera, do roli tej wracała jeszcze trzykrotnie w kolejnych częściach Supermana (1980, 1983, 1987). KIEŁ Richard, ur. 13.09.1939 w Detroit, ameryk. aktor, potężnej postury (218 cm wzrostu), występował w rolach charakterystycznych, popularność przyniósł mu udział w dwóch filmach o przygodach Jamesa Bonda (grał przeciwnika głównego bohatera Richard Kiel 131 K noszącego pseudonim „Szczęki"): Szpieg, który mnie kochał (The Spy Who Loved Me, 1977) i Moonraker (1979), oprócz tego grał w filmach science fiction: The Phantom Planet (1961), The Creation of the Humanoids (1962), The Human Duplicators (1964), War of the Wizards (1978), Lumanoide (1979). KING Stephen, ur. 21.09.1947 w Portland, ameryk. pisarz i scenarzysta, początkowo pracował jako nauczyciel języka angielskiego, w 1974 opublikował pierwszą powieść Carrie, sfilmowaną w 1976 przez Briana De Palmę. Kolejne książki Kinga były przenoszone na ekran przez znanych reżyserów, m.in. Stanleya Kubricka (Lśnienie [The Shining, 1980]), Davida Cronenberga (Martwa strefa [The Dead Zone, 1983]), Johna Carpen-tera (Christine, 1983), Roba Reinera (Misery, 1990), George'a Romero (Mroczna połowa [Dark Half, 1991]) czy Franka Darabonta (Skazani na Shawshank [Shnwshank Redemption, 1994]). Spośród pozostałych adaptacji warto zwrócić uwagę na Dzieci kukurydzy (Chil- Stephen King dren of the Corn, 1984), Kosiarza umysłów (The Lawnmower Man, 1992) i Dolores (Dolores Claiborne, 1995). King jest również autorem scenariuszy do kilku filmów: Creepshow (1982), Srebrna kula (Silver Bullet, 1985), Lunatycy (Sleepwalkers, 1992). W 1986 zadebiutował jako reżyser filmem Maksymalne przełożenie (Maximum Overdrive), niezbyt dobrze przyjętym przez krytyków. Od czasu do czasu pojawiał się jako aktor w drobnych epizodach w ekranizacjach swoich utworów: Smętarz dla zwierzaków (Pet Semetary, 1989), Sklepik z marzeniami (Needful Things, 1993), Langoliery (Stephen King's Langoliers, 1995), Chudszy (Thinner, 1996). Na podstawie jego książek powstały także trzy mi-niseriale telewizyjne: To (It, 1991), Bastion (The Stand, 1994) oraz Czerwona Róża (Stephen King's Rose Red, 2002). KLEIN-ROGGE Rudolf, ur. 24.11.1888 w Kolonii, zm. 30.04.1955, niemiecki aktor, upamiętnił się przede wszystkim znakomitymi kreacjami w ekspresjonistycznych filmach Fritza Langa: Zmęczona śmierć (Der müde Tod, 1921), Doktor Mabuse (Dr. Mabuse der Spieler, 1922), Nibelungi (Die Nibelungen, 1924), Metropolis (1926). Mąż pisarki i scenarzystki filmowej, Thei von Harbou (późniejszej żony Langa). KLINE Richard H., ur. 15.11.1926 w Los Angeles, w latach 50. pracował jako asystent kamerzysty, od 1966 (Chamber of Horrors) samodzielny autor zdjęć. W latach 70. i 80. pracował przy realizacji kilku głośnych produkcji science fiction: Andromeda niesie śmierć (The Andromeda Strain, 1971), Zielona pożywka (Soylent Green, 1973), Bitwa o planetę małp (Battle for the Planet of the Apes, 1973), Czlo-wiek-terminal (The Terminal Man (1974), King Kong (1976, nom. do Oscara), Furia (The Fury, 1978), Star Trek (Star Trek: The Motion Picture, 1979), Kaczor Howard (Howard the Duck, 1986), Moja macocha jest kosmitkq (My Stepmother is an Alien, 1988). KNEALE Nigel, ur. 18.04.1922 na wyspie Man, angielski pisarz i scenarzysta, od lat 50. pracował dla telewizji, był pomysłodawcą serialu The Quatermass Experiment (1953), którego kinowa wersja (Zemsta kosmosu, 32 1955) była jednym z najważniejszych dziel science fiction, spośród pozostałych filmów warto wymienić: The Abominable Snowman, 1957), Zemsta kosmosu II (Quatermass II, 1957), Pierwsi ludzie na Księżycu (First Men in the Moon, 1964), Quatermass and the Pit (Quatermass i studnia, 1967), The Quatermass Conclusión (1980), Halloween 3 (Halloween 3: Season of the Witch, 1982). KOIZUMI Hiroshi, ur. 12.08.1926 w Kama-kurze, japoński aktor, ukończył Uniwersytet Keio, od 1948 pracował w telewizji NHK jako prezenter, debiutował w 1952, w latach 60. wcielał się w postaci naukowców w filmach o potworach: Gojira no gyakushu (Powrót Godzilli, 1955), Mothra (Mosura, 1961), Kaitei Gunkan (Atragon, 1963), Malango (1963), Gidora - potwór nad potwory (Gidorah sandai kaiju chikyu saidai no kesson, 1964), Terror Mechagodzilli (Gojira tai Mekagojira, 1974). KOSLO Paul, ur. 27.06.1944, ameryk. aktor, urodzony w Niemczech, dzieciństwo spędził w Kanadzie, z filmem związany od końca lat 60., grał drugoplanowe role w thrillerach i filmach science fiction: Człowiek Omega (The Omega Man, 1971), Znikający punkt (The Va-nishing Point, 1971), Robot jox (1990), Kura-ishisu niju-goju nen (ameryk. tyt. Solar Crisis, 1990), Xtro II (1990), Project: Shadowcha-ser (1992). W latach 70. i 80. występował głównie w serialach telewizyjnych: The In-credible Hulk (1978), Buck Rogers (1979), Galáctica 1980 (1980), Drużyna A (1983, TV), Mac-Gyver (1985, TV). KOTTO Yaphet, ur. 15.11.1937 w Nowym Jorku, ameryk. aktor, występował na Broadwayu, od 1964 w filmach fabularnych (No-thing But a Man), zagrał drugoplanowe role w kilku znakomitych filmach science fiction: Obcy - ósmy pasażer Nostromo (Alien, 1979), Warning Sign (1985), Uciekinier (The Running Man, 1987), Władcy marionetek (The Puppet Masters, 1994). W 1972 wyreżyserował jedyny film w karierze, The Limit. KUBRICK Stanley, 26.06.1928 w Nowym Jorku, zm. 07.03.1999, amerykański reżyser, od dzieciństwa interesował się fotografią, jako siedemnastolatek pracował w czasopi- Stanley Kubrick śmie „Look", w 1950 nakręcił pierwszy film krótkometrażowy Day of Fight (Dzień walki). W 1953 debiutował średniometrażowym Strachem i nadzieją (Fear and Desire). W 1956 nakręcił znakomity kryminał Zabójstwo (The Killing), a rok później głośne, antywojenne Ścieżki chwaty (Paths of Glory). Niepowodzeniem artystycznym zakończyły się produkcje z początku lat 60.: Spartakus (1960) i Lolita (1962), zaś sam reżyser przeniósł się na stałe do Wielkiej Brytanii, gdzie powstały jego najsłynniejsze dzieła zaliczane do gatunku science fiction: Dr Strangelove, czyli jak przestałem się martwić i pokochałem bombę (Dr. Strangelove, or How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb, 1964), 2001: Odyseja kosmiczna (2001: A Space Odyssey, 1968) oraz Mechaniczna pomarańcza (A Clockwork Orange, 1971). W 1980 Kubrick przeniósł na ekran popularną powieść Stephena Kinga Lśnienie (The Shining), tuż przed śmiercią przygotowywał się do realizacji A.I. Sztucznej inteligencji (Artificial Intelligence: A.I.), projekt ten został jednak urzeczywistniony przez Stevena Spielberga. Krytycy fil- 13: L mówi zawsze podkreślali niezwykły zmysł plastyczny twórcy, jego niepowtarzalny styl, umiejętność łączenia obrazu i ścieżki dźwiękowej, bezkompromisowość i niezależność artystyczną. KURTZ Gary, ur. 27.07.1940 w Los Angeles, ameryk. producent, ukończył szkolę filmową w Los Angeles, pracował jako operator, dźwiękowiec i montażysta, później jako kierownik produkcji i asystent reżysera w wytwórni Rogera Cormana (m.in. Voyage to the Prehistorie Planet, 1965), wreszcie, na początku lat 70., związał się z George'em Lucasem. Był producentem American Graffiti (1973), Gwiezdnych wojen (Star Wars, 1977, nom. do Oscara), Imperium kontratakuje (Empire Strikes Back, 1980), Ciemnego kryształu (The Dark Crystal, 1982) i Rzeki wichru (Slipstream, 1989). LAEMMLE Carl Jr., ur. 28.04.1908 w Chicago, zm. 24.09.1979, ameryk. producent, syn Carla Laemmle'a, założyciela wytwórni Universal. W latach 30. byt producentem kilku najgłośniejszych filmów z pogranicza fantastyki i horroru: Dracula (1931), Frankenstein (1931), Niewidzialny człowiek (The Invisible Man, 1933), Narzeczona Frankensteina (The Bride of Frankenstein, 1935). W 1930 zdobył Oscara za adaptację powieści Ericha Marii Remarque'a Na zachodzie bez zmian (Ali Quiet on the Western Front). W 1936 po opuszczeniu wytwórni Universal, nie odnosił już większych sukcesów. LAMBERT Christopher, ur. 29.05.1957 w Nowym Jorku, francuski aktor, syn dyplomatów, ukończył szkolę aktorską w Paryżu, debiutował w 1980 w filmie Le bar du tele'phone, międzynarodową sławę przyniosła mu tytułowa rola w brytyjskim filmie Greystoke: Legenda Tarzana, władcy małp (Grey-stoke: The Legend of Tarzan Lord of Apes, 1984), rok później wystąpił u boku Isabelle Adjani w Metrze (Subway) Luca Bessona (zdobył Cezara), w końcu zagrał główną rolę w niezwykle popularnym Nieśmiertelnym (Highlander, 1986), do postaci Connora McLeoda wrócił w kolejnych częściach cyklu (1991, 1994 i 2000). W 1993 wystąpił w thrillerze futurystycznym Forteca (Fortress), później Christopher Lambert zaś w filmach z pogranicza SF i fantasy: Mortal Kombat (1995), Adrenalina (Adrenalin: Fear the Rush, 1996) Alberta Pyuna, Beowulf: pogromca ciemności (Beowulf, 1998), Druids (Druidzi, 2001), Forteca 2 (Fortress 2, 1999), Absolon (2003). LANDAU Martin, ur. 20.06.1928 (lub 1931) w Nowym Jorku, ameryk. aktor, pracował jako rysownik w „New York Daily News", później uczęszczał na kursy do Actors Studio, w 1959 wystąpił po raz pierwszy w filmie fabularnym pt. Pork Chop Hill, w tym samym roku zagrał drugoplanową rolę w Północy, północnym-zachodzie (North by Northwest) Alfreda Hitchcocka, jednak prawdziwą popularność przyniosły mu dwa seriale fantastyczne: Mission: Impossible (1966-69) i Kosmos 1999 (Space 1999, 1975-77). Wystąpił w kilku kinowych filmach science fiction, m.in.: Meteor (1979), Without Warning (Bez ostrzeżenia, 1980), The Being (1983), The Return (Powrót, 1986), Z archiwum X (The X-Files Movie, 1998), jeździec bez głowy (Sleepy Hollow, 1999). Wyróżniony nagrodą Akademii Filmowej w 1994 za drugoplanową rolę w filmie Tima Burtona Ed 134 Martin Landau, Ed Wood Wood. Nominowany do Oscara w 1988 (Tucker F. F. Coppoli) i 1989 (Zbrodnie i wykroczenia W. Allena). LANG Fritz, ur. 05.12.1890 w Wiedniu, zm. 02.08.1976, niemiecki reżyser, studiował nauki techniczne w Wiedniu, później malarstwo w Monachium i Paryżu, podczas I wojny światowej służył w armii. W 1919 debiutował pełnometrażowym filmem Halbblut (Metys), rok później odniósł sukces kryminalną opowieścią Pająki (Die Spinnen). W latach 1921-26 powstały najwybitniejsze filmy Langa zaliczane do nurtu ekspresjonizmu niemieckiego: Zmęczona śmierć (Der miide Tod, 1921), Doktor Mabuse (Dr. Mabuse der Spie-ler, 1922), Nibelungi (Die Nibelungen, 1924), Metropolis (1926). Ostatni z wymienionych filmów jest równocześnie jednym z najważniejszych dzieł fantastycznonaukowych okresu międzywojennego, w którym odnaj-dziemy nie tylko zapowiedź nurtu kinowej antyutopii, ale i prototyp Miasta-Molocha, powielany później w dziesiątkach innych obrazów science fiction. W 1929 Lang zrealizował kolejny film SF - Kobieta na Księżycu (Die Frau im Mond), a dwa lata później znakomity thriller psychologiczny M - morderca (M). W 1934, po dojściu Hitlera do władzy, zamieszkał w Stanach Zjednoczonych, swój pierwszy amerykański film, jestem niewinny (Fury), wyreżyserował w 1936. Karierę filmową zakończył na przełomie lat 50. i 60., wracając po raz kolejny do postaci doktora Mabuse; Tysiąc oczu doktora Mabuse (The Thousend Eyes of Dr. Mabuse, 1960). LANGTON Paul, ur. 17.04.1913 w Salt Lake City, zm. 15.04.1980, ameryk. aktor, debiutował w znakomitym filmie wojennym Trzydzieści sekund nad Tokio (Thirty Seconds Over Tokyo, 1944), później grał również w filmach science fiction: The Snow Creature (1954), O człowieku, który malał (The Incredible Shrinking Man, 1957), It! The Terror from Beyond the Space (To! Terror z kosmosu, 1958), The Cosmic Man (Przybysz z kosmosu, 1959), The Invisible Invaders (Niewidzialni najeźdźcy, 1959). Z powodzeniem występował w serialach telewizyjnych: Alfred Hitchcock przedstawia (1955), Złamana strzała (1956), Perry Mason (1957), Men into Space (1959), The Untouchables (Nietykalni, 1959), The Twilight Zone (Strefa mroku, 1959). LARSON Darrell, ur. 1951 w Sacramento, ameryk. aktor, występujący w drugoplanowych rolach w komediach, thrillerach i filmach science fiction: Świat przyszłości (Futureworld, 1976), Chiński syndrom (The China Syndrome, 1979), UFOria (1980), Android (1982), Burza mózgów (Brainstorm, 1983), City Limits (1985), Messengers (2004). LASZLO Andrew, ur. 12.01.1926 w Papa (Węgry), operator, karierę filmową rozpoczął w 1964 zdjęciami do filmu One Patato, Two Patato. Był autorem zdjęć do kilku dziel science fiction: Duch II (Poltergeist 2: The Outer Side), Interkosmos (Innerspace, 1987), Star Trek V: Ostatnia granica (Stra Trek V: The Final Frontier, 1989). LASZLO Ernest, ur. 23.04.1905 (lub 1898) w Budapeszcie, zm. 06.01.1984, ameryk. operator węgierskiego pochodzenia. Karierę filmową rozpoczął w 1927 jako asystent operatora, rok później debiutował jako autor zdjęć do The Pace That Kills. W latach 30. i 40. związany z wytwórnią Paramount Pictures, w 1966 zdobył Oscara za zdjęcia do Statku głupców (Ship of Fools, 1965). W późniejszym okresie współpracował również przy realizacji kilku filmów fantastyczno-naukowych: Attack of the Puppet People (1958), Space Children (Dzieci kosmosu, 1958), Fantastyczna podróż (Fantastic Voyage, 1966), Ucieczka Logana (Logan's Run, 1976, nom. do Oscara). LAUTER Harry, ur. 19.06.1914 w White Plains, zm. 30.10.1990, ameryk. aktor charakterystyczny, debiutował w 1948, zwykle obsadzany w rolach złoczyńców w westernach i kryminałach, w latach 50. zagrał w wielu filmach fantastycznonaukowych: The Flying Disc Man from Mars (1950), Dzień, w którym zatrzymata się Ziemia (The Day the Earth Stood Still, 1951), Canadian Mounties vs. Atomic Invaders (1953), To przyszło z głębin morza (It Came from Beneath the Sea, 1955), The Creature with the Atom Brain (Potwór z atomowym mózgiem, 1955), Latające talerze (Earth vs. the Flying Saucers, 1956), Renegade Satellite (1956), Manhunt in Space (Polowanie w kosmosie, 1956), Duel in Space (Pojedynek w kosmosie, 1956), Missile Monsters (1958). W późniejszym okresie sporadycznie występował w filmach SF: The Satan Bug (1965), Ucieczka z planety małp (Escape from the Planet of the Apes, 1971), Superbeast (1972), z powodzeniem jednak pojawiał się w serialach telewizyjnych: Men into Space (1960), My Favorite Martian (1964-65), Wild Wild West (Bardzo Dziki Zachód, 1965), Voyage to the Bottom of the Sea (Wyprawa na dno morza, 1966), Time Tunnel (Tunel w czasie, 1967), The Invaders (Najeźdźcy, 1967). LAW Jude, ur. 29.12.1972 w Londynie, angielski aktor, w wieku 12 lat rozpoczął naukę w szkole teatralnej, w 1990 debiutował w serialu telewizyjnym Families, na początku lat 90. odnosił sukcesy grając w londyńskich teatrach i na Broadwayu. W 1994 wystąpił w telewizyjnym filmie science fiction Shopping, uznanie krytyki przyniosły mu role w kolejnych obrazach fantastycznonaukowych: Gattaca (1997), eXistenZ (1999) Davida Cronenberga i A.I. Sztuczna inteligencja (Artificial Intelligence: A.I., 2001, nom. do Złotego Globu). Oprócz tego zagrał m.in. w: Północ w ogrodzie dobra i zła (Midnight in the Garden of Good and Evil, 1997), Utalentowany pan Ripley (The Talented Mr. Ripley, 1999, nom. do Oscara) oraz Droga do zatracenia (Road to Perdition, 2002). Jude Law, A.I. Sztuczna inteligencja LAWRENCE Quentin, ur. 1923 w Gravesend, zm. 1980, angielski reżyser telewizyjny, debiutował w 1956, realizował seriale science fiction: The Strange World of Planet X (Kosmiczny potwór, 1957), The In-visible Man (Niewidzialny człowiek, 1957). W 1958 nakręcił film kinowy The Trollenberg Terror. LEAKEY Phil, ur. 1908, zm. 26.11.1992, angielski specjalista od charakteryzacji, karierę filmową rozpoczął w 1949, od połowy lat 50. związany z wytwórnią Hammer: Zemsta kosmosu (Quatermass Experiment, 1955), X the Unknown (X - czynnik nieznany, 1956), Zemsta kosmosu 2 (Quatermass 2, 1957), The Abominable Snowman (1957), The Revenge of Frankenstein (1958), Horror of Dracula (1958). LEE Christopher, ur. 27.05.1922 w Londynie, angielski aktor, podczas II wojny światowej służył w wojskach lotniczych, znany przede wszystkim z filmów grozy, debiutował w 1948 w Corridors of Mirrors, w tym samym roku zagrał u boku Laurence'a Oliviera 136 L Christopher Lee, Gwiezdne wojny - Epizod II: Atak klonów w Hamlecie. Od połowy lat 50. związany z wytwórnią Hammer Films - wystąpił jako monstrum w The Revenge of Frankenstein (Zemście Frankensteina, 1958), był odtwórcą tytułowej roli w nowej wersji opowieści o wampirze Draculi (1958), zagrał w rema-ke'u Mumii (The Mummy, 1959), Rękach Or-laka (The Hands of Orlac, 1961). W latach 1968-76 dziewięciokrotnie wcielił się w postać Draculi. W późniejszym okresie występowa! również w filmach science fiction i fantasy: Starship Invasion (1977), Arabian Adventure (1979), Gremliny rozrabiają 2 (Gremlins 2: The New Batch, 1990), jeździec bez głowy (Sleepy Hollow, 1999), Władca Pierścieni. Drużyna Pierścienia (The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring, 2001, jako Saruman), Gwiezdne wojny - Epizod II: Atak klonów (Star Wars - Episode II: Attack of the Clones, 2002). LEVEN Boris, ur. 13.08.1908 w Moskwie, zm. 11.10.1986, amerykański scenograf, rosyjskiego pochodzenia, karierę w Hollywood rozpoczął w latach 30., byl autorem scenografii do kilku- znaczących filmów science fiction: Donovan's Brain (Mózg Do-novana, 1953), Invaders from Mars (Najeźdźcy z Marsa, 1953), Andromeda niesie śmierć (The Andromeda Strain, 1971). Dziewięciokrotnie nominowany do Oscara (m.in. Andromeda niesie śmierć), otrzyma! statuetkę za West Side Story (1961). LEWIS Fiona, ur. 28.09.1946 w Westclif, angielska aktorka, od lat 70. występowała w Stanach Zjednoczonych. W 1967 debiutowała w filmie Romana Polańskiego Nieustra szeni zabójcy wampirów (The Fearless Vampire Killers). W latach 70. i 80. zagrała w kilku filmach science fiction: Furia (The Fury, 1978) Briana De Palmy, Strange Invaders (1983), Interkosmos (Innerspace, 1987). LEWTON Val (właśc. Wlodimir Iwan Le-wenton), ur. 07.05.1904 w Jałcie (Rosja), zm. 14.03.1951, amerykański producent, jako dziecko wyjechał z rodziną do Stanów Zjednoczonych, ukończył Uniwersytet Columbia w Nowym Jorku. Początkowo pracował jako asystent montażysty w wytwórni Da-vida O. Selznicka, w latach 30. opublikował dziesięć powieści, napisał również kilka scenariuszy (posługując się pseudonimem Carlos Keith lub Cosmo Forbes). W 1942 gdy został jednym z dyrektorów RKO Pictures przystąpił do realizacji serii znakomitych horrorów reżyserowanych przez Jacques'a Tourneura i Marka Robsona: Ludzie-koty (Cat People, 1942), I Walked with a Zombie (Wędrowałam z zombie, 1943), The Seventh Victim (Siódma ofiara, 1943), The Curse of the Cat People (Zemsta ludzi kotów, 1944), The Body Snatcher (1945). Zmarł na atak serca. LINDFORS Viveca (właśc. Elsa Viveca Tor-stendotter), ur. 29.12.1920 w Uppsali, zm. 25.10.1990, szwedzka aktorka, studiowała w Królewskiej Akademii Teatralnej w Sztokholmie, na dużym ekranie debiutowała w 1940. W 1946 wyjechała do Stanów Zjednoczonych, w późniejszym okresie występowała zarówno w filmach amerykańskich, jak i europejskich, zagrała m.in. w Fabryce nieśmiertelnych (The Damned, 1961) Josepha Loseya, Creepshow (1982), Egzorcyście III (Exorcist III, 1990), Gwiezdnych ivrotach (Stargate, 1994). LINDON Lionel, ur. 02.09.1905 w San Francisco, zm. 20.09.1971, amerykański operator, w latach 20. pracował jako asystent reżysera (m.in. C. B. De Mille'a), później byl kamerzystą, a od 1943 samodzielnym autorem zdjęć, zdobył Oscara za W 80 dni dookoła świata (Around the World in 80 Days, 1956), spośród licznych filmów do gatunku science fiction należą: Prehistorie Wonie?! (1950), Destination Moon (Kierunek Księżyc, 1950), Conquest of Space (Podbój ko- 137 L smosu, 1955), The Black Scorpion {Czarny skorpion, 1957), Przeżyliśmy wojnę {The Manchurian Candidate, 1962), The Extraordinary Seaman (1968). LIPINSKI Eugene, ur. 05.11.1956 wWans-ford Camp, angielski aktor, z kinem związany od 1979, występował w thrillerach {Firefox, 1982), horrorach {Leviathan, 1989), filmach przygodowych {Indiana Jones i ostatnia krucjata [Indiana Jones and the Last Crusade, 1989]), a przede wszystkim w science fiction: Superman II (1980), Odległy ląd {Outland, 1981), Riders of the Storm (1986), Superman IV: The Quest for Peace (1987), Johnny 2.0 (1997), Ani-morphs (1998-99, serial TV), Rollerball (2002). LIPPERT Robert L., ur. 31.03.1909, zm. 16.11.1976, ameryk. producent, karierę filmową rozpoczął tuż po II wojnie światowej, w latach 50. zrealizował kilka utworów science fiction: Rocketship X-M {Rakieta XM, 1950), Unknown World {Nieznany świat, 1951), Superman and the Mole Man (1951), Project Moonbase {Projekt: baza księżycowa, 1953), King Dinosaur (1955), The Alligator People (1959), Lultimo uomo della terra {Ostatni człowiek na Ziemi, 1964), The Earth Dies Screaming (1964), The Curse of the Fly (1965). LIPSKY Oldrich, ur. 04.07.1924 w Pelhrimo-vie, zm. 20.10.1986, czechosłowacki reżyser i scenarzysta, studiował filozofię na Uniwersytecie Karola w Pradze, później pracował w teatrze, z filmem związany od początku lat 50., specjalizował się w komediach fantastycznych: Człowiek z pierwszego stulecia {Muz zprvniho stoleti, 1961), Panowie, zabiłem Einsteina {Zabił jsem Einsteina, pdnove', 1969), Adela jeszcze nie jadła kolacji {Adela jeśte nevecefala, 1977) oraz Tajemnica zamku w Karpatach (Ta-jemstvi hradu w Karpatech, 1981), wyróżniona International Fantasy Award. LITHGOW John, ur. 19.10.1945 w Rochester, ameryk. aktor charakterystyczny, syn producenta teatralnego, po raz pierwszy na scenie wystąpił jeszcze jako dziecko, po ukończeniu studiów na Harvardzie kontynuował naukę w London Academy of Music and Dramatic Art. Na przełomie lat 60. i 70. występował w Royal Shakespeare Compa- John Lithgow ny, po powrocie do Nowego Jorku debiutował na Broadwayu, w 1973 zdobył nagrodę Tony za rolę drugoplanową w The Changing Room. Jako aktor filmowy karierę rozpoczął dopiero pod koniec lat 70., grywał w horrorach i filmach fantastycznych: Obsesja {Obsession, 1976), Wybuch {Blow Out, 1981), Strefa mroku {Twighlight Zone: The Movie, 1983), The Adventures of Buckaroo Banzai Across the Eighth Dimension {Przygody Buckaroo Banzai, 1984), Odyseja kosmiczna: 2010 {2010, 1984), Harry i Hendersonowie {Harry and the Hendersons, 1987). Nominowany do Oscara za drugoplanowe role w Swiecie według Garpa {The World According to Garp, 1982) i Czułych słówkach {Terms of Endearment, 1983). Dużą popularność przyniosły mu seriale telewizyjne z pogranicza science fiction: Amazing Stories i Trzecia planeta od Słońca (Third Rock from the Sun). LLOYD Christopher, ur. 22.10.1938 w Stamford, ameryk. aktor, absolwent nowojorskiej szkoły teatralnej Neighborhood Playhouse, w latach 60. występował w teatrze, na dużym ekranie debiutował drugoplanową rolą w Locie nad kukułczym gniazdem {One Flew Over the Cukoo’s Nest (1975), popularność przyniósł mu udział w serialu telewizyjnym Taxi (1978-83), od lat 80. grał w wielu filmach fantastycznonaukowych: Star Trek III: W poszukiwaniu Spocka (Star Trek III: The Search for Spock, 1984), Przygody Buckaroo Banzai {The Adventures of Buckaroo Banzai: Across the Eight Dimension, 1984), Pozvrót do przyszłości (Back to the Future, 1985, wcielił się w postać sympatycznego, choć zwario- 138 L Christopher Lloyd, Powrót do przyszłości wanego naukowca), Kto wrobił królika Rogera (Who Framed Roger Rabbit?, 1988, jako demoniczny sędzia Doom), Powrót do przyszłości II (Back to the Future II, 1989), Powrót do przyszłości III (Back to the Future III, 1990), Rodzina Addamsów (The Addams Family, 1991, wujek Fester), Suburban Commando (1991), Mój przyjaciel Marsjanin, (My Favorite Martian, 1999), Cyberchase (2002). Trzykrotnie wyróżniony nagrodą Emmy za role w serialach Taxi i Droga do Avonlea. LOURIÉ Eugène, ur. 1905, zm. 25.05.1991, rosyjski scenograf i reżyser, w 1921 wyjechał do Paryża, przygotowywał spektakle baletowe, od 1927 związany z przemysłem filmowym, przed wojną współpracował z Jeanem Renoirem (Towarzysze broni, 1937, Regula gry, 1939), w latach 40. wyjechał do Hollywood. W 1953 debiutował jako reżyser filmu fantastycznonaukowego The Beast from 20,000 Fathoms (Bestia z głębokości 20 000 sążni), następnie zrealizował: The Colossus of New York (1958), Behemoth, the Sea Monster (1959) oraz Corgo (1961). LOVEJOY Ray, ur. 18.02.1939, zm. 19.10.2001, angielski montażysta, współpracownik Stan-leya Kubricka, byl asystentem na planie Dr Strangelove (1964), a następnie odpowiadał za montaż 2001: Odysei kosmicznej (2001: A Space Odyssey) i Lśnienia (The Shining, 1979); spośród pozostałych filmów na uwagę zasługują: Krull (1983), Obcy - decydujące starcie (Aliens, 1986, nom. do Oscara), Batman (1989), Zagubieni w kosmosie (Lost in Space, 1998). LUCAS George, ur. 14.05.1944 w Modesto, ameryk. reżyser i producent, studiował reżyserię filmową na University of Southern California w Los Angeles, gdzie nakręcił pierwsze krótkometrażowe filmy science fiction, m.in. THX 1138: 4EB/Electronic Labyrinth (1965), nagrodzony na studenckim festiwalu filmowym. W 1968 został asystentem Francisa Forda Coppoli, któremu poświęcił dokument pt. Filmmaker. W 1973 wyreżyserował swój pierwszy film fanta-stycznonaukowy, THX 1138 (wyprodukowany przez Coppolę), pesymistyczną wizję świata przyszłości, dwa lata później nakręcił młodzieżowy obraz American Graffiti, George Lucas 139 nominowany do Oscara w pięciu kategoriach. W 1977 odniósł największy sukces realizując Gwiezdne wojny (Star Wars), nagrodzone aż siedmioma Oscarami. Lucas zrezygnował jednak z kariery reżyserskiej na rzecz prowadzenia własnej wytwórni Lucas-Film; był producentem wielu znanych filmów SF i fantasy, m.in. dalszych części Gwiezdnych wojen, czyli Imperium kontratakuje (Empire Strikes Back, 1980) i Powrotu Jedi (Return of the Jedi, 1983), filmów Spielberga (Poszukiwacze zaginionej arki [Riders of the Lost Ark, 1981]), Indiana Jones i świątynia zagłady [Indiana Jones and the Tempie of Doom, 1984]), Indiana Jones i ostatnia krucjata [Indiana Jones and the Last Crusade, 1989]), Willarda Huycka (Kaczor Howard [Howard the Duck, 1986]), Jima Hensona (Labirynt, 1986), Rona Howarda (Willow, 1988). W 1999 wrócił do reżyserii filmowej, by nakręcić pierwszą część „gwiezdnej sagi" pt. Mroczne widmo (Star Wars - Episode I: The Phantom Mena-ce), w 2002 powstał kolejny odcinek, Atak klonów (Star Wars: Episode II: Attack of the Clones). LUGOSI Bela (wlaśc. Béla Blaskó), ur. 20.10.1882 w Lugoju (obecnie Rumunia), zm. 16.08.1956, węgierski aktor, specjalizujący się w filmach grozy, ukończył szkołę teatralną w Budapeszcie, od 1901 występowa! na scenie, w 1915 debiutował na dużym ekranie. W 1919 wyjechał najpierw do Niemiec, a później do Stanów Zjednoczonych. Prawdziwy początek wielkiej kariery Lugosiego nastąpił za sprawą tytułowej roli w filmie Toda Browninga Dracula (1931). W latach 30. i 40. wystąpił w wielu popularnych horrorach, realizowanych w wytwórni Universal: Night of Terror (1933), Czarny kot (The Black Cat, 1934), Znak wampira (Mark of the Vampire, 1935), Kruk (The Raven, 1935), Son of Frankenstein (Syn Frankensteina, 1939), Werewolf (Wilkołak, 1941). Na szczególną uwagę zasługują również role w filmach z pogranicza fantastyki i grozy: Wyspa doktora Moreau (Island of Lost Souls, 1933), Niewidzialny promień (The Invisible Ray, 1936), The Phantom Creeps (1939). Po raz ostatni na dużym ekranie wystąpił w filmie Eda Wooda Plan nr 9 z kosmosu (Plan 9 from Outer Space, 1959). W postać Lugosiego wcielił się Bela Lugosi Martin Landau w znakomitym filmie Tima Burtona Ed Wood (1994). LUNDGREN Dolph, ur. 03.11.1959 w Sztokholmie, ameryk. aktor, ukończy! studia techniczne w Sztokholmie, później kontynuował naukę w Stanach Zjednoczonych, trenował kick boxing, pracował jako „bramkarz" w dyskotece, po raz pierwszy wystąpi! na dużym ekranie jako przeciwnik Sylvestra Stallone'a w czwartej części Rocky'ego (1985). Na przełomie lat 80. i 90. zagrał w kilku filmach fantastycznych, m.in. Władcy wszechświata (Masters of Universe, 1987), The Punisher (1988), I Come in Peace (1990), Universal Soldier (1992), Johnny Mnemonic (1995). LYDECKER Howard, ur. 08.06.1911 w Hawanie, zm. 28.09.1969, ameryk. twórca efektów specjalnych, debiutował w 1935 (The Phantom Empire), przygotowywał zdjęcia trikowe do ponad 300 filmów (głównie westernów), dwukrotnie nominowany do Oscara. W latach 30. i 40. pracował przy realizacji poplarnych seriali i filmów fanta-styczno-przygodowych: Dick Tracy (1937), Adventures of Captain Marvel (1941), Captain America (1943), później byl autorem efektów do niskobudżetowych produkcji science 1140 M fiction: The Invisible Monster {Niewidzialny potwór, 1950), Radar Men from the Moon, 1951), Zombies of Stratosphere, 1952), Invaders from Mars {Najeźdźcy z Marsa, 1953), Tobor the Great (1954), The Atomic Kid (Atomowe dziecko, 1954). LYNCH David, ur. 20.01.1946 w Missouli, ameryk. reżyser i scenarzysta, studiował malarstwo, później reżyserię filmową w Pennsylvania Academy of Fine Arts w Filadelfii, w 1970 nakręci! krótkometrażowy film animowany The Grandmother, nagrodzony na kilku festiwalach. W 1972 rozpoczął realizację filmu fabularnego pt. Głowa do wycierania (Eraserhead), ukończonego dopiero cztery lata później. W 1980 przedstawił publiczności znakomity dramat Czlowiek-sloń (The Elephant Man), wyróżniony Grand Prix na MFF Fantastycznych w Avoriaz. W 1984 wyreżyserował swój pierwszy wysokobu-dżetowy film Diuna (Dune), na podstawie powieści Franka Herberta. W 1990 otrzymał Złotą Palmę w Cannes za Dzikość serca (Wild at Heart). Niezwykłym powodzeniem cieszył się kultowy serial Miasteczko Twin Pe- David Lynch aks (1990-91), jednak kinowa wersja telewizyjnego przeboju (Twin Peaks: ogniu krocz ze mną [Twin Peaks - Pire Walk with Me, 1992]) stanowiła finansową i artystyczną porażkę. W ostatnich latach odzyskał pozycję czołowego twórcy amerykańskiego za sprawą Zagubionej autostrady (Lost Highway, 1996), Prostej historii (The Straight Story, 1999) i Mul-holland Drive (2001, nagr. w Cannes za reż.). McCARTHY Kevin, ur. 15.02.1914 w Seattle, ameryk. aktor, brat pisarki Mary McCarthy, karierę sceniczną rozpoczął w 1938, w 1951 debiutował na dużym ekranie w Śmierci komiwojażera (Death of a Salesman) wg sztuki A. Millera. W 1956 zagrał główną rolę w klasycznym filmie science fiction, Invasion of the Body Snatchers (Inwazja porywaczy ciał) Dona Siegela, ponad 20 lat później wystąpi! również w remake'u wyreżyserowanym przez Philipa Kaufma-na. W latach 80. wrócił do ról w filmach fantastycznonaukowych: Interkosmos (Inner-space, 1987), W przededniu zagłady (Eve of Destruction, 1990). McCLURE Douge, ur. 11.05.1935 w Glenda-le, ameryk. aktor, największe sukcesy odnosił grając w serialach telewizyjnych (Check-mate, Wirgińczyk, Search), w 1957 debiutował w pełnometrażowym filmie fabularnym (The Enemy Below). Pod koniec lat 70. wystąpił w kilku obrazach fantastycznych: The Land That Time Forgot (Ziemia zapomniana przez czas, 1974), At the Earth's Core (1976), The People That Time Forgot (Ludzie zapomniani przez czas, 1977), The Warlords of Atlantis (Wojownicy Atlantydy, 1978), Humanoids from the Deep (1980). McDOWALL Roddy (wlaśc. Roderick Andrew Anthony McDowall), ur. 17.09.1928 w Londynie, angielski aktor, jako dziecko występował w filmach (od 1938), w 1941 wyjechał wraz z rodziną do Stanów Zjednoczonych, gdzie również cieszył się dużą popularnością. W latach 60. i 70. grał rolę Corneliusa, a później Cezara w kolejnych częściach Planety małp (Planet of the Apes, 1968): Ucieczka z planety małp (Escape from the Planet of the Apes, 1971), Podbój planety małp (Conąuest of the Planet of the Apes, 141 Roddy McDowall 1972), Bitwa o planetę małp (Battle for the Planet of the Apes, 1973). Oprócz tego wystąpił również w kilku innych filmach science fiction: Embryo (1976), The Cat from Outer Space (Kot z kosmosu, 1978), Laserblast (1978), The Martian Chronicles (Kroniki marsjańskie, 1979), Klasa 1984 (Class of 1984, 1982), Alien Within (1995). McDOWELL Malcolm, ur. 15.06.1943 w Leeds, angielski aktor, pracował jako kelner w barze, byl komiwojażerem, w końcu podjął studia aktorskie, pod koniec lat 60. rozpoczął karierę w telewizji. W 1968 debiutował na dużym ekranie znakomitą rolą w filmie Lindsaya Andersona Jeżeli... (lf...), w 1971 stworzył pamiętną kreację przywódcy młodzieżowego gangu w Mechanicznej pomarańczy (A Clockwork Orange) Stanleya Kubricka (nom. do Złotego Globu). Na początku lat 80. wystąpił w remake'u Ludzi kotów (Cat People, 1982) oraz Błękitnym Gromie (Blue Thunder, 1983), później zagrał w licznych filmach science fiction: Księżyc 44 (Moon 44, 1989), Star Trek: Pokolenia (Star Trek: Generations, 1994), Tank Girl (1995), Cyborg 3: Malcolm McDowell The Recycler (1995), Tales from a Parallel Universe: Giga Shadow (1997), Can of Worms (2000), Próżnia (The Void, 2001), Podpalaczka 2 (Firestarter 2: Rekindler, 2002), Shadow Realm (2002). McKERN Leo (właśc. Reginald McKern), ur. 16.03.1920 w Sydney, angielski aktor, urodzony w Australii, występował na scenie teatralnej i w programach telewizyjnych. Na dużym ekranie debiutował w 1952 w Morderstwie w katedrze (Murder in the Cathedral) wg T. S. Eliota, cztery lata później zagrał w filmie Lesliego Normana X the Unknown (X - czynnik nieznany, 1954), zrealizowanym w wytwórni Hammer, później wystąpił w dwóch kolejnych filmach science fiction: Mysz, która ryknęła (The Mouse That Roared, 1959) w reżyserii Jacka Arnolda i The Day the Earth Caught Fire (Dzień, w którym Ziemia stanęła w ogniu, 1961) Val Guesta. Pod koniec kariery pojawił się w głośnym horrorze Omen (1976) oraz baśni fantastycznej Zaklęta w sokola (Ladyhawke, 1985). MacLACHLAN Kyle, ur. 22.02.1959 w Yaki-mie, ameryk. aktor, ukończył wydział sztuk pięknych na uniwesytecie w Seattle, odtwórca głównych ról w filmach Davida Lyncha: M Kyle MacLachlan Dimin (Dune, 1984), Blue Velvet (1986), Twin Peaks: Ogniu krocz ze mną (Twin Peaks: Fire Walk with Me, 1992), później grał również u innych reżyserów, m.in. Olivera Stone'a (The Doors, 1991) czy Paula Verhoevena (Showgirls, 1995), wystąpił także w kilku filmach science fiction: W ukryciu (The Hidden, 1987), Roswell (1994), The Hidden II (W ukryciu II, 1994), Invisible Man (Niewidzialny człowiek, 1998), Nosiciel (Xchange, 2000). Największą popularność przyniosła mu rola agenta Coopera w telewizyjnym serialu Miasteczko Twin Peaks (1990-91). McTIERNAN John, ur. 08.01.1951 w Albany, ameryk. reżyser, ukończył szkolę Juil-larda, studiował na Uniwersytecie Stanowym w Nowym Jorku, debiutował w 1986 horrorem Włóczędzy (Nomads). Na przełomie lat 80. i 90. byl czołowym przedstawicielem nowego kina akcji, zrealizował m.in. Szklaną pułapkę (Die Hard, 1988) oraz Polowanie na Czerwony Październik (The Hunt for Red October, 1990), Bohatera ostatniej akcji (Last Action Hero, 1993). W 1987 nakręcił film science fiction Predator z Arnoldem Schwarze-neggerem w roli głównej, zaś w 1999 Trzynastego wojownika (1.1th Warrior) z Antonio John McTiernan Banderasem. W 2002 przedstawił publiczności nową adaptację powieści Herberta George'a Wellsa Wehikuł czasu (The Tinie Machinę). MADSEN Michael, ur. 25.09.1958 (lub 1959) w Chicago, ameryk. aktor, karierę rozpoczynał na scenie teatralnej, byl członkiem głośnej trupy „Steppenwolf Theatre". W 1983 debiutował w thrillerze futurystycznym Johna Badhama Gry wojenne (WarGames), popularność przyniosła mu rola we Wściekłych psach (Reservoir Dogs, 1992) Quentina Tarantino, od tego czasu grywa przede wszyst- Michael Madsen 143 M Wojna planet, reż. Antonio Margheriti kim w filmach sensacyjnych. W 1995 wystąpił w thrillerze science fiction Gatunek (Spe-cies) Rogera Donaldsona, trzy lata później powtórzył rolę Presa Lennoxa w drugiej części tego filmu. W 1997 zagrał również w filmie fantastycznonaukowym Wyslannicz-ka (The Sender). MAINWARING Daniel, ur. 27.02.1902 w Oakland, zm. 31.01.1977, ameryk. scenarzysta i powieściopisarz, pracował jako dziennikarz. Na przełomie lat 30. i 40. związany z wytwórnią Warner Bros., później pisał scenariusze dla Paramountu. Debiutował w 1942 (Secrets of the Underground). W latach 50. i 60. był autorem kilku scenariuszy do filmów fantastycznych: Inwazja porywaczy ciał (Invasion of the Body Snatchers, 1956) Dona Siegela, Space Master X-7 (1958), Atlantis, the Lost Continent (Atlantyda - zaginiony kontynent, 1961) George'a Pala. MARGHERITI Antonio, ur. 19.09.1930 w Rzymie, wioski reżyser i scenarzysta, często posługiwał się pseudonimem Anthony B. Dawson; popularność przyniosły mu opowieści science fiction: Space Men (1960), Ił Pianeta degli uomini spenti (Martwa planeta, 1961), I diafanoidi portano la morte (Zabójczy diafanoidzi, 1965), I diavoli della spazio (Diabły z kosmosu, 1965), I criminali della galassia (Zbrodniarze z galaktyki, 1965), U Pianeta er-rante (Wojna planet, 1966), Yor, the Hunter from the Future (1982), Alien degli abissi (Obey z głębin, 1989). Oprócz filmów SF realizował również horrory, m.in.: Danza macabra (1964), Nella stretta morsa del ragno (1971). Po kilkuletniej przerwie przypomniał o sobie krę cąc (pod własnym nazwiskiem) futurystyczną wersję Wyspy skarbów (Lisola del tesoro, 1987). Filmy włoskiego reżysera wyróżniał niezwykły zmysł plastyczny, nacisk na warstwę wizualną, przy równoczesnym korzystaniu ze schematycznych fabuł amerykańskiej science fiction. MARQUETTE Jacques, ur. 1915 w Nowym Jorku, zm. 12.07.1999, ameryk. operator, z filmem związany od lat 50., autor zdjęć do kilku produkcji science fiction z lat 1957-61: The Brain from Planet Arous (Mózg z planety Arous, 1957), Attack of the 50 Foot Woman (Atak kobiety o 50 stopach wzrostu, 1958), The Last Woman on Earth (Ostatnia kobieta na Ziemi, 1960), Créature from the Haunted Sea, 1961). W 1958 wyreżyserował swój jedyny film Teenage Monster. W latach 60. i 70. pracował głównie dla telewizji. MARSHALL Frank, ur. 13.09.1946 w Los Angeles, ameryk. aktor i producent, syn kompozytora, Franka Marshalla, jeszcze na studiach nawiązał współpracę z Peterem 144 M Bogdanovichem, występował w jego wczesnych filmach (Cele [Targets, 1968] i Ostatni seans filmowi/ [Last Picture Show, 1971]); później pracował jako asystent producenta na planie Papierowego księżyca (Paper Moon, 1973) i Nickelodeonu (1976). Od początku lat 80. produkował filmy Stevena Spielberga, Tobe'ego Hoopera, Roberta Zemeckisa, Joe Dantego: Poszukiwacze zaginionej arki (Raiders of the Lost Ark, 1981), E.T. (1982), Duch (Poltergeist, 1982), Strefa mroku (Twilight Zone - the Movie, 1983), Indiana ¡ones i świątynia zaglady (Indiana ¡ones and the Temple of Doom, 1984), Gremliny rozrabiają (Gremlins, 1984), Goonies (The Goonies, 1985), Powrót do przyszłości (Back to the Future, 1985), Interkosmos (Innerspace, 1987), Powrót do przyszłości II (Back to the Future II, 1989), Szósty zmysł (The Sixth Sense, 1999). W 1990 debiutował jako reżyser horroru Arachnofobia (Arachnophobia), pięć lat później zrealizował adaptację powieści Michaela Crichtona Kongo (Congo), a w 1998 był współtwórcą serialu Z Ziemi na Księżyc (From the Earth to the Moon). MATHESON Richard, ur. 20.02.1926 w Allendale, ameryk. pisarz i scenarzysta, jego pierwsza powieść fantastycznonaukowa, I am the Legend (1954), została dwukrotnie przeniesiona na ekran - w 1964 przez włoskiego reżysera Ubalda Ragonę (L'ultimo uomo della terra [Ostatni człowiek na Ziemi]) oraz w 1971 przez Borisa Sagala (Człowiek Omega [Omega Man]). W 1957 napisał scenariusz (na podstawie własnej powieści) do filmu O człowieku, który malał (The Incredible Shrinking Man). Na początku lat 60. współpracował z Rogerem Cormanem przy realizacji cyklu adaptacji Edgara Allana Poego (Upadek domu Usherów [The Fall of the House of Usher, 1960], Studnia i wahadło [The Pit and the Pendulum, 1961], Poego opowieści grozy [Poe's Tales of Terror, 1962], Kruk [The Raven, 1963]). W połowie lat 60. pisał scenariusze do serialu Star Trek, zaś pod koniec lat 70. do telewizyjnej wersji The Martian Chronicles (Kroniki marsjańskie, 1979) wg Raya Brad-bury'ego oraz do filmu Somewhere in Time (1980), na podstawie własnej książki Bad Time Return. W 1999 na motywach powieści Ma- thesonana David Koepp zrealizował film Opętanie (Stirr of Echoes). MEDDINGS Derek, ur. 15.01.1931, zm. 10.09.1995, ameryk. twórca efektów specjalnych, na początku lat 60. pracował dla telewizji, z kinem związany od 1966, autor zdjęć trikowych do kilku filmów o przygodach Jamesa Bonda: Zyj i pozwól umrzeć (1972), Szpieg, który mnie kochał (1977) oraz wielu obrazów fantasy i science fiction: Zero Population Growth (Zerowy przyrost naturalny, 1972), The Land That Time Forgot (1975), Superman (1978), Superman II (1980), Krull (1983), Supergirl (1984), Batman (1989), Nie kończąca się opowieść II (Die Unendliche Geschichte II: Auf der Suche nach Phantasien, 1990), Nie kończąca się opowieść III (Die Unendliche Geschichte III - Rettung aus Phantasien, 1994). Nominowany do Oscara za efekty specjalne do Moonrakera (1979). MELCHIOR Ib, ur. 17.09.1917 w Kopenhadze, duński reżyser i scenarzysta, działający w Stanach Zjednoczonych, syn wybitnego śpiewaka operowego, Lauritza Melchiora. Po ukończeniu studiów w Danii rozpoczął karierę aktorską, podczas II wojny światowej służył w wywiadzie wojskowym, po zakończeniu służby pisał scenariusze filmowe (m.in. do Live Fast Die Young, 1958; When Hell Broke Loose, 1958). W 1960 debiutował jako reżyser, realizował głównie filmy science fiction: Angry Red Planet (1960), Repłicu-lus (1961), Journey to the Seventh Planet (1961), Robinson Crusoe on Mars (Robinson Cruzoe na Marsie, 1964, scen.), The Time Tra-velers (1964). W latach 70. i 80. pisał powieści i opowiadania fantastyczne. MELIES Georges, ur. 08.12.1861 w Paryżu, zm. 21.01.1938, francuski reżyser, w młodości interesował się malarstwem, grafiką, rzeźbą, po odbyciu służby wojskowej rozpoczął naukę w Ecole des Beaux Arts. Pod koniec XIX wieku był znanym karykaturzystą i iluzjonistą, właścicielem teatru Roberta Houdina, pierwsze „ruchome obrazy" kręcił w 1896, rok później wybudował własne studio w Montreuil. Spośród setek filmów zrealizowanych w latach 1896-13 na szczególną uwagę zasługują obrazy fantastycz- 1 M ne: Sen astronoma (La lune à un mètre, 1898), Podróż na Księżyc (Le voyage dans la lune, 1902), Podróż do krainy niemożliwości (Voyage à travers l'impossible, 1905), Le dirigeable fantastique (1906), Tunel pod La Manche (Le tunnel sous La Manche, 1907), 20 tysięcy mil pod-. morskiej żeglugi (Deux cent milles lieues sous les mers ou le cauchemar d'un pêcheur, 1907), Zdobycie bieguna (A la conquête du pôle, 1912). MELLE Gil, ur. 31.12.1935 w New Jersey, ameryk. kompozytor, autor piosenek, muzyk jazzowy, od 1969 pracował dla NBC, był autorem ścieżki dźwiękowej do kilku odcinków serialu Columbo, pisał muzykę do filmów fabularnych (głównie telewizyjnych): Andromeda niesie śmierć (The Andromeda Strain, 1971), The Astronaut (1971), The Ultimate Warrior (Ostatni wojownik, 1975), Embryo (1976), The Sentinel (1977), Starship Invasion (1978), The Intruder Within (1981), World War III (1982). MENZIES William Cameron, ur. 29.07.1896 w New Haven, zm. 05.03.1957, ameryk. reżyser, scenograf i producent, absolwent Uniwersytetu Yale. Po zakończeniu I wojny światowej pracował jako scenograf w wytwórni Famous Players, debiutował w 1919 filmem The Teeth of Tiger. W latach 20. i 30. projektował scenografię do wielu przebojów kasowych, m.in. Złodziej z Bagdadu (The Thief of Bagdad, 1924), Syn Szejka (The Son of the Sheik, 1926), Przeminęło z wiatrem (Gone with the Wind, 1939). W 1929 wyróżniony specjalnym Oscarem. W 1931 wyreżyserował pierwszy film fabularny (wspólnie z Kennethem McKenną) pt. The Spider, pięć lat później nakręci! jeden z najgłośniejszych przedwojennych obrazów fantastycznych Rok 2000 (Things to Come). W 1953 zrealizował Invaders from Mars (Najeźdźców z Marsa) oraz The Maze (Labirynt), zaś w 1956 był współproducentem W 80 dni dookoła świata (Around the World in 80 Days) na podstawie powieści Juliusza Verne'a. MEYER Nicholas, ur. 24.12.1945 w Nowym Jorku, ameryk. reżyser, scenarzysta i pisarz, po ukończeniu studiów na Uniwersytecie w Iowa rozpoczął pracę w wytwórni Paramount, m.in. przygotowywał kampanię re klamową filmu Love Story (1970), w 1970 przeniósł się do Warner Bros. W 1979 nakręcił swój pierwszy film Time after Time. W latach 80. byl reżyserem kilku części kinowej sagi o przygodach załogi statku kosmicznego U.S.S. „Enterprise": Star Trek II: Gniew Khana (Star Trek II: The Wrath of Khan, 1982), Star Trek IV: Powrót na Ziemię (Star Trek IV: The Voyage Home, 1986, seen.), Star Trek VI: Wojna o pokój (Star Trek VI: Undiscovered Country, 1992). MILLAND Ray (wlaśc. Reginald Truscott--Jones), ur. 03.01.1907 (lub 1905) w Neath (Walia), zm. 10.03.1986, angielski aktor, ukończył Uniwersytet Walijski w Cardiff, był gwardzistą kawalerii królewskiej, karierę filmową rozpoczął w 1929 (jako Spike Milland, ale wkrótce zmienił imię na Raymond), rok później wyjechał do Hollywood, gdzie występował głównie w drugoplanowych rolach w komediach, filmach przygodowych oraz kryminalnych. Największy sukces odniósł w głównej roli w Straconym weekendzie (The Lost Weekend, 1945), za którą otrzyma! Oscara. W latach 60. i 70. występował również w horrorach i filmach science fiction: Przedwczesny pogrzeb (Premature Burial, 1962), Panic in the Year Zero (Panika w roku zerowym, 1962, także reż.), X - człowiek, który widział więcej (X - The Man with the X-Ray Eyes, 1963), Terror in the Wax Museum (Terror Ray Milland M w muzeum figur woskowych, 1973), The Uncanny (1977), Battlestar Galáctico (1978). MILLER Dick (Richard), ur. 25.1928 w Nowym Jorku, amerykański aktor, ukończył szkołę teatralną na uniwersytecie nowojorskim, po odbyciu służby wojskowej w marynarce imał się różnych zajęć. Na początku lat 50. występował w programach telewizyjnych, na dużym ekranie debiutował w 1955 (Apache Woman). W latach 50. i 60. należał do ulubionych aktorów Rogera Cor-mana. Oprócz ról w horrorach (m.in. Przedwczesny pogrzeb, Piranha), zagrał również w wielu filmach science fiction: It Conquered the World (To podbiło świat, 1956), Not of This Earth (1957), War of the Satellites (Wojna satelitów, 1958), X - człowiek, który widział więcej (X - The Man with the X-Ray Eyes 1963), The Aftermath (1982), V - Decydująca bitwa (V - The Final Battle, 1984), Terminator (1984), Gremliny rozrabiają (Gremlins, 1984), Chopping Mall (1986), Project X (1987), Interkosmos (In-nerspace, 1987), Amazonki z Księżyca (Amazon Women on the Moon, 1987), The Osiris Chronicles (Kroniki Ozyrysa, 1998). MILLER George, ur. 03.03.1945 w Chinchilli, australijski reżyser, ukończył medycynę na Uniwersytecie Nowej Południowej Walii w Sydney, tamże pracował jako lekarz w szpitalu, równocześnie rozwijał zainteresowania filmowe. Wspólnie z przyjacielem, Byronem Kennedym, nakręcił dokument Devil in the Evening Dress (1973). W 1979 debiutował pełnometrażowym filmem fabularnym Mad Max z Melem Gibsonem w tytułowej roli, odnosząc sukces komercyjny i artystyczny. W latach 80. wyreżyserował dwie kolejne części: Mad Max ¡I (1981) i Mad Max pod Kopulą Gromu (Mad Max Beyond the Thunderdome, 1985). W 1983 zrealizował jeden z epizodów kinowej wersji Strefy mroku (Twilight Zone - The Movie), w 1987 nakręcił film zaliczany do fantastyki grozy pt. Czarownice z Eastwick (The Witches of Eastwick), później przedstawił telewizyjną adaptację powieść Juliusza Verne'a Wyprawa do wnętrza Ziemi (Journey to the Center of the Earth, 1999). MINOR Michael, ur. 07.01.1941, zm. 04.05.1987, ameryk. scenograf, z filmem związany od 1970 (Guess What Happened to Count Dracula), specjalizował się w kinie fantasy i science fiction: Star Trek (Star Trek -The Motion Picture, 1979), The Man Who Saw Tomorrow (Nostradamus, 1981), The Beastmaster (Władca zwierząt, 1982), Star Trek II: Gniew Khana (Star Trek II: The Wrath of Khan, 1982), Kosmiczny łowca: przygody w strefie zakazanej (Spacehunter: Adventures in the Forbidden Z one, 1983), The Fantasy Film World of George Pal (Fantastyczny świat George'a Pala, 1986, dok.). MONTALBAN Ricardo, ur. 25.11.1920 w Meksyku, meksykański aktor, wykształcony w Stanach Zjednoczonych, początkowo odtwarzał role „latynoskich kochanków", występował również w serialach telewizyjnych i na Broadwayu. Na początku lat 70. zaczął grać w filmach science fiction: Ucieczka z planety małp (Escape from the Planet of the Apes, 1971), Podbój planety malp (Conquest of the Planet of the Apes, 1972), Star Ricardo Montalban 147 M Trek II: Gniew Khana (Star Trek II: The Wrath of Khan, 1982). MOORE Ted, ur. 07.08.1914 w Afryce Południowej, zm. 1987, brytyjski operator, na początku lat 50. pracował jako kamerzysta, od 1954 autor zdjęć, sławę przyniosły mu filmy o przygodach Jamesa Bonda: Dr No (1962), Pozdrowienia z Rosji (From Russia With Love, 1963, BAFTA), Goldfinger (1964), Operacja Piorun (Thunderball, 1965), Diamenty sq wieczne (Diamonds are Forever, 1971); oprócz tego był operatorem kilku filmów science fiction: The Gamma People (Ludzie gamma, 1955), Dzień tryfidów (Day of the Triffids, 1963), The Martian Chronicles (Kroniki marsjańskie, 1979, TV), Zmierzch tytanów (Clash of the Titans (1981). Wyróżniony Oscarem za zdjęcia do Oto jest głowa zdrajcy (A Man for All Seasons, 1966). MORGAN Read (Reed), ur. 1931 w Chicago, ameryk. aktor, od 1959 grat epizody w niskobudżetowych filmach science fiction: Amazing Transparent Man (Zdymiewajqco przezroczysty człowiek, 1959), Beyond the Time Barrier (Poza barierq czasu, 1960), Monster from the Surf (1964), Octaman (1971), Time after Time (1979), Meteor (1979), The Adventures of Buckaroo Banzai Across the Eighth Dimension (Przygody Buckaroo Banzai, 1984), Powrót do przyszłości (Back to the Future, 1985), The Limits Up (1989). MORROW Byron, ur. 08.09.1920 w Chicago, ameryk. aktor filmowy i telewizyjny, debiutował w 1957 w amerykańskiej wersji japońskiego filmu science fiction Chikyu Boeigun (Tajemniczy przybysze, 1957, ameryk. tyt. The Mysterians), grał epizody i drugoplanowe role: Atlantis, the Lost Continent (Atlantyda - zaginiony kontynent, 1961), Panic in the Year Zero (Panika w roku zerowym, 1962), Cyborg 2087 (1966), Night Gallery (1969), Projekt Forbina (Colossus: The Forbin Project, 1970), The Resurrection of Zachary Wheeler (Zmartwychwstanie Zachariasza Whe-elera, 1971); występował również w serialach telewizyjnych: Men into Space (1959), Lost in Space (Zagubieni w kosmosie, 1965), Star Trek (1965-66), The Invaders (Najeźdźcy, 1967). MORROW Jeff, ur. 13.01.1913 w Nowym Jorku, zm. 26.12.1993, ameryk. aktor, karierę rozpoczynał na scenie teatralnej. W latach 50. grywał role drugoplanowe w niskobudżetowych filmach fantastycznych: This Island Earth (Wyspa Ziemia, 1955), The Creature Among Us (1956), The Giant Claw (1957), Kronos (1957), Octaman (1971). MORROW Vic, ur. 14.02.1932 (lub 1929), w Nowym Jorku, zm. 23.07.1982, ameryk. aktor i reżyser; debiutował w 1955 drugoplanową rolą w filmie The Blackboard Jungle; w latach 60. byl gwiazdą telewizyjnego serialu Combat. W 1966 wyreżyserował pierwszy pełnometrażowy film fabularny pt. Deathwatch. Na przełomie lat 70. i 80. wystąpi! w kilku filmach science fiction: The Man with the Power (1977), Message from Space (Wiadomość z kosmosu, 1978), Humanoids from the Deep (1980), Bronx Warriors (Wojownicy z Bronxu, 1982). Zmarł podczas realizacji jednego z epizodów kinowej wersji Strefy mroku (Twilight Zone - The Movie, 1983). MULKEY Chris, ur. 03.05.1948 w Viroqua, ameryk. aktor, debiutował w 1975 (Loose Ends'), występował w serialach telewizyjnych (Aniołki Charliego, Detektyw Remington Steel, Grace w opalach), grał drugoplanowe role w filmach science fiction: Timerider (1982), Runaway (Ucieczka, 1984), Senny obraz (Dreamscape, 1984), W ukryciu (The Hidden, 1987), Duch w maszynie (Ghost in the Machine, 1993), jednak największą popularność przyniosła mu rola Hanka w serialu Miasteczko Twin Peaks (1990-91). MUREN Dennis, ur. 01.11.1946 (lub 1950) w Glendale, ameryk. twórca efektów specjalnych, w czasie studiów zrealizował amatorski film science fiction Equinox (1968), kupiony przez producenta Jacka E. Harrisa, który dokręcił kilkanaście scen (wyreżyserowanych przez Jacka Woodsa), a następnie przedstawił całość publiczności kinowej (1970). W połowie lat 70. nawiązał współpracę ze studiem Industrial Light & Magic, przygotowywał efekty specjalne do wielu przebojów kasowych, reżyserowanych przez George'a Lucasa, Stevena Spielberga, Rona Howarda czy Jamesa Camero 148 N na: Gwiezdne wojny (Star Wars, 1977), Bliskie spotkania trzeciego stopnia (Close Encounters of the Third Kind, 1977), Imperium kontratakuje (Empire Strikes Back, 1980), E.T. (1982), Powrót Jedi (Return of the Jedi, 1983), Indiana Jones i świątynia zagłady (Indiana Jones and the Tempie of Doom, 1984), Interkosmos (Innerspa-ce, 1987), Willow (1988), Pogromcy duchów !I (Ghostbusters II, 1989), Otchłań (Abyss, 1989), Terminator 2: Ostateczna rozgrywka (Terminator 2: The Judgment Day, 1991), Jurassic Park (1993), Jumanji (1995), Gwiezdne wojny - Epizod I: Mroczne widmo (Star Wars: Episode I -The Phantom Menace, 1999), A.I. Sztuczna inteligencja (Artificial lntelligence: A.I., 2001), Gwiezdne wojny - Epizod II: Atak klonów (Star Wars - Episode II: Attack of the Clones, 2002), Hulk (2003). Został wyróżniony ośmioma Oscarami, m.in. za efekty specjalne do Imperium kontratakuje, E.T., Terminatora 2, Otchłani, Jurassic Park, oraz pięcioma Saturnami (m.in. E.T., Powrót Jedi, Mroczne widmo, A.I. Sztuczna inteligencja). NAKAJIMA Haruo, ur. 01.01.1929 wYama-gata, japoński aktor, mistrz sztuk walki, w filmach występował od początku lat 50., zagrał epizod w Siedmiu samurajach (1954) A. Kurosawy, znany przede wszystkim z ról w filmach o potworach (zakładał kostium Godzilli, Rodana, King Konga i Varana): Godzilla (Gojira, 1954), Rodan - ptak śmierci (So-rano daikaiju Radon, 1956), Chikyu Boeigun (Tajemniczy przybysze, 1957), Varan (Daikaiju Baran, 1958), Bitwa w kosmosie (Uchu daisen-so, 1959), King Kong przeciw Godzilli (Kingu-kongu tai Gojira, 1962), Matango (1963), Gi-dora - potwór nad potwory (Gidorah sandai kaiju chikyu saidai no kesson, 1964), Inwazja potworów (Kaiju daisenso, 1965), Ebirah - potwór z głębin (Nankai no Daiketto, 1966), Syn Godzilli (Gojira no Mosuko, 1967), Ucieczka King Konga (Kingukongu no gyakushu, 1967), Zniszczyć wszystkie potwory (Kaiju soshinge-koi, 1968), Kassen nankai no daikaiju (Yog -potwór z kosmosu, 1970), Godzilla kontra He-dora (Gojira tai Hedora, 1971), Godzilla kontra Gigan (Gojira tai Gaigan, 1972). NEESON Liam (właśc. William Neeson) ur. 07.06.1952 w Ballymena, irlandzki aktor, w młodości byl bokserem i kierowcą cięża- Liam Neeson, Mroczne widmo rowki. W połowie lat 70. rozpoczął naukę w szkole teatralnej, był członkiem dubliń-skiego zespołu Abbey Theatre. W 1981 debiutował na dużym ekranie jako sir Gawain w Excaliburze Johna Boormana, dwa lata później wystąpił w kolejnym filmie fantasy - Krull Petera Yatesa. W 1990 zagrał szalonego naukowca w obrazie z pogranicza science fiction i horroru Człowiek ciemności (Darkman, reż. Sam Raimi). Przełomowym momentem w karierze aktorskiej okalała się główna rola w Liście Schindlera (Schindler's List, 1993), za którą otrzymał nominację do Oscara. W 1999 wystąpił jako mistrz Jedi Qui-Gon Jinn w prequelu Gwiezdnych wojen pt. Mroczne widmo (Star Wars - Episode 1: The Phantom Menace). NEILL Sam (właśc. Neigel Neill), ur. 14.09.1947 w Omagh, irlandzki aktor, wychowany w Nowej Zelandii, debiutował w 1975 w nowozelandzkim filmie Landfall, zdobył uznanie krytyki rolą w Mojej olśniewającej karierze (My Brilliant Career, 1979) Gillian Armstrong. W 1991 zagrał w filmie 149 Sam Neil, Jurassic Park Wima Wendersa Aż na koniec świata (Bis ans Ende der Welt). W latach 90. występował w wysokobudżetowych produkcjach amerykańskich: Wspomnienia niewidzialnego człowieka (Memoirs of an Invisible Man, 1992) Johna Carpentera, Jurassic Park (1993) Stevena Spielberga, W paszczy szaleństwa (In the Mouth of Madness, 1995), Ukryty wymiar (Event Horizon, 1997) Paula Andersona, Merlin (1998, TV, nom. do Złotego Globu), Człowiek przyszłości (Bicentennial Man, 1999), Jurassic Park III (2001). NELSON Ed, ur. 21.12.1928 w Nowym Orleanie, ameryk. aktor, studiował prawo, pracował w telewizji, dopiero spotkanie z Rogerem Cormanem zadecydowało o jego dalszej karierze, wystąpił m.in. w: Invasion of the Saucer Men (1957), Attack of the Crab Monsters (Atak potwornych krabów, 1957), Teenage Caveman (1958), Night of the Blood Beast (Noc krwawej bestii, 1958), The Brain Eaters (Zjadacze mózgu, 1959), Deadly Weapon (1989). NELSON-KEYS Anthony, ur. 1911, zm. 19.03.1985, angielski producent, z filmem związany od 1940, jednak karierę rozpoczął dopiero pod koniec lat 50. za sprawą horrorów realizowanych dla wytwórni Hammer: The Abominable Snowman (1957), Mumia (The Mummy, 1959), Fabryka nieśmiertelnych (The Damned, 1961), Corgona (The Gorgon, 1964), Dracula - książę ciemności (Dracula - Prince of Darkness, 1965), Kobieta wąż (The Reptile, 1966), Quatermass i studnia (Qu-atermass and the Pit, 1967). NEUMANN Harry C., ur. 11.02.1891, zm. 14.01.1971, ameryk. operator, karierę filmo- wą rozpoczął po zakończeniu I wojny światowej, był autorem zdjęć do ponad 300 filmów, specjalizował się w westernach i komediach, ale miał również w dorobku horrory i utwory science fiction: Flight to Mars (Lot na Marsa, 1951), The Maze (Labirynt, 1953), The Disembodied (1957), The Wasp Woman (Kobieta-osa, 1960). NEUMANN Kurt, ur. 05.04.1906 w Norymberdze w Niemczech, zm. 21.08.1958, amerykański reżyser urodzony, karierę filmową rozpoczął od krótkometrażowych komedii i obcojęzycznych wersji amerykańskich filmów. W 1932 debiutował jako reżyser pełnometrażowym filmem Fast Companions (1932). W latach 40. kręcił kolejne odcinki przygód Tarzana (m.in. Tarzan i Amazonki, 1945; Tarzan i kobieta lampart, 1946; Tarzan i łowcy zwierząt, 1947). W latach 50. zasłynął jako twórca czterech znakomitych dzieł science fiction: Rocketship X-M (Rakieta XM, 1950), Kronos (1957), She Devil (1957) i Mucha (The Fly, 1958). NEWMAN David, ur. 04.02.1937 w Nowym Jorku, ameryk. scenarzysta, pracował jako dziennikarz i wydawca czasopisma „Esquire", wspólnie z Robertem Bentonem napisał kilka sztuk teatralnych i scenariuszy filmowych (m.in. do Bonnie i Clyde, 1967). Na przełomie lat 70. i 80. współpracował przy realizacji kolejnych części przygód Supermana (1978, 1980, 1983). W 1987 przygotowywał jedną z wersji scenariusza do Uciekiniera (Running Man) z Arnoldem Schwarze-neggerem (jednak jego nazwisko nie zostało wymienione w czołówce). NICCOL Andrew, ur. 1964, nowozelandzki reżyser, producent i scenarzysta, w latach 80. wyjechał do Wielkiej Brytanii, karierę rozpoczął jako twórca reklam telewizyjnych, debiutował w 1997 znakomitym dziełem science fiction Gattaca, rok później napisał scenariusz do Truman Show Petera Weira, nominowany do Oscara i wyróżniony licznymi nagrodami (m.in. BAFTA, Saturn), po kilkuletniej przerwie wyreżyserował kolejny film SlmOne (2002) z Alem Pacino w roli głównej. 50 NICHOLSON James H.z ur. 14.09.1916, zm. 10.12.1972, ameryk. producent, w 1955 wspólnie z Samuelem Z. Arkoffem założył wytwórnię AIP (American International Pictures), specjalizującą się w horrorach i science fiction, wyprodukował kilkadziesiąt filmów należących do wspomnianych gatunków (współpracując z Rogerem Cormanem): The Beast with a Million Eyes (Bestia o milionie oczu, 1955), The Day the World Ended (Dzień końca świata, 1956), It Conquered the World (To podbiło świat, 1956), The Amazing Colossal Man (Zdumiewająco kolosalny człowiek, 1957) , Invasion of the Saucer Men (1957), Attack of the Puppet People (1958), The Brain Eaters (Zjadacze mózgu, 1958), Terror from the Tear 5000 (Terror z roku 5000, 1958), Earth vs. the Spider (Ziemia przeciw pająkowi, 1958), The Last Woman on Earth (Ostatnia kobieta na Ziemi, 1960), Władca świata (Master of the World, 1961) , Journey to the Seventh Planet (1962), Panic in the Year Zero (Panika w roku zerowym, 1962) , Invasion of the Star Creatures (1962), X - człowiek, który widział więcej (X - the Man with the X-Ray Eyes, 1963), Eultimo uomo della terra (Ostatni człowiek na Ziemi, 1964), The Time Travelers (1964), Terrore nello spazio (Terror w kosmosie, 1965), The Dunwich Horror (Horror w Dunwich, 1970), Kassen nankai no daikaiju (Yog - potwór z kosmosu, 1970, ameryk. wersja). NIMOY Leonard, ur. 26.03.1931 w Bostonie, ameryk. aktor i reżyser, ukończył szkolę teatralną w Pasadenie, początkowo występował w niskobudżetowych filmach i serialach telewizyjnych: Zombies of Stratosphere (1952), The Brain Eaters (Zjadacze mózgu, 1958) . Prawdziwą popularność przyniosła mu rola Spocka w serialu Star Trek (1966-69), powtórzona później w wersji kinowej z 1979 (Star Trek: The Motion Picture). W latach 80. wystąpił jeszcze pięciokrotnie jako członek załogi „Enterprise" w Star Trek II: Gniew Khana (Star Trek II: The Wrath of Khan, 1982), Star Trek III: W poszukiwaniu Spocka (Star Trek III: The Search for Spock, 1984), Star Trek IV: Powrót na Ziemię (Star Trek V: The Voyage Home, 1986, także reż.), Star Trek V: Ostatnia granica (Star Trek V: The Final Frontier, 1989), Star Trek VI: Wojna o pokój (Star Trek VI: Undiscovered Country, 1991, Leonard Nimoy jako Spock także reż.). Oprócz ról w Star Treku zagra! również w Inwazji porywaczy ciał (Invasion of the Body Snatchers, 1978). NYBY Christian, ur. 09.09.1913 w Los Angeles, zm. 17.09.1993, ameryk. reżyser, początkowo pracował jako montażysta (m.in. Kierunek Tokio [Destination Tokyo, 1943], Mieć i nie mieć [To Have and Have blot, 1944]). W 1951 wyreżyserował swój najsłynniejszy film Przybysz z innego świata (The Thing from Another World), którego producentem był Howard Hawks. NYE Ben, ur. 12.01.1907 w Fremont, zm. 08.02.1986, ameryk. specjalista od charakteryzacji, z filmem związany od końca lat 30., przygotowywał charakteryzację do kilkunastu dziel science fiction: Dzień, w którym zatrzymała się Ziemia (The Day the Earth Stood Still, 1951), Mucha (The Fly, 1958), The Alligator People (1959), Wyprawa do wnętrza Ziemi (Journey to the Center of the Earth, 1959), Zaginiony świat (The Lost World, 1960), Wyprawa na dno morza (Voyage to the Bottom 151 o of the Sea, 1961), Batman (1966), Planeta małp (Planet of the Apes, 1968). W latach 60. pracował również dla telewizji: Lost in Space (1965-68), Time Tunnel (1966-67). O'BANNON Dan, ur. 30.09.1946 w St. Louis, scenarzysta i reżyser, specjalista od filmów science fiction i horrorów. W 1974 napisał scenariusz do Astronautów spod ciemnej gwiazdy (Dark Star) John Carpentera, w 1979 odniósł wielki sukces Obcym (Alien) Ridleya Scotta. W latach 80. pisał scenariusze do wielu znanych filmów SF, m.in.: Błękitny Grom (Blue Thunder, 1983), Sila witalna (Lifeforce, 1985), Najeźdźcy z Marsa (Invaders from Mars, 1986), Pamięć absolutna (Total Recall, 1990), Tajemnica Syriusza (Screamers, 1995), Bleeders (1997), Obcy 4: Przebudzenie (Alien: Resurrection, 1997). W 1985 wyreżyserował swój pierwszy film pt. Powrót żywych trupów (The Return of the Living Dead). OBOLER Arch, ur. 07.12.1909 w Chicago, zm. 19.03.1987, ameryk. reżyser, scenarzysta i producent, debiutował w 1945 filmem Bewitched. W latach 50. wyreżyserował kilka klasycznych dziel science fiction, m.in. Five (Pięcioro, 1951) i The Twonky (1953), po kilkunastu latach przerwy zrealizował niezbyt udany film fantastycznonaukowy The Bubble (1966). O'BRIEN Austin, ur. 11.05.1981 w Eugene, ameryk. aktor, debiutował w 1992 drugoplanową rolą w głośnym filmie science fiction Kosiarz umysłów (The Lawnmower Man), później zagrał w Prehysteria! (1993), Bohater ostatniej akcji (Last Action Hero, 1993), Apollo 13 (1995), Kosiarz umysłów ¡1 (The Lawnmower Man 2: Beyond Cyberspace (1996), zdobył liczne wyróżnienia dla młodych aktorów za role w serialach telewizyjnych Ostry dyżur i Promised Land. O'BRIEN Willis H., ur. 02.03.1886 w Oakland, zm. 08.11.1962, ameryk. twórca efektów specjalnych. W 1914 zrealizował eksperymentalny film krótkometrażowy The Dinosaur and the Missing Link. W 1925 przygotował efekty specjalne do Zaginionego świata (The Lost World), zaś w 1933 do King Konga. W 1949 otrzymał Oscara ze efekty do Poznajcie Joe Gary Oldman, Zagubieni w kosmosie Younga (Mighty Joe Young). W latach 50. pracował przy realizacji kilku filmów z pogranicza science fiction i horroru: The Animal World (1955), The Black Scorpion (Czarny skorpion, 1957), Behemoth, the Sea Monster (1959), Zaginiony świat (The Lost World, 1960). OLDMAN Gary, ur. 21.03.1958 w New Cross, angielski aktor, pracował jako sprzedawca w sklepie sportowym, uczęszcza! na kursy aktorskie, otrzymał stypendium do Rose Bruford College of Speech and Drama w Londynie. W 1981 debiutował w filmie Remembrance. Punktem zwrotnym w jego karierze była rola Sida Viciousa, lidera punkowej grupy Sex Pistols w Sid i Nancy (1986). Na przełomie lat 80. i 90. występował w filmach amerykańskich, m.in. Stan laski (State of Grace, 1990), Dracula (1992, nagr. Saturna) Francisa Forda Coppoli, Prawdziwy romans (True Romance, 1993), Leon zawodowiec (Leon, 1994). Pod koniec lat 90. zagrał w dwóch filmach science fiction: Piąty element (The Fifth Element, 1997) Luca Bessona i Zagubieni w kosmosie (Lost in the Space, 1998). 152 p O'ROSS Ed, ur. 04.07.1946 w Pittsburghu, ameryk. aktor, debiutował w 1982, zagrał drugoplanowe role w filmach F.F. Copolli (Cotton Club, 1984), R. Donnera (Zabójcza broń [Lethal Weapon], 1987), S. Kubricka (Fuli Metal Jacket, 1987), później występował w produkcjach science fiction: W ukryciu (The Hidden, 1987), Universal Soldier (1992), W ukryciu II (The Hidden II, 1994), Mroczna planeta (Dark Planet, 1996), Mindstorm (2001). OZ Frank (wlaśc. Frank Oznowicz), ur. 25.03.1944 w Hereford, angielski reżyser i lalkarz, odniósł sukces jako współtwórca popularnych programów telewizyjnych dla dzieci: Ulica Sezamkowa i Muppet Show (animował i użyczał głosu Miss Piggy, misiowi Fozzi i Zwierzakowi), za które trzykrotnie został uhonorowany nagrodą Emmy. W 1980 ożywił postać Yody, mistrza Jedi w Imperium kontratakuje (Empire Strikes Back). W 1982 debiutował jako reżyser filmu kukiełkowego Ciemny kryształ (Dark Crystal, wspólnie z Jimem Hensonem), później zrealizował jeszcze Muppety podbijają Manhattan (The Muppets Take Manhattan, 1984), Krwiożercza roślina (Little Shop of Horror, 1986), Co z Bobem? (What About Bob?, 1991) oraz House Sitter (1992), powtórzył rolę Yody w Powrocie Jedi (Return of the Jedi, 1983) i Gwiezdnych wojnach - Epizod 1: Mroczne widmo (Star Wars - Episode 1: The Phantom Menace, 1999). W 2001 nakręcił thriller Rozgrywka (The Score), a w 2004 nową wersję Zon ze Stepford (The Stepford Wives). Frank Oz ÓTOMO Katsuhiro, ur. 14.04.1954 w Miyagi, japoński reżyser i scenarzysta, od 1973 zajmował się animacją, w 1982 debiutował jako reżyser, współpracował przy realizacji dwóch animowanych filmów nowelowych: Meikyu monogatari (1987), Roboto kani-bauru (Karnawał robotów, 1987). W 1988 nakręcił znakomitą adaptację komiksu Akira, nagrodzoną (w 1992) na festiwalu filmowym w Amsterdamie, w 1991 film z pogranicza horroru, komedii i kina akcji Warudo apaatoment hora. W 1996 uczestniczył przy produkcji kolejnego filmu nowelowego, utrzymanego w konwencji science fiction Memories (Wspomnienia). PAIVA Nestor, ur. 30.06.1905 w Fresno, zm. 09.09.1966, ameryk. aktor charakterystyczny, absolwent Uniwersytetu w Berkeley, wcielał się w role cudzoziemców (Włochów, Hiszpanów, Arabów), występował na scenach teatralnych (debiutował w Antygonie), od 1938 w filmch fabularnych. W latach 50. zagrał w kilku produkcjach science fiction: The Killer Ape (1953), Riders to the Stars (Łowcy meteorów, 1954), Potwór z Czarnej Laguny (The Creature from the Black Lagoon, 1954), Revenge of the Creature (Zemsta potwora, 1955), Tarantula (1955), The Mole People (1956), Atlantis, the Lost Continent (Atlantyda - zaginiony kontynent, 1961). PAL George, ur. 01.02.1908 w Cegled (Węgry), zm. 02.05.1980, ameryk. reżyser, producent, twórca efektów specjalnych. Studiował architekturę w Budapeszcie, pracował jako scenograf w niemieckiej wytwórni UFA, później przeniósł się do Holandii, w końcu w 1940 wyjechał do Stanów Zjednoczonych. W latach 40. kręcił filmy rysunkowe dla Paramount (m.in. seria Madcap Models, 1941-43), za które otrzymał specjalnego Oscara w 1943. W latach 50. byl producentem klasycznych filmów fantastyczno-naukowych: Destination Moon (Kierunek Księżyc, 1950), When Worlds Collide (Zderzenie światów, 1951), Wojna światów (The War of the Worlds, 1953), Conquest of Space (Podbój kosmosu, 1955). W 1958 debiutował jako reżyser filmem Tomcio Paluch (Tom Thumb), dwa lata później nakręcił kolejną ekranizację prozy H.G. Wellsa, Wehikuł czasu 153 {The Time Machine). Na początku lat 60. zrealizował jeszcze trzy filmy: Atlantis, the Lost Continent {Atlantyda - zaginiony kontynent, 1961), Wspaniały świat braci Grimm {The Wonderful World of the Brothers Grimm, 1962), Siedem twarzy doktora Lao {Seven Faces of Dr. Lao, 1964). W 1986 powstał film dokumentalny o jego twórczości pt. Fantastyczny świat George'a Pala {Fantasy Film World of George Pal). PALMENTOLA Paul, ur. 18.02.1888, zm. 19.04.1966, włoski scenograf, działający w Hollywood, karierę filmową rozpoczął w latach 30., po II wojnie światowej współpracował przy realizacji filmów fantastycznych: Superman (1948), Batman and Robin (1949), Captain Video (1951), To przyszło z głębin morza {It Came from Beneath the Sea, 1955), The Creature with the Atom Brain {Potwór z atomowym mózgiem, 1955), Latające talerze {Earth vs. the Flying Saucers, 1957), The Night the World Exploded {Noc, kiedy świat eksplodował, 1957), The Giant Claw (1957). PARAMOUNT, ameryk. wytwórnia filmowa zajmująca się początkowo dystrybucją, powołana do życia w 1914 przez Adolpha Zuckora, a kierowana przez W. W. Hodkin-sona. W epoce kina niemego pracowały tu największe gwiazdy: Gloria Swanson, Pola Negri, Clara Bow, Rudolf Valentino, Douglas Fairbanks. W okresie międzywojennym filmy dla Paramountu realizowali m.in. Cecil B. De Mille, Josef von Sternberg, Ernst Lu-bitsch i Rouben Mamoulian. W latach 50. wytwórnia zajmowała się również produkcją filmów science fiction, wówczas powstały nagrodzone Oscarami obrazy George'a Pala: When Worlds Collide {Zderzenie światów, 1951), Wojna światów {The War of the Worlds, 1953), Conquest of Space {Podbój kosmosu, 1955). Na przełomie lat 70. i 80. rozpoczęto realizację cyklu Star Trek (dotychczas powstało dziesięć części), a następnie opowieści o przygodach Indiany Jonesa. PATRICK Robert, ur. 05.11.1959 w Manet-te, ameryk. aktor, pracował jako dekorator w wytwórni Rogera Cormana, dabiuto-wal w 1986 {Eye of the Eagle), następnie za- Robert Patrick, Double Dragon grał w kilku filmach science fiction: Future Hunters (1986), Ogień na niebie {Fire in the Sky, 1993), Oni {The Faculty, 1998), ale sławę przyniosła mu rola cyborga-zabójcy w drugiej części Terminatora {Terminator 2: The Judgment Day). Wystąpił również jako agent specjalny John Doggett w serialu telewizyjnym Z archiwum X {The X-Files, 2000-2002). PATTON Will, ur. 14.06.1954 w Charleston, ukończył North Carolina School of the Arts w Winston-Salem, z powodzeniem występował na scenach nowojorskich, grał również w serialach telewizyjnych, od 1983 drugoplanowe role w filmach fabularnych (m.in. Sil-kwood, 1983; Po godzinach, 1985). W latach 90. występował w produkcjach science fiction: Perla {The Rupture, 1991), Władcy marionetek {Puppet Masters, 1994), Wysłannik przyszłości {The Postman, 1997), Armageddon (1998). PAXTON Bill (wlaśc. William Paxton), ur. 17.05.1955 w Fort Worth, ameryk. aktor, debiutował w 1981 w filmie Stripes, wkrótce stal się czołowym specjalistą od science fiction i kina akcji, wystąpił w kilku przebojach kasowych: Obcy - decydujące starcie {Aliens, 1986), Rzeka wichru {Slipstream, 1989), Predator 2 (1990), Monolith {Monolit, p Bill Paxton 1994), Prawdziwe kłamstwa (True Lies, 1994), Apollo 13 (1995), Twister (1996). PEOPLES David Webb, ur. 1940 w Middletown, ameryk. scenarzysta i reżyser, absolwent Uniwersytetu w Berkeley, karierę filmową rozpoczął w 1973 jako montażysta (The Steel Arena); w 1980 napisał scenariusz do The Day After Trinity. W latach 80. i 90. byl współtwórcą sukcesu wielu ważnych filmów fantastycznonaukowych i fantasy: Łowca androidów (Blade Runner, 1982), Zaklęta w sokoła (Ladyhawk, 1985), Leviathan (1989), 12 małp (Twelve Monkeys, 1995), Żołnierz przyszłości (Soldier, 1998). W 1988 debiutował jako reżyser filmem Krew bohaterów (The Blood of Heroes). Największym sukcesem artystycznym byl scenariusz do Bez przebaczenia (Unforgiven, 1992), nominowany do Oscara i Złotego Globu. PEPIN Richard, ameryk. reżyser, producent i operator, karierę filmową rozpoczął w połowie lat 80. jako producent oraz autor zdjęć do filmów akcji. W 1993 debiutował jako reżyser obrazem Fist of Honor. W ostatnich latach nakręcił m.in. kilka thrillerów futurystycznych: Firepower (1993), Cybertrac-ker (1994), Hologram Man (1995), Cybertrac-ker 2 (1995), The Silencers (1996), Wysłanniczka (The Sender, 1997), Mindstorm (2001). PEPPARD George, ur. 01.10.1928 w Detroit, zm. 08.05.1994, ameryk. aktor, początkowo pracował w radiu, później w teatrze i programach telewizyjnych. Na dużym ekranie debiutował w 1957 (The Strange One), popularność przyniosła mu rola Paula Varjacka w Śniadaniu u Tiffany'ego (Breakfast at Tiffany's, 1961). Pod koniec lat 70. zagrał również w kilku filmach science fiction: Aleja potępienia (Damnation Alley, 1977), Bitwa wśród gwiazd (Battle Beyond the Stars, 1980). W latach 1966-72 mąż aktorki Elizabeth Ashley. PEREIRA Hal, ur. 29.04.1905 w Chicago, zm. 17.12.1983, ameryk. scenograf, absolwent Uniwersytetu w Illinois, początkowo pracował w teatrze, w 1942 wyjechał do Hollywood, dwa lata później przygotowywał scenografię do Podwójnego ubezpieczenia (Double Indemnity). Wiatach 50. był związany z Alfredem Hitchcockiem (Okno na podwórze, Złodziej w hotelu, Człowiek, który wiedział za dużo, Zawrót głowy), projektował też scenografię do wielu filmów science fiction kręconych w wytwórni Paramount: When Worlds Collide (Zderzenie światów, 1951), Wojna światów (The War of the Worlds, 1953), Conquest of Space (Podboj kosmosu, 1955), The Space Children (Dzieci kosmosu, 1958), I Married a Monster from Outer Space (Poślubiłam potwora z kosmosu, 1958), Robinson Crusoe on Mars (Robinson Cruzoe na Marsie, 1964). Pereira współpracował przy realizacji blisko 150 filmów, otrzymał 23 nominacje do Oscara, w 1955 zdobył upragnioną statuetkę za Tatuowaną różę (Rose Tattoo). PERRINE Valerie, ur. 03.09.1944 w Galveston, ameryk. aktorka, córka zawodowego żołnierza, dzieciństwo spędziła w zamorskich bazach wojskowych USA (m.in. w Japonii), studiowała psychologię na uniwersytetach w Arizonie i Newadzie, szybko jednak porzuciła naukę i został tancerką w nocnych klubach Las Vegas. W 1972 debiutowała w ekranizacji powieści Kurta Vonneguta Rzeźnia numer pięć (Slaughterhouse Five), dwa lata później zdobyła nominację do Oscara za drugoplanową rolę w filmie Lenny. Na przełomie lat 70. i 80. wystąpiła w dwóch częściach Supermana (1978, 1981) jako Eve Teschmacher. PETERS Brock (właśc. Brock Fisher), ur. 02.07.1927 w Nowym Jorku, ameryk. aktor i piosenkarz, ukończył Uniwersytet w Chicago, początkowo śpiewał w teatrach i nocnych klubach. Od lat 50. występował również w filmach muzycznych: Carmen Jones (1954), Porgy and Bess (1962). W latach 15. P 70. i 80. zagra! również w kilku znanych filmach science fiction i horrorach: Zielona pożywka (Soylent Green, 1973), Star Trek IV: Powrót na Ziemię (Star Trek IV: The Voyage Home 1986), Aligator 2 (1990), Star Trek VI: Wojna o pokój (Star Trek VI: The Undiscovered Country, 1991). PETERSEN Wolfgang, ur. 14.03.1941 w Em-den, niemiecki reżyser, karierę rozpoczynał jako asystent reżysera w hamburskim teatrze, uczęszczał na zajęcia do berlińskiej Akademii Filmowej. W1973 wyreżyserował sześdooddnkowy serial telewizyjny, a następnie debiutował thrillerem Któryś z nas (Einer von uns beiden, 1973), za który otrzymał nagrodę państwową dla najlepszego młodego twórcy filmowego. W1981 nakręcił głośny dramat wojenny Okręt (Dos Boot), nominowany do Oscara za reżyserię i scenariusz. Po sukcesie kasowym Nie kończącej się opowieści (Die Unendliche Geschichte, 1984) wyjechał do Hollywood, gdzie realizował filmy fantastyczne i thrillery: Mój własny wróg (Enemy Minę, 1985), Na linii ognia (In the Linę of Fire, 1993), Epidemia (Outbreak, 1995), Air Force One (1997), Gniew oceanu (The Perfect Storm, 2000), Troja (Troy, 2004). Wolfgang Petersen PHILLIPS Sian, ur. 14.05.1934 w Bettws (Walia), angielska aktorka, ukończyła londyńską Royal Academy of Dramatic Art, na scenie debiutowała w 1957 tytułową rolą w sztuce Hedda Gabbler H. Ibsena. Na dużym ekranie występowała sporadycznie od 1965 (Becket). Na początku lat 80. zagrała w kilku filmach fantastycznych: Zmierzch tytanów (Clash of Titans, 1981), Diuna (Dune, 1984), Ewoks: The Battle for Endor (Ewoki: bitwa o Endor, 1985, TV). Popularność przyniosła jej rola Liwii w serialu telewizyjnym Ja, Klaudiusz. W życiu prywatnym była żoną wybitnego aktora, Petera O'Toole'a. PHILLIPS Stu, ameryk. kompozytor, debiutował w 1958, pod koniec lat 70. był autorem muzyki do trzech filmów science fiction: Battlestar Galáctica (1978), Buck Rogers (Buck Rogers in the 25th Century (1979), Galáctica 1980 (1980). PICHEL Irving, ur. 25.06.1891 w Pittsburghu, zm. 13.07.1954, ameryk. aktor i reżyser, absolwent Uniwersytetu Harvarda. Od 1927 związany z przemysłem filmowym, jako aktor debiutował w 1930 (The Right to Love), przed wojną grywał zwykle w opowieściach przygodowych i horrorach. W 1932 wyreżyserował swój pierwszy film fabularny The Most Dangerous Gamę (wspólnie z Ernestem Scho-edsackiem); specjalizował się w wielu gatunkach, realizował melodramaty, komedie, ale również filmy science fiction, m.in. Destination Moon (Kierunek Księżyc, 1950). PIEL Harry, ur. 12.07.1892 w Düsseldorfie, zm. 27.03.1963, niem. reżyser i aktor, debiutował w 1912 filmem Szwa rzęs Blut (Czarna krew). Na początku lat 30. wyreżyserował kilka obrazów fantastycznonaukowych: Ein Unsichtbarer geht durch die Stadt (Niewidzialny człowiek, 1933), Świat bez maski (Die Welt ohne Mask, 1934), Władca świata (Der Herr der Welt, 1934) - w dwóch pierwszych wystąpił również w głównej roli. Po II wojnie światowej zakończył karierę filmową. PIERCE Arthur C„ ur. 08.09.1923, zm. 17.11.1987, ameryk. scenarzysta, debiutował w 1959, związany z kinem science fiction: The Cosmic Man (1959), Invasion of the Animal People 156 P (1960), Beyond the Time Barrier (Poza barierą czasu, 1960), Mutiny in Outer Space (Bunt w kosmosie, 1964, także prod.), The Human Duplicators (1965, także prod.), Cyborg 2087 (1966), Destination Inner Space (1966), Dimension Five (1966). W 1966 wyreżyserował film Women of the Prehistoric Planet (Kobiety z prehistorycznej planety). PIESTRAK Marek, ur. 31.03.1938 w Krakowie, ukończył wydział budownictwa wodnego na Politechnice Gdańskiej, później studiował w PWSTiF w Łodzi, podczas studiów realizował filmy dokumentalne. W 1971 roku debiutował filmem fabularnym Cicha noc, święta noc (TV). W 1973 nakręci! telewizyjną adaptację powieści Stanisława Lema Śledztwo, do twórczości pisarza sięgnął ponownie w 1978, przenosząc na ekran opowiadanie Rozprawa, zmieniając tytuł na Test' pilota Pirxa. W latach 80. nakręcił kilka horrorów (m.in. Wilczyca, 1982). PINK Sidney, ur. 16.03.1916 w Pittsburghu, zm. 12.10.2002, ameryk. reżyser, scenarzysta i producent, absolwent uniwersytetu w Pittsburghu, z filmem związany od 1952, był producentem The Twonky (1953) i The Angry Red Planet (1960), wyreżyserował dwa filmy fantastyczne: Repticulus (1961), Journey to the Seventh Planet (1962). W latach 60. pracował w Hiszpanii i Włoszech. POLEDOURIS Basil, ur. 21.08.1945 w Kansas City, ameryk. kompozytor, studiował reżyserię i muzykę na Uniwersity of Southern California w Los Angeles, gdzie poznał Johna Miliusa (napisał muzykę do jego Conana barbarzyńcy [Conan the Barbarian, 1981]), w latach 70. pracował dla telewizji, później stal się czołowym kompozytorem filmowym: Conan niszczyciel (Conan the Destroyer, 1984), Robocop (1987), Cherry 2000 (1988), Robocop 3 (1990), Żołnierze kosmosu (Starship Troopers, 1997). PORTMAN Natalie, ur. 09.06.1981 w Jerozolimie, amerykańska aktorka, debiutowała jako trzynastolatka u boku Jeana Reno w filmie Leon zawodowiec (Leon, 1994). W 1996 zagrała w filmie Tima Burtona Marsjanie atakują (Mars Attacks!), a następnie wcieliła się Natalie Portman, Mroczne widmo w postać królowej Amidali w nowych częściach Gwiezdnych wojen: Mroczne widmo (Star Wars - Episode I: The Phantom Menace, 1999) i Atak klonów (Star Wars - Episode II: Attack of Clones, 2002). POST Don, ur. 14.03.1902, zm. 17.11.1979, ameryk. specjalista od charakteryzacji, współpracował przy realizacji kilku filmów science fiction: Invasion of the Body Snatchers (Inwazja porywaczy ciał, 1956), Space Master X-7 (1958), The Time Travelers (1964), First Woman into Space (Pierwsza kobieta w kosmosie, 1965). PRESSMAN Edward R., ur. 1946 w Nowym Jorku, ameryk. producent, ukończył Uniwersytet w Stanford i London School of Economics. W 1969 zrealizował swój pierwszy film Out of It. W latach 80. i 90. był współproducentem wielu filmów fantasy i science fiction, m.in. Conan barbarzyńca (Conan the Barbarian, 1981), Władcy wszechświata (Masters of the Universe, 1987), Cherry 2000 (1988), Kruk (Crow, 1994), Sędzia Dredd (Judge Dredd, 1995), Wyspa doktora Moreau (The Island of Dr. Moreau, 1996), Hotel New Rose (New Rose Hotel, 1998). PRICE Vincent, ur. 27.05.1911 w St. Louis, zm. 25.10.1993, ameryk. aktor, ukończył historię i filologię angielską na Uniwersytecie Yale, a następnie sztuki piękne w Londynie, na dużym ekranie występował od 1938 (Service de Luxe). Sławę przyniosły mu role w filmach grozy (m.in. cykl adaptacji Po-ego zrealizowany przez Rogera Cormana na początku lat 60.), ale warto również zwrócić uwagę na obrazy z pogranicza 157 p science fiction i horroru: Invisible Man Returns (Powrót niewidzialnego człowieka, 1940), Mucha (The Ply, 1958), L'ultimo uomo della terra (Ostatni człowiek na Ziemi, 1964), Edward No-życoręki (Edward Scissorhands, 1990). Napisał także kilka książek kucharskich oraz autobiografię I Like What I Know (1959). PTUSZKO Aleksander, ur. 06.04. 1900 w Lu-gańsku, zm. 06.03.1973, rosyjski reżyser, jeden z pionierów filmu kukiełkowego, karierę rozpoczął w 1927 jako twórca filmów krótkometrażowych. W 1935 wyreżyserował swój pierwszy pełnometrażowy film kukiełkowy Nowy Gulliwer (Nowyj Gulli-wier). W późniejszych latach przygotowywał przede wszystkim adaptacje klasycznych baśni rosyjskich: Złoty kluczyk (Zołotoj kłu-czik, 1939), Czarodziejski kwiat (Kamiennyj cwie-tok, 1946) - nagrodzony na MFF w Cannes, Sadko (1953) - uhonorowany Srebrnym Lwem na MFF w Wenecji, Trójgłowy smok (Ilja Muromiec, 1956), Sampo (1959), Bajka o carze Sułtanie (Skazka o carie Sałtanie, 1966). PYUN Albert, ameryk. reżyser i scenarzysta, specjalizuje się w niskobudżetowym kinie akcji i science fiction, debiutował w 1982 obrazem fantasy Miecz i magia (Sword and Sorcerer). W latach 80. i 90. zrealizował m.in. Radioaktywne sny (Radioactive Dreams, 1985), Alien from L.A. (Obcy z Los Angeles, 1987), Deceit (1988), Cyborg (1989) zJean-Claudem van Dammem w roli głównej, Captain America (1992), Nemesis (1993), Rycerze (Knights, 1993), Arcade (1994), Nemesis 2 (1995), Nemesis 2: Nebula (1995), Nemesis 3: Time Lapse (1996), Nemesis 4: Death Angel (1996), Adrenalina (Adrenalin: Fear the Rush, 1996), Omega Doom (1996), Urban Menace (1999). QUAID Dennis, ur. 09.04.1954 w Houston, ameryk. aktor i piosenkarz, brat aktora Randy'ego Quaida, na ekranie debiutował jako dwudziestolatek w filmie Crazy Mama (1975). W latach 80. zagrał kilka znaczących ról w filmach science fiction: Pierwszy krok w kosmos (The Right Stuff, 1983), Senny obraz (Dreamscape, 1984), Mój własny wróg (Enemy Mine, 1985), Interkosmos (Innerspace, 1987). W 1996 wystąpił w filmie fantasy Ostatni smok (Dragonheart), a ostatnio w znakomitej Częstotliwości (Frequency, 2000, nom. do Saturna) Gre- Dennis Quaid, Częstotliwość gory'ego Hoblita oraz Pojutrze (Day After Tomorrow, 2004) Rolanda Emmericha. W latach 90 mąż popularnej aktorki, Meg Ryan. QU1NLAN Kathleen, ur. 19.11.1954 w Pasadenie, ameryk. aktorka, debiutowała jako nastolatka w młodzieżowym filmie George'a Lucasa American Graffiti (1973), cztery lata później zagrała w Porcie lotniczym 77 (1977). W 1983 wystąpiła w jednym z epizodów kinowej wersji Strefy mroku (Twilight Zone - The Movie), niebawem w Warning Sign (1985). W 1995 nominowana do Oscara za rolę Marilyn Lovell w filmie Rona Howarda Apollo 13. W 1997 zagrała u boku Laurence'a Fish-burne'a i Sama Neilla w Ukrytym wymiarze (Event Horizon). Kathleen Quinlan, Apollo 13 158 R RABIN Jack, ur. 18.03.1914, zm. 25.05.1987, ameryk. twórca efektów specjalnych, karierę filmową rozpoczął tuż po II wojnie światowej, jako autor zdjęć trikowych debiutował w 1947 (Lost Honeymoon). Od początku lat 50. współpracował przy realizacji wielu filmów fantastycznonaukowych: Rocketship X-M (Rakieta XM, 1950), Flight to Mars (Lot na Marsa, 1951), The Man from Planet X (Człowiek z planety X, 1951), Unknown World (Nieznany świat, 1951), Invasion USA (1952), Robot Monster (1953), Cat-Woman of the Moon (Kobiety z Księżyca, 1953), Invaders from Mars (Najeźdźcy z Marsa, 1953), World without End (Świat bez końca, 1956), Kronos (1957), The Invisible Boy (Niewidzialny chłopiec, 1957), War of the Satellites (Wojna satelitów, 1958), Monster from the Green Hell (Potwór z Green Hell, 1958), Behemoth, the Sea Monster (1959), Men into Space (serial TV, 1959), The Atomic Submarine (Atomowa łódź podwodna, 1959). Po dwudziestoletniej przerwie przypomniał o sobie przygotowując efekty do meksykańskiego filmu Pszczoły (Abejas asesinas, 1978) oraz thrillera katastroficznego Lawina (Avalanche, 1978). Sam Raimi RAIMI Sam, ur. 23.10.1959 (lub 1960) w Franklin, ameryk. reżyser, producent i aktor, jako nastolatek kręcił amatorskie filmy. Na początku lat 80. wspólnie z producentem Robertem Tapertem i aktorem Brucem Campbellem założył wytwórnię Renaissance Motion Pictures. W 1983 wyreżyserował pierwszy film pełnometrażowy pt. Martwe zło (Evil Dead), później nakręcił jeszcze dwie części - Martwe zło 2 (Evil Dead: Dead By Dawn, 1987) i Armia ciemności (Army of Darkness, 1993). W 1990 zrealizował film z pogranicza SF i horroru Człowiek ciemności (Darkman), był producentem filmu Petera Hyamsa Strażnik czasu (Timecop, 1994) oraz serialu fantasy Xena - wojownicza księżniczka, wystąpił również w telewizyjnej wersji Bastionu (The Stand, 1994) i Lśnienia (The Shining, 1997) wg Stephena Kinga. W latach 1994-96 realizował serial fantastyczny M.A.N.T.I.S. W 2002 odniósł wielki sukces komercyjny ekranizacją popularnego komiksu Spider-Man. RAINS Claude (właśc. William Claude Rains), ur. 10.11.1889 w Londynie, zm. 30.05.1967, angielski aktor charakterystyczny, grający zazwyczaj przestępców. Na scenie występował od 11 roku życia. Na ekranie po raz pierwszy pojawił się w 1920 (Build Thy House), ale do ról filmowych powrócił dopie- Claude Rains, Niewidzialny człowiek 159 R ro w latach 30., kiedy to zagrał w Niewidzialnym człowieku (The Invisible Man, 1933). Występował w filmach historycznych (Cezar i Kleopatra, 1945), przygodowych (Przygody Robin Hooda, 1938), szpiegowskich (Osławiona, 1946), melodramatach (Casablanca, 1943), horrorach (Upiór z opery [Phantom of the Opera, 1943]) i filmach fantastycznych: Zaginiony świat (Lost World, 1960), Pianeta degli uomi-ni spenti (Martwa planeta, 1961). Wielokrotnie nominowany do Oscara, m.in.: Mr Smith jedzie do Waszyngtonu (Mr. Smith Goes to Washington, 1939), Mr. Skeffington (1944), Osławiona (Notorious, 1946). RALSTON Ken, ur. 1955 w Pittsburghu, ameryk. twórca efektów specjalnych, jako nastolatek kręcił amatorskie filmy kamerą super 8, później pracował w reklamie, w 1976 nawiązał współpracę z Industrial Light & Magic George'a Lucasa - był asystentem operatora na planie Gwiezdnych wojen (Star Wars, 1977). W 1982 debiutował jako autor efektów specjalnych do Star Trek II: Gniew Khana (Star Trek II: The Wrath of Khan), rok później zdobył Oscara za efekty do Powrotu Jedi (Return of the Jedi, 1983). W następnych latach przygotowywał kolejne części Star Trek (W poszukiwaniu Spocka [Star Trek III: The Search for Spock] i Powrót na Ziemię [Star Trek IV: The Voyage Home]). W 1985 uhonorowany drugim Oscarem za Kokon (Cocoon). W późniejszym okresie przyczynił się do sukcesu trzech części Powrotu do przyszłości (Back to the Future - 1985, 1989, 1990). W latach 90. przygotowywał efekty specjalne do kolejnych przebojów kasowych: Forrest Gump (1994, Oscar), Maska (Mask, 1994), Jumanji (1995), Fenomen (Phenomenon, 1994), Kontakt (Contact, 1997), Faceci w czerni II (Men in Black II, 2002). RAMBALDI Carlo, ur 1925 wVigarano, włoski twórca efektów specjalnych, zdobywca trzech Oscarów za animację tytułowych postaci w King Kongu (1976), Obcym (Alien, 1979) i ET (1982). Na początku lat 70. współpracował zAndym Warholem przy realizacji dwóch horrorów: Blood for Dracula (1974) i Flesh jor Frankenstein (1974). W1984 przygotował efekty do Diuny (Dune) Davida Lyncha i Conana niszczyciela (Conan th Destroyer). RASP Fritz, ur. 13.05.1891 w Bayreuth, zm. 30.11.1976, niemiecki aktor charakterystyczny, członek teatru Maxa Reinhardta, karierę filmową rozpoczął w 1916 (Schupalast Pinkus) jako specjalista od ról charakterystycznych, w latach 20. wystąpił w kilku filmach Fritza Langa: Metropolis (1926), Szpiedzy (Spione, 1928), Kobieta na Księżycu (Die Frau im Mond, 1929). RATHBONE Basil, (właśc. Philip St. John Basil Rathbone), ur. 13.06.1892 wjohannes-burgu, zm. 13.06.1967, angielski aktor, urodzony w Afryce Południowej, dzieciństwo i młodość spędził w Anglii. Na scenie debiutował w 1911, w filmie grał od 1921 (Innocent). W 1924 przeniósł się do Hollywood, gdzie występował w filmach kostiumowych u boku Errola Flynna i Tyrona Powera. W latach 30. dwukrotnie nominowany do Oscara za Romea i Julię (1936) i Żebraka w purpurze (If 1 Were King, 1938). W 1939 kreował postać barona Frankensteina w Son of Frankenstein (Syn Frankensteina), w tym samym roku po raz pierwszy wcielił się w rolę Sherlocka Holmsa w ekranizacji powieści A. C. Doyle'a Pies Baskerville'ow (The Hound of Baskervilles). Pod koniec kariery aktorskiej wystąpił w kilku drugorzędnych filmach science fiction: Planet of Blood (1966), Voyage to a Prehistoric Planet (1967, przemontowana przez Rogera Cormana wersja radzieckiego filmu Planeta burz z 1962). RAY Fred Olen, ur. 10.09.1954 w Wellston, ameryk. reżyser, aktor i producent, początkowo pracował jako inżynier w stacji radiowej; w 1978 za pożyczone pieniądze (15 tys. dolarów) nakręcił swój pierwszy film fabularny The Alien Dead (premiera w 1981). Na początku lat 80. przeniósł się na stale do Hollywood, gdzie zajmował się charakteryzacją, efektami specjalnymi oraz realizacją kolejnych niskobudżeto-wych horrorów, filmów fantasy i science fiction: Biohazard (1984), Star Slammer (1985), Cyclone (Cyklon, 1987), The Phantom Empire (1988), Deep Space (1989), Warlords (1989), Alienator (1989), Terminal Force (1990), Bad Girl from Mars (1991), Wizard of the Demon Sward (1992), Cyberzone (1995), Invisible Mom (Niewidzialna mama, 60 R Christopher Reeve jako Superman 1996), Hybrid (Hybryda, 1997), Niewidzialny tata (Invisible Dad, 1997), Venomous (2001), Stranded (2001). REED Oliver, ur. 13.02.1938 w Londynie, zm. 02.05.1999, angielski aktor, bratanek wybitnego reżysera Carola Reeda, edukację skończył na szkole średniej, pracował jako bramkarz w nocnym klubie, taksówkarz, a nawet bokser. Na początku lat 60. wystąpił w kilku horrorach i filmach science fiction zrealizowanych w wytwórni Hammer The Curse of Werewolf (Przekleństwo wilkołaka, 1961), Captain Clegg (1962), Fabryka nieśmiertelnych (The Damned, 1961), Paranoiac (1963). Uwagę krytyki zwróciły role w filmach Kena Russella Zakochane kobiety (Women in Love, 1969) i Diabły (Devils, 1971). W latach 70. i 80. ponownie grał w filmach grozy i fantastycznonaukowych: Zero Population Growth (Zerowy przyrost naturalny, 1972), Potomstwo (The Brood, 1979), Spasms (Spazmy, 1983), Upadek domu Usherów (The Fall of the House of Usher, 1990), Studnia i wahadło (The Pit and the Pendulum, 1991). REEVE Christopher, ur. 25.09.1952 w Nowym Jorku, ameryk. aktor, absolwent Cornell Uniwersity w Ithace i Juillard School of Performing Arts w Nowym Jorku, syn profesora anglistyki i dziennikarki, jako nastolatek debiutował w telewizyjnym serialu Love to Life. W 1976 wystąpił na Broadwayu u boku Katharine Hepburn w sztuce A Matter of Gravity. W 1978 zagrał tytułową rolę w filmie Richarda Donnera Superman - do komiksowej postaci wracał jeszcze trzykrotnie (1980, 1983 i 1987). W 1995 wystąpił w re-make'u klasycznego filmu SF Wioska przeklętych (Village of the Damned), w tym samym roku doznał poważnego uszkodzenia kręgosłupa (po upadku z konia), częściowo sparaliżowany nadal jednak pojawiał się w filmach (np. w nowej wersji Okna na podwórze, 1999, nom. do Złotego Globu). REEVES Keanu, ur. 02.09.1965 (lub 1964) w Bejrucie, ameryk. aktor, dzieciństwo spędził w Australii, szkolę średnią ukończył w Toronto, tam też debiutował w lokalnej telewizji. W 1984 zagra! w kanadyjskim filmie The Prodigal, cztery lata później wystąpił u boku Johna Malkovicha i Glenn Close w Niebezpiecznych związkach (Dangerous Lia-sons, 1988) Stephena Frearsa. Popularność przyniosła mu główna rola w młodzieżowym filmie science fiction Przygody Billa i Teda (Bill and Ted's Excellent Adventure (1989). W latach 90. zagrał w kilku filmach SF: Szalona wyprawa Billa i Teda (Bill and Ted's Bogus journey, 1991), Johnny Mnemonic (1995), Matrix (1999), Matrix Reaktywacja (The Matrix Reloaded, 2003), Matrix Rewolucje (The Matrix Revolutions, 2003). Keanu Reeves, Matrix Reaktywacja 16 R REISCH Walter, ur. 23.05.1903 w Wiedniu, niemiecki scenarzysta i reżyser, w młodości pracował jako asystent Aleksandra Kordy, w 1921 debiutował jako scenarzysta, w 1927 był wspólreżyserem filmu Pratermizzi. W latach 1927-33 przebywał w Niemczech, wówczas napisał m.in. scenariusz do filmu fanta-stycznonaukowego F.P.l nie odpowiada (F.P.1 antwortet nicht, 1932). W 1936 wyjechał do Wielkiej Brytanii, a dwa lata później do Stanów Zjednoczonych. W 1953 zdobył Oscara za scenariusz do Titanica, a sześć lat później zakończył karierę filmem Wyprawa do wnętrza Ziemi (Journey to the Center of the Earth, 1959). REITMAN Ivan, ur. 27.10.1946 w Komärnie, ameryk. reżyser i producent, urodzony w Czechosłowacji, od czwartego roku życia mieszkał w Kanadzie. Podczas studiów nakręcił kilka krótkometrażówek. W 1970 wyprodukował pierwszy film pt. Columbus of Sex, rok później debiutował jako reżyser Foxy Lady. W połowie lat 70. nawiązał współpracę z Davidem Cronenbergiem, był producentem Dreszczy (Shivers, 1975) i Wścieklizny (Rabid, 1977). W latach 80. i 90. nakręcił kilka filmów science fiction: Heavy Metal (1981, tylko prod.), Kosmiczny łowca: przygody w strefie zakazanej (Spacehunter: Adventures in the Forbidden Zone, 1983, tylko prod.), Pogromcy duchów (Ghostbusters, 1984), Pogromcy duchów 2 (Ghostbusters 2, 1989), Ewolucja (Evolution, 2001, prod.). REVELL Graeme, ur. 23.10.1955 w Auckland, nowozelandzki kompozytor, studiował ekonomię i nauki polityczne na Uniwersytecie w Auckland, uczył się również gry na fortepianie. W latach 70. występował w australijskim zespole muzycznym SPK, grał na perkusji i instrumentach klawiszowych. Od końca lat 80. związany z przemysłem filmowym, debiutował ścieżką dźwiękową do Martwej ciszy (Dead Calm, 1989). W latach 90. skomponował muzykę do kilku horrorów i wielu filmów science fiction: Child's Play 2 (1990), Psychoza IV (Psycho IV, 1990), Aż na koniec świata (Bis ans Ende der Welt, 1991), Duch w maszynie (Ghost in the Machine, 1993), Kolonia karna (No Escape, 1994), Kruk (The Crow, 1994), Uliczny wojownik (Street Fighter, 1994), Tank Girl (1995), Dziwne dni (Strange Days, 1995), Power Rangers (Mighty Morphin Power Rangers: The Movie, 1995), Spawn (1997), Pitch Black (2000), Tytan: Nowa Ziemia (Titan A.E., 2000), Czerwona planeta (Red Planet, 2000), Diuna (Dune, 2000), Tomb Raider (2001), Below (2002), Daredevil (2003). RHYS-DAVIES John, ur. 05.05.1944 w Salisbury, angielski aktor, ukończył Royal Academy of Dramatic Art w Londynie, pracował jako nauczyciel, później występował na scenie (głównie w rolach szekspirowskich). Na dużym ekranie debiutował w 1974 w The Black Windmill. Popularność przyniosła mu rola w Poszukiwaczach zaginionej arki (Raiders of the Lost Ark, 1981). W latach 80. i 90. grał głównie w filmach przygodowych i fantastycznych: Sword of Valiant (1982), Frikasse im Weltraum (1984), Kopalnie króla Salomona (King Solomon's Mines, 1985), Predator (1987), Indiana Jones i ostatnia krucjata (Indiana Jones and the Last Crusade, 1989), Rebel Storm (1990), Zaginiony świat (The Lost World, 1993), Return to the Lost World (1994), Gwiezdne John Rhys-Davies Władca Pierścieni. Dwie Wieże 62 R wrotna (Stargate, 1994), Cyborg Cop (1994), Sliders (1995), Dune 2000 (1998), Władca Pierścieni (The Lord of the Rings, 2001-03, jako Gimli). RICHARDSON John, ur. 1946, angielski twórca efektów specjalnych, syn popularnego aktora, Ralpha Richardsona. Karierę filmową rozpoczął pod koniec lat 60., przygotowywał efekty do Phase IV (Faza IV, 1974), Rollerball (1975) i Omenu (1976). Sławę przyniosły mu filmy o przygodach Jamesa Bonda: Moonraker (1979), Ośmiornicz-ka (Octopussy, 1983), Zabójczy widok (View to a Kill, 1985). W latach 80. i 90. współpracował przy realizacji głośnych filmów fantasy i science fiction: Zaklęta w sokola (Ladyhawk, 1985), Obcy - decydujące starcie (Aliens, 1986, Oscar i BAFTA), Willow (1988), Nieśmiertelny II (Highlander 2: The Quickening, 1991), Duch w maszynie (Ghost in the Machine, 1993), Żołnierze kosmosu (Starship Troopers, 1997, nom. do Oscara), Harry Potter i kamień filozoficzny (Harry Potter and the Sorcerer's Stone, 2001). RICHARDSON Sir Ralph, ur. 19.12.1902 w Cheltenham, zm. 10.10.1983, angielski aktor, w latach 20. występował na scenie teatralnej w sztukach Szekspira. W 1933 rozpoczął karierę filmową u boku Borisa Kar-loffa w brytyjskim horrorze The Ghoul, trzy lata później zagrał w głośnym filmie science fiction Rok 2000 (Things to Come). W latach 40. i 50. występował przede wszystkim w filmach kostiumowych i historycznych, nominowany do Oscara za drugoplanową rolę w Dziedziczce (Heiress, 1949). Pod koniec kariery ponownie zagrał w kilku filmach fantastycznych: Rollerball (1975), Wod-nikowe wzgórze (Watership Down, 1978, głos), Bandyci czasu (Time Bandits, 1981), Dragonslayer (1981). W 1984 otrzymał drugą nominację do Oscara za rolę w filmie Greystoke: legenda Tarzana, władcy małp (Greystoke: The Legend of Tarzan, Lord of the Apes). RICHTER W D., ur. 07.12.1945 w New Britain, ameryk. scenarzysta i reżyser, ukończył szkołę filmową na Uniwersytecie Stanowym w Kalifornii, związany z branżą od początku lat 70., był autorem scenariuszy do kilku horrorów i filmów science fiction: Inwazja porywaczy ciał (Invasion of the Body Snatchers, 1978), Dracula (1979), Wielka draka w Chińskiej Dzielnicy (Big Trouble in Little China, 1986), Sklepik z koszmarami (Needful Things, 1993). W 1984 debiutował jako reżyser filmem The Adventures of Buckaroo Banzai Across the Eight Dimension (Przygody Buckaroo Banzai). RILLA Wolf, ur. 1920, niemiecki reżyser, syn aktora Waltera Rilli, w dziciństwie wyjechał do Wielkiej Brytanii, od początku lat 50. pracował dla telewizji, w 1953 wyreżyserował pierwszy film fabularny, Marilyn. Największym sukcesem była znakomita ekranizacja powieści Johna Wyndhama Wioska przeklętych (Village of the Damned, 1960). Napisał również kilka książek: A-Z of Making Movies (1970), The Writer and the Screen. ROBINSON George, ur. 02.04.1890, zm. 30.08.1958, ameryk. operator, karierę rozpoczynał w czasach kina niemego, od lat 30. był autorem zdjęć do kilku horrorów i filmów science fiction: Niewidzialny promień (The Invisible Ray, 1935), Son of Dracula (Syn Draculi, 1943), House of Frankenstein (Dom Frankensteina, 1944), Abbott and Costello Meet the Invisible Man (Abbott i Costello spotykają niewidzialnego człowieka, 1953), Tarantula (1955). ROEG Nicolas, ur. 15.12.1928 w Londynie, angielski reżyser i operator. W latach 50. przeszedł wszystkie szczeble filmowej kariery: od posłańca przez asystenta montażysty po operatora (był m.in. autorem zdjęć do filmu Truffaut Fahrenheit 451). W 1970 debiutował jako reżyser Performance. W latach 70. i 80. nakręcił kilka obrazów z pogranicza fantastyki i horroru, wyróżniających się niezwykłym zmysłem plastycznym, oryginalnym stylem, wirtuozerią formalną: Nie oglądaj się teraz (Don't Look Now, 1973), Człowiek, który spadl na Ziemię (The Man Who Fell to Earth, 1976), Eureka (1983), Wiedźmy (Witches, 1990). ROGERS Jean, ur. 25.03.1916 w Belmont, zm. 24.02.1991, ameryk. aktorka, zwyciężczyni konkursu piękności, w latach 30. i 40. występował głównie w niskobudżetowych 163 R produkcjach, była partnerką Larry'ego Crabbe'a w kinowej wersji przygód Fla-sha Gordona: Flash Gordon (1936), Flash Gordon's Trip to Mars (Podróż Flasha Gordona na Marsa, 1938). ROSENBERG Max J., ur. 13.09.1914 w Nowym Jorku, ameryk producent, założyciel wytwórni Amicus Productions, karierę filmową rozpoczął w połowie lat 50., realizował przede wszystkim horrory i science fiction: The Curse of Frankenstein (1957), Gabinet grozy doktora Zgrozy (Dr. Terror's House of Horrors, 1964), The Deadly Bees (Zabójcze pszczoły, 1965), Dr. Who and the Daleks (Doktor Who i Dalekowie, 1965), Daleks - Invasion Earth 2150 A.D. (1966), They Came from Beyond the Space (1967), Asylum (Azyl, 1972), The Land That Time Forgot (1975), At the Earth's Core (1976), Incredible Melting Man (1977), Invasion Earth: The Aliens are Here (1988). ROSENMAN Leonard, ur. 07.09.1924 w Nowym Jorku, ameryk. kompozytor, zajmował się malarstwem, później studiował muzykę u Arnolda Schoenberga, w połowie lat 50. związał się z kinem, debiutował ścieżką dźwiękową do Na wschód od Edenu (East of Eden, 1955). Od 1962 pisał również muzykę do wielu znanych filmów science fiction: Fantastyczna podróż (Fantastic Voyage, 1966), Odliczanie (Countdown, 1968), W podziemiach planety małp (Beneath the Planet of the Apes, 1970), Bitwa o planetę małp (Battle for the Planet of the Apes, 1973), Władca Pierścieni (The Lord of the Rings, 1978), Star Trek IV: Powrót na Ziemię (Star Trek IV: The Voyage Home, 1986, nom. do Oscara), Robocop 2 (1990). Wyróżniony Oscarami za: Bound for Glory (1976) i Barry Lyndon (1975). ROSS Katharine, ur. 29.01.1942 (lub 1940) w Los Angeles, początkowo występowała w telewizji, w 1965 debiutowała na dużym ekranie u boku Jamesa Stewarta w westernie Shenandoah, dwa lata później była nominowana do Oscara za rolę w Absolwencie (The Graduate). W latach 70. grała przede wszystkim w filmach science fiction i horrorach: The Stepford Wives (Zony ze Stepford, 1975), Rój (The Swarm, 1978), Dziedzictwo (The Legacy, 1979), jeszcze raz Pearl Harbor (The Final Countdown, 1980), Donnie Darko (2001). ROTH Phillip J„ ur. 19.01.1959 w Los Angeles, ameryk. reżyser, producent i scenarzysta, debiutowa! w 1988 (Bad Trip). W latach 90. realizował przede wszystkim nisko-budżetowe filmy fantastycznonaukowe: Prototype X29A (1992), Digital Man (Cyfrowy człowiek, 1994), A.P.E.X. (1994), Rebelia w czasie (Total Reality, 1997), Velocity Trap (1999), Siły szybkiego reagowania (Interceptor Force, 1999), Interceptor Force 2 (2002), New Alcatraz (2002). RUSH Barbara, ur. 04.01.1927 w Denver, ameryk. aktorka, skończyła szkolę aktorską w Pasadenie, karierę filmową rozpoczęła od ról w klasycznych utworach science fiction: When Worlds Collide (Zderzenie światów, 1951) i Przybysze z przestrzeni kosmicznej (It Came from Outer Space, 1953), w późniejszym okresie nie występowała w filmach SF. RUSSELL Kurt, 17.03.1951 w Springfield, ameryk. aktor, karierę filmową rozpoczął Kurt Russell, Żołnierz przyszłości I 64 jako dwunastolatek grając w serialu telewizyjnym The Travels of Jaimie McPheeters (1963-64), w tym samym czasie wystąpi! również w drobnym epizodzie w Zdarzyło się na największej wystawie światowej (Ił Happened at the World's Fair, 1963). Prawdziwą popularność przyniosła mu rola Snake'a Plisskena w Ucieczce z Nowego Jorku (Escape from New York, 1981), później wystąpił jeszcze w kilku filmach science fiction i fantasy: Przybysz (The Thing, 1982) Johna Carpen-tera, Wielka draka w Chińskiej Dzielnicy (Big Trouble in Little China, 1986), Gwiezdne wrota (Stargate, 1994), Ucieczka z Los Angeles (Escape from L.A., 1996), Żołnierz przyszłości (Soldier, 1998). W 2003 wyróżniony przez Academy of Science Fiction, Fantasy & Horror Films za całokształt twórczości. RUSOFF Lou, ur. 03.08.1911, ameryk. scenarzysta i producent, z kinem związany od lat 50., pisał scenariusze przede wszystkim do filmów science fiction (współpracował z Rogerem Cormanem): It Conquered the World (To podbiło świat (1956), The Day the World Ended (Dzień końca świata, 1956), The Phantom from 10,000 Leagues (Potwór z głębokości 10000 sążni, 1956), The Cat Girl (1957, także prod.), Panic in the Year Zero (Panika w roku zerowym, 1962, tylko prod.). RYDER Winona (właśc. Winona Laura Horowitz), ur. 29.10.1971, ameryk. aktorka, karierę filmową rozpoczęła jako nastolatka (Lucas, 1986), w 1988 zagrała główną rolę w filmie Tima Burtona Sok z żuka (Beetlejuice), dwa lata później wystąpiła w Edwardzie Nożycorę-kim (Edward Scissorhands). W 1992 zagrała w Draculi Francisa Forda Coppoli, następnie Winona Ryder, Obcy 4: Przebudzenie w czwartej części Obcego (Alien: Resurrection, 1997) Jeana-Pierre'a Jeuneta, a niedawno w SlmOne (2002) Andrew Niccola. Największym sukcesem artystycznym była rola w Wieku niewinności (The Age of Innocence, 1993), wyróżniona Złotym Globem i nominacją do Oscara. St. JACQUES Raymond (właśc. James Arthur Johnson), ur. 01.03.1930 w Hartford, zm. 27.08.1990, ameryk. aktor, absolwent Yale, ukończył psychologię, wyjechał do Nowego Jorku, później występował na Broadwayu, kształcił się w Actors Studio. Na dużym ekranie debiutował w 1964 (Black Like Me). W 1988 roku zagrał w filmie fantastycznym Oni żyją (They Live!). SALKIND Alexander, ur. 02.06.1915 (lub 1921) w Gdańsku, zm. 08.03.1997, producent filmowy, dzieciństwo spędził w Berlinie, następnie wyjechał wraz z ojcem na Kubę, pod koniec lat 50. wrócił do Europy. Karierę filmową rozpoczął w 1960 (Austerlitz); w latach 70. i 80. byl producentem kinowej wersji przygód Supermana: Superman (1978), Superman II (1981), Superman III (1983), w 1984 wyprodukował również film Super-girl, a później serial telewizyjny Superboy (1988-92). SALOMON Mikael, ur. 24.04.1945 w Kopenhadze, duński operator i reżyser, jako operator debiutował w 1967 filmem Fantaster-ne (1967). W 1972 kręcił zdjęcia do posta-pokaliptycznego obrazu Zero Population Growth (Zerowy przyrost naturalny). Na przełomie lat 80. i 90. pracował w Hollywood, był m.in. autorem zdjęć do Otchłani (The Abyss, 1989, nom. do Oscara) Jamesa Camerona iArachnofobii (Arachnophobia, 1990). Wiatach 90. realizował filmy telewizyjne i seriale, m.in.: Space Rangers (1991) i Po wstrząsie (Aftershock: Earthquake in New York, 1999), Alias (2001). Zdobył nagrodę Emmy jako jeden z reżyserów serialu Kompania braci (Band of Brothers, 2001). SALTER Hans J., ur. 14.01.1896 w Wiedniu, zm. 23.07.1994, austriacki kompozytor, ukończył Akademię Muzyczną w Wiedniu, byl dyrektorem wiedeńskiej opery miejskiej 165 s (Volksoper), później przeniósł się do Berlina, od 1929 pracował również w wytwórni filmowej UFA (jako dyrygent i kompozytor). W 1937 wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie przez 30 lat był jednym z czołowych kompozytorów muzyki filmowej (związany z wytwórnią Universal), otrzymał cztery nominacje do Oscara. Pisał muzykę m.in. do horrorów i science fiction: The Invisible Man Returns (Powrót niewidzialnego człowieka, 1940), Czarny kot (The Black Cat, 1941), The Wolf Man (Wilkołak, 1941), The Invisible Man's Revenge (Zemsta niewidzialnego człowieka, 1944), Potwór z Czarnej Laguny (The Creature from the Black Lagoon, 1954) , Revenge of the Creature (Zemsta potwora, 1955), This Island Earth (Wyspa Ziemia, 1955) , The Mole People (1956), O człowieku, który malał (The Incredible Shrinking Man, 1957). SARA Mia, ur. 19.06.1967 w Nowym Jorku, ameryk. aktorka, debiutowała jako nastolatka w brytyjskim filmie fantasy Legenda (Legend). W 1994 wystąpiła u boku Jeana-Claude'a Van Damme'a w Strażniku czasu (Timecop, nagr. Saturna), trzy lata później w telewizyjnej ekranizacji 20 tysięcy mil podmorskiej żeglugi (20,000 Leagues Under the Sea, 1997, TV). SARGENT Joseph (właśc. Giuseppe Danielle Sorgente), ur. 25.06.1925 w Jersey City, ameryk. reżyser, początkowo pracował dla telewizji (m.in. serial Star Trek), od 1966 realizował filmy kinowe (One Spy Too Many, 1966). W 1970 wyreżyserował znakomity obraz science fiction Projekt Forbina (Colossus: The Forbin Project), później Goldengirl (1979), Tomorrow's Child (1982, TV), Space (1985, TV) oraz czwartą część Szczęk (jaws - the Revange, 1987). SAWTELL Paul, ur. 03.02.1906, zm. 01.08.1971 ameryk. kompozytor polskiego pochodzenia, z przemysłem filmowym związany od końca lat 30.; był autorem muzyki do ponad 300 filmów, w tym do kilkunastu produkcji science fiction, m.in.: The Black Scorpion (Czarny skorpion, 1957), Kronos (1957), It! The Terror from Beyond (To! Terror z kosmosu, 1958), Mucha (The Fly, 1958), The Cosmic Man (Przybysz z kosmosu, 1959), Return of the Fly Roy Scheider, Szczęki (Powrót muchy, 1959), Zaginiony świat (Lost World, 1960), Wyprawa na dno morza (Voyage to the Bottom of the Sea, 1961), Eultimo uomo della Terra (Ostatni człowiek na Ziemi, 1964), The Bubble (1966). SCHEIDER Roy, ur. 10.11.1932 w Orange, ameryk. aktor, na scenie teatralne występował od 1961, na dużym ekranie debiutował w horrorze The Curse of the Living Corpse (1963), punktem zwrotnym w jego karierze aktorskiej była główna rola w Szczękach (Jaws, 1975) Stevena Spielberga, później zagrał m.in. w Maratończyku (Marathon Man, 1976), Szczękach 2 (Jaws 2, 1978) oraz Całym tym zgiełku (All That Jazz, 1979). W latach 80. i 90. wystąpił również w kilku filmach science fiction: Błękitny Grom (Blue Thunder, 1983), Odyseja kosmiczna: 2010 (2010, 1984), Nagi lunch (Naked Lunch, 1991), Sea-Quest (serial telewizyjny, 1993-94). SCHIFRIN Lalo, ur. 21.06.1932 w Buenos Aires, argentyński kompozytor, od dzieciństwa uczył się grać na fortepianie, w 1955 wystąpił na festiwalu jazzowym, był człon 166 s kiem orkiestry Dizzy Gillespiego, studiował w konserwatorium paryskim, skomponował oratorium The Rise and Fall of the Third Reich, w 1964 wyjechał do Los Angeles, pisał muzykę do filmów i seriali telewizyjnych (m.in. Mission Impossible), był sześciokrotnie nominowany do Oscara i trzykrotnie do Złotego Globu, specjalizował się w filmach sensacyjnych, ale ma również w dorobku science fiction: THX 1138 (1971), Earth II (Ziemia II, 1971), The Hellstrom Chronicles (Kroniki Hellstroma, 1971), Planeta małp (The Planet of the Apes, 1974, serial telewizyjny), The Cat from Outer Space (Kot z kosmosu, 1978), Klasa 1984 (Class of 1984, 1982), Starflight: The Plane That Couldn't Land (1983), Earth Star Voyager (1988, TV). SCHNEER Charles H., ur. 05.05.1920 w Norfolk, ameryk. producent, specjalizujący się głównie w filmach science fiction, od początku lat 60. związany z kinematografią brytyjską. Od 1955 współpracował ze słynnym twórcą efektów specjalnych Rayem Harry-hausenem, z którym zrealizował m.in.: It Came from Beneath the Sea (To przyszło z głębin morza, 1955), Latające talerze (Earth vs. the Flying Saucers, 1956), 20 Million Miles to Earth (20 milionów mil od Ziemi, 1957), Siódma podróż Sindbada (The Seventh Voyage of Sindbad, 1958), Tajemnicza wyspa (The Mysterious Island, 1961), Jazon i Argonauci (Jason and Argonauts, 1963), Pierwsi ludzie na Księżycu (First Men in the Moon, 1964), Zmierzch tytanów (Clash of the Titans, 1981). SCHUMACHER Joel, ur. 29.08.1939 w Nowym Jorku, ameryk. reżyser, był projektantem mody, prowadził własny salon, karierę filmową rozpoczął na początku lat 70. przygotowując kostiumy (m.in. do Śpiocha [Sleeper, 1973] Woody'ego Allena), później zajął się scenariopisarstwem (Czarnoksiężnik [The Wiz, 1978]), w końcu debiutował jako reżyser komedią science fiction Incredible Shrinking Woman (1981). Na początku lat 90. zdobył uznanie publiczności znakomitymi thrillerami: Upadek (Falling Down, 1993), Klient (The Client, 1994), Czas zabijania (A Time to Kill, 1996), zrealizował również dwie części przygód Batmana: Batman Forever (1995) i Batman i Robin (1997). Joel Schumacher SCHWARZENEGGER Arnold, ur. 30.07.1947 w Grazu w Austrii, amerykański aktor, wielokrotny mistrz świata w kulturystyce, ukończył studia na Uniwersytecie Wisconsin (zarządzanie i ekonomia), karierę aktorską rozpoczął grając pod pseudonimem Arnold Strong w filmie Herkules w Nowym Jorku (Hercules in New York, 1970), trzy lata później wystąpił u Roberta Altmana w Długim pożegnaniu (The Long Goodbye, 1973). W 1977 zagrał samego siebie w dokumencie Geor-ge'a Butlera Pumping Iron. Punktem zwrotnym w jego karierze była tytułowa rola w filmach fantasy Conan barbarzyńca (Conan the Barbarian, 1982) i Conan niszczyciel (Conan the Destroyer, 1984). W 1984 wystąpił w znakomitym thrillerze science fiction Terminator w reżyserii Jamesa Camerona. Oprócz ról w filmach akcji (Commando, 1985; Prawdziwe kłamstwa [True Lies, 1994]; Egzekutor [Eraser, 1996]), występował przede wszystkim w utworach fantastycznonauko-wych: Uciekinier (The Running Man, 1987), Pamięć absolutna (Total Recall, 1990), Terminator 2: Ostateczna rozgrywka (Terminator 2: The Judgment Day, 1991), Batman i Robin (Batman and Robin, 1997), Szósty dzień (The Sixth Day, 167 s Arnold Schwarzenegger, Szósty dzień 1999), Terminator 3: Bunt maszyn (Terminator 3: Rise of the Machines, 2003). SCOTT Ridley, ur. 30.11.1937 w South Shields, angielski reżyser, ukończył Royal College of Art w Londynie. W połowie lat 60. rozpoczął pracę w telewizji BBC (realizował m.in. seriale Z Cars i The Informer). W latach 70. założył wytwórnię filmową, zajmował się przede wszystkim produkcją filmów reklamowych. W 1977 debiutował jako reżyser pełnometrażowego filmu fabularnego pt. Pojedynek (The Duelist), za który zdobył nagrodę na MFF w Cannes. W 1979 nakręcił arcydzieło kina science fiction Obcy - ósmy pasażer Nostromo (Alien, nagr. Saturna), trzy lata później przedstawił publiczności ekranizację wybitnej powieści Philipa K. Dicka Łowca androidów (Blade Runner, 1982). W 1985 zrealizował baśń fantastyczną Legenda (Legend), po czym przeniósł się do Stanów Zjednoczonych, rozstając się zarazem z gatunkiem science fiction. W latach 90. wyreżyserował m.in. Thelmę i Louisę (Thelma & Louise, 1991), G.I. ]ane (1997), Gladiatora (2000), Hannibala (2001). W 2003 otrzymał tytuł szlachecki. Ridley Scott SEARS Fred E, ur. 07.07.1913 w Bostonie, zm. 30.11.1957, ameryk. reżyser, prowadził zajęcia teatralne na Southwestern University w Georgetown, karierę rozpoczął pod koniec lat 40. występując w komediach i westernach. W 1949 debiutował jako reżyser (Desert Vigilante), w latach 50. nakręcił dla wytwórni Columbia kilka niskobu-dżetowych filmów science fiction i horrorów: Latające talerze (Earth vs. The Flying Saucers, 1956), The Werewolf (Wilkołak, 1956), The Night the World Exploded (Noc, kiedy świat eksplodował, 1957), The Giant Claw (1957). SEKELY Steve (wlaść. Istvan Székely), ur. 25.02.1899 w Budapeszcie, zm. 09.03.1979, węgierski reżyser, pracował jako dziennikarz, pisał opowiadania, w 1929 debiutował jako reżyser (Rhapsodic der Liebe), kręcił filmy w Austrii, Niemczech i na Węgrzech. W 1938 przeniósł się do Stanów Zjednoczonych, gdzie zrealizował m.in. Revenge of Zombies (Zemsta zombie, 1943), Lady in the Death House (1944). W latach 50. pracował głównie dla telewizji, w końcu po kilkuletniej przerwie wyreżyserował swój najgłośniejszy film, adaptację powieści Johna Wyndhama Dzień tryfidów (The Day of the Triffids, 1963). SEKIZAWA Shinichi, ur. 02.06.1921 w Kioto, zm. 1993, japoński scenarzysta, karierę rozpoczął w 1939 jako specjalista od animacji, w latach 1941-45 odbywał służbę wojskową, w 1953 debiutował jako scenarzysta, współpracował z Inoshiro Hondą przy realizacji filmów o potworach: Varan (Daikaiju Baran, 1958), Bitwa w kosmosie (Uchu daisen-so, 1959), Mothra (Mosura, 1961), King Kong przeciw Godzilli (Kingukongu tai Gojira, 1962), Kaitei Gunkan (Atragon, 1963), Gidora - potwór nad potwory (Gidorah sandai kaiju chikyu saidai no kesson, 1964), Dagora (Uchu daikaiju Dogora, 1964), Ebirah - potwór z głębin (Nan-kai no Daiketto, 1966), Syn Godzilli (Gojira no Mosuko, 1967), Terror Mechagodzilli (Gojira tai Mekagojira (1974). SEMLER Dean, ur. 1943 w Renmark, australijski operator, początkowo pracował dla kroniki filmowej. W 1976 debiutował jako operator. Punktem zwrotnym w jego karie 16S rze był udział w realizacji filmu George'a Millera Mad Мах II (1981), cztery lata później byt operatorem na planie trzeciej części przygód Mad Маха. W 1990 został nagrodzony Oscarem za zdjęcia do Tańczącego z wilkami (Dances with Wolves). W 1995 współpracował z Kevinem Costnerem przy realizacji Wodnego świata (Waterworld). W 2002 nakręcił zdjęcia do filmu fantasy Dragonfly. SERATO Massimo (wlaśc. Giuseppe Sega-to), ur. 31.06.1915 w Oderzo, zm. 1989, wioski aktor, w latach 40. i 50. występował głównie w filmach kostiumowych, pod koniec kariery zagrał w kilku filmach science fiction: Dziesiąta ofiara (La décima vittima, 1963), / criminali délia Galassia (Zbrodniarze z galaktyki, 1966), Camille 2000 (1969), Nie oglądaj się teraz (Don't Look Now, 1973), L'umanoide (Humanoid, 1979). SHATNER William, ur. 22.05.1931 w Montrealu, amerykański aktor, po ukończeniu studiów wyjechał z Kanady do Nowego Jorku, w latach 50. występował na Broadwayu i w programach telewizyjnych. W 1958 debiutował na duży ekranie rolą Aleksego w Braciach Karamazow (The Brothers Karamazov), jednak największy sukces odniósł wcielając się w postać dowódcy statku kosmicznego „Enterprise" (kapitana Kirka) w serialu Star Trek (1966-69), do roli tej powrócił w kolejnych częściach kinowej wersji: Star Trek - The Motion Picture (1979), Star Trek II: Gniew Khana (Star Trek II: The Wrath of Khan, 1982), Star Trek III: W poszukiwaniu Spocka (Star Trek III: The Search for Spock, 1984), Star Trek IV: Powrót na Ziemię (Star Trek IV: The Voyage Home 1986), Star Trek V: Ostatnia gra- William Shatner, serial Star Trek nica (Star Trek V: The Final Frontier, 1989), Star Trek VI: Wojna o pokój (Star Trek VI: Undiscovered Country, 1991), Star Trek: Pokolenia (Star Trek: Generations, 1994). Shatner napisał również kilka książek science fiction, m.in. TekWar i Tek Lords, w 1993 opublikował autobiografię Star Trek Memories. SHALHOUB Tony, ur. 09.10.1953 w Green Bay, ameryk. aktor, studiował na University of Southern Maine w Portland. Pod koniec lat 80. występował w filmach telewizyjnych, następnie zagrał drugoplanowe role w kilku znczących dziełach: Barton Fink (1991), Miesiąc miodowy w Las Vegas (Honeymoon in Vegas, 1992). Później występował również w filmach science fiction: Faceci w czerni (Men in Black, 1997), Gattaca (1997), Galaxy Quest (1999), Impostor - test na człowieczeństwo (Impostor, 2002). SHEEN Martin (wlaśc. Ramon Estevez), ur. 03.08.1940 w Dayton, ameryk. aktor, karierę rozpoczął w nowojorskim Living Theatre, równocześnie pracował jako dozorca, sprzedawca, posłaniec. Na przełomie lat. 60. i 70. grywał w serialach telewizyjnych; w 1967 debiutował na dużym ekranie w Incydencie (The Incident); przełomowym momentem w jego karierze była rola kapitana Willarda w Czasie apokalipsy (Apocalypse Now, 1979) Francisa Forda Coppoli. Na początku lat 80. występował głównie w horrorach i filmach science fiction: jeszcze raz Pearl Harbor (The Final Countdown, 1980), Martwa strefa (The Dead Zone, 1983), Podpalaczka (Firestarter, 1984), Wyznawcy (The Believers, 1987), Martin Sheen, Spawn s Roswell (1994), Spawn (1997), The Time Shifters (1999). W 2001 wyróżniony Złotym Globem za rolę w serialu Prezydencki poker (The West Wing, 1999-2003). Jego synowie, Charlie Sheen i Emilio Estevez, również są popularnymi aktorami. SHELLEY Barbara (wlaśc. Barbara Kowin), ur. 1933 w Londynie, angielska aktorka, pracowała jako modelka, karierę filmową rozpoczynała we Włoszech, na przełomie lat 50. i 60. występowała przede wszystkim w horrorach i science fiction: Cat Girl (Kotka, 1957), Blood of Vampire (Krew wampira, 1958), Wioska przeklętych (Village of the Damned, 1960), The Shadow of the Cat (1961), Gor-gona (The Gorgon, 1964), Dracula - książę ciemności (Dracula - Prince of Darkness), Quater-mass and the Pit (Quatermass i studnia, 1967). SHORE Howard, ur. 18.10.1946 w Toronto, kanadyjski kompozytor, w latach 70. pracował w telewizji. W 1979 nawiązał współpracę z Davidem Cronenbergiem, pisał muzykę do kolejnych jego filmów z pogranicza horroru i science fiction: Potomstwo (The Brood, 1979), Scanners (1981), Videodrome (1983), Mucha (The Fly, 1986), Nierozłączni (Dead Ringers, 1988), Nagi lunch (Naked Lunch, 1991), Crash (1996), eXistenZ (1999). W latach 2001-03 opracował ścieżkę dźwiękową do Władcy Pierścieni (The Lord of the Rings). SIEGEL Don, ur. 26.10.1912 w Chicago, zm. 20.04.1991, ameryk. reżyser, studia ukończył w Anglii (Cambridge oraz Royal Academy of Dramatic Art). Od 1933 pracował jako archiwista w filmotece, później był montażystą, drugim reżyserem, w końcu debiutował pełnometrażowym filmem The Verdict (Werdykt, 1946). Specjalizował się w thrillerach policyjnych (Madigan, Bluff Coogana, Brudny Harry), filmach kryminalnych i gangsterskich (Baby Face Nelson, Zabójcy, Telefon, Ucieczka z Alcatraz), jednak sławę w latach 50. przyniósł mu klasyczny dziś obraz science fiction, znakomicie oddający klimat epoki McCarthy'ego, Invasion of the Body Snatchers (Inwazja porywaczy ciał, 1956). SILLIPHANT Stirling, ur. 16.01.1918 w Detroit, zm. 26.04.1996, ameryk. scenarzysta i producent, kierownik działu promocji i reklamy w wytwórniach Foxa i Disneya, jako producent debiutował w 1953 (The Joe Louis Story), później pisał scenariusze głównie do thrillerów, filmów katastroficznych i science fiction: Wioska przeklętych (Village of the Damned, 1960), Marlowe (1969), Charly (1968, Złoty Glob), Tragedia Posejdona (The Poseidon Adventure, 1972), Płonący wieżowiec (The Towering Inferno, 1974), Rój (Swarm, 1978). W 1995 pracował z Johnem Carpen-terem nad nową wersją Wioski przeklętych. Największym sukcesem artystycznym był scenariusz do kryminału W upalną noc (In the Heat of the Night, 1967), wyróżniony Oscarem i Złotym Globem. SILVA Henry, ur. 15.09.1928 w Nowym Jorku, ameryk. aktor, pochodzący z Puerto Rico, uczęszcza! na kursy do Actors Studio, na dużym ekranie wystąpił po raz pierwszy w filmie Viva Zapata! W latach 70. i 80. zagrał w kilku filmach science fiction: Buck Rogers (Buck Rogers in 25th Century, 1979), Aligator (Alligator, 1980), Fukkatsu no hi (Dzień zmartwychwstania, 1980), Megaforce (1982), Bronx Warriors II (Wojownicy z Bronxu II, 1984), Amazonki z Księżyca (Amazon Women on the Moon, 1987), Dick Tracy (1990). SILVER Joel, ur. 14.07.1952 w South Orange, ameryk. producent, ukończył nowojorską szkołę filmową, z kinem związany od 1979, prezes wytwórni Gordon Pictures, specjalista od kina akcji (48 godzin, 1982; Commando, 1985; Zabójcza broń, 1987; Szklana pułapka, 1988), wyprodukował również kilka filmów science fiction: Predator (1987), Predator 2 (1990), Człowiek demolka (Demolition Man, 1993), W.E.I.R.D. World (1995, TV), Matrix (The Matrix, 1999), Animatrix (The Ani-matrix, 2003), Matrix Reaktywacja (The Matrix Reloaded, 2003), Matrix Rewolucje (The Matrix Revolutions, 2003). SILVER Ron, ur. 02.02.1946 w Nowym Jorku, ameryk. aktor, ukończy! sinologię na St. John's University w Nowym Jorku, później studiował na Tajwanie; od 1972 występował w przedstawieniach teatralnych (zdobył nagrodę Tony za rolę w sztuce Davida Mame-ta Speed-the-Plow). Na dużym ekranie de 170 biutował w 1976 w Tunnelvision; zdobył uznanie krytyki rolą obrońcy w filmie Bar-beta Schroedera Druga prawda (Reversal of Fortune, 1990). W latach 90. zagrał w kilku filmach science fiction: Lifepod (1993, także reż.), Strażnik czasu (Timecop, 1994), Spotkanie (The Arrival, 1996). SILVESTRI Alan, ur. 26.03.1950 w Nowym Jorku, ameryk. kompozytor, absolwent Ber-klee College of Music w Bostonie. W latach 80. i 90. pisał muzykę do wielu popularnych filmów przygodowych, komedii i science fiction: Miłość, szmaragd i krokodyl (Romancing the Stone, 1984), Powrót do przyszłości (Back to the Future, 1985), Lot nawigatora (Flight of the Navigator, 1986), Predator (1987, nagr. Saturna), Kto wrobił królika Rogera? (Who Framed Roger Rabbit?, 1988), Moja macocha jest kosmitką (My Stepmother is an Alien, 1988), Otchłań (The Abyss, 1989), Powrót do przyszłości II (Back to the Future II, 1989), Powrót do przyszłości III (Back to the Future III, 1990, nagr. Saturna), Sędzia Dredd (judge Dredd, 1995), Kontakt (Contact, 1997), Powrót mumii (The Mummy Returns, 2001). SINCLAIR Ronald, ur. 21.01.1924 w Dunedin, zm. 22.11.1992, ameryk. montażysta i aktor, urodzony w Nowej Zelandii, w drugiej połowie lat 50. uczestniczył w realizacji wielu filmów science fiction: The Day the World Ended (Dzień końca świata, 1956), The She Creature (1957), Invasion of the Saucer Men, (1957), The Amazing Colossal Man (Zdumiewająco kolosalny człowiek, 1957), War of Colossal Beast (1958), Attack of the Puppet People (1958), współpracował z Rogerem Corma-nem przy adaptacjach opowiadań Edgara Allana Poego: Przedwczesny pogrzeb (Premature Burial, 1962); Kruk (The Raven, 1963). SKOTAK Dennis, ur. 15.02.1943 w Detroit, ameryk. autorka efektów specjalnych, w latach 80. i 90. zdobyła popularność współpracując z Rogerem Cormanem, Johnem Carpenterem, Jamesem Cameronem i Ti-mem Burtonem przy realizacji wielu głośnych filmów science fiction: Bitwa wśród gwiazd (Battle Beyond the Stars, 1980), Ucieczka z Nowego Jorku (Escape from New York, 1981), Galaxy of Terror (Galaktyka grozy, 1981), Obcy - decydujące starcie (Aliens, 1986, nom. do Oscara), Terminator 2 - Ostateczna rozgrywka (Terminator 2: The Judgment Day, 1991, nom. do Oscara), Powrót Batmana (Batman Returns, 1992), Kolonia karna (No Escape, 1994), Tank Girl (1995), Spotkanie (The Arrival, 1996). Wyróżniona Oscarem za Otchłań (The Abyss, 1989). Jej brat, Robert, również przygotowuje efekty specjalne, zdobył Oscara za Obcego - decydujące starcie i Terminatora 2. SIODMAK Curt, ur. 10.08.1902 w Dreźnie, zm. 02.09.2000, niemiecki pisarz i scenarzysta, pracował jako inżynier, dziennikarz prasowy, debiutował w 1929. W latach 30. pisał scenariusze do klasycznych filmów fan-tastycznonaukowych: F.P.l nie odpowiada (F.P.l antwortet nicht, 1933) i Tunel (Der Tunnel, 1933), później wyjechał do Stanów Zjednoczonych, specjalizował się w horrorach i science fiction: The Invisible Man Returns (Powrót niewidzialnego człowieka, 1940), The Magnetic Monster (1953), Donovan's Brain (Mózg Donovana, 1953), Riders to the Stars (Łowcy meteorów, 1954), Creature with Atom Brain (Potwór z atomowym mózgiem, 1955). W 1998 odebrał nagrodę specjalną na MFF w Berlinie. SLOCOMBE Douglas, ur. 10.02.1913 w Londynie, angielski operator, pracował jako dziennikarz, w czasie II wojny światowej realizował kronikę filmową, po 1945 związał się z wytwórnią Ealing, w latach 60. współpracował m.in. z Josephem Loseyem, Romanem Polańskim, Kenem Russellem. Pod koniec lat 70. był autorem zdjęć do dwóch głośnych filmów science fiction: Rollerball (1975) i Bliskie spotkania trzeciego stopnia (Close Encounters of the Third Kind, 1977). W latach 80. współpracował ze Stevenem Spielbergiem przy realizacji przygód Indiany Jonesa: Poszukiwacze zaginionej arki (Raiders of the Lost Ark, 1981), Indiana Jones i świątynia zaglady (Indiana Jones and the Temple of Doom, 1984), Indiana Jones i ostatnia krucjata (Indiana Jones and the Last Crusade, 1989). Trzykrotnie nominowany do Oscara za zdjęcia do Podróży z moją ciotką (Travels with My Aunt, 1972), Julii (1977) i Poszukiwaczy zaginionej arki (1981). 171 s SMIGHT Jack, ur. 09.03.1926 w Minneapolis, ameryk. reżyser, początkowo pracował dla telewizji. W 1964 debiutował filmem fabularnym I'd Rather Be Rich. W 1969 przeniósł na ekran opowiadania Raya Bradbu-ry'ego z tomu Ilustrowany człowiek (Illustrated Man). W latach 70. zrealizował thriller katastroficzny Port lotniczy 1975 (Airport 1975, 1974) oraz przygotował adaptację powieści Rogera Zelazny'ego Aleja potępienia (Damnation Alley, 1977). SMITH Dick, ur. 26.06.1922 w Larchmont, ameryk. specjalista od charakteryzacji, z kinem związany od 1948 (Dzwonić Northside 777), odpowiedzialny za charakteryzację w wielu produkcjach science fiction, współpracował z Brianem De Palmą, Kenem Russellem, Davidem Cornenbergiem, Johnem Carpenterem: The Alligator People (1959), The Stepford Wives (Żony ze Stepford, 1975), Furia (The Fury, 1978), Odmienne stany świadomości (Altered States, 1980, nagr. Saturna), Scanners (1981, nagr; Saturna), Przybysz z gwiazd (Starman, 1984). Wyróżniony Oscarem za Amadeusza (1984) M. Formana. SMITH Kurtwood, ur. 03.07.1942 w New Lisbon, ameryk. aktor, występował w telewizji, przedstawieniach teatralnych i filmach fabularnych, pracował jako nauczyciel dramatu w college'u. W latach 80. i 90. zagrał kilka znaczących ról w filmach science fiction i thrillerach, m.in.: Robocop (1987), Star Trek VI: Wojna o pokój (Star Trek VI: Undiscovered Country, 1991), Forteca (Fortress, 1993), Tajna broń (Broken Arrow, 1996). SMITH Will (wlaśc. Willard Christopher Smith), ur. 25.09.1968 w Filadelfii, ameryk. aktor, komik i muzyk, karierę aktorską rozpoczął od udziału w serialu telewizyjnym The Fresh Prince of Bel-Air. W latach 90. wystąpił w kilku przebojach kasowych: Dzień niepodległości (Independence Day, 1996), Faceci w czerni (Men in Black, 1997), Bardzo Dziki Zachód (Wild Wild West, 1999), Faceci w czerni II (Men in Black II, 2002), /, Robot (2004). SOMMER Josef (wlaść. Maximilian Josef Sommer), ur. 26.06.1934 w Greifswaldzie, niemiecki aktor, od dzieciństwa mieszkał Will Smith w Stanach Zjednoczonych, początkowo występował jako aktor teatralny. W 1971 debiutował drugoplanową rolą w filmie Brudny Harry (Dirty Harry). W 1977 zagrał w Bliskich spotkaniach trzeciego stopnia (Close Encountcrs of the Third Kind), blisko dwadzieścia lat później ponownie wystąpił w filmie science fiction - Dziwne dni (Strange Days, 1995) Kathryn Bigelow. SONNENFELD Barry, ur. 01.04.1953 w Nowym Jorku, ameryk. reżyser, producent i operator, ukończył uniwersytet w Nowym Jorku, pracował w laboratorium fotograficznym, jako operator debiutował w 1982 dokumentalnym filmem In Our Water, później współpracował w braćmi Coen (Prosta sprawa [Blood Simple, 1984]; Arizona junior [Raising Arizona, 1987]; Ścieżka strachu [Miller’s Crossing, 1990]). W 1991 wyreżyserował film pt. Rodzina Addamsów (The Addams Family), dwa lata później zrealizował Rodzinę Addamsów II (Addams Family Values, 1993). Pod koniec stulecia przedstawił publiczności dwie komedie science fiction Faceci w czerni (Men in Black, 1997) i Bardzo 172 s Barry Sonnenfcld Dziki Zachód (Wild Wild West, 1999), w 2002 nakręcił Facetów w czerni II (Men in Black II, 2002). SPADER James, ur. 07.02.1960 w Bostonie, ameryk. aktor, kształcił się w nowojorskiej szkole im. Michaiła Czechowa, równocześnie pracował jako sprzedawca samochodów, kierowca ciężarówki, chłopiec stajenny. Na dużym ekranie debiutował w 1981 drugoplanową rolą w filmie Franca Zeffirel-lego Wieczna miłość (Endless Love). Punktem zwrotnym w jego karierze była główna rola James Spader, Gwiezdne wrota w nagrodzonym na MFF w Cannes filmie Stevena Soderbergha Seks, kłamstwa i kasety wideo (Sex, Lies and Videotapes, 1989). W latach 90. zagrał w kilku filmach science fiction i horrorach: Gwiezdne wrota (Stargate, 1994), Wilk (Wolf, 1994), Crash (1997), Supernova (2000), Łowca obcych (Alien Hunter, 2003). SPIELBERG Steven, ur. 18.12.1947 w Cincinnati, ameryk. reżyser i producent, syn inżyniera elektronika i pianistki, od dzieciństwa interesował się kinem, jako nastolatek realizował filmy amatorskie, studiował w California State College. W 1969 zdobył nagrodę za krótkometrażówkę Amblin' na festiwalu w Atlancie. Na początku lat 70. zrealizował dla telewizji znakomity thriller Pojedynek na szosie (Duel, 1971). W 1974 wyreżyserował pierwszy pełnometrażowy film fabularny pt. Sugerland Express, rok później nakręcił Szczęki (Jaws), odnosząc olbrzymi sukces komercyjny. Na przełomie lat 70. i 80. realizował przede wszystkim filmy przygodowe i science fiction: Bliskie spotkania trzeciego stopnia (Close Encounters of the Third Kind, 1977), Poszukiwacze zaginionej arki (Raiders of the Lost Ark, 1981) i E.T. (1982) -wszystkie trzy tytuły przyniosły mu nominacje do Oscara. W latach 80. produkował Steven Spielberg 17: s filmy młodych reżyserów: Tobe Hoopera (Duch, 1982), Joe Dantego (Gremliny rozrabiają, 1984), Roberta Zemeckisa (Powrót do przyszłości, 1985), nakręcił także dwie dalsze części przygód Indiany Jonesa: Indiana Jones i świątynia zagłady (Indiana Jones and the Temple of Doom, 1984) oraz Indiana Jones i ostatnia krucjata (Indiana Jones and the Last Crusade, 1989). Wiatach 90. powstały kolejne przeboje kasowe: Jurassic Park (1993) i Zaginiony świat: Jurassic Park II (The Lost World, 1997). Spielberg otrzymał także Oscara za reżyserię Listy Schindlera (Schindler's List, 1993). W 2001 nakręcił kolejny znakomity film science fiction A.I. Sztuczna inteligencja (Artificial Intelligence: A.I.), zaś rok później Raport mniejszości (Minority Report) na podst. opowiadania Ph. K. Dicka. STANTON Harry Dean, ur. 14.07.1926 w West Irvine, ameryk. aktor charakterystyczny, absolwent University of Kentucky w Lexington, po odbyciu służby wojskowej uczył się aktorstwa w Pasadena Playhouse, przez blisko dziesięć lat występował na scenie teatralnej. Na dużym ekranie debiutował w 1957 w filmie A. Hitchcocka Pomyłka (The Wrong Man), początkowo grywał głównie w westernach. Na przełomie lat 70. i 80. pojawił się również w kilku głośnych filmach science fiction: Obcy - ósmy pasażer Nostro-tno (Alien, 1979), Śmierć na żywo (Le mort en direct, 1980), Ucieczka z Nowego Jorku (Escape from New York, 1981), Christine (1983), Repo Man (1984), UFOria (1985). STEELE Barbara, ur. 29.12.1937 w Trenton Wirrall, angielska aktorka, występowała przede wszystkim w horrorach włoskich i brytyjskich, debiutowała w 1958 (Bachelor of Hearts). W latach 60. grała m.in. u Rogera Cormana (Studnia i wahadło [The Pit and the Pendulum, 1961]) i Maria Bavy (Maska demona [La maschera del demonio, I960]). W latach 70. występowała również w filmach amerykańskich i kanadyjskich, m.in. Dreszcze (Shivers, 1975) Davida Cronenberga, Piranha (Pirania, 1978). STEIN Herman, ur. 19.08.1915 w Filadelfii, ameryk. kompozytor, muzyk jazzowy, karierę filmową rozpoczął w 1952, był autorem ścieżki dźwiękowej do kilku filmów science fiction: Abbott and Costello Go to Mars (Abbott i Costello lecą na Marsa, 1953), Przybysze z przestrzeni kosmiczne (It Came from Outer Space, 1953), Potwór z Czarnej Laguny (The Creature from the Black Lagoon, 1954), This Island Earth (Wyspa Ziemia, 1955), Revenge of the Creature (Zemsta potwora, 1955), Tarantula (1955), The Mole People (1956), The Monolith Monsters (Potworne monolity, 1957). STEIN Ronald, ur. 12.04.1930 w St. Louis, zm. 15.08.1988, ameryk. kompozytor, dyrygent i pianista, absolwent uniwersytetu w Waszyngtonie oraz Yale School of Music, w latach 1951-54 był asystentem kierownika muzycznego opery miejskiej w St. Louis, od połowy lat 50. pisał muzykę do filmów, związany z wytwórnią AIP: The Phantom from 10,000 Leagues (Potwór z głębokości 10 000 sążni, 1956), The Day the World Ended (Dzień końca świata, 1956), It Conquered the World (To podbiło świat, 1956), The She Creature (1956), Not of This Earth (1956), Attack of the Crab Monsters (Atak potwornych krabów, 1957), Attack of the 50 Foot Woman (Atak kobiety o 50 stopach wzrostu, 1958), The Last Woman on Earth (Ostatnia kobieta na Ziemi, 1960), Voyage to the Prehistoric Planet (1965). STEVENS Leith, ur. 13.09.1909 w Mount Moriah, zm. 23.07.1970, ameryk. kompozytor, pracował dla rozgłośni CBS, od końca lat 40. pisał muzykę do filmów: Destination Moon (Kierunek Księżyc, 1950), When Worlds Collide (Zderzenie światów, 1951), The Atomie City (Atomowe miasto, 1952), Wojna światów (The War of the Worlds, 1953), World Without 174 s End (Świat bez końca, 1955). Trzykrotnie nominowany do Oscara. W latach 60. komponował muzykę do seriali science fiction: Space Angel (1962), Voyage to the Bottom of the Sea (Wyprawa na dno morza, 1964), Lost in Space (Zagubieni w kosmosie, 1965), The Time Tunnel (1966). STINE Clifford, ur. 24.03.1906, zm. 12.12.1986, autor zdjęć trikowych, karierę rozpoczął w 1933 jako asystent kamerzysty (King Kong), w latach 50. uczestniczy! w produkcji wielu filmów science fiction: Abbott and Costello Co to Mars (Abbott i Costello lecą na Marsa, 1953), Przybysze z przestrzeni kosmicznej (It Came from Outer Space, 1953), Tarantula (1955), This Island Earth (Wyspa Ziemia, 1955), The Mole People (1956), The Creature Walks Among Us (1956), O człowieku, który malał (The Incredible Shrinking Man, 1957), The Deadly Mantis (1957), The Monolith Monsters (Potworne monolity, 1957), Monster on the Campus (1958). STRUSS Karl, ur. 30.11.1886 w Nowym Jorku, zm. 16.12.1981, ameryk. operator, początkowo pracował jako fotografik, w 1919 wyjechał do Hollywood, współpracował m.in. z Cecilem B. De Mille'em. Na początku lat 30. był autorem zdjęć do dwóch głośnych horrorów: Dr Jekyll i Mr. Hyde (Dr. Jekyll and Mr. Hyde, 1931) oraz Wyspa doktora Moreau (Island of Lost Souls, 1933). Po wojnie pracował głównie przy realizacji filmów fantastycznonaukowych: Rocketship X-M (Rakieta XM, 1950), She Devil (1956), Kronos (1957), Mucha (The Fly, 1958), The Alligator People (1959). SUSCHITZKY Peter, ur. 25.07.1941 w Warszawie, angielski operator, syn Wolfganga Su-schitzky'ego, również autora zdjęć, debiutował w 1966 (It Happened Here). W latach 60. i 70. współpracował m.in. zTonym Richardsonem, Kenem Russellem. Na początku lat 80. był autorem zdjęć do kilku głośnych filmów science fiction: Imperium kontratakuje (Empire Strikes Back, 1980), Krull (1983), później był stałym operatorem Davida Cronenberga: Nierozłączni (Dead Ringers, 1988, Nagi lunch (Naked Lunch, 1991), M. Butterfly (1993), Crash (1996), eXistenZ (1999). W 1996 nakręcił zdjęcia do filmu Tima Donald Sutherland Burtona Marsjanie atakują (Mars Attacksl), a w 2000 do Czerwonej planety (Red Planet). SUTHERLAND Donald, ur. 17.07.1935 w Saint John w Kanadzie, ameryk. aktor, ukończył Uniwersytet w Toronto, pod koniec lat 50. studiował w London Academy of Music and Dramatic Art. Na dużym ekranie debiutował we włoskim filmie grozy II castello dei morti vivi (Zamek żywych trupów, 1963), rok później wystąpił w brytyjskim horrorze Gabinet grozy doktora Zgrozy (Dr. Terror's House of Horror). Popularność przyniosły mu role w Parszywej dwunastce (The Dirty Dozen, 1967) Roberta Aldricha oraz M*A*S*H (1970) Roberta Altmana. W1973 zagrał w znakomitym horrorze Nicolasa Roega Nie oglądaj się teraz (Don't Look Naw), w 1978 w remake'u Inwazji porywaczy dal (Invasion of the Body Snatchers). W latach 90. występował w filmach science fiction: Władcy marionetek (The Puppet Masters, 1994), Epidemia (Outbreak, 1995), Virus (1998), Kosmiczni kowboje (Space Cowboys, 2000). SYDOW Max von (właśc. Carl Adolf von Sydow), ur. 10.04.1929 w Lund, szwedzki ak- 175 T Max von Sy do w, Raport mniejszości tor, znany przede wszystkim ze znakomitych kreacji w filmach Ingmara Bergmana, syn profesora, absolwent szkoły teatralnej w Sztokholmie. Karierę aktorską rozpoczął w 1949, sławę przyniosła mu rola rycerza Błocka w Siódmej pieczęci (Det sjunde inse-glet, 1956). Od połowy lat 60. występował również w produkcjach amerykańskich -thrillerach, horrorach, a później w filmach science fiction: Egzorcysta (The Exorcist, 1973, nom. do Złotego Globu), Ostatni wojownik (The Ultimate Warrior, 1974), Trzy dni Kondora (Three Days of Condor, 1975), Egzorcysta II: Heretyk (Exorcist II: The Heretic, 1977), Flash Gordon (1980, jako cesarz Ming), Śmierć na żywo (Le mort en direct, 1980), Conan barbarzyńca (Conan the Barbarian, 1982), Diuna (Dune, 1984), Senny obraz (Dreamscape, 1984), Aż na koniec świata (Bis ans Ende der Welt, 1991), Sędzia Dredd (Judge Dredd, 1996), Raport mniejszości (Minority Report, 2002). SZULKIN Piotr, ur. 26.04.1950 w Gdańsku, polski reżyser i scenarzysta. W 1970 ukończył Liceum Plastyczne w Warszawie, później studiował na Wydziale Reżyserii PWSFTviT w Łodzi. W 1976 nakręcił krótkometrażów kę Dziewce z ciortem. W 1977 debiutował pełnometrażowym filmem fabularnym Oczy uroczne (TV; nagrodzony na festiwalu w Trieście). Na przełomie lat 70. i 80. nakręcił kilka wybitnych filmów fantastycznonauko-wych, ukazujących pesymistyczny obraz przyszłości: Golem (1979), Wojna światów -następne stulecie (1981) - oba zdobyły Grand Prix na MFF w Madrycie, O-bi, o-ba. Koniec cywilizacji (1982), Ga, ga. Chwała bohaterom (1985). Po kilkuletniej przerwie zrealizował Feminę (1990), niezbyt dobrze przyjętą przez krytykę i publiczność, a w 2003 Ubu Króla. SZWARC Jeannot, ur. 21.11.1939 w Paryżu, francuski reżyser, karierę rozpoczął w Stanach Zjednoczonych, początkowo pracował dla telewizji (odcinki Columbo i Kojaka), debiut kinowy w 1973 (Extreme Close-Up). W 1975 nakręcił horror science fiction Bug, w 1978 sequel Szczęk (Jaws 2), dwa lata później zrealizował film science fiction na podstawie powieści Richarda Mathesona Somewhere in Time, z Christopherem Reeve'em w roli głównej. W 1984 wyreżyserował Su-pergirl. W ostatnich latach wrócił do realizacji seriali telewizyjnych (m.in. odcinki Boston Public, Ally McBeal). TAJIMA Yoshifumi, ur. 04.08.1918 w Kobe, japoński aktor, w 1956 debiutował na dużym ekranie, występował przede wszystkim w filmach o potworach, produkowanych przez wytwórnię Toho: Rodan - ptak śmierci (Sorano daikaiju Radon, 1956), Bijo to Ekitainigen (H-Man, 1958) Denso ningen (1960), Mothra (Mosura, 1961), King Kong przeciw Godzilli (Kingukongu tai Gojira, 1962), Kaitei Gunkan (Atragon, 1963), Dagora (Uchu daikaiju Dogora, 1964), Gidora - potwór nad potwory (Gidorah sandai kaiju chikyu saidai no kesson, 1964), Inwazja potworów (Kaiju daisen-so, 1965), Ucieczka King Konga (King Kong no gyakushu, 1967), Syn Godzilli (Gojira no Mo-suko, 1967), Zniszczyć wszystkie potwory (Kaiju soshingekoi, 1968). TANAKA Tomoyuki, ur. 26.04.1910 w Osace, zm. 02.04. 1997, japoński producent, absolwent Uniwersytetu Kansai w Osace, związany z licznymi teatrami, od 1940 pracuje 176 T w filmie, początkowo jako kamerzysta, później producent w wytwórni Toho, od połowy lat 50. realizował m.in. filmy z potworami: Godzilla (Gojira, 1954), Rodan - ptak śmierci (Sorano daikaiju Radon, 1956), Chikyu Boeigun (Tajemniczy przybysze, 1957), Bitwa w kosmosie (Uchu daisenso, 1959), Mothra (Mo-sura, 1961), King Kong przeciw Godzilli (Kin-gukongu tai Gojira, 1962), Dagora (Uchu daikaiju Dogora, 1964), Gidora - potwór nad potwory (Gidorah sandai kaiju chikyu saidai no kesson, 1964), Inwazja potworów (Kaiju Daisenso, 1965), Ebirah - potwór z głębin (Nankai no Daiketto, 1966), Ucieczka King Konga (King Kong no gyakushu, 1967), Syn Godzilli (Gojira no Mosuko, 1967), Zniszczyć wszystkie potwory (Kaiju soshingekoi, 1968), Kassen nankai no daikaiju (Tog - potwór z kosmosu, 1970), Godzilla kontra Gigan (Gojira tai Gaigan, 1971), Terror Mechagodzilli (Gojira tai Mekagojira (1974), Powrót Mechagodzilli (Mekagojira no gyakushu, 1975). TARKOWSKI Andriej, ur. 04.04.1932 w Za-wrażju, zm. 28.12.1986, rosyjski reżyser, syn poety Arsenija Tarkowskiego, studiował języki orientalne, ukończył reżyserię na WGIK-u, debiutował filmem Dziecko wojny (Iwanowo dietstwo, 1962), wyróżnionym na MFF w Wenecji. Drugi film radzieckiego twórcy, Andriej Rublow (1966-69) - opowieść o piętnastowiecznym mnichu, rosyjskim malarzu ikon - zdobył nagrodę w 1971 na MFF w Cannes. W 1972 reżyser przedstawił publiczności adaptację powieści Stanisława Lema Solaris (nagr. w Cannes), zaś w 1979 zrealizował Stalkera, opartego na motywach głośnej książki braci Strugackich Piknik na skraju drogi. W obu filmach mamy do czynienia nie tylko z wyraźnym odstępstwem od pierwowzoru literackiego, ale i podporządkowaniem konwencji science fiction filozoficznej refleksji na temat odpowiedzialności człowieka. TAYLOR Don, ur. 13.12.1920 w Freeport, zm. 29.12.1998, ameryk. aktor i reżyser. W latach 40. i 50. występował głównie w epizodach i rolach drugoplanowych, zrealizował również kilka odcinków serii Alfred Hitchcock przedstawia (1957-59), w 1961 debiutował jako reżyser filmem Everything's Duc ky. W latach 70. nakręcił kilka filmów science fiction i horrorów: Ucieczka z planety małp (Escape from the Planet of Apes, 1971), Wyspa doktora Moreau (The Island of Dr. Moreau, 1977), Damien: Omen II (1978), Jeszcze raz Pearl Harbor (Final Countdown, 1979). TAYLOR Gilbert, ur. 12.04.1914 w Bushey Heath, angielski operator, z branżą filmową związany od 15 roku życia, jako autor zdjęć debiutował w 1947 filmem Brighton Rock. W latach 60. i 70. pracował z najwybitniejszymi twórcami, m.in. Stanleyem Ku-brickiem, Romanem Polańskim, Alfredem Hitchcockiem: Dr Strangelove, czyli jak przestałem się martwić i pokochałem bombę (Dr. Strangelove, or How 1 Learned to Stop Worrying and Love the Bomb, 1964), Wstręt (Repulsion, 1965), Matnia (Cul-de-Sac, 1966), Szal (Frenzy, 1972). W połowie lat 70. wyjechał do Stanów Zjednoczonych, był autorem zdjęć do kilku głośnych filmów grozy i SF: Omen (1976), Gwiezdne wojny (Star Wars, 1977), Dracula (1979), Flash Gordon (1980), Voyage of the Rock Aliens (1988). THOMAS Harry, ur. 22.09.1908 (lub 1909), zm. 21.10.1996, ameryk. specjalista od charakteryzacji, w latach 50. pracował przy produkcji wielu niskobudżetowych filmów science fiction (m.in. z Rogerem Cormanem i Edem Woodem): Superman and the Mole Men (1951), Cat-Women of the Moon (Kobiety z Księżyca, 1953), Killers from the Space (Zabójcy z kosmosu, 1954), Bride of the Monster (Narzeczona potwora, 1955), The Unearthly (1957), Missile to the Moon (Rakieta na Księżyc, 1958), Plan nr 9 z kosmosu (Plan 9 from Outer Space, 1959), First Woman into Space (Pierwsza kobieta w kosmosie, 1965). THOMPSON Lea, ur. 31.05.1961 w Rochester, ameryk. aktorka, od dzieciństwa uczyła się tańca, ukończyła kilka prestiżowych szkól baletowych. Na początku lat 80. występowała w filmach reklamowych, w końcu debiutowała w pełnometrażowym filmie fabularnym Szczęki 3 (Jaws 3-D, 1983). Popularność przyniosła jej rola Lorraine Blaines u boku Michaela Foxa w trzech częściach Powrotu do przyszłości (Back to the Future, 1985, 1989, 1990). Oprócz tego zagrała 177 T Lea Thompson, Powrót do przyszłości w kilku innych filmach science fiction, m.in.: Spacecamp (1986) i Kaczor Howard (Howard the Duck, 1986). THOMPSON Marshall (właśc. James Marshall Thompson), ur. 27.11.1925 w Peorii, zm. 18.05.1992, ameryk. aktor, debiutowa! w 1944 (Reckless Age). W 1958 zagrał w trzech filmach science fiction: To! Terror z kosmosu (Ił! The Terror from Beyond Space), Pierwszy człowiek w kosmosie (First Man Into Space) i Fiend Without a Face (Wróg bez twarzy). THOMSON Alex, ur. 12.01.1923 w Londynie, angielski operator, karierę filmową rozpoczął w 1946. W latach 60. był asystentem Nicolasa Roega, współpracował przy realizacji filmów Rogera Cormana (Maska czerwonego moru, 1964) oraz François Truffaut (Fahrenheit 451, 1966), jako samodzielny autor zdjęć debiutował w 1968 (Here We Go 'Round the Mulberry Bush). Od końca lat 70. był operatorem wielu filmów science fiction i fantasy: Superman (1978), Excalibur (1981, nom. do Oscara), Eureka (1983), Legenda (1985), Labirynt (Labyrinth, 1986), Obcy 3 (Alien 3, 1992). W latach 90. stal się czołowym przedstawicielem kina akcji: Na krawędzi (Cliffhanger, 1993), Człowiek demolka (Demolition Man, 1993), Krytyczna decyzja (Executive Decision, 1995). THURMAN Bill, ur. 04.11.1920, zm. 13.04.1995, ameryk. aktor, debiutował w 1963 (The Yesterday Machine), specjalizował się w horrorach i science fiction: The Eye Creatures (1965), Zon-tar, the Thing from Venus (Zontar - istota z Wenus, 1966), Mars Needs Women (Mars potrzebuje kobiet, 1966), Curse of the Swamp Creature (Zemsta potwora z bagien, 1966), In the Year 2889 (W roku 2889, 1967), It's Alive! (1968), Night Fright (1969), Bliskie spotkania trzeciego stopnia (Close Encounters ot the Third Kind, 1977), The Evictors (1979). TIPPETT Phil, ur. 1951 w Berkeley, ameryk. twórca efektów specjalnych, w młodości realizował amatorskie filmy trikowe, później zajmował się animacją, kręcił reklamówki dla telewizji, w końcu związał się z Industrial Light & Magic, specjalizował się w ożywianiu miniaturowych modeli, pracował z George'em Lucasem przy realizacji Gwiezdnych wojen (Star Wars, 1977), później przygotowywał efekty specjalne do wielu znanych filmów: Imperium kontratakuje (Empire Strikes Back, 1980), Dragonslayer (1981), Powrót Jedi (Return of the Jedi, 1983, Oscar), Indiana Jones i świątynia zagłady (Indiana Jones and the Temple of Doom, 1984), Robocop (1987, nagr. Saturna), Willow (1988), Robocop 2 (1990), Jurassic Park (1993, Oscar), Robocop 3 (1993), Żołnierze kosmosu (Straship Troopers, 1997), Mój przyjaciel Marsjanin (My Favourite Martian, 1999), Ewolucja (Evolution, 2001). TOBEY Kenneth, ur. 23.03.1917 w Oakland, zm. 22.12.2002, ameryk aktor, ukończył studia prawnicze, następnie aktorskie w nowojorskiej szkole Neighborhood Playhouse, w latach 40. występował na Broadwayu. W 1943 debiutował w krótkometrażówce The Man on the Ferry, grał w serialach telewizyjnych (Perry Mason, Science Fiction Theater, Lassie, Bonanza). W latach 50. pojawił się w kilku dziełach SF: The Thing from Another World (Przybysz z innego świata, 1951), Beast from 20,000 Fathoms (Bestia z głębokości 20 000 78 T sążni, 1953), To przyszło z głębin morza (It Came from Beneath the Sea, 1958). Po dwudziestoletniej przerwie powrócił do ról w filmach fantastycznych: The Creature Wasn't Nice (1981), Strange Invaders (1983), Gremli-ny rozrabiają (Gremlins, 1984), Interkosmos (In-nerspace, 1987), Kochanie, powiększyłem dzieciaka (Honey, I Blew Up th Kid, 1992). TOVER Leo, ur. 06.12.1902 w New Haven, zm. 30.12.1964, ameryk. operator, na początku lat 20. pracował jako asystent operatora, od 1926 był autorem zdjęć do wielu znanych filmów, nominowany do Oscara za Dziedziczkę (The Heiress, 1949). W latach 50. nakręcił kilka ważnych obrazów science fiction, m.in. Dzień, w którym zatrzymała się Ziemia (The Day the Earth Stood Still, 1951), Wyprawa do wnętrza Ziemi (Journey to the Center of the Earth, 1959). TRUMBULL Douglas, ur. 08.04.1942 (lub 1940) w Los Angeles, ameryk. twórca efektów specjalnych i reżyser, realizował filmy animowane i oświatowe (dla NASA), w 1968 przygotowywał efekty specjalne do 2001: Odysei kosmicznej (2001: A Space Odyssey) Stanleya Kubricka. W 1971 nakręcił pierwszy film fabularny Milcząca ucieczka (Silent Running), jednak przede wszystkim pracował nad efektami do kilku głośnych filmów: Andromeda niesie śmierć (Andromeda Strain, 1971), Bliskie spotkania trzeciego stopnia (Close Encounters of the Third Kind, 1977), Star Trek: The Motion Picture (1979, nom. do Oscara), Łowca androidów (Blade Runner, 1982, nom. do Oscara). W 1983 wyreżyserował Burzę mózgów (Brainstorm). TSUBURAYA Eiji, ur. 07.01.1901 w Fuku-shunie, zm. 10.08.1970, japoński twórca efektów specjalnych, związany z kinem od 1922, początkowo pracował jako operator. Od połowy lat 50. realizował głównie filmy z potworami we współpracy z reżyserem Inoshiro Hondą: Godzilla (Gojira, 1954), Rodan - ptak śmierci (Sorano daikaiju Radon, 1956), Uchujin Tokyo ni arawaru (Ostrzeżenie z kosmosu, 1956), Chikyu Boeigun (Tajemniczy przybysze, 1957), Varan (Daikaiju Baran, 1958) , Bitwa w kosmosie (Uchu daisenso, 1959) , Mothra (Mosura, 1961), King Kong Eiji Tsuburaya (z lewej) przeciw Godzilli (Kingukongu tai Gojira, 1962), Matango (1963), Dagora (Uchu daikaiju Do-gora, 1964), Gidora - potwór nad potwory (Gi-dorah sandai kaiju chikyu saidai no kesson, 1964) , Inwazja potworów (Kaiju Daisenso, 1965) , Ucieczka King Konga (King Kong no gyakushu, 1967), Zniszczyć wszystkie potwory (Kaiju Shoshingeki, 1968). TUCKER Forrest, ur. 12.02.1919 w Filadelfii, zm. 10.10.1986, ameryk. aktor, ukończył George Washington University w Waszyngtonie. W latach 40. i 50. występował głównie w westernach i filmach akcji, debiutował w 1940 (The Westerner). Pod koniec lat 50. zagrał w trzech niskobudżetowych produkcjach science fiction, zrealizowanych w Wielkiej Brytanii: The Abominable Snowman (1957), The Strange World of Planet X (1957), The Trol-lenberg Terror (1958). TUTTLE William J., ur. 1911 w Jacksonville, ameryk. mistrz charakteryzacji, w wieku 15 lat rzucił szkolę, wyjechał do Holly 179| u wood, specjalizował się w filmach kostiumowych, musicalach, ale największy sukces odniósł tworząc podziemny lud Morlocków w Wehikule czasu (The Time Machine, 1960) George'a Pala, oprócz tego współpracował przy realizacji wielu innych filmów science fiction, m.in.: Zakazana planeta (Forbidden Planet, 1956), The World, the Flesh, and the Devil (1959), Atlantis, the Lost Continent (Atlantyda - zaginiony kontynent, 1961), The Power (Władza, 1968), Ucieczka Logana (Logan's Run, 1976) i Furia (The Fury, 1978). W 1965 otrzyma! specjalnego Oscara za charakteryzację do Siedmiu twarzy dokora Lao (Seven Faces of Dr. Lao). 20th CENTURY FOX, amerykańska wytwórnia filmowa, powstała w wyniku połączenia studiów Foxa i 20th Century (w 1935), na czele stali wówczas Joseph M. Schenck i Darryl F. Zanuck. W latach 50. wytwórnia rozpoczęła produkcję filmów science fiction: Dzień, w którym zatrzymała się Ziemia (The Day the Earth Stood Still, 1951), The Rocket Man (1954), Space Master X-7 (1958), Wyprawa do wnętrza Ziemi (Journey to the Center of the Earth, 1959), Fantastyczna podróż (Fantastic Voyage, 1966), Planeta małp (Planet of the Apes, 1968), Gwiezdne wojny (Star Wars, 1977), Obey (Alien, 1979), Imperium kontratakuje (Empire Strikes Back, 1980), Powrót Jedi (Return of the Jedi, 1983), Dzień niepodległości (Independence Day, 1996), Z archiwum X (The X-Files, 1998). TYLER Liv, ur. 01.07.1977 w Portland, ame-ryk. aktorka, córka Stevena Tylera, członka popularnego zespołu rockowego Aerosmith. Na dużym ekranie debiutowała w Zrozumieć ciszę (Silent Fall, 1994). W 1998 zagrała u boku Bruce'a Willisa w Armaged-donie, zaś trzy lata później wystąpiła jako Arwena w trzech częściach Władcy Pierścieni (The Lord of the Rings, 2001-03). ULMER Edgar G„ ur. 17.09.1904 (lub 1900) w Ołomuńcu, zm. 30.09.1972, austriacki reżyser, studiował architekturę i filozofię, był aktorem i asystentem scenografa w teatrze wiedeńskim, współpracował z Maxem Reinhardtem, Fritzem Langiem i Friedrichem Wilhelmem Murnauem. W 1930 wy- Liv Tyter jechał do Stanów Zjednoczonych. W 1933 debiutował jako reżyser filmem Damaged Lives, rok później zrealizował klasyczny horror Czarny kot (The Black Cat). W latach 50. i 60. kręcił również filmy science fiction: The Man from Planet X (Człowiek z planety X, 1951), The Amazing Transparent Man (Zdumiewająco przezroczysty człowiek, 1960), Beyond the Time Barrier (Poza barierą czasu, 1960), LAtlantide (Atlantyda, 1961). UNIVERSAL, ameryk. wytwórnia filmowa założona w 1912 przez Carla Laemmle'a, w latach 30. wyprodukowała serię klasycznych horrorów z udziałem Borisa Karloffa i Beli Lugosiego, m.in.: Frankenstein (1931) Jamesa Whale'a, Dracula (1931) Toda Browninga, Mumia (The Mummy, 1932) Karla Freunda. Niektóre z powstałych wówczas dziel zalicza się dziś do gatunku science fiction: Niewidzialny człowiek (The Invisible Man, 1933) czy Niewidzialny promień (The Invisible Ray, 1936). Pod koniec lat 30. wytwórnia zaczęła realizować seriale fantastyczne na podstawie znanych komiksów, np.: Flash Gordon (1936) czy Buck Rogers (1939). Na początku lat 50., wraz ze zmierzchem popularności filmów grozy, Universal rozpoczął produkcję niskobudżetowych filmów scien- 180 ce fiction, wówczas powstały najsłynniejsze dzieła, m.in.: Przybysze z przestrzeni kosmicznej (It Came from Outer Space, 1953), This Island Earth (Wyspa Ziemia, 1955), O człowieku, który malał (Incredible Shrinking Man, 1957). W późniejszych latach również nakręcono wiele ważnych filmów SF: Projekt Forbina (Colossus: The Forbin Project, 1970), Andromeda niesie śmierć (The Andromeda Strain, 1970), Milcząca ucieczka (Silent Running, 1971), Przybysz (The Thing, 1982), E.T. (1982), Powrót do przyszłości (Back to the Future, 1985), Jurassic Park (1993). UNSWORTH Geoffrey, ur. 1914 w Londynie, zm. 28.10.1978, angielski operator, karierę filmową rozpoczął na początku lat 30. Od 1946 pracował jako samodzielny operator, jednak sławę przyniosły mu zdjęcia do 2001: Odysei kosmicznej (2001: A Space Odyssey, 1968, BAFTA). W 1972 zdobył Oscara za Kabaret (Cabaret), tuż przed śmiercią współpracował z Richardem Donnerem przy realizacji Supermana (1978). Zmarl na atak serca podczas zdjęć do Tess (1979, Oscar) Romana Polańskiego. URIOSTE Frank J., ameryk. montażysta, specjalista od kina akcji, z przemysłem filmowym związany od końca lat 60. W 1989 zdobył Oscara za montaż Szklanej pułapki (Die Hard). Od 1977 pracował również przy realizacji filmów science fiction i fantasy: Aleja potępienia (Damnation Alley, 1977), Istota (The Entity, 1983), Conan niszczyciel (Conan the Destroyer, 1984), Rudowłosa Sonja (Red Sonya, 1985), Robocop (1987, nom. do Oscara), Pamięć absolutna (Total Recall, 1990), Piekielna głębia (Deep Blue Sea, 1999). VACCARO Brenda, ur. 18.11.1939 w Nowym Jorku, ameryk. aktorka, karierę sceniczną rozpoczęła na początku lat 60., na dużym ekranie debiutowała w 1969 (Where It's At). W latach 70. i 80. zagrała w kilku filmach science fiction i thrillerach katastroficznych: Port lotniczy 77 (Airport 77, 1977), Koziorożec 1 (Capricorne One, 1978), Supergirl (1984). VAUGHN Robert, ur. 30.11.1932 w Nowym Jorku, ameryk. aktor, ukończył szkołę aktorską, obronił doktorat z nauk politycz- Robert Vaughn nych. W 1957 rozpoczął karierę filmową (No Time to Be Young), dwa lata później otrzymał Oscara za drugoplanową rolę w filmie The Young Philadelphians (Młodzi Filadelfijczycy, 1959). W latach 70. wystąpił w dwóch filmach science fiction - Diabelskie nasienie (The Demon Seed, 1977, głos komputera), Starship Invasion, 1977) - oraz w głośnym thrillerze katastroficznym Płonący wieżowiec (The Towering Inferno, 1974). VEEVERS Wally, ur. 1918, zm. 19.02.1983, ameryk twórca efektów specjalnych, z przemysłem filmowym związany od połowy lat 30. W 1936 współpracował przy realizacji Roku 2000 (Things to Come). Przed wybuchem II wojny światowej wyjechał do Stanów Zjednoczonych; przygotowywał efekty specjalne do wielu głośnych filmów science fiction: Satellite in the Sky (Satelita na niebie, 1956), Dzień tryfidów (Day of the Triffids, 1962), 18 w Dr Strangelove (1964), 2001: Odyseja kosmiczna (2001: A Space Odyssey, 1968), Superman (1978), Saturn 3 (1980), Excalibur (1981). VEIDT Conrad, ur. 22.01.1893 w Poczdamie, zm. 03.04.1943, niemiecki aktor, uczeń Maxa Reinhardta, na scenie debiutował w 1913. W filmie wystąpił po raz pierwszy w 1917, miejsce w historii kina zapewniła mu rola somnambulika Cezara w Gabinecie doktora Caligari (Das Kabinet des Dr. Caligari, 1919) Roberta Wienego. W latach 1927-29 przebywał w Stanach Zjednoczonych, później wrócił do Niemiec; zagrał w jednym z klasycznych przedwojennych filmów science fiction F.P.l nie odpowiada (F.P.l Does Not Answer, ang. wersja filmu F.P.l. antwortet nicht, 1932). W 1933 wyjechał z Niemiec. W 1939 przyjął brytyjskie obywatelstwo, tuż przed śmiercią wystąpił jeszcze w Casablance (1942). VERHOEVEN Paul, ur. 18.07.1938 w Amsterdamie, holenderski reżyser, ukończył studia na Uniwersytecie w Lejdzie, otrzymał tytuł doktora matematyki i fizyki. W latach 60. realizował filmy dokumentalne dla hol. telewizji, w 1971 debiutował filmem fabularnym Wat Zien Ik. Przed wyjazdem do Stanów Zjednoczonych nakręcił sześć filmów, w których główne role grał zwykle Rutger Hauer (m.in. Żołnierz orański [Sol-daat von Oranje, 1977]. W Hollywood specjalizował się przede wszystkim w science fiction i thrillerach: Ciało i krew (Flesh and Blood, 1985), Robocop (1987, nagr. Saturna), Pamięć absolutna (Total Recall, 1990), Żołnierze kosmosu (Starship Troopers, 1997), Człowiek widmo (Hollow Man, 2000). Paul Verhoeven VE SOTA Bruno, ur. 25.03.1922 w Chicago, zm. 24.09.1976, ameryk. aktor i reżyser, występował w niskobudżetowych produkcjach science fiction: War of the Satellites (Wojna satelitów, 1958), Attack of the Giant Leeches (Atak olbrzymich pijawek, 1959), The Wasp Woman (Kobieta-osa, 1960), wyreżyserował dwa filmy: The Brain Eaters (Zjadacze mózgu, 1959) i Invasion of the Star Creatures (Inwazja gwiezdnych potworów, 1962). VICKERS Yvette (właśc. Yvette Van Ved-der), ur. 26.08.1936 w Kansas City, ameryk. aktorka, w latach 50. występowała w serialach telewizyjnych. W 1957 debiutowała drugoplanową rolą w filmie fabularnym Short Cut to Hell. W latach 1958-59 zagrała w dwóch głośnych filmach science fiction: Attack of the 50 Foot Woman (Atak kobiet o 50 stopach wzrostu, 1958) i Attack of the Giant Leeches (Atak olbrzymich pijawek, 1959). W latach 60. i 70. na dużym ekranie pojawiała się sporadycznie. VINCENT Jan-Michael, 15.07.1944 w Denver, ameryk. aktor, na dużym ekranie wystąpił po raz pierwszy w meksykańskim filmie Los Bandidos. Od lat 70. grywał w niskobudżetowych thrillerach i filmach science fiction: Aleja potępienia (Damnation Alley, 1977), Alienator (1989), Xtro II (1990). WALAS Chris, ur. 1955 w Chicago, ameryk. twórca efektów specjalnych, mistrz charakteryzacji, współpracował m.in. z Davi-dem Cronenbergiem, Stevenem Spielbergiem czy George'em Lucasem: Scanners (1981), Poszukiwacze zaginionej arki (Raiders of the Lost Ark, 1981), Powrót Jedi (Return of the Jedi, 1983), Gremliny rozrabiają (Gremlins, 1984), Mój własny wróg (Enemy Mine, 1985), Mucha (The Fly, 1986), Nagi lunch (Naked Lunch, 1991). W 1986 otrzymał Oscara za charakteryzację do Muchy, w 1989 debiutował jako reżyser Muchą II (The Fly IT). WALKEN Christopher, ur. 31.05.1943 w Asto-rii, ameryk. aktor, jako nastolatek występował na Broadwayu, debiutował w 1971 drugoplanową rolą w filmie sensacyjnie Taśmy prawdy (The Anderson Tapes), uznanie krytyki i nagrodę Oscara przyniosła mu rola 1S2 Christopher Walken, Wybuch z przeszłości w Łowcy jeleni (The Deer Hunter, 1979). W latach 80. i 90. zagra! w wielu thrillerach oraz w kilku filmach z pogranicza science fiction: Burza mózgów (Brainstorm, 1983), Martwa strefa (The Dead Zone, 1983), Powrót Batmana (Batman Returns, 1992), Hotel New Rose (New Rose Hotel, 1998), Wybuch z przesztości (Blast from the Past, 1999), Jeździec bez głowy (Sleepy Hollow, 1999). WARD Fred, ur. 30.12.1942 w San Diego, ameryk. aktor, podczas studiów aktorskich pracował jako dozorca, pod koniec lat 60. wyjechał do Europy, zajmował się dubbingiem włoskich i hiszpańskich westernów, w 1979 debiutował rolą w filmie Ucieczka z Alcatraz (Escape from Alcatraz). W latach 80. zagrał w kilku filmach science fiction: UFO-ria (1980), Pierwszy krok w kosmos (The Right Stuff, 1983), Wstrząsy (Tremors, 1990), Wstrząsy 2 (Tremors 2: Aftershock, 1996), Invasion: Earth (1998). WARNER David, ur. 29.07.1941 w Menche-sterze, angielski aktor, pracował jako księgarz, kształcił się w Royal Academy of Dramatic Art w Londynie. Na dużym ekranie debiutował w filmie Tony'ego Richardsona Tom Jones (1966), trzy lata później zagrał główną rolę w znakomitym filmie Morgan - przypadek do leczenia (Morgan - a Suitable Case for Treatment, 1966). W latach 70. i 80. występował w wielu horrorach, thrillerach i science fiction: Omen (1976), Time After Time (1979), Bandyci czasu (Time Bandits, 1981), Tron (1982), The Man with Two Brains (Człowiek o dwóch mózgach, 1983), Towarzystwo wilków (The Company of Wolves, 1984), Star Trek V: Ostatnia granica (Star Trek V: The Final Frontier, 1989), Wojownicze żółwie ninja 2 (Teena ge Mutant Ninja Turtles 2: The Secret of the Ooze (1991), Star Trek VI: Wojna o pokój (Star Trek VI: The Undiscovered Country, 1991), H.P. Lovecraft's Necronomicon: Book of the Dead (1993), Final Equinox (1995), W paszczy szaleństwa (In the Mouth of Madness, 1995), Krzyk 2 (Scream 2, 1997), Wing Commander (1999), Planeta małp (Planet of the Apes, 2001), Avatar (2002). WARNER BROS., ameryk wytwórnia filmowa założona w 1923 przez braci Warnerów - Harry'ego, Alberta, Sama i Jacka. W 1927 powstał tu pierwszy w historii kina film dźwiękowy, Śpiewak jazzbandu. W latach 30. realizowano głównie filmy gangsterskie z Jamesem Cagneyem, Humphreyem Bo-gartem i Edwardem G. Robinsonem. Na przełomie lat 60. i 70. nakręcono kilka znakomitych filmów science fiction i horrorów: Ilustrowany człowiek (Illustrated Man, 1969), Mechaniczna pomarańcza (A Clockwork Orange, 1971), Człowiek-terminal (Terminal Man, 1974). W późniejszym okresie również powstało wiele kasowych przebojów: Odmienne stany świadomości (Altered States, 1980), Gremliny rozrabiają (Gremlins, 1984), Inter-kosmos (Innerspace, 1987), Batman (1989). W 1989 wytwórnię przejął koncern medialny Time Warner. WARREN Gene E, ur. 1916, zm. 17.07.1997, autor efektów specjalnych, zajmował się animacją (seria Puppetons, 1943-47), przygotowywał zdjęcia trikowe do filmów SF, współpracował m.in. z George'em Palem: Kronos (1957), The Monster from the Green Hell (Potwór z Green Hell, 1958), Wehikuł czasu (The Time Machine, 1960), Atlantis, the Lost Continent (Atlantyda - zaginiony kontynent, 1961), Władca świata (Master of the World, 1961), Siedem twarzy doktora Lao (Seven Faces of Dr. Lao, 1964), The Power (Władza, 1968), Andromeda niesie śmierć (The Andromeda Strain, 1971). Wyróżniony Oscarem za efekty specjalne do Wehikułu czasu. WAXMAN Harry, ur. 03.04.1912 w Londynie, zm. 24.12.1984, angielski operator, z przemysłem filmowym związany od końca lat 20., jako autor zdjęć debiutował w 1947 (Journey Together). Na początku lat 60. przy- w Sigourney Weaver, Obcy 3 gotowywal zdjęcia do kilku filmów science fiction Man in the Moon (Człowiek na Księżycu, 1960), The Day the Earth Caught Fire (Dzień, w którym Ziemia stanęła w ogniu, 1961), She (Ona, 1965). WEAVER Fritz, ur. 19.01.1926 w Pittsburghu, ameryk. aktor teatralny, sporadycznie występował w filmach fabularnych (od 1964). W latach 70. zagrał w kilku filmach science fiction: Dzień delfina (The Day of Dolphin, 1973), Diabelskie nasienie (Demon Seed, 1977), The Martian Chronicles (Kroniki marsjańskie, 1979, TV). WEAVER Sigourney, ur. 08.10.1949 w Nowym Jorku, ameryk. aktorka, ukończyła szkołę teatralną w Yale, w 1977 debiutowała drugoplanową rolą w filmie Woody'ego Allena Annie Hall. Sławę przyniosła jej rola Ripley w Obcym - ósmym pasażerze Nostro-mo (Alien, 1979) Ridleya Scotta, powtórzona trzykrotnie w filmach reżyserowanych przez Jamesa Camerona, Davida Finchera i Jeana-Pierre'a Jeuneta: Obcy - decydujące starcie (Aliens, 1986), Obey 3 (Alien 3, 1992), Obey 4: Przebudzenie (Alien: Resurrection, 1997). Oprócz tego zagrała w kilku innych filmach fantastycznonaukowych: Pogromcy duchów (Ghostbusters, 1984), Galaxy Quest (1999) i Alien Evolution (2000, dok. o realizacji Obcego). WELCH Raquel (właśc. Raquel Tejada), ur. 05.09.1940 w Chicago, ameryk aktorka, w dzieciństwie uczęszczała do szkoły baletowej, w wieku 18 lat wyszła za mąż za kolegę z klasy, Jamesa Welcha, ukończyła szkołę aktorską w San Diego, w 1964 zagrała epizody w dwóch filmach, rok później Raquel Welch wyjechała do Europy, występowała w produkcjach włoskich, francuskich i brytyjskich. W 1966 odniosła sukces grając w dwóch obrazach science fiction: Fantastyczna podróż (Fantastic Voyage) i fantasy Milion lat przed naszą erą (One Million Years B.C.). WELLER Peter, 24.06.1947 w Stevens Point, ameryk. aktor, ukończył szkołę aktorską w Nowym Jorku, występował na scenie teatralnej w sztukach Davida Mameta i Davida Rabe'a. W 1979 debiutował na dużym ekranie w Butch and Sundance: The Early Days. W 1984 zagrał tytułową rolę w filmie The Adventures of Buckaroo Banzai Across the Eighth Dimension (Przygody Buckaroo Banzai). Największym sukcesem komercyjnym była rola cyborga w filmie Paula Verhoevena Ro-bocop (1987), powtórzona w 1990 (Robocop 2). W latach 90. wystąpił w kolejnych filmach science fiction: Nagim lunchu (Naked Lunch, 1991) Davida Cronenberga i Tajemnicy Syriu-sza (Screamers, 1995), Odyssey 5 (2002). WEST Adam (właśc. William Anderson), ur. 19.09.1928 w Walla Walla, ameryk. aktor telewizyjny. W latach 60. zdobył popularność 84 w Peter Weller, Przygody Buckaroo Banzai grając tytułową rolę w serialu Batman (1966-69), powtórzoną również w filmie fabularnym (1966). Na dużym ekranie debiutował w 1959 drugoplanową rolą w The Young Philadelphians, w 1964 zagrał w filmie fantastycznonauko-wym Robinson Crusoe on Mars (Robinson Cru-zoe na Marsie). W latach 80. sporadycznie występował w niskobudżetowych produkcjach science fiction i horrorach: Warp Speed (1981), Swamp Thing (1982), Zombie Nightmare (1986), Omega Cop (1990). WESTMORE Bud (wlaśc. Hamilton Adolph Westmore), ur. 13.01.1918, zm. 24.06.1973, ameryk. specjalista od charakteryzacji, jeden z sześciu braci (wszyscy związani z Hollywood). W latach 50. pracował przy realizacji wielu znanych filmów science fiction: Przybysze z przestrzeni kosmicznej (It Came from Outer Space, 1953), Potwór z Czarnej Laguny (The Creature from the Black Lagoon, 1954), This Island Earth (Wyspa Ziemia, 1955), Revenge of the Creature (Zemsta potwora, 1955), Tarantula (1955), The Mole People (1956), O człowieku, który malał (Incredible Shrinking Man, 1957), The Leech Woman (Kobieta-pijawka, 1960), Projekt Forbina (Colossus: The Forbin Project, 1970), Andromeda niesie śmierć (The Andromeda Strain, 1971). Karierę filmową zakończył w 1973 przygotowując efekty do Zielonej pożywki (Soylent Green). WESTMORE Wally (wlaśc. Walter James Westmore), ur. 13.02.1906, zm. 03.07.1973, ameryk. specjalista od charakteryzacji, starszy brat Buda, debiutował w 1932 klasycznym horrorem Dr Jekyll i Mr Hyde (Dr. Jekyll and Mr. Hyde), rok później był autorem znakomitej charakteryzacji do Wyspy doktora Moreau (Island of Lost Souls, 1933). W latach 40. współpracował przy realizacji kilku głośnych „filmów czarnych" (m.in. Podwójne ubezpieczenie i Bulwar Zachodzącego Słońca), zaś w późniejszym okresie przygotowywał charakteryzację do filmów science fiction: Wojna światów (The War of the Worlds, 1953), Conquest of Space (Podbój kosmosu, 1955), I Married a Monster from Outer Space (Poślubiłam potwora z kosmosu, 1958), The Space Children (Dzieci kosmosu, 1958), Robinson Crusoe on Mars (Robinson Cruzoe na Marsie, 1964), Project X (1967). WHALE James, ur. 22.07.1896 (lub 1893) w Dudley, zm. 29.05.1957, angielski reżyser, rysownik komiksów, po zakończeniu I wojny światowej rozpoczął karierę aktorską, pracował również jako scenograf, wreszcie w 1930 debiutował jako reżyser Journey's End. Sławę przyniósł mu cykl filmów z pogranicza horroru i science fiction, realizowanych dla wytwórni Universal: Frankenstein (1931), Niewidzialny człowiek (The Invisible Man, 1933), Narzeczona Frankensteina (The Bride of Frankenstein, 1935). Na początku lat 40. porzucił karierę filmową. WHEELER Lyle, ur. 02.02.1905 w Woburn, zm. 10.01.1990, ameryk. scenograf, pracował jako ilustrator w czasopismach, karierę filmową rozpoczął w 1936, przez lata związany z wytwórnią 20th Century Fox, wielokrotnie nominowany do Oscara, zdobył pięć statuetek: Przeminęło z wiatrem (Gone with the Wind, 1939), Anna i król (Anna and the King of Siam (1946), Szata (The Robe (1953), Król i ja (The King and I, 1956), Pamiętnik 185 Forest Whitaker, Bitwa o Ziemię Anny Frank (The Diary of Anne Frank (1959). W latach 50. projektował scenografię do kilku filmów science fiction: Dzień, w którym zatrzymała się Ziemia (The Day the Earth Stood Still, 1951), Mucha (The Fly, 1958), Wyprawa do wnętrza Ziemi (Journey to the Center of the Earth, 1959), Return of the Fly (Powrót muchy, 1959), The Alligator People (1959), Alarm w kosmosie (Marooned, 1969). WHITAKER Forest, ur. 15.07.1961 w Londynie, ameryk. aktor, karierę filmową rozpoczął w 1982 (Beztroskie lata w Ridgemont High [Four Times at Ridgemont High]), uznanie krytyki przyniosła mu rola Charliego Parkera w filmie Bird (1988). W latach 90. wystąpił w kilku filmach science fiction: Porywacze ciał (Body Snatchers, 1994), Gatunek (Species, 1995), Fenomen (Phenomenon, 1996), Bitwa o Ziemię (Battlefield Earth, 2000). WHITLOCK Albert J„ ur. 15.09.1915 w Londynie, zm. 26.10.1999, twórca efektów specjalnych, karierę filmową rozpoczął w latach 50., był stałym współpracownikiem Alfreda Hitchcocka: Człowiek, który wiedział za dużo (The Man Who Knew Too Much, 1956), Marnie (1964), Rozdarta kurtyna (Torn Curtain, 1966), Topaz (1969), Szał (Frenzy, 1972). Sławę przyniosły mu efekty wizualne do Ptaków (The Birds, 1963). W latach 1966-69 brał udział w produkcji serialu Star Trek. Od końca lat 60. współuczestniczył w realizacji wielu horrorów, filmów katastroficznych i science fiction: Projekt Forbina (Colossus: The Forbin Project, 1970), Andromeda niesie śmierć (The Andromeda Strain, 1971), Rzeźnia numer pięć (Slaughterhouse Five, 1972), Dzień delfina (The Day of Dolphin, 1973), Trzęsienie ziemi (Earthquake, 1974), Egzorcysta II: Heretyk (Exorcist II: The Here tic, 1977), Rollercoaster (1977), Dracula (1979), Ludzie koty (Cat People, 1981), Przybysz (The Thing, 1982), Rudowłosa Sonja (Red Sonja, 1985), Diuna (Dune, 1984), Kosmiczne jaja (Spaceballs, 1987), Nie kończąca się opowieść II (Neverending Story II: The Next Chapter, 1990). W 1975 wyróżniony specjalnym Oscarem za osiągnięcia techniczne. WHITMAN Stuart, ur. 01.02.1926 w San Francisco, ameryk. aktor, byl żołnierzem, bokserem, studiował aktorstwo, został członkiem zespołu im. Michaiła Czechowa. Na początku lat 50. debiutował na dużym ekranie, zagrał w kilku głośnych filmach science fiction: When Worlds Collide (Zderzenie światów, 1951), Dzień, w którym zatrzymała się Ziemia (The Day the Earth Stood Still, 1951), później występował głównie w westernach i filmach sensacyjnych, choć zagrał również w niskobudżetowej produkcji SF Omega Cop (1990). WHITMORE James, ur. 01.10.1921 w White Plains, ameryk. aktor, ukończył szkolę aktorską w Yale, w 1947 debiutował na Broadwayu w sztuce Command Decision, dwa lata później zagrał w filmie The Undercover Man. W 1975 otrzymał nominację do Oscara za rolę prezydenta Trumana w Give 'Em Heli Harry! Wystąpił w kilku filmach science fiction: One! (Them!, 1954), Planeta małp (Planet of the Apes, 1968), Relikt (Relic, 1996). WIKTORÓW Riczard Nikołajewicz, ur. 07.11.1929, zm. 08.09.1983, rosyjski reżyser, specjalizował się w filmach fantastyczno-naukowych dla młodzieży, debiutował w 1960 (Przed nami zakręt), trzy lata później zrealizował film SF Trzecia rakieta (Trietia rakieta). Największe sukcesy odnosił w latach 70. i na początku 80.: W drodze na Kasjope-ję (Moskwa - Kasiopieja, 1974), Spotkanie na Kasjopei (Otroki we wsielennoj, 1974), Obelisk (Obielisk, 1976), Per aspera ad astra (1981), Kometa (1983). WILCOX Fred M., ur. 22.12.1907 (lub 1905) w Tazewell, zm. 23.09.1964, ameryk. reżyser, od 1926 związany z wytwórnią MGM, pracował w dziale scenariuszy, był asystentem reżysera. W 1943 debiutował filmem dla 186 W dzieci Lessie wróć (Lessie Come Home), później nakręci! jeszcze osiem filmów, największy sukces odniósł klasycznym dziełem science fiction Zakazana planeta (Forbidden Planet, 1956). WILLIAMS Bill (właśc. Herman Katt), ur. 15.05.1916 w Nowym Jorku, zm. 21.09.1992, ameryk. aktor, karierę filmową rozpoczął w 1944 (Murder in the Blue Room), występował głównie w filmach kryminalnych i westernach, jednak zagrał również w dwóch obrazach science fiction: Space Master X-7 (1958) oraz Giant Spider Invasion (1975). WILLIAMS Billy Dee, ur. 06.04.1937 w Nowym Jorku, ameryk. aktor, od dziecka występował w teatrze, uczęszczał na warsztaty aktorskie prowadzone przez Sidneya Poitiera, w 1959 debiutował na dużym ekranie (The Lost Angry Man), ale do filmu wrócił dopiero po jedenastoletniej przerwie. W latach 80. zagrał w Imperium kontratakuje (Empire Strikes Back, 1980) i Powrocie ledi (Return of the ledi, 1983) - jako Lando Carlissian. W 1989 wystąpił również w filmie Tima Bur-tona Batman, a trzy lata później w nowej ekranizacji Studni i wahadła (The Pit and the Pendulum, 1990) oraz w niskobudżetowej produkcji SF Alien Intruder (1993). WILLIAMS Cindy, ur. 22.08.1947 w Van Nuys, ameryk. aktorka, po skończeniu szkoły średniej wyjechała do Hollywood, pracowała jako kelnerka. Na przełomie lat 60. i 70. grywała drugoplanowe role w filmach telewizyjnych. Na dużym ekranie debiutowała w horrorze Rogera Cormana Gas-s-s-s (1970). W 1973 zagrała u George'a Lucasa w American Graffiti. Na początku lat 80. wystąpiła w dwóch filmach science fiction: UFOria (1981) i Spaceship (Statek kosmiczny, 1981). WILLIAMS John, ur. 08.02.1932 w Floral Park, ameryk. kompozytor, absolwent Juillard School of Music, karierę rozpoczynał jako pianista jazzowy. Od początku lat 60. pisał muzykę do filmów fabularnych i seriali telewizyjnych. W 1971 zdobył pierwszego Oscara za Skrzypka na dachu (Fiddler on the Roof). Od początku lat 70. specjalizował się przede wszystkim w filmach katastroficznych i science fiction: Tragedia Posejdona (The Poseidon Adventure, 1972), Trzęsienie ziemi (Earthquake, 1974), Płonący wieżowiec (The Towering Inferno, 1974), Szczęki (Jaws, 1975, Zloty Glob), Gwiezdne wojny (Star Wars, 1977, BAFTA i Zloty Glob), Bliskie spotkania trzeciego stopnia (Close Encounters of the Third Kind, 1977), Superman (1978, nagr. Saturna), Imperium kontratakuje (Empire Strikes Back, 1980, BAFTA), Poszukiwacze zaginionej arki (Raiders of the Lost Ark, 1981, nagr. Saturna), E.T. (1982), Powrót ledi (Return of the ]edi, 1983), Jurassic Park (1993), Zaginiony świat: Jurassic Park II (The Lost World, 1997), Gwiezdne wojny - Epizod I: Mroczne widmo (Star Wars - Episode 1: The Phantom Menace, 1999), A.I. Sztuczna inteligencja (Artificial Intelligence: A.I., 2001, nagr. Saturna), Harry Potter i kamień filozoficzny (Harry Potter and the Sorcerer's Stone, 2001), Gwiezdne wojny - Epizod II: Atak klonów (Star Wars - Episode II: Attack of the Clones, 2002), Raport mniejszości (Minority Report, 2002). Otrzymał 28 nominacji do Oscara, statuetki Amerykańskiej Akademii Filmowej zdobył za muzykę do Szczęk, Gwiezdnych wojen oraz E.T. John Williams 1871 Bruce Willis WILLIS Bruce, ur 19.03.1955 w Idar-Oberstein (RFN), ameryk. aktoę po ukończeniu szkoły pracował w zakładach chemicznych, później występował w reklamówkach, w końcu zagrał główną rolę w popularnym serialu Na wariackich papierach, za którą otrzymał nagrodę Emmy i Złotego Globu w 1987. Na dużym ekranie debiutował u boku Kim Basinger w Randce w ciemno (Blind Date, 1987). Przełomowym momentem w karierze aktorskiej była rola sierż. McClane'a w Szklanej pułapce (Die Hard, 1988), powtórzona jeszcze dwukrotnie (1990, 1995). W latach 90. wystąpił w kilku wysokobudżetowych produkcjach science fiction - 12 małp (Twelve Monkeys, 1995), Piąty element (The Fifth Element, 1997), Armageddon (1998) - oraz w dwóch filmach z pogranicza fantastyki Szósty zmysł (Sixth Sense, 1999) i Niezniszczalny (Unbreakable, 2000). W latach 1987-2000 mąż aktorki Demi Moore. WINFIELD Paul, ur. 22.05.1940 (lub 1941) w Los Angeles, ameryk. aktor, w latach 60. występował głównie w serialach telewizyjnych, w filmie fabularnym zagrał po raz pierwszy w 1969 (The Lost Man). W 1972 otrzymał nominację do Oscara za rolę w Sounder. W latach 80. i 90. wystąpił w kilku znanych dziełach fantastycznonauko-wych: Aleja potępienia (Damnation Alley, 1977), Star Trek II: Gniew Khana (Star Trek II: The Wrath of Khan, 1982), Terminator (1984), Marsjanie atakują (Mars Attacks!, 1996). WINSTON Stan, ur. 07.04.1946, ameryk. twórca efektów specjalnych," mistrz charakteryzacji, ukończył malarstwo i rzeźbę na Uniwersytecie w Virginii, rok pracował w wytwórni Disneya, na początku lat 70. związał się z telewizją (zdobył nagrodę Emmy). W latach 80. i 90. współpracował z najwybitniejszymi reżyserami kina science fiction: Jamesem Cameronem, Timern Burtonem oraz Stevenem Spielbergiem. Został wyróżniony Oscarami za efekty specjalne do filmów Obcy - decydujące starcie (Aliens, 1986), Terminator 2 (Terminator 2: judgment Day, 1991) i Jurassic Park (1993). Oprócz tego przygotowywał charakteryzację i efekty wizualne do wielu przebojów kasowych: Terminator (1984), Edward Noży-coręki (Edward Scissorhands, 1990), Predator 2 (1990 - nominacja do Oscara), Powrót Batmana (Batman Returns, 1992), Kongo (Congo, 1995), Tank Girl (1995 - nominacja do Oscara), Wyspa doktora Moreau (The Island of Dr. Moreau, 1996 - nominacja do Oscara), Zaginiony świat: Jurassic Park 11 (The Lost World, 1997), Relikt (Relic, 1997), Galaxy Quest (1999), A.I. Sztuczna inteligencja (Artificial Intelligence: A.I., 2001, nominacja do Oscara), Terminator 3: Bunt maszyn (Terminator 3: Rise of the Machines, 2003). W 1988 debiutował jako reżyser horrorem Pumpkinhead. WISE Robert, ur. 10.09.1914 w Winchester, ameryk. reżyser i producent, karierę filmową rozpoczął w 1933 jako asystent montażysty, później pracował przy realizacji filmów Or-sona Wellesa: Obywatel Kane (Citizen Kane, 1941) i Wspaniałość Ambersonów (The Magnificent Ambersons, 1942). W 1944 wyreżyserował pierwszy film (wspólnie z Guntherem von Fritschem) The Curse of the Cat People (Zemsta ludzi-kotów), rok później nakręcił kolejny znakomity horror dla Vala Lewto- 188 w Robert Wise na, The Body Snatcher (1945). Największe sukcesy odnosi! realizując musicale - zdobył Oscara za West Side Story (1961) i Dźwięki muzyki (Sound of Musie, 1965). W 1951 przedstawił publiczności jeden z najlepszych filmów science fiction okresu powojennego Dzień, io którym zatrzymała się Ziemia (The Day the Eartli Stood Still), w późniejszych latach jeszcze dwukrotnie reżyserował filmy należące do tego gatunku: Andromeda niesie śmierć (The Andromeda Strain, 1971) i Star Trek (Star Trek - The Motion Picture, 1979). Wystąpił również w dokumentalnym filmie The Fantasy Film World of George Pal (1986). WITNEY William, ur. 15.05.1910 w Lawton, zm. 17.03.2002, ameryk. reżyser, przeszedł wszystkie szczeble kariery filmowej, od posłańca przez kierownika działu scenariuszy po reżysera. Pod koniec lat 30. realizował głównie seriale fantastyczno-przygodo-we, m.in.: Dick Tracy's Returns (Powrót Dicka Tracy, 1938), Dick Tracy's G-Men (1939), Adventures of Captain Marvel (Przygody kapitana Marvela, 1941), spośród pełnometrażowych filmów na szczególne uznanie zaslu- Elijah Wood jako Frodo guje fantastyczno-przygodowy obraz Władca świata (Master of the World, 1961). WOOD, Edward D. Jr„ ur. 10.10.1922 (lub 1924) w Poughkeepsie, zm. 10.12.1978, ameryk. reżyser, producent i scenarzysta, uznawany za najgorszego reżysera w historii kina, debiutował w 1952 filmem o transwestycie Glen or Glenda?, później realizował wyłącznie horrory i filmy science fiction: Narzeczona potwora (Bride of the Monster, 1953), Plan nr 9 z kosmosu (Plan 9 from Outer Space, 1959), Night of the Ghouls (1960). Tim Burton poświęcił mu znakomity film fabularny pt. Ed Wood (1994), gdzie w postać reżysera wcielił się Johnny Depp. WOOD Elijah, ur. 28.01.1981 w Cedar Rapids, ameryk. aktor, karierę filmową rozpoczął od udziału w filmie Roberta Zemec-kisa Powrót do przyszłości II (Back to the Future II, 1989). Na początku lat 90. wystąpił w kilku głośnych filmach: Forever Young (1992), Synalek (The Good Son, 1993, nagr. Saturna), Flipper (1996), zagrał również w dwóch produkcjach science fiction: Dzień zagłady (Deep Impact, 1998), Oni (The Faculty, 1998), a przede wszystkim wcielił się w postać Frodo Bagginsa w ekranizacji Władcy Pierścieni (The Lord of the Rings, 2001-03). WOODS James, ur. 18.04.1947 w Vernal, ameryk. aktor, na przełomie lat 60. i 70. występował głównie w przedstawieniach teatralnych; na dużym ekranie pojawił się po raz pierwszy w Gościach (The Visitors, 1972) E. Kazana. Pierwsze sukcesy odnosił na początku lat 80., grał u Davida Cronen-berga w Videodrome (1983) i Sergia Leone w Dawno temu w Ameryce (Once Upon a Ti- 189 Y James Woods we in America, 1984). W 1986 nominowany do Oscara za rolę w filmie Salvador, w latach 90. grywał przede wszystkim w thrillerach, wystąpił również w filmie science fiction Kontakt (Contact, 1997). WRAY Fay, ur. 15.09.1907 w Near Cardston, kanadyjska aktorka, w filmach występowała już jako nastolatka (od 1919). Jej największym sukcesem aktorskim w okresie kina niemego była rola w Marszu weselnym (The Wedding March, 1928) Ericha von Stroheima, później występowała m.in. u boku Gary'ego Coopera, Fredrica Marcha czy Williama Po-wella. W latach 30. zagrała w kilku horrorach: The Vampire Bat (1933), The Mystery of the Wax Museum (1933), a przede wszystkim w King Kongu (1933). YORK Michael, ur. 27.03.1942 w Fulmer, angielski aktor, karierę filmową rozpoczął pod koniec lat 60., debiutował w Poskromieniu złośnicy (The Taming of the Shrew, 1966), kilka lat później odniósł wielki sukces występując u boku Lizy Minnelli w Kabarecie (Cabaret, 1972) Boba Fosse'a. Oprócz ról w filmach Michael York kostiumowych i sensacyjnych, zagrał również w kilku obrazach science fiction: Ucieczka Logana (Logan's Run, 1976), Wyspa doktora Moreau (The Island of Dr. Moreau, 1977), jankes na dworze króla Artura (A Young Connecticut Yankee in King Arthur's Court, 1995), Nie z tej Ziemi (Not of This Earth (1996), Mroczna planeta (Dark Planet, 1997). YOUNG Carleton, ur. 21.10.1905 w Nowym Jorku, zm. 07.11.1994, ameryk. aktor, na początku lat 30. występował na Broadwayu, w 1936 rozpoczął karierę filmową, później grywał głównie w westernach (m.in. u Johna Forda), występował również w kinowych serialach fantastyczno-przygodowych: Dick Tracy (1937), Buck Rogers (1939), Przygody kapitana Marvela (Adventures of Captain Marvel, 1941). W latach 50. wystąpił m.in. w Dniu, w którym zatrzymała się Ziemia (The Day the Earth Stood Still, 1951) oraz 20 tysięcy mil podmorskiej żeglugi (20,000 Leagues Under the Sea, 1954). W 1979 zagrał w epizodzie nowej wersji przygód Bucka Roger-sa (Buck Rogers in 25th Century). 190 z Sean Young YOUNG Sean, ur. 20.11.1959 w Louisville, ameryk. aktorka, od początku lat 80. występowała głównie w rolach drugoplanowych, grała w Łowcy androidów (Blade Runner, 1982) Ridleya Scotta, Diunie (Dune, 1984) Davida Lyncha oraz Najeźdźcy (Invader, 1997). YURICICH Matthew, ur. 1923, ameryk. twórca efektów specjalnych, od 1959 związany z filmem, współpracował przy realizacji wielu głośnych produkcji science fiction: Ucieczka Logana (Logan's Run, 1976), Bliskie spotkania trzeciego stopnia (Close Encounters ot the Third Kind, 1977, nom. do Oscara), Star Trek (Star Trek - The Motion Picture, 1979), Łowca androidów (Blade Runner, 1982), Pogromcy duchów (Ghostbusters, 1984), Odyseja kosmiczna: 2010 (2010, 1984). W 1977 wyróżniony Oscarem za osiągnięcia techniczne. ZEMAN Kareł, ur. 03.11.1910 w Ostromie-rzu, zm. 05.04.1989, czeski reżyser, specjalista od animacji, malował plakaty, realizował filmy reklamowe i krótkometrażowe, w 1946 został nagrodzony na MFF w Cannes za krótkometrażowy film kukiełkowy Sen wigilijny (Vanecni sen), stworzy! cykl animowanych filmów z postacią Pana Proko-uka. W 1952 debiutował pełnometrażowym obrazem Skarb ptasiej wyspy (Pokład ptaćiho Ostrava), łączącym rysunek z animacją kukiel- kową. W 1955 zrealizował film science fiction Wyprawa w przeszłość (Cesta do praveku), jednak największym sukcesem artystycznym była ekranizacja prozy Juliusza Verne'a Diabelski wynalazek (Vynalez zkazy, 1958), później wyreżyserował jeszcze kilka wartościowych filmów, m.in.: Przygody barona Miinchhause-na (Baron Prdśil, 1961), Skradziony balon (Ukra-dend vzducholod', 1966) i Na komete (1970). W latach 70. nakręcił również serial rysunkowy Pohddky tisice a jedne noci oparty na Baśniach 1001 nocy (1971-76). ZEMECKIS Robert, ur. 14.05.1952 w Chicago, ameryk. reżyser, karierę filmową rozpoczynał jako montażysta telewizyjny, pod koniec lat 70. pracował jako scenarzysta, nakręcił również dwa niskobudżetowe filmy (Chcę cię trzymać za rękę [1 Wanna Hołd Your Hand, 1978] i Używane samochody [Used Cars, 1980]), punktem zwrotnym w jego karierze była realizacja przygodowego filmu Miłość, szmaragd i krokodyl (Romancing the Stone, 1984), w latach 1985-90 wyreżyserował trzy części Powrotu do przyszłości (Back to the Futurę, 1985, 1989, 1990). W 1994 odniósł wielki sukces artystyczny i komercyjny komedią Forrest Gump (zdobył Oscara oraz Złoty Glob za reżyserię), w 1997 Robert Zemeckis 191 przedstawił publiczności ekranizację fanta-stycznonaukowej powieści Carla Sagana pt. Kontakt (Contact). ZSIGMOND Vilmos, ur. 16.06.1930 w Szeged, ameryk. operator, węgierskiego pochodzenia, absolwent szkoły filmowej w Budapeszcie, w 1956 wyjechał na stałe do USA, w Hollywood pracował jako fotografik, kamerzysta, asystent operatora, w końcu debiutował jako autor zdjęć do filmu Sadysta (The Sadist, 1963). W latach 60. kręcił zdjęcia do dwóch niskobudżetowych filmów science fiction: The Time Travelers (1964) i The Monitors (1969), później współpracował z wieloma znanymi reżyserami m.in. z Robertem Altmanem, Stevenem Spielbergiem, Michaelem Cimino, Johnem Boormanem. W 1977 zdobył Oscara za zdjęcia do Bliskich spotkań trzeciego stopnia (Close Encounters of the Third Kind). W 2001 przygotowywał zdjęcia do miniserialu telewizyjnego The Mists of Avalon (Mgły Avalonu). 92 III FILMY A ABBOTT I COSTELLO LECĄ NA MARSA Abbott and Costello Go to Mars USA 1953, 77 min Reżyseria: Charles Lamont Scenariusz: John Grant, D.D. Beauchamp Zdjęcia: Clifford Stine Muzyka: Joseph Gershenson Montaż: Russell Schoengarth Efekty specjalne: David Horsley Producent: Howard Christie Obsada: Bud Abbott, Lou Costello, Marie Blanchard, Robert Paige, Martha Hyer, Jack Kru-shen, Horace McMahon Produkcja: Universal Bud Abbott i Lou Costello występowali wspólnie na dużym ekranie od początku lat 40., ale zabawna seria Abbott i Costello... pojawiła się dopiero w 1945 roku. Film Char-lesa Lamonta powstał w ostatnim okresie działalności popularnych komików, uważany był też przez niektórych krytyków za najgorszy w dorobku aktorskiego duetu, bowiem fabuła jest jedynie pretekstem dla serii gagów (nie zawsze zabawnych). Bud pracuje przy projekcie kosmicznym, a Lou w sierocińcu. Zbieg okoliczności sprawia, że obaj znajdują się w rakiecie tuż przed startem przypadkowo wystrzeleni w przestrzeń, lądują w... Nowym Orleanie z przeświadczeniem, że znaleźli się na Marsie. Podczas próby powrotu powtórnie uruchamiają rakietę, tym razem udaje im się dotrzeć na Wenus, gdzie rządzi okrutna królowa Allura (Blanchard), która zakochuje się w Lou. Wszystko kończy się pomyślnie, zaś bohaterowie cało wracają do Nowego Jorku. Druga połowa filmu przypomina parodię Flasha Gordona, pozbawiona jest jednak wewnętrznej logiki, podporządkowana aktorskim popisom gwiazdorskiej pary. Charles Lamont wyreżyserował kilka innych filmów z udziałem pary komików: Abbott and Costello Meet Dr. Jekyll and Mr. Hyde (Abbott i Costello spotykają doktora Jekylla i Mr Hy-de'a, 1952), Abbott and Costello Meet the Invisible Man (Abbott i Costello spotykają niewidzialnego człowieka, 1951), Abbott and Costello Meet the Mummy (Abbott i Costello spotykają Mumię, 1955). ADRENALINA Adrenalin: Fear the Rush USA 1996, 77 min Reżyseria: Albert Pyun Scenariusz: Albert Pyun Zdjęcia: George Mooradian Muzyka: Anthony Riperetti Montaż: Ken Morrisey Efekty specjalne: John McLeod Producent: Tom Karnowski, Paul Rosenblum, Gary Schmoeller Obsada: Christopher Lambert, Natasha Henstrid-ge, Norbert Weisser, Elizabeth Barondes, Xavier Declie, Craig Davis, Nicholas Guest Produkcja: Largo Entertainment / Filmwerks Rok 2007. Po katastrofie nuklearnej nastały czasy chaosu i bezprawia, a ludzkość została zdziesiątkowana przez dziwną zarazę, która przedostała się ze wschodu. Ocaleni poszukując nieskażonych terenów, trafiają do specjalnych stref, w których usiłuje się oddzielić chorych od zdrowych. W jednym z takich miejsc rozgrywa się akcja filmu Alberta Pyuna (Nemesis, Omega Doom). W obozie dla przesiedleńców grasuje krwiożercza bestia - mutant, zarażony tajemniczym wi- Abbott i Costello lecą na Marsa Adrenalina 195 A rusem. Do walki z potworem zostają wysłane oddziały specjalne, później także miejscowa policja, w której pracuje główna bohaterka, a zarazem narratorka opowieści, Delon (Henstridge). Rozpoczyna się wędrówka po ruinach miasta, podczas której giną kolejni obrońcy prawa, jedynie Delon i Lemieux (Lambert) udaje się przeżyć. W warstwie fabularnej Adrenalina przypomina gry komputerowe w rodzaju Quake'a, których uczestnicy wcielają się w postać uzbrojonego po zęby żołnierza i strzelają do wszystkiego, co spotykają po drodze. W rolach głównych wystąpiła para znanych aktorów: Natasha Henstridge (Gatunek) oraz Christopher Lambert (Nieśmiertelny, Forteca, Mortal Kombat). AELITA ZSRR 1924, 80 min Reżyseria: Jaków Protazanow Scenariusz: Fiodor Ocep, Aleksiej Falko na podst. opowiadania Aleksego Tołstoja Zdjęcia: Emil Schonemann i Jurij Zelabużski Efekty specjalne: Wiktor Simow, Izaak Rabino-wicz Obsada: Julia Solncewa, Nikołaj Tseretelli, Nikołaj Batalow, Igor Illiński, Wiera Orłowa, Konstantin Eggert, Jurij Zawadzki Produkcja: Mieżrabpom-Ruś Aelita należy do najważniejszych filmów fan-tastycznonaukowych lat 20. W warstwie wizualnej dzieło Protazanowa odwołuje się do konstruktywizmu i futuryzmu, zaś w płaszczyźnie fabularnej do idei marksistowskich. Przeświadczeniu o nieuchronności zmian oraz nadziei na budowę nowego ładu towarzyszą tu obawy dotyczące przyszłości. Bohaterem Aelity - podobnie jak zapomnianego dziś Promienia śmierci (1925) Lwa Ku-leszowa - jest młody inżynier Los (Tseretelli), oddany sprawie rewolucji. Nie dziwi więc fakt, że jednym z podstawowych tematów jest konflikt osobistych pragnień i publicznych obowiązków, który towarzyszy budowaniu nowego ładu społecznego. Akcja filmu rozpoczyna się w dniu, w którym wszystkie kraje świata odbierają tajemniczy przekaz z innej planety - od tej pory główny bohater (oraz jego przyjaciel, inż. Spiridonow) marzy o podróży na Marsa. Schemat fabularny opiera się na zderze- Aelita niu obrazu porewolucyjnej Rosji z wizją życia na Marsie, gdzie panuje królowa Aeli-ta (Solncewa). W filmie Protazanowa odnaj-dziemy zarówno elementy satyry politycznej, antyutopii, jak i podstawowe schematy fabularne melodramatu, jako że bohater przeżywa poważne problemy małżeńskie: jest zazdrosny o żonę, Nataszę (Orłowa), zakochuje się też w uwodzicielskiej i zmysłowej władczyni Marsa. AFTERMATH Australia 1978, 81 min Reżyseria: Steve Barkett Scenariusz: Steve Barkett, Stanley Livingston Zdjęcia: Dennis Skotak, Tom Denove Muzyka: John Morgan Efekty specjalne: Robert Skotak, Dennis Skotak Producent: Steve Barkett, Ted V. Mikels Obsada: Steve Barkett, Lynne Margulies, Sid Haig, Christopher Barkett, Larry Latham, Forrest J. Ackerman, Alfie Martin, Jim Danforth, Linda Stiegler Produkcja: Nautilus GA International Wizja świata przyszłości po katastrofie nuklearnej. Dwaj amerykańscy astronauci, Newman (Steve Barkett) i Matthews (Latham), wracają po latach na Ziemię, by przekonać się, że planetę całkowicie znisz 196 A czył wybuch jądrowy. Miasta zostały opanowane przez zdziczałe bandy przestępców - jednej z nich przewodzi Cutter (Haig), gnębiąc tych, którzy przetrwali zagładę. Newman postanawia przeciwstawić się złu, zebrać własnych ludzi i zmierzyć się z przeciwnikiem. W postapokaliptyczny scenariusz wpisany został również schemat melodramatu ojcowskiego, jako że główny bohater opiekuje się sierotą, Chrisem (Christopher Barkett). W sumie powstał film przypominający większość przeciętnych produkcji powstałych na fali powodzenia Mad Maxa, choć zrealizowany bardzo sprawnie, z atrakcyjną ścieżką dźwiękową i niezłymi efektami specjalnymi. A.I. SZTUCZNA INTELIGENCJA Artificial Intelligence: A.I. USA 2001, 145 min Reżyseria: Steven Spielberg Scenariusz: Steven Spielberg na podst. opowiadania Briana Aldissa Supertoys Last All Summer Long Zdjęcia: Janusz Kamiński Muzyka: John Williams Montaż: Michael Kahn Efekty specjalne: Dennis Muren, Stan Winston, Tom Pahk, William Shourt, Scott Farrar, Les Hunter, Henry LaBouta Producent: Bonnie Curtis, Kathleen Kennedy, Steven Spielberg Obsada: Haley Joel Osment, Frances O'Connor, Sam Robards, Jake Thomas, Jude Law, William Hurt, Ken Leung, Clark Gregg, Kevin Sussman, Tom Gallop, Eugene Osment Produkcja: Amblin Entertainment I Warner Bros. A.I. Sztuczna inteligencja to zapewne najlepszy - obok Łowcy androidów Ridleya Scotta - film fantastycznonaukowy opowiadający o złożonych stosunkach między człowiekiem a maszyną. W obu dziełach ważne miejsce zajmuje problematyka filozoficzno--moralna, pojawia się pytanie o istotę człowieczeństwa, granicę między tworem sztucznym a naturalnym. Punkt wyjścia filmu Spielberga przypomina opowieści katastroficzne -efekt cieplarniany doprowadził do poważnych zmian klimatycznych, stopione lodowce zalały setki największych miast, pozostali przy życiu naukowcy, myśląc o ocaleniu, zaczęli konstruować maszyny, mające po- A.l. Sztuczna inteligencja móc człowiekowi w przetrwaniu. Nowa generacja androidów, produkowanych przez firmę Cybertronics, posiada cechy, których dotychczas brakowało robotom: zdolność do miłości, wyrażania uczuć, snucia marzeń. Małżeństwo Swintonów, Henry (Robards) i Monika (O'Connor), postanawia „adoptować" dziecko-androida o imieniu David (Haley Joel Osment). Niespodziewanie ich własny syn, Martin, wraca do zdrowia (wcześniej przez wiele miesięcy pogrążony był w śpiączce), toteż sytuacja rodzinna zaczyna się komplikować. Obaj chłopcy rywalizują ze sobą o względy matki, w końcu po nieszczęśliwym wypadku, do którego doszło podczas przyjęcia urodzinowego Martina, Swintonowie podejmują decyzję o oddaniu Davida firmie Cybertronics. Zrozpaczona matka postanawia porzucić dziecko w lesie. W tym miejscu rozpoczyna się długa wędrówka małego bohatera w poszukiwaniu Błękitnej Wróżki (z opowieści o Pino-kiu), zdolnej zmienić „blaszanego człowieka" w prawdziwego chłopca. W „podróży" towarzyszy mu robot-kochanek, Joe 0ude Law). Wspólnie docierają do zatopionego centrum Nowego Jorku, dokąd skierowała ich automatyczna wyrocznia („Dr Know"), tam David spotyka swego stwórcę, profesora Hobby'ego (Hurt), który próbuje przekonać go do pogodzenia się z losem. Chłopiec nie poddaje się i w końcu odnajduje podwodne, baśniowe miejsce (wesołe miasteczko z przeszłości), gdzie spotyka Błękitną Wróżkę - ta jednak pozostaje milcząca. Mijają lata, na Ziemi rozpoczęła się nowa epoka lodowcowa, wody oceanu zamarzły, w końcu po 2000 lat amfibię z mechanicznym chłopcem na pokładzie odnajdują przybysze z kosmosu. Finał Sztucznej inteligen 197 cji przypomina nie tylko Bliskie spotkania trzeciego stopnia, ale również ostatnie sekwencje 2001 : Odysei kosmicznej, a podobieństwo do dzieła Kiibricka nie jest bynajmniej przypadkowe, gdyż amerykański reżyser tuż przed śmiercią przygotowywał się do realizacji tego filmu. AKCJA MUTANT Acción mutante Hiszpania 1993, 90 min Reżyseria: Alex de la Iglesia Scenariusz: Jorge Guerricaechevarria i Alex de la Iglesia Muzyka: Def Con Dos Zdjęcia: Carlos Gusi Montaż: Pablo Blanco Producenci: Agustin i Pedro Almodôvar Efekty specjalne: Oliver Gleyze Obsada: Antonio Résinés, Alex Angulo, Frédérique Feder, Juan Viadas, Karra Elejalde, Satur-nino Garcia, Fernando Guillén. Produkcja: Ciby 2000 Postmodernistyczna parodia kina science fiction wyprodukowana przez Pedra Almodó-vara. Terrorystyczne ugrupowanie o nazwie „Akcja Mutant", zajmujące się wymuszeniami okupów oraz atakami na banki... spermy, przygotowuje się do najważniejszej akcji - porwania Patrycji Orujo (Feder), córki jednego z potentatów branży spożywczej. Przywódcą grupy i mózgiem całej operacji jest Ramon Yarritu (Résinés). Wykonawcami zadania są: bracia syjamscy Alex (Angulo) i Juan (Viadas), Amancio „M.A." Gonzalez - głuchoniemy o najniższym na świecie ilorazie inteligencji, Jose Oscar Tallera - „Mechanik", Jose Montero - „karzeł, Żyd, mason i komunista" oraz Cesar - podłączony do 5 kilogramów trotylu. Porwanie Patrycji ma odbyć się podczas przyjęcia weselnego. Grupa Ramona wkracza do akcji i urządza prawdziwą masakrę wśród gości weselnych, podczas strzelaniny ginie także kilku terrorystów. Wkrótce ojciec panny młodej otrzymuje informację z żądaniem okupu w wysokości 100 milionów ecu, który ma zostać dostarczony na planetę Axtu-rias. Ramon postanawia zachować pieniądze dla siebie oraz pozbyć się niedorozwiniętych członków „Akcji Mutant", którzy stanowią wręcz wzorcowy przykład nie udolności, debilizmu i niekompetencji. Film Alexa de la Iglesii to zdumiewająca mieszanka westernu, science fiction z elementami kina akcji, a wszystko to, okraszone sporą dawką czarnego humoru, osadzone zostało w poetyce postmodernistycznej parodii, z jej ironicznym dystansem wobec opowiadanej historii oraz intertekstualnym dialogiem (motyw muzyczny towarzyszący poczynaniom „Akcji Mutant" pochodzi z serialu Mission: Impossible). Wydarzenia są na bieżąco komentowane przez dziennikarzy telewizyjnych, relacjonujących przebieg akcji od wyjścia na wolność Ramona Yarritu poprzez weselne „techno party" po próbę odbicia Patrycji z rąk terrorystów. AKIRA Japonia 1988, 124 min Reżyseria: Katsuhiro Otomo Scenariusz: Isao Hashimoto Zdjęcia: Katsuji Misawa Muzyka: Shoji Yamashiro Montaż: Akira Commitee Animacja: Takashi Nakamura Obsada: Mitsuo Iwata, Mami Koyama, Takeshi Kusao, Tatsuhiko Nakamura, Nozomu Sasaki, Kózó Shioya (glosy). Produkcja: Akira Committee Animowany film science fiction, który sprawił że anime, będący wcześniej rozrywką dla wtajemniczonych, stał się popularny na całym świecie. Akcja Akiry rozgrywa się po trzeciej wojnie, w latach 20. naszego stulecia. Stolica Japonii została zniszczona przez bombę atomową. W odbudowanym mieście rządzą gangi punków, prowadzące ze sobą nieustanne walki. W Tokio działa ruch oporu, buntujący się przeciwko totalitarnym metodom elit. Obdarzone parapsychologicz-nymi zdolnościami dzieci przeczuwają nadejście zagadkowego Akiry, który okazuje się nie bogiem, ale pokłosiem eksperymentu sprzed lat. Kontakt z tajemniczym wynalazkiem może być dla człowieka niebezpieczny, ale może też dać mu nadludzką, niszczącą siłę. Anime to filmowa wersja japońskiej man-gi - japońskiego komiksu, wykorzystującego często wątki fantastyczne. Scenariusz Akiry powstał w oparciu o popularną serię autorstwa samego Katsuhiro Otomo, film jest więc typowym przykładem związków „ob- 198 A Akira razkowej literatury" i kina. Jego atutem jest przede wszystkim niezwykła dynamika. Akira, podobnie jak wiele innych filmów gatunku, oferuje widzowi fenomenalne sceny akcji, w których wyobraźnia twórców nie jest ograniczana przez prawa fizyki, a przede wszystkim przez budżet. Należy pamiętać, iż - mimo wykorzystania techniki kojarzącej się z filmem dla dzieci - Akira to bez wątpienia produkcja przeznaczona dla widzów dorosłych. ALARM W KOSMOSIE Marooned USA 1969, 134 min Reżyseria: John Sturges Scenariusz: Mayo Simon na podst. powieści Martina Caidina Zdjęcia: Daniel Fapp Montaż: Walter Thompson Efekty specjalne: Lawrence W. Butler, Donald C. Glouner, Robie Robinson Producent: M. J. Frankovich Obsada: Gregory Peck, Richard Crenna, Mariette Hartley, David Janssen, James Franciscus, Gene Hackman, Lee Grant, Nancy Kovack Produkcja: Columbia Alarm w kosmosie został wyreżyserowany przez Johna Sturgesa, twórcę znakomitych westernów (m.in. Strzelanina w zagrodzie O.K., Ostatni pociąg z Gun Hill, Siedmiu wspaniałych), a główną rolę zagrał starzejący się gwiazdor Hollywood, Gregory Peck (Urzeczona, Moby Dick, Ostatni brzeg). Scenariusz, napisany na podstawie powieści Martina Caidina, miał być próbą powrotu do porzuconego w latach 50. „realistycznego" nurtu w fantastyce naukowej, reprezentowanego przez Kierunek Księżyc czy Rakietę XM. Fabuła Alarmu w kosmosie jest prosta: trójka doświadczonych astronautów - Pruett (Crenna), Stone (Franciscus) i Lloyd (Hackman) - bierze udział w eksperymencie medycznym nadzorowanym przez Charlesa Keitha (Peck). Po kilku miesiącach badań dochodzi do nieoczekiwanej awarii w kosmosie, która uniemożliwia powrót rakiety z orbity. Mimo sprzeciwu Keitha, na polecenie prezydenta zostaje wysłana wyprawa ratunkowa, w której uczestniczy Dougherty 0anssen). Tymczasem na pokładzie amerykańskiej rakiety zaczyna brakować tlenu, ginie kapitan Pruett, poświęcając życie dla ocalenia pozostałych członków zespołu badawczego. Nieoczekiwana pomoc ze strony radzieckich kosmonautów pozwala przetrwać załodze Alarm w kosmosie 199 A „Apolla" do czasu przybycia misji ratunkowej. Film Sturgesa powstał przy współpracy naukowców z NASA, toteż dbałość o szczegóły techniczne, wiarygodność całej operacji jest jednym z głównych walorów Alarmu w kosmosie, również efekty specjalne, nagrodzone Oscarem, przyczyniły się do sukcesu filmu. ALEJA POTĘPIENIA Damnation Alley USA 1977, 91 min Reżyseria: Jack Smight Scenariusz: Alan Sharp, Lucas Heller na podst. powieści Rogera Zelazny'ego Zdjęcia: Harry Stradling Jr. Muzyka: Jerry Goldsmith Montaż: Frank J. Urioste Efekty specjalne: Milt Rice Producent: Jerome Zeitman Obsada: Jan-Michael Vincent, George Peppard, Kip Niven, Paul Winfield, Dominique Sanda, Jackie Earl Haley, Mark L. Taylor, Trent Dolan Produkcja: 20th Century Fox Film Jacka Smighta, twórcy Ilustrowanego człowieka, jest adaptacją głośnej powieści Rogera Zelazny'ego, a zarazem jednym z pierwszych obrazów zapowiadających postapoka-liptyczną odmianę science fiction. Wojna nuklearna przyniosła niemal całkowitą zagładę cywilizacji, zaś późniejsze zmiany klimatyczne sprawiły, że pozostali przy życiu ludzie musieli zamieszkać w podziemnych schronach. Fabuła filmu jest w istocie jed-nowątkowa - jest to opowieść o bohaterze, który przemierza Stany Zjednoczone (od Kalifornii do Nowego Jorku) po to, by dostarczyć lekarstwo przeciw zarazie, po drodze musi pokonać szereg przeszkód i zgładzić licznych przeciwników. Całość przypomina późniejszą serię przygód Mad Maxa, jako że w obu przypadkach mamy do czynienia z postaciami wędrującymi po bezdrożach Ameryki (poruszającymi się w mechanicznych pojazdach). W filmie Smighta nie zabrakło też wątku romantycznego, choć Dominique Sanda (jako Janice) nie czuje się dobrze w roli bohaterki futurystycznej wizji. Ekranizacja powieści Zelazny'ego nie spotkała się ze zbyt przychylną reakcją ze strony krytyki, choć publiczność przyjęła-dobrze film Smighta. Algol ALGOL Niemcy 1920, 93 min Reżyseria: Hans Werckemeister Scenariusz: Hans Brennert Zdjęcia: Alex Graatkjaer, Hermann Kricheldorff Producent: Richard Oswald Obsada: Emil Jannings, John Gottowt, Ernst Hoffman, Käthe Haack, Erna Morena, Gertrud Weicker Produkcja: Deutsche Lichtbildeseilschaft Jeden z pierwszych niemieckich filmów fan-tastycznonaukowych, z udziałem wybitnego aktora Emila Janningsa (Portier z hotelu Atlantic) oraz ze znakomitą scenografią Waltera Reimanna, który uczestniczył w realizacji głośnego Gabinetu doktora Caligari. Film Hansa Werckmeistera opowiada o kobiecym duchu z planety Algol, który przekazuje głównemu bohaterowi tajemnicze urządzenie pozwalające zdobyć władzę i bogactwo. Ukrytym celem całego przedsięwzięcia jest podbój Ziemi - początkowo plan przebiega bez zakłóceń, jednak maszyna zwraca się przeciwko jej właścicielowi. W finale bohater ginie, uprzednio niszcząc niebezpieczne urządzenie. Mimo wyraźnych słabości scenariusza strona plastyczna filmu zasługuje na szczególne uznanie, jest bowiem przykładem ekspresjonistycznego stylu, charakterystycznego dla niemieckiego kina początku lat dwudziestych. ALIEN INTRUDER USA 1993, 90 min Reżyseria: Ricardo Jacques Gale Scenariusz: Nick Stone Zdjęcia: Michael Pinkney Muzyka: Miriam Cutler Montaż: Ron Cabreros Efekty specjalne: Frank H. Isaacs 200 A Producent: Joseph Merhi, Richard Pepin Obsada: Tracy Scoggins, Shano Palovich, Gary Roberts, Billy Dee Williams, Maxwell Caulfield, Stephan Davies, Richard Cody, Jeff Conaway Produkcja: PM Entertainment Alien Intruder przypomina Parszywą dwunastkę w kostiumie science fiction. Rok 2022. Komandor Skylar (Williams) przybywa do więzienia o zaostrzonym rygorze, gdzie szuka kandydatów do wykonania zadania specjalnego. Spośród skazańców wybiera czwórkę „najzdolniejszych": nawigatora Nicka (Caulfield), informatyka D.J.'a (Cody), skazanego za włamania do systemów komputerowych, inżyniera Petera (Davies) oraz Lloyda (Roberts), specjalistę od ładunków wybuchowych. Cała załoga statku kosmicznego ma wziąć udział w wyprawie ratunkowej, która byłym więźniom ma przynieść ułaskawienie. ALIEN WITHIN USA 1995, 75 min Reżyseria: Scott Levy Scenariusz: Alex Simon Zdjęcia: Mike Mickens Muzyka: Christopher Lennertz Montaż: John Bergstresser Efekty specjalne: Michael Burnett, Robert Sko-tak, Dennis Skotak Producent: Mike Elliott, Roger Corman Obsada: Roddy McDowall, Alex Hyde-White, Melanie Shatner, Don Stroud, Roger Halston, Emile Levisetti, Richard Biggs, Miro Palo Produkcja: New Horizon Picture Corp. Twórcy Alien Within wyraźnie wzorowali się na Obcym, sięgając również do schematu znanego z Przybysza Carpentera, a nawet Otchłani Camerona, jako że akcja filmu rozgrywa się w podwodnym laboratorium MobilConu, gdzie prowadzone są badania nad organizmami pozaziemskiego pochodzenia. Eksperymenty prowadzi dr Harry Lazarus (McDowall), jednak - zgodnie z oczekiwaniem - obiekt badań wymyka się spod kontroli i rozpoczyna rzeź wśród personelu podmorskiej stacji. Kapitan Pickett (Hyde-White), szef ochrony, przy pomocy uroczej pani doktor Harding (Shatner), musi zmierzyć się z potworem z kosmosu. Dalszy ciąg filmu przypomina zabawę w kotka i myszkę, której ofiarami są członkowie zespołu doktora Lazarusa. Reżyserem Alien Within był Scott Levy {Piranha, Spectre). Choć opiekę nad całością sprawował Roger Corman, nie wpłynęło to na jakość filmu, pozbawionego napięcia i schematycznego w warstwie fabularnej. ALPHAVILLE Alphaville, une étrange aventure de Lemmy Caution Francja-Wlochy 1965, 98 min Reżyseria: Jean-Luc Godard Scenariusz: Jean-Luc Godard Zdjęcia: Raul Coutard Muzyka: Paul Misraki Montaż: Agnes Guillemot Producent: Andre Michelin Obsada: Eddie Constantine, Akim Tamiroff, Howard Vernon, Anna Karina, Laszlo Szabo, Michel Delahaye Produkcja: Chaumiance, Filmstudio Niezbyt często w historii gatunku zdarzało się, by realizacją filmów science fiction zajmowali się mistrzowie tzw. „kina autorskiego". Do wyjątków należą dzieła wyreżyserowane przez Truffaut, Tarkowskiego czy Kubricka. Alphaville Jeana-Luca Godarda -jednego z najwybitniejszych przedstawicieli francuskiej Nowej Fali (Do utraty tchu, Szalony Piotruś) - jest filmem tyleż niezwykłym, co nietypowym: pozbawionym efektów specjalnych czy futurystycznych dekoracji. Scenerią kryminalnej intrygi jest Paryż, filmowany o zmroku przez ulubionego operatora Godarda, Raula Coutarda. Bohater Alphaville, agent specjalny Lemmy Caution (Eddie Constantine), otrzymuje zadanie wyjaśnienia tajemniczego zniknięcia poprzedniego agenta, Henri Dicksona, oraz Alphaville 201 A odnalezienia profesora Von Brauna (Ver-non), człowieka odpowiedzialnego za skonstruowanie potężnego komputera Alpha-60, sprawującego dyktatorskie rządy nad miastem Alphaville. W poszukiwaniach pomaga Lemmy'emu córka profesora, Natasza (Karina). W finałowych scenach filmu dochodzi oczywiście do pojedynku między człowiekiem i maszyną, który kończy się śmiercią Von Brauna, zabitego przez stworzone przez siebie „monstrum". Dzieło Godarda wiele zawdzięcza poetyce „filmu czarnego", z jego klaustrofobiczną atmosferą, mrocznym nastrojem, a nawet postacią głównego bohatera, który przypomina skrzyżowanie Sama Spade'a i Philipa Marlowe'a. Wszystko to złożyło się na niezwykle sugestywną, choć posępną wizję świata przyszłości, w którym króluje nowoczesna technologia. ALRAUNE Niemcy 1928, 125 min Reżyseria: Henrik Galeen Scenariusz: Henrik Galeen na podst. powieści Hannsa Heinza Ewersa Alraune - Die Geschichte eines lebendigen Wesens Zdjęcia: Franz Planer Partytura muzyczna: Willy Schmidt-Gentner Producent: Helmut Schreiber Obsada: Brigitte Helm, Paul Wegener, Ivan Petrovich, Mia Pankau, Georg John, Valeska Gert, Wolfgang Lilzer, Alexander Sascha Produkcja: Ama Film W okresie międzywojennym czterokrotnie przenoszono na ekran powieść Hannsa Heinza Ewersa, za najlepszą uchodziła wersja wyreżyserowana przez Heinrika Gale-ena (dziesięć lat wcześniej powstał film nakręcony przez Mihálya Kertesza, przyszłego twórcę Casablanki, niestety kopia się nie zachowała). Fabuła Alraune stanowi wyraźne nawiązanie do Frankensteina Mary Shelley, mamy tu bowiem opowieść o naukowcu, profesorze genetyki (Wegener), który pracuje nad projektem sztucznego zapłodnienia. Efektem owych eksperymentów jest jego córka (Hełm), która po odkryciu swego „nienaturalnego pochodzenia" zwraca się przeciwko ojcu. Choć w filmie Galeena wyraźnie złagodzono perwersyjny wymiar całej historii, to zmysłowa atmosfera jest tu wyraźnie obecna, przede wszystkim za sprawą znakomitej kreacji Brigitte Heim, która dwa lata wcześniej zagrała główną rolę żeńską w Metropolis Langa. Również Paul Wegener, jeden z najznakomitszych aktorów niemieckiego ekspresjonizmu (Student z Pragi, Golem), stworzył niezwykle przejmującą kreację. W 1930 powstała kolejna wersja powieści Ewersa (ponownie z Brigitte Hełm), tym razem dźwiękowa, wyraźnie słabsza od pierwowzoru (o czym pisała Lotte H. Eisner w Ekranie demonicznym), zaś w 1952 Arthur Maria Rabenalt nakręcił film z udziałem Ericha von Stroheima w roli szalonego naukowca. AMERICAN CYBORG USA 1994, 92 min Reżyseria: Boaz Davidson Scenariusz: Bill Crounse, Brent V. Friedman Zdjęcia: Avraham Karpick Muzyka: Blake Leyh Montaż: Alain Jakubowicz Efekty specjalne: Pini Klavir Producent: Mati Raz Obsada: Joe Lara, Nicole Hansen, John Ryan, Yosef Shiloah, Uri Gavriel, Helen Lesnick, Jack Widerker, Jack Adalist, Kevin Patterson, John E Ryan Produkcja: Cannon Obraz świata po wojnie nuklearnej: głodni ludzie, stłoczeni w zniszczonych miastach, skazani są na wegetację pod rządami maszyn cybernetycznych, tylko nieliczne grupy rebeliantów próbują przeciwstawić się władzy robotów. Nadzieją na odrodzenie ludzkości jest Mary (Hansen), ostatnia płodna kobieta. Kryjówka buntowników zosta-je odkryta i w ślad za bohaterką rusza cy-borga-zabójca. W ucieczce pomaga ciężarnej kobiecie samotny wojownik, Austin (Lara) - przystojny, długowłosy i umięśniony najemnik. Mary ma 36 godzin na dotarcie do portu po drugiej stronie miasta, skąd ma odpłynąć do Europy. Uciekinierzy w drodze do celu muszą pokonać nie tylko liczne przeszkody (np. bandy uzbrojonych mutantów), ale i stawić czoła przerażającej prawdzie: Austin okazuje się być cyborgiem, w dodatku nieświadomym swego pochodzenia. Fabuła filmu Davidsona (Hospital Massacre, Outside the Law) do złudze- 202 A nia przypomina Terminatora Camerona -w obu utworach mamy kobietę, której dziecko zagraża porządkowi społecznemu (w świecie, w którym ludzie podporządkowani są maszynom), niezniszczalnego robota, ścigającego bez wytchnienia swoją ofiarę, oraz pomocnika, który zakochuje się - z wzajemnością - w bohaterce. ANDROID USA 1982, 80 min Reżyseria: Aaron Lipstadt Scenariusz: James Reigle, Don Opper Zdjęcia: Tim Suhrstedt Muzyka: Don Preston Montaż: Andy Horvich Efekty specjalne: Steven B. Caldwell, New World Effects Producent: Rupert Harvey, Mary Ann Fisher Obsada: Klaus Kinski, Don Opper, Brie Howard, Norbert Weisser, Crofton Hardester, Kendra Kirchner Produkcja: New World Picture Jeden z pierwszych, a zarazem najlepszych filmów o androidach. Akcja rozgrywa się w niedalekiej przyszłości na stacji orbitalnej krążącej wokół Ziemi. Bohaterem jest naukowiec, dr Daniel (Kinski), który pracuje nad nowym wynalazkiem - sztucznym człowiekiem. Rząd uniemożliwia dokończenie projektu. Doktorowi pomaga android o imieniu Max (Opper), który jest zarazem jedynym towarzyszem i przyjacielem naukowca. Pewnego dnia na stacji kosmicznej ląduje grupa zbiegłych przestępców. Od tego momentu sytuacja zaczyna się komplikować, gdyż Max zakochuje się w jednym z nowo przybyłych. Daniel postanawia skorzystać z okazji, by wrócić na Ziemię, ale przedtem pragnie dokończyć porzucony wcześniej projekt. Eksperyment udaje się - sztuczny człowiek niczym nie różni się od prawdziwego: potrafi kłamać, oszukiwać, a nawet zabijać. Sukces filmu Lipstadta (City Limits, Blood Money) opiera się przede wszystkim na zręcznie napisanym scenariuszu - pełnym napięcia, nieoczekiwanych zwrotów akcji, ale i humoru - oraz świetnych kreacjach aktorskich, co jest nieczęste w przypadku kina science fiction. ANDROMEDA NIESIE ŚMIERĆ THE ANDROMEDA STRAIN USA 1971, 131 min Reżyseria: Robert Wise Scenariusz: Nelson Gidding Zdjęcia: Richard H. Kline Muzyka: Gil Melle Montaż: Stuart Gilmore, John W. Holmes Efekty specjalne: James Shourt, Douglas Trumbull Producent: Robert Wise Obsada: Arthur Hill, David Wayne, James Olson, Kate Reid, Paula Kelly, George Mitchell, Ramon Bieri, Kermit Murdock, Richard O'Brien, Eric Christmas, Peter Hobbs Produkcja: Universal Pictures Pierwszy film, który zwrócił uwagę miłośników SF na Michaela Crichtona - lekarza z wykształcenia, a pisarza z zamiłowania. Wydana w 1969 powieść stała się podstawą technothrillera, łączącego w umiejętny sposób rozrywkę z pytaniem o granice naukowego poznania. Medyczne wykształcenie autora pierwowzoru literackiego pozwoliło na uwiarygodnienie opowiedzianej w filmie historii. Choć Andromeda akcentuje bardziej elementy „naukowe" niż „fantastycz- Andromeda niesie śmierć 203 A ne", film spodobał się publiczności. Wkrótce na ekranach pojawiły się liczne realizacje nawiązujące do formuły zaproponowanej prze Crichtona i Wise'a. Satelita rozbija się niedaleko małego miasteczka w Meksyku. Tuż po katastrofie giną wszyscy jego mieszkańcy z wyjątkiem pewnego pijaczka oraz małego dziecka. Ziemi grozi epidemia - ofiary przybysza z kosmosu umierają na skutek koagulacji krwi, która zamienia się w... proszek. Zbadaniem dziwnego zjawiska ma się zająć grupa uczonych, z doktorem Jeremym Stone'em (Hill), laureatem nagrody Nobla, na czele, który kilka lat wcześniej utworzył projekt Wildfire, mający służyć walce z nowymi, nieznanymi chorobami. Naukowcy pracują w podziemnym laboratorium, gdzie przyjdzie im się zmierzyć nie tylko z obcą formą życia, ale także z wyrafinowanym systemem zabezpieczającym, który stanie się dla nich równie poważnym zagrożeniem. Michael Crichton jeszcze wielokrotnie przypominał o sobie miłośnikom gatunku. W latach 70. jego największym osiągnięciem (reżyseria i scenariusz) była Coma, kilkanaście lat później Ste-ven Spielberg przeniósł na ekran Jurassic Park, który na dobre ugruntował pozycję Crichtona. ANGRY RED PLANET USA 1959, 94 min Reżyseria: Ib Melchior Scenariusz: Ib Melchior, Sidney Pink Zdjęcia: Mack Stengler Muzyka: Paul Dunlap Montaż: Ivan J. Hoffman Efekty specjalne: Herman Twonsley Producent: Sidney Pink, Norman Maurer Obsada: Gerald Mohr, Nora Hayden, Jack Kru-schen, Les Tremayne Produkcja: Sino Productions / AIP (American Internationl Pictures) Film rozpoczyna się od powrotu statku kosmicznego wysłanego na Marsa. Z załogi ocalało jedynie dwóch astronautów: doktor Iris Ryan (Hayden) oraz pilot Tom O'Banion (Mohr), owinięty w zielono-czarny kokon. W szpitalu Iris opowiada historię wyprawy na Marsa - z jej relacji dowiadujemy się, że podróż przebiegała zgodnie z planem. Na powierzchni planety znaleziono ślady miej- Angry Red Planet scowych form życia: drapieżne rośliny, pa-jąkopodobne stwory o szczurzych głowach itp. Podczas poszukiwań odkryto ogromne morze, oddzielające astronautów od niezwykłego miasta, jednak w trakcie przeprawy zginął jeden z członków załogi, zaś drugi został ranny. Okazało się, że Mars jest zamieszkany przez inteligentne istoty, które porozumiewają się z ludźmi za pomocą fal radiowych. Struktura narracyjna filmu opiera się na rozbudowanych retrospekcjach, dopiero w finale następuje rozwinięcie akcji rozgrywającej się na Ziemi. Przesłanie całości przypomina wcześniejszy o kilka lat Dzień, w którym zatrzymała się Ziemia - po raz kolejny Ziemianie otrzymują ostrzeżenie przed nadmiernym postępem technologicznym. Angry Red Planet był debiutem fabularnym łba Melchiora, który w latach 60. nakręcił kilka filmów science fiction: Repticu-lus (1961), Journey to the Seventh Planet (1961), Robinson Cruzoe na Marsie (1964), The Time Travelers (1964). ANI ŹDŹBŁA TRAWY No Blade of Grass USA 1970, 96 min Reżyseria: Cornel Wilde Scenariusz: Sean Forestal, Jefferson Pascal na podst. powieści Johna Christophera The Death of Grass Zdjęcia: H. A. R. Thompson Muzyka: Burnell Whibley Montaż: Frank Clarke Efekty specjalne: Terry Witherington Producent: Cornel Wilde Obsada: Nigel Davenport, Anthony Sharp, George Coulouris, Jean Wallace, John Hamill, Lynne Frederick, Patrick Holt, Anthony May Produkcja: MGM 204 A Ani źdźbła trawy Obraz świata przyszłości, w którym ludzkości zagraża epidemia. Zanieczyszczenia chemiczne spowodowały nieodwracalne zmiany w środowisku naturalnym człowieka, struktury społeczne uległy rozpadowi, zaś pozostali przy życiu mieszkają w opuszczonych osadach. Rodzina Constance'ów wyjeżdża z Londynu, w którym rządzi przemoc i strach. Postanawiają znaleźć schronienie gdzieś na północy kraju, po drodze muszą stawić czoła przeszkodom naturalnym oraz ludziom (poszukującym pożywienia uzbrojonym gangom). Film Wilde'a zapowiada nie tylko postapokaliptyczną odmianę fantastyki naukowej, modną w latach 80., ale wpisuje się również w ramy kina ekologicznego, o wyrazistym przesłaniu ideologicznym, choć w warstwie fabularnej (opowieść o rodzinie walczącej o przetrwanie) nazbyt przypomina znakomitą Panikę w roku zerowym. A.EE.X. USA 1993, 103 min Reżyseria: Phillip J. Roth Scenariusz: Phillip J. Roth, Ronald Schmidt Zdjęcia: Mark W. Gray Muzyka: Jim Goodwin Montaż: Daniel Lawrence Efekty specjalne: Ultra Matrix, Altered Anatomy FX Producent: Gary Jude Burkart Obsada: Richard Keats, Mitchell Cox, Lisa Ann Russell, Marcus Aurelius, Adam Lawson, David Jean Thomas, Kristin Norton Produkcja: A Talaat Captan / Green Communications / Republic Pictures Scenariusz filmu Phillipa J. Rotha przypomina Terminatora - w obu utworach mamy do czynienia z motywem podróży w czasie, który uzupełnia opowieść o robotach i cy borgach. Rok 2073, toczy się wojna z maszynami. Naukowiec Nicolas Sinclair (Keats) postanawia przenieść się do roku 1973, by odwrócić bieg zdarzeń. Podczas podróży w czasie dochodzi do nieoczekiwanego wypadku. Bohaterowi udaje się wrócić do punktu wyjścia, jednak rzeczywistość uległa całkowitej zmianie. Sinclair dowiaduje się, że jego śladem wyruszyły specjalne oddziały robotów, Advanced Prototype Exploration Units (A.EE.X.), których zadaniem było przywrócenie porządku. Fabuła jest dość powikłana i niezbyt logiczna, co w przypadku motywu „światów równoległych" odgrywa istotną rolę. W zamian otrzymujemy pełną napięcia opowieść z pogranicza kina akcji, thrillera futurystycznego, a nawet sztuk walki. Phillip J. Roth, twórca A.P.E.X., zrealizował wiele niskobudżetowych produkcji fantastycznonaukowych, m.in. Prototype X29A, Cyfrowy człowiek, Rebelia w czasie. APOLLO 13 USA 1995, 129 min Reżyseria: Ron Howard Scenariusz: William Broyles Jr. na podst. książki Jima Lovella Lost Moon Zdjęcia: Dean Cundey Muzyka: James Horner Montaż: Michael Hill Efekty specjalne: Matt Sweeney, Gary Zink, Robert Legato, James Cameron, Allen Cappu-cilli, Jerry Fulle Producent: Brian Grazer Obsada: Tom Hanks, Bill Paxton, Kevin Bacon, Ed Harris, Gary Sinise, Kathleen Quinlan, Miko Hughes, David Andrews, Chris Ellis, Joe Spano, Xander Berkeley, Marc McClure, Tracy Reiner, Brett Cullen, Walter Cronkite Produkcja: Universal Dzieło Rona Howarda, twórcy Kokonu, Willow czy Pięknego umysłu, nie jest w zasadzie filmem fantastycznonaukowym, gdyż opowiada o prawdziwych wydarzeniach sprzed lat - podobnie jak Pierwszy krok w kosmos. Oglądamy historię kilku astronautów, uczestników pechowego lotu statku kosmicznego Apollo 13. Dowódcą wyprawy księżycowej jest Jim Lovell (Hanks), towarzyszą mu Fred Haise (Paxton) i Jack Swigert (Bacon). Tuż po starcie dochodzi do poważnej awarii, która uniemożliwi dokończenie misji. Życie astronautów spoczywa w rękach szefa 205 A Apollo 13 Armageddon kontroli lotów w Houston, Gene'a Krantza (Harris). Ponaddwugodzinny film Howarda jest nie tylko wiarygodnym dokumentem (scenariusz powstał na podstawie książki głównego bohatera, Jima Lovella), ale przede wszystkim trzymającym w napięciu dramatem, w którym dbałość o szczegóły techniczne nie wpłynęła niekorzystnie na portrety psychologiczne uczestników tych zdarzeń, do czego przyczyniły się z pewnością znakomite kreacje aktorskie Toma Hanksa, Billa Paxtona, Kevina Bacona, Eda Harrisa i Gary'ego Sinise'a. ARMAGEDDON USA 1998, 150 min Reżyseria: Michael Bay Scenariusz: Jonathan Hensleigh ¡Jeffrey Abrams Zdjęcia: John Schwartzman Muzyka: Trevor Rabin Montaż: Mark Goldblatt, Chris Lebenzon, Glen Scantlebury Efekty specjalne: Ted Andre, Josh R. Jaggars, Doug Sherman, Digital Domain, Dream Quest Images Producenci: Michael Bay, Jerry Bruckheimer, Jonathan Hensleigh, Gale Anne Hurd, Chad Oman, Jim Van Wyck Obsada: Bruce Willis, Billy Bob Thornton, Ben Affleck, Liv Tyler, Will Patton, Steve Buscemi, William Fichtner, Owen Wilson, Michael Duncan, Peter Stormare, Ken Hudson Campbell, Jessica Steen, Keith David Produkcja: Jerry Bruckheimer Pictures, Valhalla Motion Pictures, Touchstone Pictures Wielka katastroficzna produkcja z gwiaz-dorską obsadą do złudzenia przypominająca wprowadzony na ekrany w tym samym roku Dzień zagłady. Specjaliści NASA odkrywają, że do naszej planety zbliża się ogromnej wielkości asteroida. Spotkanie z nią może mieć katastrofalne skutki dla Ziemi, zaś ludzie podzielą los dinozaurów. Naukowcy opracowują plan zniszczenia groźnego obiektu. Do jego realizacji muszą znaleźć grupę wysoko wyspecjalizowanych śmiałków, którzy wyruszą w kosmos i wywołają eksplozję nuklearną. Wybór pada na Harry'ego Stampera (Willis), zajmującego się odwiertami i poszukiwaniem złóż ropy naftowej. Nieokrzesany fachowiec trafia do centrum szkolenia NASA, skąd - po krótkim kursie - wyrusza z misją ratowania planety. Towarzyszy mu kilku kolegów po fachu, z których żaden nie sprawia wrażenia superbohatera zdolnego wpłynąć na bieg wydarzeń. Armageddon został pomyślany jako widowisko przeznaczone dla masowego widza. Być może dlatego nie ma tu mowy o gatunkowej czystości. Mimo scenerii rodem ze science fiction, film można z równym powodzeniem zaklasyfikować do kina akcji. Twórcy nie unikają także akcentów obyczajowych i komediowych, które zresztą wypadają blado. Scenariusz jest odległy od naukowego prawdopodobieństwa, nie do przyjęcia nawet w konwencji science fiction, zaś patetyczny finał przypomina tandetne melodramaty i, miast poruszać, po prostu śmieszy. ASPHYX Wielka Brytania 1972, 99 min Reżyseria: Peter Newbrook Scenariusz: Brian Comport, Christina Beers, Laurence Beers Zdjęcia: Freddie Young Muzyka: Bill McGuffie Montaż: Maxine Julius Efekty specjalne: Ted Samuels Producent: John Brittany, Maxine Julius 206 A Obsada: Robert Stephens, Robert Powell, Jane Lapotaire, Ralph Arliss, Alex Scott, Fiona Walker, Paul Bacon Produkcja: United Entertainment Film z pogranicza horroru i science fiction z wyraźnie zaznaczoną problematyką eschatologiczną. Schemat fabularny przywołuje na myśl opowieści o szalonych naukowcach, którzy pragną przeniknąć tajemnicę życia i śmierci. Hugo Cunningham (Robert Stephens) odkrywa, że w chwili zgonu dusza każdego człowieka przenosi się w inny wymiar, którym włada istota zwana Asphyx. Bohater postanawia zbudować urządzenie pozwalające schwytać tajemniczego ducha. ASTRONAUCI SPOD CIEMNEJ GWIAZDY Dark Star USA 1974, 83 min Reżyseria: John Carpenter Scenariusz: John Carpenter, Dan O'Bannon Zdjęcia: Douglas Knapp Muzyka: John Carpenter Montaż: Dan O'Bannon Efekty specjalne: Bob Greenberg, John Carpenter, Dan O'Bannon Producent: Jack H. Harris Obsada: Dan O'Bannon, Andreijah Pahich, Brian Narelle, Carl Kuniholm Produkcja: Bryanston Astronauci spod ciemnej gwiazdy to pełnometrażowy debiut Johna Carpentera, późniejszego twórcy wielu głośnych horrorów i filmów science fiction (Ucieczka z Nowego Jorku, Przybysz, Christine, Oni żyją). Statek zwiadowczy „Dark Star" od dwudziestu lat bada przestrzeń kosmiczną (oddalił się od Ziemi na odległość 18 parseków). Na pokładzie znajduje się czwórka astronautów (piąty członek załogi, a zarazem dowódca, zginął w wypadku): Talby (Pahich), Doolittle (Narelle), Pinback (O'Bannon) i Boiler (Kuniholm). Monotonia codziennych zajęć sprawia, że bohaterowie przyjmują wszystkie zdarzenia z pewną obojętnością. Nie dziwią więc ich ekscentryczne zachowania i bezprzedmiotowe dyskusje, przeplatane rutynowymi działaniami na pokładzie (nawet uszkodzenie statku czy deszcz astero-idów nie wywołują większego zaintereso wania). Mimo obecności naukowo-technicznego żargonu film Carpentera jest przede wszystkim ironiczno-parodystyczną opowieścią, nie pozbawioną absurdalnego humoru, pokrewną czarnej komedii. Twórca Astronautów świadomie posłużył się kiczem, nawiązując poniekąd do estetyki campu, czyniąc z członków wyprawy badawczej nieudaczników, którzy z wyglądu i zachowania przypominają raczej hippisów niźli bohaterskich astronautów. ATOMOWA ŁÓDŹ PODWODNA The Atomie Submarine USA 1959, 72 min Reżyseria: Spencer Gordon Bennett Scenariusz: Orville H. Hampton Zdjęcia: Gilbert Warrenton Muzyka: Alexander Laszlo Montaż: William Austin Efekty specjalne: Jack Rabin, Irving Block, Louis DeWitt Producent: Alex Gordon Obsada: Arthur Franz, Dick Foran, Tom Conway, Sid Melton, Joi Lansing, Bob Steele, Victor Varconi, Selmer Jackson Produkcja: Allied Artists Atomowa łódź podwodna należy do nurtu filmów fantastycznonaukowych opowiadających o życiu w głębi morza, choć tym razem mamy do czynienia również z motywem inwazji, gdyż zamiarem podmorskich stworów (z kosmosu) jest opanowanie powierzchni naszej planety. W warstwie fabularnej odnajdziemy też nawiązania do Moby Dicka Melville'a i Węża morskiego Verne'a. W pobliżu bieguna północnego w tajemniczych okolicznościach znikają okręty podwodne. W celu wyjaśnienia zagadki zosta-je zorganizowana wyprawa badawcza kierowana przez kapitana Wendovera (Foran), któremu towarzyszą dwaj naukowcy - dr Clifford Kent (Varconi) oraz sir Ian Hunt (Conway). Po dotarciu w okolice bieguna ich łódź podwodna zostaje zaatakowana przez nieznaną siłę, w końcu dochodzi do spotkania z przybyszem z kosmosu. Trzej członkowie załogi przedostają się na pokład obcego pojazdu, ale nie znajdują tam żadnych form życia. Wszystko kończy się, zgodnie z przewidywaniem, zniszczeniem statku kosmicznego. Choć film Spencera 207 A Gordona Bennetta - reżysera, który w latach 30. i 40. realizował z powodzeniem seriale (m.in. The Purple Monster Strikes, 1945; Batman i Robin, 1949; Atom Man vs. Superman, 1950) - stanowi typową, niskobudże-tową produkcję science fiction, to efekty specjalne (przygotowane przez zespół kierowany przez Rabina i Błocka) były nad wyraz udane, również obsada głównych ról wypadła nadspodziewanie dobrze (Tom Conway występował w wielu znakomitych horrorach: Ludzie-koty, Wędrowałam z zombie, Siódma ofiara). ATOMOWE DZIECKO The Atomie Kid USA 1954, 86 min Reżyseria: Leslie H. Martinson Scenariusz: Benedict Freeman, John Fenton Murphy Zdjęcia: John L. Russell Jr. Muzyka: Van Alexander Montaż: Fred Allen Efekty specjalne: Theodore Lydecker Producent: Mickey Rooney Obsada: Mickey Rooney, Whit Bissell, Ellen Davis, Robert Strauss, Bill Goodwin, Joey Forman, Stanley Adams Produkcja: Republic Film Martinsona (Batman, 1966) wart jest wzmianki przede wszystkim ze względu na udział znakomitego niegdyś aktora, Mickey Rooneya (Miasto chłopców, 1938), który karierę filmową rozpoczynał jeszcze w czasach kina niemego, odnosząc sukcesy głównie w komediach. Mimo że pomysł scenariusza wyszedł od Blake'a Edwardsa, późniejszego twórcy popularnej serii filmów o przygodach inspektora Clouseau, to jednak Atomowe dziecko nie śmieszy zbytnio, również sama fabuła jest dość banalna. Blix Water-berry (Rooney) i Stan Cooper (Strauss) są poszukiwaczami rudy uranu, gdy wreszcie przypadkowo odkrywają bogate złoża, Blix zostaje napromieniowany, zaś jego wspólnik postanawia wykorzystać nadarzającą się okazję, by pozbyć się konkurenta. Wkrótce do akcji wkraczają agenci rządowi oraz szpiedzy obcego państwa. Wszystko kończy się pomyślnie: zlikwidowaniem siatki szpiegowskiej oraz ślubem głównego bohatera z pielęgniarką, która opiekowała się nim podczas pobytu w szpitalu. ATAK KOBIETY O 50 STOPACH WZROSTU Attack of the 50 Foot Woman USA 1958, 66 min Reżyseria: Nathan Juran (Hertz) Scenariusz: Mark Hanna Zdjęcia: Jacques Marquette Muzyka: Ronald Stein Montaż: Edward Mann Producent: Bernard Woolner Obsada: William Hudson, Yvette Vickers, Roy Gordon, Allison Hayes, Ken Terrell, George Douglas Produkcja: Allied Artists Atak kobiety o 50 stopach wzrostu należy do nurtu filmów fantastycznonaukowych opowiadających o zgubnych skutkach promieniowania radioaktywnego, choć tym razem cala historia została przedstawiona w konwencji komediowej, niepozbawionej przy tym wyraźnych podtekstów erotycznych. Nancy Archer (Hayes) jest świadkiem dziwnego zdarzenia, jednak ani miejscowa policja, ani mąż nie dają wiary w jej relacje ze spotkania z przybyszem z kosmosu. Bohaterka postanawia wrócić na miejsce zdarzenia, by przekonać się, czy padła ofiarą halucynacji. Powtórne spotkanie z obcym ma poważne konsekwencje zdrowotne, gdyż Nancy zostaje napromieniowania i zmienia się w olbrzymkę. Po pewnym czasie dostrzega korzyści płynące z monstrualnych rozmiarów - może zemścić się nie tylko na niewiernym małżonku, jego kochance, ale i całym miasteczku. Film Nathana Jurana (posługującego się pseudonimem Hertz) poniekąd wpisuje się w schemat melodramatu małżeńskiego, w którym mieszają się Atak kobiety o 50 stopach wzrostu 208 A rozmaite konwencje gatunkowe. Po latach Atak kobiety nie tylko zyskał status dzieła kultowego, ale doczekał się remake'u w reżyserii Christophera Guesta (1993) z Daryl Hannah w roli głównej. ATAK OLBRZYMICH PIJAWEK Attack of the Giant Leeches USA 1959, 62 min Reżyseria: Bernard L. Kowalski Scenariusz: Leo Gordon Zdjęcia: John M. Nickolaus Muzyka: Alexander Laszlo Montaż: Carlo Lodato Producent: Roger Corman Obsada: Ken Clark, Yvette Vickers, Jan Shepard, Bruno Ve Sota, Tyler McVey, Michael Emmet, Gene Roth Produkcja: A Balboa Production / American International Mimo że producentem Ataku olbrzymich pijawek był Roger Corman, nie odnajdziemy tu charakterystycznych cech jego twórczości z przełomu lat 50. i 60., w zamian oglądamy schematyczną opowieść z pogranicza fantastyki i grozy o potworach zamieszkujących bagna Florydy. Nie otrzymujemy też żadnego racjonalnego (lub pseudoracjonal-nego) wytłumaczenia dla niezwykłych rozmiarów tytułowych pijawek. Fabuła nie wyróżnia się oryginalnością: w niewyjaśnionych okolicznościach giną kolejni mieszkańcy okolicy, niebawem rozpoczynają się poszukiwania. Fantastyczna historia zostaje uzupełniona o wątek melodramatyczny (trójkąt miłosny), jednak ten nie zostaje w pełni rozwinięty. Wszystko kończy się walką bohaterów z krwiożerczymi pijawkami, których nie udaje się całkowicie wytępić. ATAK POTWORNYCH KRABÓW Attack of the Crab Monsters USA 1957, 62 min Reżyseria: Roger Corman Scenariusz: Charles Griffith Zdjęcia: Floyd Crosby Muzyka: Ronald Stein Montaż: Charles Gross Producent: Roger Corman Obsada: Richard Garland, Pamela Duncan, Russell Johnson, Ed Nelson, Leslie Bradley, Mel Welles, Richard Cutting Produkcja: Los Altos Productions / Allied Artists Atak potwornych krabów Atak potwornych krabów, jeden z licznych obrazów science fiction wyreżyserowanych bądź wyprodukowanych przez Rogera Cor-mana w drugiej połowie lat 50., wpisuje się w nurt filmów przedstawiających zgubne skutki skażenia promieniotwórczego. Choć warstwa fabularna jest dość schematyczna, to całość okazuje się nad wyraz udana. Na małej wyspie na południowym Pacyfiku ląduje awaryjnie samolot z kilkuosobową załogą na pokładzie. Rozbitkowie odkrywają, iż z powodu promieniowania radioaktywnego doszło do mutacji w materiale genetycznym zamieszkujących wyspę krabów. Olbrzymie stwory stanowią zagrożenie nie tylko fizyczne, ale i psychiczne, posiadają bowiem zdolności telepatyczne. Tylko dwojgu pasażerom rozbitego samolotu udaje się ocalić życie, pozostali padają łupem krwiożerczych krabów. Najciekawszym pomysłem Corma-na było obdarzenie tytułowych „bohaterów" cechami ludzkimi, antropomorfizacja nie dotyczyła jednakże wyglądu, ile pewnych cech „osobowości". AUTOMATIC USA 1994, 86 min Reżyseria: John Murlowski Scenariusz: Patrick Highsmith, Susan Lambert Zdjęcia: Peter Fernberger Muzyka: David Wurst, Eric Wurst Montaż: Michael Schweitzer Efekty specjalne: Kathy R. Johnson Producent: Avi Nesher, Ken Badish Obsada: Olivier Gruner, Daphne Ashbrook, John Glover, Jeff Kober, Penny Johnson, Dennis Lipscomb, Stanley Kamel Produkcja: Republic Pictures I Active Entertainment 209 B Wielki koncern elektroniczny, na którego czele stoi Goddard Marx (Glover), zajmuje się produkcją wielozadaniowych androidów, przeznaczonych zarówno do ochrony, jak i do wykonywania obowiązków domowych. Firma przeżywa kryzys finansowy, spowodowany opóźnieniami w realizacji nowego modelu robota. Po naradzie zarządu jeden z dyrektorów prosi asystentkę, Norę Rochester (Ashbrook), by została po godzinach, a następnie usiłuje ją uwieść i zgwałcić, w czym niespodziewanie przeszkadza mu android J 269 (Gruner). Dochodzi do szamotaniny, w wyniku której przypadkowo ginie człowiek. By uniknąć skandalu w mediach (przed budynkiem trwa bowiem manifestacja przeciwników automatycznych ludzi), firma pragnie zatuszować całą sprawę. Goddard Marx postanawia skorzystać z pomocy najemników i pozbyć się niewygodnych świadków. Rozpoczyna się walka o przetrwanie. Film Johna Murlow-skiego należy do popularnego w latach 90. podgatunku science fiction, opowiadającego o robotach, cyborgach lub androidach posiadających ludzkie uczucia, a przy tym nadludzkie zdolności (pozwalające szybko i sprawnie rozprawić się z każdym przeciwnikiem). W roli głównej wystąpił Olivier Gruner, znany z podobnych kreacji w filmach Alberta Pyuna (Nemesis). AŻ NA KONIEC ŚWIATA Bis ans Ende der Welt Niemcy-Francja-Australia 1991, 158 min Reżyseria: Wim Wenders Scenariusz: Peter Carey, Wim Wenders Zdjęcia: Robby Miiller Muzyka: Graeme Revell Montaż: Peter Przygodda Producent: Jonathan Taplin Obsada: Solveig Dommartin, William Hurt, Sam Neill, Jeanne Moreau, Max von Sydow, Chick Ortega, Eddy Mitchell, Adella Lutz, Ernie Dingo, Rüdiger Vogler Produkcja: Majestic Films Niezwykle oryginalny i przejmujący zarazem film fantastycznonaukowy niemieckiego reżysera Wima Wendersa (Z biegiem czasu, Niebo nad Berlinem, Lisbon Story). Rok 1999. Nad Ziemią krąży uszkodzony satelita nuklearny, mieszkańcy wielkich miast uciekają z zagrożonych terenów. Bohaterka filmu, Claire Turner (Dommartin), wyrusza w podróż z Włoch do Paryża, pod drodze spotyka nieznajomego mężczyznę, posługującego się nazwiskiem Trevor McFee (Hurt), poszukiwanego przez policję i prywatnego detektywa. W Paryżu odwiedza przyjaciela, powieściopisarza Gene'a (Neill), który jest zarazem narratorem całej historii. Film Wendersa to opowieść o wędrówce przez świat, Claire podąża bowiem śladem Trevora z Paryża do Berlina, Lizbony, Moskwy, Chin, Japonii, by dotrzeć w końcu do Australii, będącej prawdziwym celem podróży. W poszukiwaniach Trevora, który w rzeczywistości nazywa się Sam Farber (jest ścigany przez rząd amerykański za szpiegostwo przemysłowe), towarzyszy bohaterce detektyw Winter (Vogler) oraz Gene. Okazuje się, że Sam, syn wybitnego naukowca, doktora Henry'ego Fabera (von Sydow), znajduje się w posiadaniu specjalnej kamery pozwalającej na rejestrowanie obrazów, które mogą zobaczyć niewidomi. Kamera utrwala nie tylko to, co widzi oko, ale również reakcję mózgu, doznania towarzyszące percepcji wzrokowej. Celem wędrówki jest zbieranie obrazów, które bohater zamierza przekazać niewidomej matce (Moreau). Aż na koniec świata jest filmem o obrazach elektronicznych, wpływie technologii na życie człowieka, o przekształceniu widzenia pod wpływem maszyny, wirtualizacji doznań, a w końcu o podporządkowaniu się jej władzy (bohaterowie zamykają się w świecie wewnętrznych przeżyć, mate-rializowanych przez komputer). BARBARELLA Francja-Włochy 1967, 98 min Reżyseria: Roger Vadim Scenariusz: Vittorio Bonicelli, Claude Brulé, Brian Degas, Jean-Claude Forest, Tudor Gates, Terry Southern, Roger Vadim, Clement Biddle Wood na podstawie komiksu Jeana-Claude'a Foresta Zdjęcia: Claude Renoir Muzyka: Bob Crewe, Charles Fox Montaż: Victoria Mercanton Kostiumy: Paco Rabanne Producent: Dino De Laurentiis Obsada: Jane Fonda, John Phillip Law, Anita Pallenberg, Milo O'Shea, Marcel Marceau, Claude Dauphin, Véronique Vendell, Giancarlo Cobelli 210 Produkcja: De Laurentiis Cinematográfica, Mariannę Productions, Paramount Pictures Ekstrawagancka fantazja zapuszczająca się na obszar soft porno. Jest rok 40 000. Ziemska agentka specjalna zostaje wysłana na odległą planetę w galaktyce Tau Ceti, by uratować genialnego naukowca Durand Duranda (O'Shea). Ten okazuje się szaleńcem, który skonstruował maszynę, zdolną zabić nadmiarem rozkoszy. Dzielna agentka nie tylko przeżywa tę osobliwą torturę, ale doprowadza do przepalenia się obwodów wynalazku profesora. Spotykają ją także inne przygody: zapoznaje się z nowym sposobem uprawiania miłości, zakochuje w niewidomym aniele (Law) i spotyka les-bijską Czarną Królową (Pallenberg). Fabuła filmu rozpada się na szereg epizodów, które nie są ze sobą powiązane w nierozerwalny sposób. Każdy z nich można usunąć, lub zastąpić innym bez szkody dla całości. Wydaje się, że taki był zamysł reżysera, który zainspirował się przeznaczonym dla dorosłych komiksem. Świat Barbarelli ani przez moment nie stara się być wiarygodny, wydarzenia podporządkowane są szalonej wizji Vadima, celebrującego tym filmem wyzwolony erotyzm. Jane Fonda, grająca rolę tytułową, była związana z reżyserem podczas realizacji filmu. Już po rozstaniu z francuskim twórcą wielokrotnie odcinała się od roli w Barbarelli. W istocie ta erotyczna komedia fantastyczna ma niewiele wspólnego z zaangażowanymi społecznie utworami, w których Fonda, znana z lewicowych sympatii, chętnie grywała. Aktorka, w innych swoich filmach, unikała także nagości na ekranie. Jedynie Vadimowi udało się namówić ją do zmiany zasad. BATMAN USA 1989, 126 min Reżyseria: Tim Burton Scenariusz: Sam Hamm, Warren Skaaren Zdjęcia: Roger Pratt Muzyka: Danny Elfman, Prince Montaż: Ray Lovejoy Efekty specjalne: John Evans, Peter Watson Producent: Peter Gruber, Jon Peters Obsada: Michael Keaton, Jack Nicholson, Kim Basinger, Pat Hingle, Michael Gough, Billy Dee Williams, William Hootkins Produkcja: Warner Bros. Wyreżyserowana przez Tima Burtona, twórcę Soku z żuka i Edwarda Nożycorękiego, opowieść o tajemniczym mścicielu, walczącym ze złem w przebraniu nietoperza, jest jedną z najlepszych adaptacji komiksu w historii kina, a dodać należy, iż przenoszenie rysunkowych historii na ekrany kin nigdy nie należało do łatwych zadań (wystarczy przypomnieć sobie nieudane adaptacje Fla-sha Gordona czy Dicka Trący). Burton stworzył niezwykle sugestywny obraz mrocznego miasta Gotham, odwołując się przede wszystkim do poetyki niemieckiego ekspre-sjonizmu, z jego zamiłowaniem do operowania światłocieniem, deformacją rzeczywistości i charakterystycznymi postaciami psychopatów. Prawdziwą rewelacją okazali się odtwórcy głównych ról, Michael Keaton, aktor komediowy (Wiele hałasu o nic, Mężowie i żona), który znakomicie wcielił się w cierpiącego na rozdwojenie jaźni Bruce'a Wayne'a/Batmana, oraz Jack Nicholson, kreujący postać Jacka Napiera alias Jokera, szalonego przestępcy, z którym będzie mu-siał się zmierzyć Batman. Jest wreszcie piękna kobieta, dziennikarka Vicky Vale (Kim Basinger), która pragnie napisać artykuł o człowieku-nietoperzu. W 1992 Burton i Keaton raz jeszcze powrócili do postaci Batmana, ale kolejne dwie części (Batman Fo-rever oraz Batman i Robin) wyreżyserował już Joël Schumacher, zaś tytułową rolę powierzono Valowi Kilmerowi, co nie okazało się zbyt dobrym pomysłem. Burtonowi udało się również uniknąć błędów popełnionych przy realizacji kolejnych części: epizodyczności, niespójności, przytłoczenia fabuły przez nadmiar efektów specjalnych. Jego Batman jest już klasyczną pozycją kina fantastycznego lat 80. Batman 211 B BATMAN FOREVER USA 1995, 121 min Reżyseria: Joel Schumacher Scenariusz: Akiva Goldsman, Janet Batcher, Lee Batcher Zdjęcia: Stephen Goldblatt Muzyka: Elliot Goldenthal Montaż: Dennis Virkler Efekty specjalne: John Dykstra, Scott Fisher, Tom Fisher, Kate Crossely Producent: Tim Burton, Mitchell Dauterive, Ben Melniker, Mike Uslan Obsada: Val Kilmer, Tommy Lee Jones, Jim Carrey, Nicole Kidman, Chris O'Donnell, Drew Barrymore, Debi Mazar, Pat Hingle, Michael Gough Produkcja: Warner Bros. Trzecia część filmowych przygód Batmana przyniosła kilka radykalnych zmian: po pierwsze reżyserię powierzono Joelowi Schumacherowi, twórcy udanych thrillerów (Klient, Czas zabijania), po drugie tytułowa rola przypadła w udziale Valowi Kilmero-wi, aktorowi zdolnemu (The Doors, Gorączka), pozbawionemu wszelako komediowych talentów swego poprzednika, Michaela Ke-atona, w końcu, po trzecie producentom udało się obsadzić drugoplanowe role samymi gwiazdami. Tytułowy bohater musi zmierzyć się tym razem z trzema przeciwnikami: Tommy Lee Jonesem (Harvey „Dwie Twarze"), Jimem Carreyem („Zagadka") i uroczą, choć demoniczną Nicole Kidman (dr Meridian), zaś Batmana w jego zmaganiach ze Złem wspierają Chris O'Donnell (Robin) i Drew Barrymore (Batgirl). Fabuła jest w istocie pretekstem dla szeregu znakomicie skomponowanych i nakręconych scen, które wszelako nie tworzą tak przekonującej całości, jak w przypadku dwóch poprzednich części. Mimo pewnych zastrzeżeń Batman Forever wciąż zachowuje pozory spójności, której nie odnajdziemy już w kolejnej części, Batman i Robin. BATMAN I ROBIN Batman and Robin USA 1997, 125 min Reżyseria: Joel Schumacher Scenariusz: Akiva Goldsman Zdjęcia: Stephen Goldblatt Muzyka: Elliot Goldenthal Montaż: Dennis Virkler Efekty specjalne: Andre Adamson, Carlos Arguello, David Stump, Bob Hurrie Producent: Mitchell Dauterive, Ben Melniker, Mike Uslan, William Elvin Obsada: George Clooney, Arnold Schwarzenegger, Chris O'Donnell, Uma Thurman, Alicia Silverstone, Pat Hingle, Michael Gough Produkcja: Warner Bros. Czwarta część filmowej opowieści o walce superbohatera z demonicznym wcieleniem Zła wyraźnie odstaje poziomem od poprzednich trzech, nie tylko z powodu wyraźnych słabości scenariusza, ale przede wszystkim ze względu na odtwórców głównych ról męskich, bowiem ani George Clooney w roli Batman, ani Arnold Schwarzenegger jako Mr. Freeze, nie wypadli zbyt przekonująco, również Alicia Silverstone w roli Batgirl nie wzbudza większych emocji, podobnie jak Uma Thurman („Tru-jący bluszcz"), która nie dorównuje swym poprzedniczkom (Michelle Pfeiffer czy Kim Basinger). Twórcy Batmana i Robina sięgnęli do sprawdzonego schematu opowieści o odwecie natury, kładąc nacisk na kontekst (pseudo)ekologiczny. Fabuła istnieje jedynie w stanie zalążkowym, zaś akcja pozbawiona jest ciągłości, logiki i prawdopodobieństwa, co sprawia, że odnosimy wrażenie obcowania z przypadkowo zmontowanym, pozbawionym ciągłości dramaturgicznej filmem. BATTLESTAR GALACTICA USA 1978, 125 min Reżyseria: Richard A. Colla Scenariusz: Richard A. Colla, Glen A. Larson Zdjęcia: Ben Colman Muzyka: Stu Phillips Montaż: Robert L. Kimble Efekty specjalne: John Dykstra Producent: Leslie Stevens Obsada: Lome Greene, Richard Hatch, Dirk Benedict, Ray Milland, John Coloicos, Patrick Macnee, Lew Ayres, Jane Seymour, Laurette Spandg, Terry Carter Produkcja: Universal Pictures Na fali popularności Gwiezdnych wojen rozwinął się nowy pod gatunek filmowy - space opera - od lat znany miłośnikom powieściowej odmiany fantastyki (Heinlein, Harrison, Van Vogt). Battlestar Galactica znakomicie wpisuje się w schemat fabularny tej odmia- 212 B ny kina, w której zasadniczą rolę odgrywają podróże międzygwiezdne, wojny w kosmosie oraz wielkie imperia galaktyczne. Zamieszkujący inny układ słoneczny ludzie zostają zaatakowani przez Cylonów, rasę robotów. Nie mogąc pokonać przeciwnika, postanawiają odnaleźć mityczną krainę -Ziemię. Dowódcą gwiezdnej floty zostaje komandor Adama (Greene), kierując ucieczką i poszukiwaniami. W płaszczyźnie fabularnej film Richarda Colli nie wnosi nic nowego do schematu znanego z Gwiezdnych wojen, w dodatku pozbawiony jest atrakcyjnych bohaterów, nawet efekty specjalne nie należą do najbardziej udanych, mimo że pracował nad nimi John Dykstra. Również para młodych bohaterów - Apollo (Richard Hatch) i Starbuck (Dirk Benedict) - nazbyt przypomina mierną imitację Luke'a Skywal-kera i Hana Solo, toteż obraz nie spotkał się z przychylnym przyjęciem ani krytyki, ani miłośników gatunku, choć równocześnie zrealizowano kilkudziesięcioodcinkowy serial telewizyjny. BESTIA O MILIONIE OCZU The Beast with a Million Eyes USA 1955, 78 min Reżyseria: David Kramarsky Scenariusz: Tom Filler Zdjęcia: Everett Baker Muzyka: John Bickford Montaż: Jack Kilifer Efekty specjalne: Paul Blaisdell Producent: David Kramarsky, Roger Corman Obsada: Leonard Traver, Paul Birch, Lorna Thayer, Dona Cole, Chester Conklin, Dick Sargent Produkcja: San Mateo Production I American Releasing Corporation W latach 50. Roger Corman stał się czołowym producentem filmów z potworami, realizując m.in. Potwora zgłębi oceanu czy Atak potwornych krabów. Scenariusz Bestii o milionie oczu nie odbiega w zasadniczy sposób od schematów wykorzystanych we wspomnianych powyżej tytułach. Rodzina Kellych (¿Allan, Carol i ich córka Sandy) mieszka na farmie pośrodku pustyni, w pobliżu której awaryjnie ląduje statek kosmiczny. W okolicy dochodzi do serii niewyjaśnionych wypadków, spowodowanych agresywnym zachowaniem zwierząt domowych. Okazuje się, że przybysz z kosmosu żywi się ludzką nienawiścią, wykorzystując ją dla własnych celów; jedynie miłość jest w stanie osłabić jego zdolności. Mimo schematycznej fabuły oraz fatalnej gry aktorskiej, film Kramar-sky'ego wart jest wzmianki przede wszystkim ze względu na wprowadzenie motywu rozwiniętego kilkanaście lat później przez Alfreda Hitchcocka w Ptakach, a mianowicie nieoczekiwanego ataku zwierząt na ludzi. BESTIA Z GŁĘBOKOŚCI 20 000 SĄŻNI The Beast from the 20,000 Fathoms USA 1953, 80 min Reżyseria: Eugène Lourié Scenariusz: Lou Morheim na podst. opowiadania The Foghorn Raya Bradbury'ego Zdjęcia: Jack Russell Muzyka: David Buttolph Montaż: Bernard W. Burton Efekty specjalne: Ray Harryhausen, Willis Cook Producent: Bernard W. Burton, Hal E. Chester, Jack Dietz Obsada: Paul Christian, Paula Raymond, Cecil Kellaway, Kenneth Tobey, King Donovan, Lee Van Cleef, Ray Hyke Produkcja: Warner Bros. Scenariusz Bestii z głębokości 20 000 sqżni powstał na podstawie opowiadania Raya Brad-bury'ego, autora Kronik marsjańskich, jednak fabuła należy do najsłabszych punktów utworu Louriego, który odwołuje się do wielokrotnie wykorzystywanego w latach 50. schematu filmu o potworze, przebudzonym ze snu za sprawą eksperymentów Bestia z głębokości 20 000 sążni 213 B z bronią jądrową. Tom Nesbitt (Christian) jest jedynym ocalałym członkiem wyprawy badawczej, ale nikt nie wierzy w jego opowieść o prehistorycznym gadzie, który zagraża Ameryce. Gdy potwór pojawia się na Manhattanie, sytuaqa zmienia się radykalnie. Siejące zniszczenie i grozę monstrum musi zostać zniszczone, do czego przyczynia się główny bohater i towarzyszący mu strzelec wyborowy (młody Lee Van Cleef, znany z filmów Sergia Leone). Ranny potwór zostaje schwytany w pułapkę i zabity. Reżyserem Bestii z głębokości 20 000 sążni był Eugène Lo-urić, rosyjski emigrant, który w okresie międzywojennym przygotowywał scenografię do filmów Jeana Renoira (m.in. Zasada gry), zaś na przełomie lat 50. i 60. specjalizował się głównie w science fiction (Behemot, the Sea Monster i Gorgo). Tytułowego potwora zaprojektował i animował Ray Harryhausen, osiągając znakomite rezultaty, gdyż to dzięki jego udziałowi obraz Louriégo przeszedł do historii filmu fantastycznonaukowego. BESTIA Z KOSMOSU Phantom from Space USA 1953, 72 min Reżyseria: W. Lee Wilder Scenariusz: Bill Raynor, Myles Wilder Zdjęcia: William H. Clothier Muzyka: William Lava Montaż: George Gale Efekty specjalne: Alex Welden, Howard Anderson Producent: W. Lee Wilder Obsada: Ted Cooper, Rudolph Anders, Nore-en Nash, Harry Landers, Jim Bannon, Michael Mark, James Seay, Jack Daly Produkcja: Planet Filmplays I United Artists Stacja radarowa na Alasce zlokalizowała tajemniczy obiekt pozaziemskiego pochodzenia, wywołujący zakłócenia fal radiowych i telewizyjnych. Do wyjaśnienia zagadki zostaje oddelegowany porucznik Hazen (Cooper), przedstawiciel Federalnej Komisji ds. Komunikacji. Gdy w tajemniczych okolicznościach ginie dwóch ludzi, do śledztwa włącza się porucznik Bowers (Landers), inspektor policji z Los Angeles. Widzowie -w przeciwieństwie do bohaterów - od samego początku wiedzą, iż zabójcą jest przybysz z innej planety, choć jego wizyta mia ła charakter pokojowy, zaś śmierć dwóch ludzki była przypadkowa. Reżyserem Bestii z kosmosu był W. Lee Wilder, brat Bil-ly'ego Wildera, twórcy Bulwaru Zachodzącego Słońca i Garsoniery, zaś podstawowym walorem filmu były efekty specjalne. BITWA O PLANETĘ MAŁP Battle for the Planet of Apes USA 1974, 90 min Reżyseria: J. Lee Thompson Scenariusz: John Williams, Joyce Hooper Cor-rington Zdjęcia: Richard H. Kline Muzyka: Leonard Rosenman Montaż: Alan L. Jaggs Efekty specjalne: John Chambers Producent: Arthur E Jacobs Obsada: Roddy McDowall, Paul Williams, Natalie Trundy, Austin Stoker, Claude Atkins, Severn Darden, Bobby Porter, John Huston, John Landis, France Nuyen, Pat Cardi Produkcja: 20th Century Fox Piąta i ostatnia część sagi o planecie małp, wyraźnie słabsza od pierwowzoru. Bohaterem jest ponownie Cezar (McDowall), syn Corneliusa, który zmuszony został nie tylko do walki z ludźmi, ocalałymi z nuklearnej zagłady, ale i z oddziałami goryli, pragnącymi przejąć władzę i przywrócić dawny porządek, w którym małpy rządziły światem, zaś ludzie byli niewolnikami. W tym samym roku telewizja amerykańska rozpoczęła emisję kilkunastoodcinkowego serialu na podstawie Planety małp. BITWA O ZIEMIĘ Battlefield Earth USA 2000, 121 min Reżyseria: Roger Christian Bitwa o Ziemię 214 B Scenariusz: Corey Mandell, J. D. Shapiro na podst. powieści L. Rona Hubbarda Zdjęcia: Giles Nuttgens Muzyka: Elia Cmiral Montaż: Robin Russell Efekty specjalne: Erik Henry, Patrick Tatopo-ulo, Bill Pearson Producent: Elie Samaha, Jonathan D. Krane, John Travolta, Tracee Stanley, James Holt, Andrew Stevens, Ashok Amritraj, Don Carmody Obsada: John Travolta, Barry Pepper, Forest Whitaker, Kim Coates, Richard Tyson, Sabine Karsenti Produkcja: Warner Bros. Adaptacja powieści L. Rona Hubbarda, twórcy sekty scjentologów, a zarazem autora wielu popularnych książek (The Kilkenny Cats, Final Blackout), z pewnością nie należy do najbardziej udanych przedsięwzięć na gründe kina sdence fiction przełomu wieków. Punkt wyjścia przedstawia się następująco: w roku 2000 nastąpiła inwazja z kosmosu - obcy przybysze z planety Psychlo bez trudu pokonali obrońców Ziemi, przejęli władzę, zaś mieszkańców zmienili w niewolników, pracujących w kopalniach. Tysiąc lat później sytuacja pozostaje w zasadzie bez zmian, z tym że małe grupki zbiegów żyją w prymitywnych wspólnotach plemiennych. Kilkorgu ludziom udaje się wzniecić bunt i przy wykorzystaniu broni z XX wieku (!) nie tylko pokonać zarządzających Ziemią wysłanników, ale i zniszczyć ich własną planetę. Mimo bardzo dobrych efektów specjalnych, świetnej charakteryzacji, Bitwa o Ziemię nie odniosła spodziewanego sukcesu, winę ponoszą przede wszystkim scenarzyści, gdyż fabuła jest schematyczna, akcja przewidywalna i pozbawiona napięda, brak też wewnętrznej logiki, również odtwórcy głównych ról nie wypadli najlepiej (szczególnie John Travolta w roli zarządcy kopalni). BITWA WŚRÓD GWIAZD Battle Beyond the Stars USA 1980, 104 min Reżyseria: Jimmy G. Murakami Scenariusz: John Syles Zdjęcia: Daniel Lacambre, George Dodge, Dennis Skotak Muzyka: James Horner Montaż: Allan Holzman Efekty specjalne: George D. Dodge, Dennis Skotak, Robert Skotak Producent: Roger Corman Obsada: Richard Thomas, John Saxon, Robert Vaughn, Darleen Fleugel, George Peppard, Sybil Danning, Jeff Corey, Julia Duffy, Morgan Woodward Produkcja: New World Pictures Bitwa wśród gwiazd należy do najbardziej udanych filmów fantastycznonaukowych wyprodukowanych przez Rogera Corma-na. Mimo skromnego budżetu udało się stworzyć opowieść w duchu Gwiezdnych wojen, z dobrymi efektami specjalnymi, niezłym aktorstwem i atrakcyjną fabułą. Sador (Saxon), przywódca grupy międzygwiezdnych najemników, pragnie przejąć władzę nad niewielką i bezbronną planetą Akir. Jedyną osobą, która postanawia przeciwstawić się zbrodniczym planom Sadora jest młody wieśniak Shad (Thomas). Korzystając z pomocy mieszkańców innej planety formuje oddział zdolny do odparcia ataku. Wśród sojuszników znajduje się piękna wojowniczka z planety Valkyrie (Danning), zawodowy zabójca na emeryturze (Vaughn) oraz pilot z Ziemi, posługujący się pseudonimem Kowboj (Peppard). Scenariusz przypomina swoiste połączenie „gwiezdnej sagi" Lucasa z Siedmioma samurajami, zgodnie z oczekiwaniem w finale dochodzi do otwartej walki między siłami dobra i zła, której wynik łatwo można przewidzieć. BITWA W KOSMOSIE Uchu dai senso Japonia 1959, 90 min Reżyseria: Inoshiro Honda Scenariusz: Shinichi Sekizawa, Jotaro Okami Zdjęcia: Hajime Koizumi Muzyka: Akira Ifukube Efekty specjalne: Eiji Tsuburaya Producent: Tomoyuki Tanaka Obsada: Ryo Ikebe, Kyoko Anzai, Minoru Ta-kada, Harold Conway, Koreya Senda, Elise Richter, Hisaya Ito Produkcja: Toho Production Kolejny film duetu Honda - Tsuburaya, tym razem bez udziału Godzilli, za to z wyprawą badawczą na Księżyc, mającą wyjaśnić przyczyny tajemniczych zdarzeń, do których doszło na Ziemi. Japońscy naukowcy są przekonani, że obcy przybysze przygotowują się do inwazji na naszą planetę. 215 B Członkowie załogi statku kosmicznego odnajdują na Księżycu bazy wojskowe Obcych - rozpoczyna się walka o przetrwanie. Po powrocie na Ziemię dochodzi do decydującego uderzenia - latające spodki atakują największe miasta świata, zniszczone zostają Tokio, Paryż, Nowy Jork i Moskwa. Chcąc pokonać wrogów z kosmosu, Ziemianie muszą zjednoczyć wszystkie siły i wspólnie przystąpić do walki. Finałowe sceny przedstawiają decydującą bitwę powietrzną, która kończy się zwycięstwem wojsk sprzymierzonych. Mimo skromnych środków finansowych, efekty specjalne prezentują się nadzwyczaj okazale (choć nadużywano miniaturowych modeli), również postaci kosmitów wypadły przekonująco (nigdy nie poznaje-my ich prawdziwego wyglądu, co wydaje się być dobrym pomysłem), mamy tu także wątek znany z Najeźdźców z Marsa czy Inwazji porywaczy ciał, a mianowicie przejmowanie przez obcych kontroli psychicznej nad ludźmi. Bitwa w kosmosie należy zapewne do najbardziej udanych japońskich filmów science fiction lat 50. i 60. BLISKIE SPOTKANIA TRZECIEGO STOPNIA Close Encounters of the Third Kind USA 1977, 132 min Reżyseria: Steven Spielberg Scenariusz: Steven Spielberg, Paul Schrader Zdjęcia: Vilmos Zsigmond Muzyka: John Williams Montaż: Michael Kahn Efekty specjalne: Douglas Trumbull, Robert Yuricich, Ray Arbogast, George Polkinghorne, Scott Squires, Future General Corporation Producenci: Clark L. Paylow, Julia Phillips, Michael Phillips Obsada: Richard Dreyfuss, François Truffaut, Teri Garr, Melinda Dillon, Bob Balaban, J. Patrick McNamara, Warren J. Kemmerling, Roberts Blossom, Phi- Bliskie spotkania trzeciego stopnia lip Dodds, Cary Guffey, Shawn Bishop, Adrienne Campbell, Justin Dreyfuss, Lance Henriksen Produkcja: Columbia Pictures Corporation, EMI Films Ltd. Jeden z przełomowych dla gatunku filmów wyreżyserowanych przez Stevena Spielberga, wpisujący się w formulę tak zwanego kina Nowej Przygody. Bohater filmu, Roy Neary (Dreyfuss), na skutek kontaktu z obcą cywilizacją rujnuje swoje życie rodzinne. Bliskie spotkanie z przybyszami staje się jego obsesją. Wierzy, że dojdzie do niego w okolicach góry o charakterystycznym ściętym szczycie, której wizerunek prześladuje go od czasu, gdy po raz pierwszy dostrzegł pojazd przybyszów z innej planety. W końcu udaje mu się zinterpretować swoją wizję - charakterystyczne wzniesienie znajduje się w stanie Wyoming i nazywa się The Devil's Tower. W spotkanie z kosmitami przy diabelskiej górze wierzą także Jillian Guiler (Dillon), której syn został uprowadzony przez obcych, oraz francuski badacz - Claude Lacombe (Truffaut). W końcu dochodzi do lądowania, a przybysze z kosmosu okazują się pokojowo nastawionymi istotami, porozumiewającymi się z Ziemianami za pomocą dźwięków, układających się w muzyczne frazy. Spielberg przedstawił nową w kinie wizję spotkania z obcą cywilizacją. Nie znajdziemy tu apokaliptycznych obrazów zniszczenia. Kosmici reprezentują oczywiście wyższą kulturę techniczną, ale wcale nie pragną wykorzystać swojej wiedzy dla podboju naszej planety. Reżyserowi zarzucano nawet nadmierny sentymentalizm. Wydaje się, że - inaczej niż w E.T. -udało mu się zachować równowagę. Największą wartością filmu są doskonale poprowadzone wątki obyczajowe, ukazujące zwykłych ludzi w konfrontacji z tajemnicą. W wersji specjalnej, która weszła na ekrany w 1980 roku, przesunięto akcenty, eksponując sekwencję finałową. THE BLOB USA 1958, 85 min Reżyseria: Irwin S. Yeaworth Jr. Scenariusz: Theodore Simonson, Kate Phillips Zdjęcia: Thomas Spalding Muzyka: Ralph Carmichael 216 B Montaż: Alfred Hillmann Efekty specjalne: Barton Sloane Producent: Jack H. Harris Obsada: Steve McQueen, Aneta Corseaut, Earl Rowe, Olin Howlin, Steven Chase, John Benson, Vince Barbi, Audrey Metcalf, Elinor Hammer Produkcja: A Tonylyn Productions I Paramount The Blob należy dziś do najgłośniejszych filmów fantastycznonaukowych lat 50., choć z pewnością nie jest to zasługą oryginalnego scenariusza ani niezwykłych efektów specjalnych. Zresztą tuż po premierze film Yeawortha nie spotkał się z przychylnym przyjęciem ze strony krytyki, doczekał się nie tylko dalszego ciągu (Beware the Blob!), ale i remake'u w reżyserii Chucka Russella. Bohaterami są Steve (McQueen) i Jane (Corseaut), para nastolatków. Pewnego dnia w okolicy spada meteoryt, z którego wydobywa się bezkształtna masa. Pierwszą ofiarą pozaziemskiego organizmu jest starszy mężczyzna, później okazuje się, że tajemnicza kula wchłania w siebie wszystkie napotkane po drodze istoty - lekarza, pielęgniarkę, człowieka naprawiającego samochód. Policja nie daje wiary zeznaniom pary bohaterów, dopiero po ataku kosmicznej mazi na miejscowe kino rozpoczyna się rozpaczliwa próba powstrzymania żarłocznej istoty. Mieszkańcy przekonują się, że najlepszą bronią mogą być... gaśnice przeciwpożarowe, jako że blob nie jest odporny na niskie temperatury. Film Yeawortha wyraźnie nawiązuje do poetyki horroru, ale oprócz „mrożących krew w żyłach" sekwencji otrzymujemy również obraz małomiasteczkowej społeczności, rywalizacji między lokalnymi grupami młodzieżowymi, konfliktu między nastolatkami a dorosłymi. Do sukcesu przyczyniła się nie tylko rola Steve'a McQueena, późniejszego bohatera Bullitta czy Ucieczki gangstera, ale i ciesząca się niezwykłym powodzeniem tytułowa piosenka Burta Bacharacha. BRAIN CANDY USA 1996, 88 min Reżyseria: Kelly Makin Scenariusz: Norm Hiscock, Scott Thompson, Bruce McCulloch, Kevin McDonald, Mark McKinney Zdjęcia: David A. Makin Muzyka: G. Marq Roswell Montaż: Christopher Cooper Efekty specjalne: Performance Solutions Producent: Lome Michaels Obsada: David A. Makin, Bruce McCulloch, Kevin McDonald, Scott Thopmson, Kathryn Greenwood Produkcja: Paramount Brain Candy można zaliczyć do popularnej w latach 90. komediowej odmiany science fiction. Właściwą akcję filmu poprzedza prolog, w którym zwariowany taksówkarz postanawia opowiedzieć pewną historię, jaka zdarzyła się w... przyszłości. Doktor Chris Cooper pracuje nad nowym lekarstwem na depresję. Jedna z pacjentek (oznaczona numerem 957) opowiada o swej chorobie oraz o tym, jak odzyskała równowagę psychiczną dzięki eksperymentalnej terapii. Mimo że nie ukończono jeszcze badań nad skutkami ubocznymi, koncern farmaceutyczny, w którym pracuje bohater, postanawia wprowadzić lek na rynek. Cooper musi wyrazić zgodę lub zrezygnować z pracy w laboratorium. Za sprawą intensywnej kampanii reklamowej nowe lekarstwo na depresję zyskuje uznanie w środowisku medycznym. Wkrótce pojawiają się pierwsze problemy: pacjentka 957 zapada w śpiączkę, zaś szefowie koncernu zmuszają doktora Coopera do zażycia własnego lekarstwa. C. J. Henderson, autor The Encyclopedia of Science Fiction Movies, uznał film Kelly'ego Makina za najbardziej udaną komedię fantastycznonaukową w dziejach kina. Mimo że opinia ta może się wydać nieco przesadzona, Brain Candy zachowuje idealną równowagę między elementami komediowymi a konwencjami science fiction. BRAT Z INNEJ PLANETY The Brother from Another Planet USA 1984, 104 min Reżyseria: John Sayles Scenariusz: John Sayles Zdjęcia: Ernest Z. R. Dickerson Muzyka: Mason Darling Montaż: John Sayles Producent: Peggy Rajski Obsada: Joe Morton, Darry Edwards, Steve James, Leonard Jackson, Maggie Renzi, Rosetta Le Noire, David Strathairn Produkcja: A-Train Films 217 B Komedia fantastyczna z wyraźnym podtekstem społecznym. Na Ziemię przybywa czarnoskóry uciekinier (Morton) z planety, na której panuje niewolnictwo. Schronienie znajduje w murzyńskiej dzielnicy Nowego Jorku, i choć nie posługuje się językiem angielskim, potrafi w sugestywny sposób wyrazić swoje poglądy na temat sytuacji na naszej planecie. Śladem kosmicznego zbiega wyruszają dwaj międzygwiezdni policjanci. Sukces filmu Saylesa (Lone Star, Limbo) opiera się w całości na komediowych i mimicznych talentach odtwórcy głównej roli, Joego Mortona, który wystąpił m.in. w drugiej części Terminatora oraz w Żonie astronauty. BRAZIL Wielka Brytania 1985, 142 min Reżyseria: Terry Gilliam Scenariusz: Terry Gilliam, Charles McKeown, Tom Stoppard Zdjęcia: Roger Pratt Muzyka: Michael Kamen Montaż: Julian Doyle Efekty specjalne: Richard Conway, George Gibbs Producent: Amon Milchan Obsada: Jonathan Pryce, Robert De Niro, Ka-therine Helmond, łan Holm, Bob Hoskins, Michael Palin, łan Richardson, Kim Greist. Produkcja: Terry Gilliam Przez długi czas nazwisko Terry'ego Gillia-ma kojarzono przede wszystkim z grupą Monty Pythona, jednak miłośnicy fantastyki pamiętają o jego dokonaniach filmowych z pogranicza baśni i klasycznej science fic-tion (m.in. Bandyci czasu, Fisher King, 12 małp). Głównym źródłem inspiracji dla Bra-zil była głośna powieść George'a Orwella 1984. Film Gilliama to ponura wizja społeczeństwa przyszłości, w którym władzę dzierżą technokraci. W świecie tym jednostka poddana jest nieustannej inwigilacji, zaś nadzór sprawują wszechobecne urządzenia elektroniczne, kamery, ekrany telewizyjne oraz komputery monitorujące wszystkie dziedziny życia człowieka. Bohaterem Bra-zil jest urzędnik Ministerstwa Informacji, Sam Ławry (Jonathan Pryce), który za dnia kontroluje pracę komputerów, zaś nocą snu-je fantazje, w których jest skrzydlatym su-perbohaterem walczącym z potworami i ra tującym piękną dziewicę. Pewnego dnia, dość przypadkowo, wplątuje się w intrygę, która odmieni jego dotychczasowe życie -zostaje oskarżony o działalność „wywrotową", aresztowany, ale dzięki temu poznaje tajemniczą dziewczynę ze snów (Greist). Gilliam, idąc w ślady Orwella, pokazuje działanie totalitarnego systemu, jego absurdalność, bezduszność i okrucieństwo wobec jednostki, która jest jedynie cząstką potężnej maszyny. W warstwie wizualnej Brazil różni się od Orwellowskiego modelu przedstawiania rzeczywistości, do głosu dochodzi bowiem surrealistyczna wyobraźnia Gilliama, który wykreował niezwykle sugestywny świat, pełen baśniowych postaci rodem ze snu głównego bohatera. Film powstał przy dużych nakładach finansowych, co widać zarówno w widowiskowych efektach specjalnych (sekwencje katastrof, zniszczeń, walk z potworami itp.), jak i w obsadzie drugoplanowych ról, w której widnieją nazwiska Roberta De Niro, Boba Hoskinsa czy lana Holma. Wszystko to nie zatarło wrażenia pewnej chaotyczności i epizodyczności cechującej całą twórczość amerykańskiego reżysera. BUCK ROGERS Buck Rogers in the 25th Century USA 1979, 89 min Reżyseria: Daniel Haller Scenariusz: Leslie Stevens, Glen Larson Zdjęcia: Frank Beascoechea Muzyka: Stu Phillips Montaż: John J. Dumas Efekty specjalne: Scott Squires Producent: Leslie Stevens Obsada: Gil Gerard, Pamela Hensley, Erin Gray, Tim O'Conner, Henry Silva, Joseph Wiseman, Felix Sila Produkcja: Universal Bohater popularnego komiksu, pierwszy raz zekranizowanego w 1939 roku, wraca po latach w niezbyt udanym filmie Daniela Hallera (Horror w Dunwich). Akcja rozpoczyna się w roku 1987, kiedy to Amerykanie wysyłają sondę załogową, mającą zbadać odległe układy słoneczne. W wyniku zderzenia z meteorytem dochodzi do katastrofy, zaś pilot, kapitan Rogers (Gerard), zostaje zamrożony. Pięć wieków później statek Buc 218 c ka Rogersa zostaje odnaleziony przez kosmiczną księżniczkę (Hensley), która zamierza posłużyć się bohaterem w celu opanowania naszej planety. Po odkryciu zamiarów księżniczki, Buck przygotowuje plan ucieczki, pragnąc ostrzec mieszkańców Ziemi. Buck Rogers powstał w tym samym czasie co Flash Gordon czy Battlestar Galáctica, wpisując się zarazem w nowy podgatunek filmowy, zwany space operą. Film nie odniósł sukcesu na miarę Gwiezdnych wojen, widzów raziła naiwność fabuły, przeciętne efekty specjalne, a przede wszystkim odtwórca tytułowej roli. BURZA MÓZGÓW Brainstorm USA 1983, 106 min Reżyseria: Douglas Trumbull Scenariusz: Robert Stizel, Philip Frank Messina Zdjęcia: Richard Yuricich Muzyka: James Horner Montaż: Edward A. Warschilka, Freeman Davies Efekty specjalne: Douglas Trumbull Producent: Douglas Trumbull Obsada: Christopher Walken, Natalie Wood, Louise Fletcher, Cliff Robertson, Joe Dorsey, Jordan Christopher Produkcja: MGM Film Douglasa Trumbulla, autora efektów specjalnych do 2001: Odysei kosmicznej. Bliskich spotkań trzeciego stopnia czy Łowcy androidów, należy do najciekawszych obrazów kina science fiction początku lat 80., zapowiadając przy tym nową odmianę, której tematem jest rzeczywistość wirtualna. Zespół naukowców pracuje nad urządzeniem pozwalającym na rejestrację fal mózgowych, ich odtwarzanie na taśmie magnetycznej, a także przenoszenie danych zmysłowych z jednego umysłu do drugiego. Eksperymentalne badania prowadzą Michael Brace (Walken) i Lillian Reynolds (Fletcher). Gdy odnoszą sukces, przekonują się, że kontrolę nad nową technologią zamierza przejąć wojsko. Film Trumbulla nie jest kolejnym thrillerem futurystycznym, nie chodzi tu bowiem wyłącznie o militarny potencjał wynalazku, ale raczej implikacje natury moralnej i psychologicznej. Bohater Burzy mózgów uzależnia się od obrazów mentalnych, zaczyna wycofywać się z rzeczywistego życia, uciekając w iluzję wirtualnego obrazu (temat charakterystyczny dla literatury cyberpunkowej). W sumie powstał film będący nie tylko wizualnym fajerwerkiem, ale i udanym dramatem psychologicznym, poniekąd za sprawą odtwórców głównych ról: Christophera Wal-kena (Martwa strefa), Louise Fletcher (Lot nad kukułczym gniazdem) i Natalie Wood (Meteor), dla której była to ostatnia kreacja przed śmiercią. CAPTAIN AMERICA USA 1943 (15 odcinków) Reżyseria: John English, Elmer Clifton Scenariusz: Royal Cole, Ronald Davidson, Basil Dickey, Jasse Duffy, Harry Fraser, Grant Nelson, Joe Poland Zdjęcia: John MacBurnie Montaż: Wallace Grissell Efekty specjalne: Howard Lydecker, Theodore Lydecker Producent: W. J. O'Sullivan Obsada: Dick Purcell, Lionel Atwill, Lorna Grey, Charles Trowbridge, Jay Novello, Frank Reicher, George J. Lewis Produkcja: Republic W latach 40. szczególnym powodzeniem u młodzieżowej widowni amerykańskiej cieszyły się seriale filmowe o superboha-terach zmagających się z wszechpotężnym Złem. Captain America był ostatnią tego typu produkcją zrealizowaną przez wytwórnię Republic w okresie wojennym i podobnie jak wcześniejsze seriale (np. Przygody Kapitana Maruela) powstał w oparciu o popularny komiks. We wszystkich przypadkach kluczowe znaczenie miała patriotyczna wymowa całości, jako że główny bohater musial stawić czoło szpiegom i międzynarodowym zbrodniarzom. Schemat fabularny poszczególnych odcinków oparty był na konwencjach romansu fan-tastyczno-przygodowego, w którym elementy naukowe ograniczone zostały do atrakcyjnych gadżetów (jak w późniejszych opowieściach o superagencie 007). 219 c CAPTAIN VIDEO USA 1951 (15 odcinków) Reżyseria: Spencer G. Bennett, Wallace A. Gris sell Scenariusz: Royal K. Cole, Sherman Lowe, Joe Poland Zdjęcia: Fayte Browne Muzyka: Mischa Bakaleinikoff Montaż: Earl Turner Efekty specjalne: Jack Erickson Producent: Sam Katzman Obsada: Judd Holdren, Larry Stewart, Gene Roth, William Fawcett, Don C. Harvey. George Eldredge, William Bailey Produkcja: Columbia W latach 1949-55 amerykańska telewizja przedstawiła jeden z pierwszych seriali fan-tastycznonaukowych, opowiadający o dzielnym bohaterze z przyszłości i jego kosmicznych strażnikach. W 1951 Sam Katzman zrealizował piętnastoodcinkowy serial kinowy w oparciu telewizyjne przygody Kapitana Video, w tytułowej roli nie wystąpił znany z małego ekranu Al Hodge, ale Judd Holdren, który toczy tu bitwę z wrogiem pochodzącym z planety Atoma. Główną atrakcją wersji filmowej było wykorzystanie robotów, z którymi walczy główny bohater, jednak ograniczony budżet nie wpłynął korzystnie na ostateczny rezultat. CHARLY USA 1968, 106 min Reżyseria: Ralph Nelson Scenariusz: Stirling Silliphant na podst. powieści Daniela Keyesa Kwiaty dla Algernona Zdjęcia: Arthur J. Ornitz Muzyka: Ravi Shankar Montaż: Fredric Steinkamp Producent: Ralph Nelson Obsada: Cliff Robertson, Claire Bloom, Leon Janney, Lilia Skala, Dick Van Patten, Ruth White, Ed McNally, Dan Morgan Produkcja: Selumr I Robertson Associates / Cinerama Mimo że bohater filmu Ralpha Nelsona (Embryo), 30-letni Charly (Robertson), wyróżnia się niskim ilorazem inteligencji, to jednak uważa się za człowieka szczęśliwego -pracuje jako pomocnik piekarza, jest łubiany przez otoczenie, nie brak mu środ- Charly ków do życia. Pewnego dnia zespól naukowców pod kierunkiem neurochirurga, doktora Richarda Nemura (Janney), zaprasza go do wzięcia udziału w eksperymencie, w wyniku którego ma zostać człowiekiem w pełni sprawnym umysłowo. Charly wyraża zgodę i przechodzi operację. Z pozoru wydaje się, że wszystko zakończyło się pomyślnie - z dnia na dzień bohater zyskuje inteligencję, a następnie zakochuje się w młodej doktor Alice Kinian (Bloom). Po pewnym czasie okazuje się, że dobroczynne skutki terapii są krótkotrwałe, zaś cały proces odwracalny, toteż Charly - który tymczasem stal się znacznie bardziej rozwinięty intelektualnie, niż którykolwiek z członków zespołu medycznego - postanawia na własną rękę znaleźć rozwiązanie problemu. Choć krytycy zarzucali dziełu Nelsona nadmierny sentymentalizm, to film odniósł znaczny sukces, potwierdzony Oscarem dla Cliffa Robertsona, odtwórcy głównej roli. Scenariusz oparty był na znakomitej powieści Daniela Keyesa Kwiaty dla Algernona (Al-gernon to imię myszy, która również brała udział w tym eksperymencie). Na ekran telewizyjny przeniósł ją Jeff Bleckner w 2000 roku. 220 CHERRY 2000 USA 1988, 93 min Reżyseria: Steve Dejamatt Scenariusz: Lloyd Fonvielle, Michael Almereyda Zdjęcia: Jacques Haitkin Muzyka: Basil Poledouris Montaż: Edward M. Abroms, Duwayne Dun-havy Efekty specjalne: Arthur Brewer Producent: Coldecot Chubb, Edward R. Pressman Obsada: Melanie Griffith, Ben Johnson, Harry Carey Jr., David Andrews, Tim Thomerson, Pamela Gidley, Jennifer Mayo Produkcja: Orion Pictures Niezbyt odległa przyszłość, w której towarzyszkami życia samotnych mężczyzn są kobiece cyborgi. Bohaterem filmu Dejamat-ta jest Sam Treadwell (Andrews), posiadacz mechanicznej kochanki (z serii 2000), która pewnego dnia (podczas miłosnego zapamiętania) ulega awarii. Zrozpaczony Sam postanawia wyruszyć na poszukiwanie części zamiennych (posiada jedynie główny procesor, w którym zapisana jest osobowość Cherry). Jego przewodnikiem po bezdrożach Newady - gdzie ma spotkać przemytników - zostaje niejaka E. Johnson (Griffith). Od tej pory mamy do czynienia z formułą kina drogi, zgodnie z którą bohaterowie muszą stawić czoła rozmaitym przeszkodom, by w końcu dotrzeć do celu. W sumie Cherry 2000 jest jednym z bardziej udanych obrazów o cyborgach, gdyż zamiast typowego schematu postapokaliptycz-nego, z domieszką kina sztuk walki, otrzymujemy opowieść o miłości, sprawnie zrealizowaną i dobrze zagraną. Cherry 2000 CHŁODNA KALKULACJA The Cold Equations USA 1996, 92 min Reżyseria: Peter Geiger Scenariusz: Peter Geiger, Stephen Berger, Norman Plotkin na podst. opowiadania Toma Good wina Zdjęcia: Christopher Walling Muzyka: Paul Robjohns Montaż: Mary Jo Markey Producent: Yoram Barzilai Obsada: Bill Campbell, Poppy Montgomery, Daniel Roebuck, William R. Moses, John Pro-sky, Heidi Swedberg, Albert Hall Produkcja: Alliance Communications Co. / USA Pictures Niskobudżetowy film science fiction na podstawie opowiadania Toma Goodwina. Twórcy Chłodnej kalkulacji posłużyli się chwytem fabularnym z Testu pilota Pirxa: trwa przesłuchanie kapitana statku kosmicznego „Saratoga", zaś akcja jest próbą odtworzenia tego, co się wydarzyło kilka miesięcy wcześniej. Z misją ratunkową na odległą planetę, na której założono kolonię górniczą LC 10, wyrusza porucznik John Burton (Campbell). Na statku znajduje się również pasażer na gapę, dziewczyna o imieniu Lee (Montgomery). Niestety, dowództwo wyprawy nie przewidziało dodatkowego obciążenia, toteż chcąc wylądować na planecie i dostarczyć lekarstwo na zagrażającą życiu kolonistów zarazę, Burton musi pozbyć się balastu. Bohater staje przed dylematem moralnym - albo będzie musiał zabić niewinną kobietę, albo nie wykona rozkazu -próbuje więc znaleźć wyjście z sytuacji. CHOPPING MALL USA 1986, 77 min Reżyseria: Jim Wynorski Scenariusz: Steve Mitchell, Jim Wynorski Zdjęcia: Tom Richmond Muzyka: Chuck Cirino Montaż: Leslie Rosenthal Producent: Julie Corman Obsada: Kelli Maroney, Tony O'Dell, Russell Todd, Carrie Emerson, Barbara Crampton, Nick Segal, John Terlesky, Die Miller Produkcja: Concorde I Trinity Pictures Film Jima Wynorskiego (The Lost Empire, The Return of the Swamp Thing) przypomina 221 c Świat Dzikiego Zachodu. Dzień uroczystego otwarcia centrum handlowego Park Plaza 2000, w którym wszystko zostało zautomatyzowane, zaś nadzór powierzono maszynom. Zgodnie z oczekiwaniem, dochodzi do poważnej awarii i roboty zwracają się przeciwko tłumowi nastoletnich klientów. Dość niespodziewanie okazuje się, że młodzi ludzie są dobrze uzbrojeni i zdolni podjąć walkę z oszalałymi robotami. Mimo akcentów autoironicznych i parodystycznych Chopping Moll nie odniósł sukcesu na miarę filmu Michaela Crichtona. CIEMNE SŁOŃCE Temnć slunce Czechosłowacja 1979, 135 min Reżyseria: Otśkar Vavra Scenariusz: Otdkar Vdvra, Jiri śotola na podst. powieści Karela Ćapka Krakatit Zdjęcia: Miroslav Ondrićek Muzyka: Martin Kratochvil Montaż: Miroslav Hijek Obsada: Radoslav Brzobohaty, Jiti Thomas, Rudolf Hruśinsky, Magda Vaśaryova, Vladimir Sme-ral, Andris Bilint, Giinther Naumann Produkcja: Filmovć Studio Barrandov Trzydzieści lat po ukończeniu filmu Krakatit Otikar Vavra ponownie sięgnął po znakomitą powieść Karela Ćapka, tym razem wyraźnie zdystansował się wobec literackiego pierwowzoru. Czeski twórca nie tylko przeniósł akcję filmu w przyszłość, ale w istotny sposób zmienił również fabułę, od początku obdarzając bohatera - fizyka atomowego, inżyniera Prokopa (Brzobohaty) - świadomością skutków wykorzystania swego wynalazku. W finale filmu oglądamy obraz świata po katastrofie nuklearnej, którą udało się przeżyć tylko nielicznym, jako że wcześniej główny przeciwnik bohatera wykradł tajemnicę „krakatitu". Nowa wersja powieści Ćapka pozbawiona została niezwykłego piękna sugestywnych obrazów wyróżniających film z 1948 roku. COMA USA 1978, 113 min Reżyseria: Michael Crichton Scenariusz: Michael Crichton na podst. powieści Robina Cooka Zdjęcia: Gerald Hirschfeld i Victor J. Kemper Muzyka: Jerry Goldsmith Montaż: David Bretherton Efekty specjalne: Charles Baker; Everett Broussard Producent: Martin Erlichman Obsada: Genevieve Bujold, Michael Douglas, Elisabeth Ashley, Rip Torn, Richard Widmark, Tom Selleck, Lois Chiles. Produkcja: Metro Goldwyn Meyer Thriller medyczny i elementami science fiction zrealizowany przez Michaela Crichtona, pisarza i reżysera, który zdobył gruntowne wykształcenie medyczne. W utworach podpisanych jego nazwiskiem często pojawiają się wątki związane z nauką, zresztą solidniej niż zwykle udokumentowane. Akcja Comy rozgrywa się w bostońskim szpitalu. Doktor Susan Wheeler (Bujold) zaniepokojona jest wypadkiem swojej koleżanki, która zapadła w nieodwracalną śpiączkę. Przypadek ten nie jest odosobniony, dlatego Susan podejmuje prywatne śledztwo. Okazuje się, że fatalne zabiegi odbywały się w jednej tylko sali operacyjnej. Lekarka próbuje przekonać swoich zwierzchników, że w szpitalu dzieje się coś złego. Podejrzewa że działa tam szajka zajmująca się handlem ludzkimi organami. Nikt jej jednak nie wierzy. Ona sama upewnia się, że jej przypuszczenia nie są urojeniami, kiedy ktoś próbuje ją zgładzić. Coma w sposób niezwykle sprawny łączy konwencje gatunkowe, dodając do wymienionych wcześniej elementy rodem z filmu grozy. Uwagę zwracają zwłaszcza dwie pełne napięcia sceny. Ta, w której Susan zostaje zaatakowana przez mordercę w kostnicy pełnej worków z ciałami, oraz finałowa. Bohaterka, oszołomiona przez narkotyki, trafia do sali operacyjnej, w której zginęła Coma 222 c jej przyjaciółka, by stać się kolejną „pacjentką" doktora Harrisa (Widmark). THE CREEPING TERROR USA 1964, 75 min Reżyseria: Art J. Nelson Scenariusz: Robert Silliphant Zdjęcia: Andrew Jaczak Muzyka: Frederick Kopp Montaż: Art J. Nelson Efekty specjalne: John Lackey Producent: Art J. Nelson Obsada: Vic Savage, Shannon O'Neill, William Thourlby, Louise Lawson, Robin James Produkcja: Crown International Kolejna wersja wyeksploatowanego w latach 50. motywu inwazji z kosmosu. Statek kosmiczny ląduje na Ziemi, a z jego wnętrza wyłania się bezkształtne monstrum, które porywa ludzi i zastępuje ich dokładnymi kopiami. Punkt wyjścia przypomina obrazy w rodzaju Najeźdźców z Marsa czy Inwazji porywaczy ciał, z tym że The Creeping Terror pozbawiony jest niezwykłej atmosfery zagrożenia, jaką udało się stworzyć autorom wspomnianych powyżej filmów. Art Nelson, reżyser, producent, a zarazem odtwórca głównej roli (posługujący się pseudonimem Vic Savage), uważany jest przez krytyków za godnego następcę Eda Wooda, twórcy najgorszych filmów w dziejach kina. CRITTERS USA 1986, 86 min Reżyseria: Stephen Herek Scenariusz: Stephen Herek Zdjęcia: Tim Suhrstedt Muzyka: David Newman Montaż: Larry Bock Efekty specjalne: Charles Chiodo, Edward Chiodo, Stephen Chiodo Producent: Robert Shaye Obsada: Dee Wallace Stone, M. Emmet Walsh, Billy Green Bush, Scott Grimes, Nadine Van Der Velde, Terrance Mann, Billy Zane Produkcja: New Line Cinema Film Stephena Hereka, twórcy Przygód Billa i Tedda, powstał na fali popularności Gremlinów, o czym świadczy nie tylko podobny schemat fabularny, ale również wygląd włochatych stworów, pochodzących z obcej planety i siejących spustoszenie w małym miasteczku. Niebawem śladem złośliwych istot na Ziemię przybywają kosmiczni łowcy nagród, poszukujący zbiegłych więźniów z planety Rogue. Również mieszkańcy miasteczka próbują na własną rękę uporać się z żarłocznymi, choć bezmyślnymi bestiami. Crittersi są nie tyle obrazem science fiction, ile raczej zręcznym połączeniem komedii, filmu młodzieżowego i horroru. Mimo wyraźnych słabości, film Hereka odniósł spory sukces komercyjny, doczekał się też kontynuacji (1988 -reż. Mick Garris, 1991 - reż. Kristine Peterson, 1992 - reż. Rupert Harvey). CUBE USA 1997, 98 min Reżyseria: Vincenzo Natali Scenariusz: Andre Bijelic, Graeme Manson, Vincenzo Natali Zdjęcia: Derek Rogers Muzyka: Mark Korven Montaż: John Sanders Efekty specjalne: John Mariella Producent: Bob Munroe, Mehra Meh, Betty Orr Obsada: Nicole DeBoer, Nicky Guadagni, Andrew Miller, David Hewlett, Julian Richings, Wayne Robson, Maurice Dean Wint Produkcja: Trimark Pictures Vincenzo Natali nakręcił film, który w Polsce osiągnął status dzieła kultowego. Mimo skromnego budżetu, reżyserowi udało się stworzyć przekonującą wizję świata - pułapki, w której uwięziono kilkoro ludzi. Scenariusz przypomina grę komputerową, jako że bohaterowie przechodzą z jednego pomieszczenia pełnego pułapek do kolejnego, licząc na to, że uda się im znaleźć wyjście z labiryntu. Podobnie jak w grach komputerowych, niewłaściwy wybór może kosztować życie. Widzów oczekujących na zakończenie, które odsłoni prawdę, czeka rozczarowanie, gdyż autorzy scenariusza nie wyjaśniają żadnej z tajemnic (może na tym zasadzał się sukces filmu). Nie dowiadujemy się niczego na temat pochodzenia . monumentalnego labiryntu ani nie pozna-jemy przyczyn, dla których grupa ludzi została w nim zamknięta. W sumie powstało dzieło niezwykle oryginalne, przede wszystkim w warstwie wizualnej i dźwiękowej, gdyż akcja jest w gruncie rzeczy dość 223 c schematyczna i przewidywalna. W 2002 Andrzej Sekuła nakręcił dalszy ciąg pt. Cube 2: Hypercube. CYBERTRACKER Holandia - USA 1994, 88 min Reżyseria: Richard Pepin Scenariusz: Jacobsen Hurt Zdjęcia: Ken Blakey Muzyka: Bill Montei, Lisa Popeil Montaż: Chris Maybach, Chris Worland Efekty specjalne: Don Power, Lary Roberts, Mark Sisson, Frank H. Isaacs Producent: Jerry P Jacobs, Paul Maślak, Joseph Merhi, Richard Pepin Obsada: Don Wilson, Richard Norton, Stacie Foster, Joseph Ruskin, John Aprea, Abby Dalton, Steve Burton, David Bernathan, Jim Maniaci Produkcja: PM Entertainment Group W latach 80. i 90. powstało kilkanaście filmów o cyborgach-zabójcach, począwszy od Terminatora a skończywszy na Universal Soldier U. Do tego nurtu należy również Cy-bertracker, wyreżyserowany przez Richarda Pepina, twórcę The Silencers czy Firepower. Eric Phillips (Wilson), były policjant, pracuje jako ochroniarz w cieszącej się złą sławą firmie prowadzącej badania biochemiczne. Pewnego dnia zostaje oskarżony o morderstwo, zaś jego byli pracodawcy wysyłają w ślad za nim mechanicznego łowcę nagród (Maniaci). Twórcy wprowadzają też wątek polityczny - opowieść o podziemnej organizacji, która walczy z robotyzacją społeczeństwa, a przede wszystkim z projektem zatrudniania cyborgów w policji. CYBORG USA 1989, 86 min Reżyseria: Albert Pyun Scenariusz: Kitty Chalmers Zdjęcia: Philip Alan Waters Muzyka: Kevin Bassinson Efekty specjalne: Greg Cannon Producent: Yoram Globus, Menahem Golan Obsada: Jean-Claude Van Damme, Deborah Richter, Vincent Klyn, Alex Daniels, Dayle Haddon, Blaise Loong, Rolf Muller Produkcja: Golan-Globus Odległa przyszłość. Obraz świata po katastrofie, w którym nie istnieją struktury państwowe, więzi społeczne ograniczone są do wspólnot plemiennych, zaś życiu na naszej planecie zagraża epidemia „czarnej śmierci". Kobieta-cyborg (Haddon) posiadająca informacje, które mogą powstrzymać zarazę, musi dotrzeć do Atlanty, gdzie znajdują się ostatnie laboratoria naukowe. Niestety, wcześniej wpada w ręce gangu Fendera (Klyn), bezwzględnego mordercy, pragnącego zdobyć lekarstwo dla własnych korzyści. W ślad za porwaną kobietą wyrusza samotny wojownik Gibson Rickenbaker (Van Damme), marzący o zemście na Fenderze (z licznych retrospekcji poznajemy przeszłość bohatera). W wędrówce towarzyszy mu dziewczyna, Nady Simmons (Richter), której rodzina umiera na „czarną śmierć". Zgodnie ze schematem tego typu opowieści w finale dochodzi do rozstrzygającego pojedynku między Dobrem i Złem. W 1993 Michael Schroeder nakręcił Cyborga 2 z Eliasem Koteasem i Angeliną Jolie w rolach głównych. CYBORG 2087 USA 1966, 86 min Reżyseria: Franklin Adreon Scenariusz: Arthur C. Pierce Zdjęcia: J. Stensvold Muzyka: Paul Dunlap Montaż: Frank P Keller Producent: Earle Lyon Obsada: Michael Rennie, Wendel Corey, Eduard Franz, Karen Steele, Warren Stevens, Harry Carey Jr., Sherry Alberoni, Adam Roarke, John Beck Produkcja: Feature Films W telewizyjnym filmie Franklina Adreona można dostrzec zapowiedź schematu fabularnego wprowadzonego 20 lat później przez twórców Terminatora. Rok 2087. Od lat trwa wojna między ludźmi a maszynami. Cyborg Garth (Rennie) zostaje wysłany w przeszłość (do lat 60. ubiegłego stulecia), by powstrzymać rozwój nowej technologii, określanej mianem radiowej telepatii, nad wdrożeniem której pracuje profesor Marx (Franz). Wynalazek stanowi poważne zagrożenie dla przyszłości, pozwala bowiem na kontrolowanie ludzkich umysłów. W ślad za Garthem wyrusza grupa zabójców, mających uniemożliwić mu wykonanie zadania. Mechanicznemu bohaterowi udaje się 224 c pokonać przeciwników i przekonać profesora do rezygnacji z dalszych badań, choć zmiana przeszłości sprawi, że cyborgi przestaną istnieć. CYBORG COP USA 1993, 95 min Reżyseria: Sam Firstenberg Scenariusz: Greg Latter Zdjęcia: Yossi Wein Muzyka: Paul Fishman Montaż: Alan Pattillo Producent: Danny Lerner Obsada: David Bradley, John Rhys-Davies, Todd Jensen, Alonna Shaw, Ron Smerczak, Rufus Swart, Anthony Fridjohn, Steven Leader, Robert Reynolds Produkcja: Nu Image Kino akcji w kostiumie fantastycznonauko-wym. Były policjant Jack Ryan (Bradley) wyrusza na poszukiwanie zaginionego na Wyspach Karaibskich brata, Philipa Qensen), który wpadl w ręce szalonego naukowca, Joachima Kessela (Rhys-Davies) i został zmieniony w cyborga-zabójcę. W wykonaniu zadania pomaga Jackowi dziennikarka Cathy (Shaw). Choć scenariusz Grega Lat-tera sprowadza się do szeregu scen, w których ludzie zmuszani są do pojedynków z maszynami, film odniósł pewien sukces i doczekał się dalszego ciągu (Cyborg Cop II - 1994, reż. Sam Firstenberg; Cyborg Cop III - 1994, reż. Yossi Wein). CYFROWY CZŁOWIEK Digital Man USA 1995, 95 min Reżyseria: Phillip J. Roth Scenariusz: Phillip J. Roth, Ron Schmidt Zdjęcia: Harris Done Muzyka: Jim Goodwin Montaż: Daniel Lawrence Efekty specjalne: Fred Cramer, Ken Estes Producent: Talaat Captan Obsada: Ken Oiandt, Kristen Dalton, Adam Baldwin, Matthias Hues, Paul Gleason, Ed Laufer, Don Swayze, Sherman Augustus Produkcja: Green Communications, Republic Pictures Thriller futurystyczny, w którym kluczową rolę odgrywają efektowne wybuchy, nowe technologie komputerowe i spektakularne sceny walk. Film należy do nurtu opowieści o cyborgach, zaś sam pomysł znany jest z Universal Soldier - chodzi oczywiście o stworzenie „idealnego wojownika". Tytułowy bohater (Hues) zostaje wystany z misją specjalną: ma powstrzymać grupę terrorystów, która przejęła kontrolę nad kilkuset wyrzutniami rakietowymi. „Cyfrowy człowiek" dezerteruje, zaś zadanie zostaje powierzone drużynie złożonej z cyborgów. Film Phillipa J. Rotha przypomina pozostałe dokonania tego reżysera, m.in. Prototype X29A oraz A.P.E.X. CZARNA DZIURA Black Hole USA 1979, 97 min Reżyseria: Gary Nelson Scenariusz: Jeb Rosebrook, Gerry Day Zdjęcia: Frank Philips Muzyka: John Barry Montaż: Gregg McLaughlin Efekty specjalne: Peter Ellenshaw, Harrison El-lenshaw, Eustace Lycett, Danny Lee Producent: Ron Miller Obsada: Anthony Perkins, Robert Forster, Yvette Mimieux, Joseph Bottoms, Ernest Borgnine, Maximilian Schell, Roddy McDowall Produkcja: Walt Disney Odległa przyszłość. Po latach poszukiwań członkowie wyprawy badawczej odnajdują zaginiony statek „Cygnus". Mimo że pojazd kosmiczny znajduje się w pobliżu czarnej dziury, astronauci postanawiają sprawdzić, czy ktoś nie przeżył awarii. Na pokładzie spotykają doktora Hansa Reinhardta (Schell), który przy pomocy automatów pilotował statek. Załoga „Palomino" nie wie, że wybitny naukowiec oszalał. Gdy Reinhardt przekonuje się, że astronauci nie zamierzają podporządkować się jego rozkazom, postanawia zabić wszystkich i zamienić w cyborgi. Zamiast ratować jedynego ocalałego członka załogi „Cygnusa", astronauci zostają zmuszeni do walki o własne życie. Film Gary'ego Nelsona miał być odpowiedzią wytwórni Disneya na sukces Gwiezdnych wojen i Obcego, jednak przedsięwzięcie zakończyło się niepowodzeniem zarówno komercyjnym, jak i artystycznym. Pomimo znakomitych efektów specjalnych oraz udziału znanych aktorów (Anthony Perkins, 225 c Ernest Borgnine, Maximilian Schell) Czarna dziura rozczarowuje, scenariusz byl bowiem nazbyt schematyczny, pozbawiony napięcia, a przede wszystkim wiarygodnych postaci. CZARNY SKORPION The Black Scorpion USA 1957, 88 min Reżyseria: Edward Ludwig Scenariusz: David Duncan, Robert Blees Zdjęcia: Lionel Lindon Muzyka: Paul Sawtell Montaż: Richard Van Enger Efekty specjalne: Willis O'Brien, Peter Peterson Producent: Jack Dietz, Frank Medford Obsada: Richard Denning, Carlos Rivas, Mara Corday, Mario Navarro, Carlos Muzquiz, Fanny Schiller, Pedro Galvan Produkcja: Warner Bros. Obraz Ludwiga powstał zapewne pod wpływem sukcesu kasowego filmu One! (Them!), z tą różnicą, że zamiast mrówek mamy tu olbrzymie skorpiony. Hank (Denning), amerykański geolog badający wulkany w Meksyku, natrafia na ślad gigantycznych skorpionów, pożerających ludzi. Okazuje się, że w okolicy roi się od przeróżnych zmutowanych zwierząt, które walczą ze sobą nawzajem. Monstrualne stworzenia stają się zagrożeniem dla położonego nieopodal Mexico City, wywołując w mieście panikę. W końcu udaje się zniszczyć potwory za pomocą elektryczności. Czarny skorpion różni się od pozostałych filmów o olbrzymich pająkach, mrówkach czy tarantulach jedynie tym, że źródłem mutacji nie było promieniowanie radioaktywne, poza tym akcja rozgrywa się zgodnie z wypracowanym wcześniej schematem. Największym walorem filmu są z pewnością efekty specjalne, przygotowane przez Willisa O'Briena i Petera Pe-tersona - z wykorzystaniem miniaturowych modeli, zdjęć poklatkowych, animacji, które sprawiły, że tytułowe stwory wyglądały niemal jak żywe. CZERWONA PLANETA Red Planet USA 2000, 108 min Reżyseria: Anthony Hoffman Scenariusz: Jonathan Lemkin, Channing Gibson Zdjęcia: Peter Suschitzky Muzyka: Graeme Revell Montaż: Robert K. Lambert, Dallas Puett Efekty specjalne: Jeffrey A. Okun, Thomas J. Smith Producent: Mark Canton Obsada: Vai Kilmer, Tom Sizemore, Carrie-Anne Moss, Benjamin Bratt, Simon Baker, Terence Stamp Produkcja: Mars Productions / Warner Bros. Rok 2057. Z powodu przeludnienia i zanieczyszczenia środowiska Ziemia znalazła się na skraju katastrofy, jedyną nadzieją na przyszłość jest kolonizacja innego świata. Od lat prowadzone są przygotowania do lotu na Marsa, wreszcie na „czerwoną planetę" udaje się wysiać pierwszy załogowy statek kosmiczny. Jego dowódcą jest kobieta, komandor Bowman (Moss), na pokładzie znajdują się również: jej zastępca por. Santen (Bratt), inż. Gallagher (Kilmer), genetyk Burchenal (Sizemore), Pettengill (Baker) oraz Chantilas (Stamp). Podczas lotu dochodzi do nieoczekiwanej awarii urządzeń (spowodowanej promieniowaniem Czerwona planeta 226 c gamma) - pięciu członków załogi udaje się do lądownika, zaś dowódca zostaje na pokładzie. Od tej pory akcja toczy się równolegle: jesteśmy świadkami lądowania na Marsie i rozpaczliwych prób odzyskania kontroli nad uszkodzoną rakietą. Celem wyprawy jest odnalezienie bazy, zbudowanej przez roboty i sondy kosmiczne, wysiane tu przed dwudziestu laty. Wkrótce okazuje się, że baza została zniszczona, jednak na planecie znajduje się wystarczająco dużo tlenu, by można było nim oddychać. Wyprawa na Marsa kończy się tragicznie dla kilku kosmonautów. Najpierw ginie Chan-tilas (ranny podczas awaryjnego lądowania), następnie por. Santen, zamordowany przez Pettengilla, później sam zabójca, a wreszcie Burchenal, który padl ofiarą krwiożerczych owadów, zamieszkujących „czerwoną planetę". Jedynym ocalałym jest Gallagher, któremu udało się opuścić Marsa w starej rosyjskiej sondzie i wrócić na pokład statku kosmicznego. Film Hoffmana odwołuje się do sprawdzonego schematu wyprawy badawczej (wyraźne podobieństwo do Rakiety XM), jest wiarygodny od strony naukowej, z bardzo dobrymi efektami specjalnymi, a przede wszystkim doborową obsadą, z Valem Kilmerem, Carrie-Anne Moss (pamiętna Trinity z Matrixa) i Tomem Sizemo-re'em na czele. CZERWONA PLANETA MARS Red Planet Mars USA 1952, 87 min Reżyseria: Harry Horner Scenariusz: Anthony Veiller, John Balderstone Zdjęcia: Joseph F. Biroc Muzyka: Mahlon Merrick Montaż: Francis Lyon Producent: Anthony Veiller Obsada: Peter Graves, Andrea King, Marvin Miller, Morris Ankrum, Gene Roth, Herbert Berghof, Vince Barnett Produkcja: Melaby Pictures / United Artists Czerwona planeta Mars, podobnie jak radzieckie Promienie śmierci, jest odbiciem klimatu politycznego lat 50., a zarazem pośrednim efektem działalności Komisji ds. Badania Działalności Antyamerykańskiej. Fabuła filmu jest dość powikłana. Akcja rozgrywa się po zakończeniu II wojny światowej - przed- Czerwona planeta Mars stawiciele wrogich obozów próbują zdobyć tajemniczy wynalazek, umożliwiający komunikację międzyplanetarną. Chris Cronyn (Graves), amerykański uczony, przy pomocy żony, Lyndy (King), usiłuje nawiązać łączność z Marsem. Urządzenie nadawcze pragnie odzyskać jego konstruktor, niemiecki naukowiec Calder (Berghof), pozostający na usługach komunistów. W końcu Cronyn odbiera przekaz z „czerwonej planety", który poważnie zagraża stabilności ekono-miczno-politycznej na świecie. Bohater zamierza dowiedzieć się od Marsjan, w jaki sposób stworzyć społeczeństwo, które żyłoby w pokoju, a w odpowiedzi otrzymuje fragment z Pisma Świętego. Sytuacja międzynarodowa zaczyna się komplikować, zaś masowa histeria przyczynia się do religijnego odrodzenia. Czerwona planeta Mars różni się wyraźnie od pozostałych filmów fantastycznonaukowych realizowanych w latach 50., nie tylko ze względu na propagandowy charakter fabuły, ale przede wszystkim za sprawą religijno-mesjanistycznych podtekstów. Współautorem scenariusza byl John Balderston, twórca klasycznych horrorów z Universalu: Frankensteina, Draculi oraz Mumii. CZĘSTOTLIWOŚĆ Frequency USA 2000, 102 min Reżyseria: Gregory Hoblit Scenariusz: Toby Emmerich Zdjęcia: Alar Kivilo Muzyka: Michael Kamen Montaż: Donald Rosenbloom Efekty specjalne: John Caglione Jr., Bill Myer, Martin Malivoire, Kaz Kobielski, Jason Board, 227 c Częstotliwość Gary Kleinsteuber, Daniel S. Gibson, Gordin Brothers, Peter Sissakis, Arthur Langevin, Lauren Ritchie, Eileen Moran Producent: Robert Shaye, Richard Saperstein, Hawk Koch, Gregory Hoblit, Toby Emmerich Obsada: Dennis Quaid, Jim Caviezel, Shawn Doyle, Elizabeth Mitchell, Andre Braugher, Noah Emmerich, Melissa Errico, Daniel Henson, Jordan Bridges, Stephen Joffe, Jack McCro-mack, Michael Cera Produkcja: New Line Cinema Częstotliwość należy niewątpliwie do najlepszych filmów fantastycznonaukowych wykorzystujących motyw podróży w czasie, przede wszystkim za sprawą racjonalnego i logicznego uzasadnienia, opartego na naukowych podstawach. Rok 1999. Pewnego dnia John Sullivan (Caviezel), porządkując domową rupieciarnię, znajduje stary nadajnik radiowy należący do zmarłego przed laty ojca. Dość niespodziewanie okazuje się, że urządzenie jest nadal sprawne, zaś John nawiązuje łączność z kimś, kto żyje w 1969 roku. Bohater przekonuje się, że nieznajomym człowiekiem jest... jego ojciec, Frank (Quaid). Nie namyślając się długo postanawia zmienić przeszłość, ocalić ojca, a zarazem odzyskać to, co niegdyś utracił. Mimo początkowych wątpliwości, Frank postępuje zgodnie z radą syna, dzięki czemu „odzyskuje" życie. Wszystko to wywiera wpływ na teraźniejszość, toteż John będzie musiał żyć z podwójnymi wspomnieniami. Częstotliwość jest filmem z pogranicza thrillera policyjnego i science fiction - twórcom udało się w przemyślany sposób połączyć różne płaszczyzny czasowe i fabularne, prowadząc równolegle dwa, przenikające się wzajemnie wątki. CZŁOWIEK CIEMNOŚCI Darkman USA 1990, 95 min Reżyseria: Sam Raimi Scenariusz: Sam Raimi, Ivan Raimi, Chuck Pfar-rer, Daniel Goldin, Joshua Goldin Zdjęcia: Bill Pope Muzyka: Danny Elfman, Jonathan Sheffer Montaż: David Stiven Efekty specjalne: William Mesa Producent: Robert G. Tappert Obsada: Liam Neeson, Frances McDormand, Colin Friels, Jenny Agutter, Larry Drake, Nelson Mashita, Danny Hicks, Jesse Lawrence Ferguson, Raphael H. Robledo Produkcja: Universal Film Sama Raimiego, twórcy Martwego zla, jest udanym połączeniem konwencji horroru i kina science fiction. Petyon Westlake (Neeson) prowadzi badania nad stworzeniem sztucznej skóry. Pewnego dnia zostaje zaatakowany przez gangsterów, którzy podkładają ogień pod laboratorium, niszcząc wyniki wieloletniej pracy, usiłując przy okazji pozbyć się niewygodnego świadka. Mimo śmiertelnych oparzeń, naukowiec wychodzi cało, a następnie - wykorzystując prowadzone wcześniej badania - odzyskuje ciało. Nie potrafi jedynie zrekonstruować twarzy, zakłada więc maskę, mającą ukryć zniekształcone oblicze. Postanawia też zemścić się na złoczyńcach, stając się kimś w rodzaju Batmana. Człowiek ciemności, podobnie jak wcześniejsze filmy Raimiego, nie jest pozbawiony akcentów humorystycznych, swoistej autoironii, wykorzystuje też schematy popularnych seriali i komiksów z lat 40. o superbohaterach walczących ze zorganizowaną przestępczością. Znajdziemy tu również odniesienia do innych głośnych filmów, przede wszystkim Doktora Jekylla i Mr Hyde'a (motyw podwójnej tożsamości) czy Upiora z opery (deformacja twarzy). W sumie powstał jeden z bardziej udanych filmów fantastycznych przełomu lat 80. i 90., którego sukces sprawił, iż nakręcono kolejne części, wyreżyserowane przez Bradforda Maya (choć bez udziału znakomitego Lia-ma Neesona): Człowiek ciemności II: Powrót Duranta (Darkman II: The Return of Durant, 1994) i Darkman III: Die, Darkman, Die (1996). 228 c CZŁOWIEK DEMOLKA Demoliton Man USA 1993, 114 min Reżyseria: Marco Brambilla Scenariusz: Daniel Waters, Robert Reperu, Peter M. Lenkov Zdjęcia: Alex Thomson Muzyka: Elliot Goldenthal Montaż: Stuart Baird Efekty specjalne: Michael J. McAlister, Kimberly K. Nelson Producent: Joel Silver, James Herbert, Jacqueline George, Steven Fazekas Obsada: Sylvester Stallone, Wesley Snipes, Sandra Bullock, Nigel Hawthorne, Benjamin Bratt, Glenn Shadix, Bill Cobbs, Andre Gregory, Josse Ventura, Troy Evans, Dennis Leary Produkcja: Warner Bros. Klasyczny film akcji posługujący się fanta-stycznonaukową ikonografią. Koniec tysiąclecia. Superglina John Spartan (Stallone) i najgroźniejszy przestępca Simon Phoenix (Snipes) zostają uwięzieni w komorze kriogenicznej (Spartan został oskarżony o zbrodnię, której nie popełnił). Kilkadziesiąt lat później Phoenix ucieka z więzienia, zaś władze zostają zmuszone do odmrożenia jedynego człowieka, który jest w stanie schwytać zbiega. W świecie przyszłości udało się bowiem skutecznie wyeliminować zbrodnicze instynkty (nie spożywa się mięsa, zakazane jest picie alkoholu i palenie papierosów), toteż nikt nie jest przygotowany na konfrontację z bezwzględnym bandytą. Rozpoczyna się pościg - w poszukiwaniach pomaga Spartanowi piękna policjantka (Bullock). Mimo że świat wydaje się być rajem, wciąż istnieje przestępcze podziemie, którego przywódcą jest Edgar Friendly (Leary). Film Marca Brambilli (Dinotopia) jest dość schematycznym przykładem współczesnego kina akcji, w którym dominującą rolę odgrywają pirotechniczne wybuchy, zaś cała historia podporządkowana jest efektownym pojedynkom. CZŁOWIEK, KTÓRY SIĘ ZMIENIAŁ The Incredible Melting Man USA 1977, 86 min Reżyseria: William Sachs Scenariusz: William Sachs Zdjęcia: Willy Curtis Człowiek, który się zmieniał Muzyka: Arlen Obler Montaż: James Beshears Efekty specjalne: Rick Baker, Harry Woolman Producent: Samuel W. Gelfman Obsada: Alex Rebar, Burr DeBenning, Myron Healey, Michael Aldredge, Ann Sweeney, Lisle Wilson, Julie Drazen Produkcja: Quartet Productions / AIP Fabuła filmu Williama Sachsa przypomina klasyczną Zemstę kosmosu, choć znajdziemy tu również odniesienia do Frankensteina. Steve West (Rebar), jedyny członek załogi, który wraca z wyprawy badawczej na Saturnie, jest zarażony tajemniczym wirusem, wywołującym dziwną modyfikację ciała. West zmienia się w przerażające monstrum, zagrażające mieszkańcom okolicy. W poszukiwaniach astronauty uczestniczą dr Ted Nelson (DeBenning) i miejscowy szeryf (Aldredge), przekonany, że poluje na dzikiego zwierza. Scenariusz filmu przypomina schemat zabawy w kotka i myszkę, zaś efekty specjalne i charakteryzacja budzą raczej wesołość niźli przerażenie. CZŁOWIEK, KTÓRY SPADŁ NA ZIEMIĘ The Man Who Fell to Earth Wielka Brytania 1976, 138 min Reżyseria: Nicolas Roeg Scenariusz: Paul Mayersberg na podstawie powieści Waltera Tevisa Zdjęcia: Anthony B. Richmond Muzyka: John Phillips Montaż: Graeme Clifford Efekty specjalne: Paul Ellenshaw Producenci: Michael Deeley, Si Litvinoff, John Peverall 7.7.0 c Człowiek, który spadł na Ziemię Obsada: David Bowie, Rip Torn, Candy Clark, Buck Henry, Bernie Casey, Jackson D. Kane, Rick Riccardo, Tony Mascia, Linda Hutton, Hilary Holland, Produkcja: British Lion Film Corporation Nicolas Roeg, znany wcześniej jako znakomity operator kamery, wielokrotnie odwoływał się do kina gatunków, starając się zawsze przekroczyć ramy filmu popularnego. Nie inaczej jest i tym razem. Człowiek, który spadl na Ziemię to przejmujący dramat w kostiumie science fiction. Bohaterem filmu jest przybysz (Bowie) z planety zagrożonej klęską suszy. Chcąc ratować swą rodzinę, ląduje na Ziemi. By wrócić do domu, potrzebuje funduszy, które zdobywa sprzedając patenty wynalazków nieznanych na naszej plancie. Wspólnie z prawnikiem Farn-sworthem (Henry), jako Thomas Jerome Newton buduje finansowe imperium. Niestety, ulega także pokusom ziemskiego życia. Jego ideały i pragnienia zostają zniszczone przez typowe ludzkie słabości: seks, alkohol i narkotyki. Tytuł można więc interpretować na dwa sposoby: Newton upada w sposób dosłowny i w przenośni. Film Roega nie był nigdy wielkim przebojem kasowym. Dystrybutorów zniechęcał pierwotny metraż filmu - 138 minut. Człowiek zyskał szybko status dzieła kultowego, mającego grono zagorzałych wielbicieli. Jak zwykle w filmach tego twórcy podziwiamy wyrafinowane plastycznie obrazy. Niewątpliwym atutem jest też kreacja Davida Bo-wiego - znanego bardziej z dokonań muzycznych. Rola Newtona jest wyważona i dojrzała. Bowie doskonale wpisuje się w przepełniony smutkiem i goryczą obraz brytyjskiego reżysera, będący jedną z bar dziej pesymistycznych wizji spotkania dwóch cywilizacji. W 1987 powstał telewizyjny remake, nakręcony przez Roberta J. Rotha. CZŁOWIEK NA KSIĘŻYCU Man in the Moon Wielka Brytania 1960, 99 min Reżyseria: Basil Dearden Scenariusz: Michael Relph, Bryan Forbes Zdjęcia: Harry Waxman Muzyka: Philip Green Montaż: John G. Guthridge Producent: Michael Relph Obsada: Kenneth More, Shirley Ann Field, Michael Hordern, Noel Purcell, Charles Gray, John Phillips, Norman Bird Produkcja: Excalibur / Allied Film Makers William Blood (More) jest niezwykłym okazem zdrowia, toteż na życie zarabia jako królik doświadczalny w przeróżnych eksperymentach medycznych. Pewnego dnia otrzymuje propozycję lotu w kosmos. Projektem podróży na Księżyc kieruje profesor Davidson (Hordern), zaś Blood ma być pierwszym brytyjskim astronautą. Mimo wykorzystania klasycznego motywu fanta-stycznonaukowego, film Basila Deardena (Victim, Sapphire, Chartum) z trudem wpisuje się w ramy gatunku, więcej tu bowiem satyry na biurokrację i medycynę, a sama wyprawa w kosmosu służy jedynie jako pretekst fabularny, gdyż mamy tu w istocie do czynienia z komedią, niepozbawio-ną elementów romantycznych, jako że bohater zakochuje się w pięknej dziewczynie i żeni się z nią po powrocie z Księżyca. CZŁOWIEK OMEGA Omega Man USA 1971, 98 min Reżyseria: Boris Sagal Scenariusz: John William Corrington, Joyce H. Corrington na podst. powieści Richarda Ma-thesona / am Legend Zdjęcia: Russ Metty Muzyka: Ron Grainer Montaż: William Ziegler Efekty specjalne: Gordon Bau Producent: Walter Seltzer Obsada: Charlton Heston, Rosalind Cash, Anthony Zerbe, Paul Koslo, Lincoln Kilpatrick, Brian Tochi, Eric Laneuville Produkcja: Warner Bros. 230 c Człowiek Omega Druga adaptacja powieści Richarda Mathe-sona. W 1977 roku rozpoczyna się wojna chińsko-rosyjska. W wyniku ataku biologicznego dochodzi do skażenia planety, a następnie wybuchu epidemii zagrażającej życiu na Ziemi. Dr Robert Neville (Heston) pracuje nad stworzeniem lekarstwa na tajemniczą zarazę, która zabija ludzi, a po śmierci zmienia ich w bezwolne stwory -zombie. Po kilku miesiącach bohater jest jedynym, który ocalał, co noc musi walczyć z grupami mutantów, usiłujących pozbawić go życia. Pewnego dnia spotyka dziewczynę, Lisę (Cash), która również jest zarażona, choć proces przemiany w jej przypadku został spowolniony. Okazuje się, że młoda kobieta nie jest jedyną, toteż Neville przygotowuje szczepionkę (przeciwciała znajdują się w jego własnej krwi), zamierzając podać ją towarzyszom Lisy. Niestety, wpada w ręce mutantów i ginie, na szczęście lekarstwo zostaje uratowane przez dziewczynę. W przeciwieństwie do włosko--amerykańskiej wersji z 1964, film Borisa Sagala zachował niewiele z literackiego pierwowzoru, zniknęła pesymistyczna wizja świata, klaustrofobiczna atmosfera, nastrój niesamowitości, w zamian otrzymaliśmy opowieść z happy endem. CZŁOWIEK PRZYSZŁOŚCI Bicentennial Man USA 1999, 130 min Reżyseria: Chris Columbus Scenariusz: Nicholas Kazan Zdjęcia: Phil Meheux Muzyka: James Horner Montaż: Nicolas De Toth, Neil Travis Człowiek przyszłości Efekty specjalne: James Price, John McLeod, Dream Quest Images Producent: Chris Columbus, Michael Berna-than, Dale Kartz, Dan Kolsrund, Laurence Mark, Neal Miller, Wolfang Peterson, Mark Radcliffe Obsada: Sam Neill, Robin Williams, Embeth Davidtz, Oliver Platt, Wendy Crewson, Lynne Thigpen, Kiersten Warren, Stephen Root, Hallie Kate Eisenberg, John Michael Higgins Produkcja: Touchstone Pictures I Columbia Pictures Adaptacja opowiadania Isaaca Asimova o robocie, który pragnął zostać człowiekiem przypomina baśń o Pinokiu. Niezbyt odległa przyszłość. Zegarmistrz Richard (Neill) postanawia sprawić rodzinie niespodziankę i kupić nowy model robota domowego MDR 114 (Williams). Andrew, gdyż takie imię nosi android, jest maszyną o niespotykanych zdolnościach (także artystycznych) i wrażliwości, niezwykle ciekawą świata, a przy tym towarzyską, toteż wkrótce staje się pełnoprawnym członkiem rodziny, zaprzyjaźnia się szczególnie z córkami Richarda - Amandą i Grace. Mijają lata, dziewczynki dorastają, wychodzą za mąż, mają własne dzieci, zaś Andrew odkrywa w sobie prawdziwą osobowość, potrzebę wolności, urzeczywistnienia marzeń - pragnie odnaleźć istoty podobne do siebie. Wędrując przez Stany Zjednoczone, spotyka Ru-perta Burnsa (Platt), syna twórcy departamentu robotyki, który nadal prowadzi badania nad upodobnieniem androidów do ludzi. Andrew postanawia zostać człowiekiem. Człowiek przyszłości jest opowieścią o poznawaniu samego siebie, poszukiwaniu sensu życia, odkrywaniu istoty człowieczeństwa, choć wszystkie problemy zostały 231 c przedstawione w sposób charakterystyczny dla filmów Chrisa Columbusa, twórcy komedii dla dzieci (Kevin sam w domu, Pani Doubtfire). CZŁOWIEK-RAKIETA The Rocket Man USA 1954, 79 min Reżyseria: Oscar Rudolph Scenariusz: Lenny Bruce, Jack Henley, George W. George, George F. Slavin Zdjęcia: John F. Seitz Muzyka: Lionel Newman Montaż: Paul Weatherwax Producent: Leonard Goldstein Obsada: Charles Coburn, Spring Byington, George Winslow, Annę Francis, John Agar, Beverly Garland, Emory Parnell Produkcja: A Panoramie Production / 20th Cen-tury Fox Film fantastycznonaukowy z dziecięcym bohaterem, przeznaczony dla młodszej części widowni. Pewnego razu mały chłopiec, Timmy (Winslow), mieszkaniec sierocińca, spotyka przybysza z kosmosu, który wręcza mu w prezencie karabin na specjalne promienie. Niebawem Timmy zostaje adoptowany przez Amelię Brown (Byington). Scenariusz skupia się na obrazie życia w małym miasteczku amerykańskim, dopiero w końcowych partiach filmu twórcy postanowili wrócić do konwencji science fic-tion. Miody bohater musi wykorzystać pozaziemskie urządzenie, by obronić mieszkańców sierocińca przed zachłannym Billem Watkinsem (Parnell). Mamy również charakterystyczny dla wielu obrazów fanta-stycznonaukowych wątek romantyczny -miłość Toma Baxtera (Agar) do June Brown (Francis). W sumie film Oscara Rudolpha można zaliczyć raczej do kina familijnego niźli science fiction. CZŁOWIEK-TERMINAL The Terminal Man USA 1973, 107 min Reżyseria: Michael Hodges Scenariusz: Michael Hodges Zdjęcia: Richard Kline Muzyka: Jan Sebastian Bach Montaż: Robert L. Wolfe Producent: Michael Hodges Człowiek-termittal Obsada: George Segal, Joan Hackett, Jill Clayburgh, Richard Dysart, Michael Gwynn, Donald Moffat, Mark Clark, James B. Sikking, Ian Wolf, Steve Kanały, Lee DeBroux Produkcja: Warner Bros. Harry Benson (Segal), specjalista od komputerów, zostaje ranny w wypadku samochodowym. Wskutek urazu głowy cierpi na poważne zaburzenia psychiczne - podczas ataku traci kontrolę nad swymi czynami. Bezradni lekarze proponują eksperymentalną terapię, polegającą na wprowadzeniu do mózgu kilku elektrod podłączonych do komputera, umieszczonego na plecach pacjenta. Sytuacja komplikuje się, gdy bohater zaczyna czerpać przyjemność z popełnianych przestępstw. Scenariusz filmu Michaela Hodgesa (Plash Gordon) powstał na podstawie powieści Michaela Crichtona, nie dziwi więc obecność schematu thrillera medycznego (znanego chociażby z Corny). Sukces całego przedsięwzięcia opierał się na znakomitej kreacji George'a Segala, należy jedynie żałować, iż temat kontroli umysłu nie został w pełni rozwinięty. 232 c Człowiek widmo CZŁOWIEK WIDMO Hollow Man USA 2000, 114 min Reżyseria: Paul Verhoeven Scenariusz: Andrew W. Marlowe Zdjęcia: Jost Vocano Muzyka: Jerry Goldsmith Montaż: Mark Goldblatt Efekty specjalne: Scott E. Anderson, Alec Gil-lis, Craig Hayes, Tom Woodruff, Susan MacLeod, John Fasal, Scott Stokdyk, Eric Armstrong, Anthony LaMolinara, Mark Lasof, Tippett Studio, Amalgamated Dynamics, Cyber FX Inc. Producent: Marion Rosenberg, Stacy Lumbre-zer, Douglas Wick, Allan Marshall Obsada: Kevin Bacon, Elisabeth Shue, Josh Bro-lin, Kim Dickens, Greg Grunberg, Joey Slotnick, Mary Randle, William Devane, Rhona Mitra, Pablo Espinosa Produkcja: Columbia Pictures Film Paula Verhoevena, twórcy Robocopa, Pamięci absolutnej i Żołnierzy kosmosu, nie należy z pewnością do najwybitniejszych osiągnięć tego reżysera. Mimo udziału świetnych aktorów (Kevina Bacona, Elisabeth Shue ijosha Brolina), dobrego - choć niezbyt oryginalnego - pomysłu (zaczerpniętego z Niewidzialnego człowieka) oraz znakomitych efektów specjalnych, powstało dzieło pozostawiające pewien niedosyt. Po raz kolejny spotykamy się z motywem szalonego naukowca, Sebastiana Caine'a (Bacon), pracującego nad substancją zapewniającą nie-widzialność. Zespól kierowany przez Caine'a osiągnął już pewien sukces - udało się wywołać niewidzialność, wciąż jednak nie wiadomo, jak powrócić do stanu wyjściowego. Niebawem udaje się rozwiązać i ten problem, Caine nie zamierza ogłaszać wyników eksperymentu, dopóki nie przeprowadzi ostatecznego testu. Wbrew wszelkim regułom postanawia sprawdzić na sobie działanie nowego środka. Z pozoru wszystko kończy się pomyślnie, ale po chwili okazuje się, że sytuacja zaczyna się wymykać spod kontroli, bowiem Caine pragnie wykorzystać niewidzialność do własnych celów. Pozostali członkowie zespołu zostają zmuszeni do walki z żądnym krwi szaleńcem. W drugiej połowie filmu twórcy zrezygnowali z formuły science fiction na rzecz schematu kina grozy. CZŁOWIEK Z PLANETY X The Man from Planet X USA 1951, 70 min Reżyseria: Edgar G. Ulmer Scenariusz: Aubrey Wisberg, Jack Pollexfen Zdjęcia: John L. Russell Muzyka: Charles Koff Montaż: Fred R. Feitshans Efekty specjalne: Andy Anderson, Howard Weeks, Jack Rabin Producent: Aubrey Wisberg, Jack Pollexfen Obsada: Robert Clarke, William Schallert, Margaret Field, Charles Davis, Roy Engel, Raymond Bond, David Ormont, Tom Dały Produkcja: United Artists Opowieść o spotkaniu z przybyszem z kosmosu. Amerykański dziennikarz Lawrence (Clarke) zostaje wysłany na szkocką wyspę Burrey, gdzie pracuje profesor Elliot (Bond), zajmujący się badaniem Układu Słonecznego. Naukowiec odkrywa, że do Ziemi zbliża się mała planeta oznaczona symbolem X. W istocie jest to wizyta przedstawiciela obcej cywilizacji. Zdarzenie to zamierza wykorzystać dr Mears (Schallert), niezbyt sympatyczny asystent profesora, pragnący poznać tajemnicę podróży międzyplanetarnych. Wszystko to prowadzi do konfrontacji (także zbrojnej) z kosmitami. Nie można pominąć wątku miłosnego, gdyż główny bohater, Lawrence, zakochuje się w córce Elliota, Enid (Field), uprowadzonej (zgodnie z oczekiwaniem) przez „człowieka z planety X". Mimo skromnego budżetu, jakim dysponował reżyser Edgar G. Ulmer (twórca Zdumiewająco przezroczystego człowieka), powstał dość udany film, odwołujący się do poetyki horroru, podobnie jak nakręcony w tym samym czasie Przybysz z innego świata. 233 D Czterowymiarowy człowiek CZTEROWYMIAROWY CZŁOWIEK 4D Man USA 1959, 85 min Reżyseria: Irwin S. Yeaworth Jr. Scenariusz: Theodore Simonson, Cy Chermak, Jack H. Harris Zdjęcia: Theodore J. Pahle Muzyka: Ralph Carmichael Montaż: William B. Murphy Efekty specjalne: Barton Sloane Producent: Jack H. Harris Obsada: Robert Lansing, Lee Meriwether, James Congdon, Guy Raymond, Robert Strauss, Patty Duke, Jasper Deeter, Edgar Stehli Produkcja: United Artists Film Irwina S. Yeawortha odwołuje się do schematu opowieści niesamowitych, z bohaterem obdarzonym nadprzyrodzonymi zdolnościami, dzięki którym potrafi przenikać przez ściany (choć zgodnie z regularni gatunku jego „dar" ma racjonalne uzasadnienie). Bracia Nelsonowie, Tony (Cong-don) i Scott (Lansing), pracują w laboratoriach doktora Theodore'a W. Carsona (Stehli) nad nowym wynalazkiem, metalem o nietypowej strukturze molekularnej, przez który mogą przenikać inne przedmioty. Podczas kolejnych eksperymentów pojawiają się skutki uboczne. Scott odkrywa, iż może przenikać przez ściany i okna, choć przekonuje się, że za nowe zdolności musi zapłacić wysoką cenę. Fantastyczna fabuła filmu Yeawortha, twórcy The Blob, przywołuje na myśl Niewidzialnego człowieka H. G. Wellsa czy Dziwny przypadek Dr Jekylla i Mr Hyde'a R. L. Stevensona - we wszystkich dziełach tematem są zagrożenia (duchowe i cielesne), jakie niosą z sobą zakazane eksperymenty. Sukces Czterowymiarowego człowieka jest przede wszystkim zasługą odtwórcy głównej roli, Roberta Lansinga (Imperium mrówek), któremu udało się oddać owo rozdarcie wewnętrzne, poczucie winy, niemoc, cierpienie, a nawet rozpacz (gdyż większość zbrodni jest w zasadzie niezawiniona). DALEKOWIE Daleks - Invasion Earth 2150 A.D. Wielka Brytania 1966, 84 min Reżyseria: Gordon Flemyng Scenariusz: Milton Subotsky Zdjęcia: John Wilcox Muzyka: Bill McGuffie Montaż: Ann Chegwidden Efekty specjalne: Ted Samuels Producent: Milton Subotsky Obsada: Peter Cushing, Bernard Cribbins, Andre Kier, Ray Brooks, Roberta Tovey Produkcja: Amicus Kinowa wersja popularnego serialu telewizyjnego o przygodach Doktora Who, stworzonego przez Sydneya Newmana, a nadawanego przez BBC od 1963 roku. W postać tytułowego bohatera wcielił się Peter Cushing, specjalista od ról w filmach grozy (Mumia, Zemsta Frankensteina, Gabinet grozy doktora Zgrozy), a nie, znany z małego ekranu, William Hartnell. Doktor Who musi zmierzyć się z bezwzględnymi Dalekami, którzy przygotowują się do podboju naszej planety, planując wykorzystać w tym celu nowy wynalazek, pozwalający na kontrolowanie ludzkich umysłów. Mimo że aktorstwo oraz efekty specjalne stoją na wyższym poziomie niż w wersji telewizyjnej, to jednak film skierowany był przede wszystkim do wielbicieli serialu. THE DEADLY MANTIS USA 1957, 79 min Reżyseria: Nathan Juran Scenariusz: Martin Berkeley Zdjęcia: Ellis Carter Muzyka: William Lava Montaż: Chester Schaefer Efekty specjalne: Fred Knoth Producent: William Alland 234 D The Deadly Mantis Obsada: Craig Stevens, William Hopper, Alix Talton, Donald Randolph, Pat Conway, Florenz Ames, Paul Smith, Phil Harvey, Floyd Simmons, Paul Campbell Produkcja: Universal Deadly Mantis tylko z pozoru przynależy do popularnego nurtu filmów o gigantycznych owadach powstałych wskutek mutacji popromiennej - tym razem przyczyną pojawienia się tytułowej modliszki nie są eksperymenty z bronią atomową, ale wybuch wulkanu, który doprowadził do stopienia się lodowca i uwolnienia krwiożerczej istoty. Szereg niewyjaśnionych wydarzeń sprawia, że na biegun zostaje wysłana para paleontologów z Waszyngtonu, dr Ned Jackson (Hopper) i Marge Blain (Talton). Bohaterowie zatrzymują się w bazie wojskowej, którą dowodzi pułownik Joe Parkham (Stevens). Wkrótce okazuje się, że olbrzymi owad przemieszcza się na południe, kierując się w stronę stolicy USA, siejąc po drodze strach i zniszczenie. Do ostatecznej walki z potworem dochodzi w podziemiach Nowego Jorku. Deadly Mantis uważany jest przez krytyków za najgorszy film w dorobku Nathana Jurana, twórcy 20 milionów mil od Ziemi, Mózgu z planety Aro-us czy Ataku kobiety o 50 stopach wzrostu, czego przyczyną jest nie tyle reżyseria, ile słaby scenariusz, nieprzekonujące efekty specjalne, a przede wszystkim niezbyt atrakcyjna animacja tytułowego monstrum (znacznie lepiej wypadły olbrzymie owady w One!, Tarantuli czy Czarnym skorpionie). DEEP SPACE USA 1987, 90 min Reżyseria: Fred Olen Ray Scenariusz: T. L. Lankford, Fred Olen Ray Zdjęcia: Gary Graver Muzyka: Alan Oldfield, Robert O. Ragland Montaż: Bruce Stubblefield Efekty specjalne: Steve Patino, Bret Mixon Producent: Yoram Pelman Obsada: Charles Napier, Ann Turkle, Julie New-mar, James Booth, Ron Glass, Peter Palmer, Bo Swenson, Anthony Eisley Produkcja: TWE Niezbyt udany mariaż horroru, filmu policyjnego i science fiction, wykorzystujący schemat fabularny znany z Obcego. Na stacji orbitalnej prowadzone są eksperymentalne badania nad nową bronią. W wyniku awarii laboratorium zostaje zniszczone, zaś na przedmieściach Los Angeles zaczyna grasować niebezpieczne monstrum. Śledztwo w sprawie niewyjaśnionych zgonów prowadzi para detektywów, Ian McLemore (Napier) i Morris (Glass), których wspomaga piękna policjantka, Carla Sanburn (Turkle). W końcu udaje się wpaść na trop tajemniczego zabójcy, osaczyć go i zgładzić (choć nie przychodzi to łatwo). Film Freda Ole-na Raya (Phantom Empire, Alienator) nie wyróżnia się niczym szczególnym, niewiele ma też wspólnego z naukowym wymiarem fantastyki. DIABELSKI WYNALAZEK Vynilez zkdzy Czechosłowacja 1958, 82 min Reżyseria: Karel Zeman Scenariusz: Karel Zeman, Frantiśek Hrubin na podst powieści Juliusza Verne'a Face au drapeau Zdjęcia: Jiżi Tarantik Muzyka: Zdenćk Liśka Montaż: Zdenćk Stehlik Efekty specjalne: Karel Zeman Obsada: Arnośt Navrdtil, Lubor Tokoś, Jana Zatloukalova, Miroslav Holub, Vaclav Kyzlinik, Frantisek Ślegr Produkcja: Kratky film Praha I Studio Dćtskeho Filmu Gottwaldov Film Karela Zemana, czeskiego mistrza animacji, autora Wyprawy w przeszłość, należy do najbardziej oryginalnych propozycji w historii gatunku. Reżyser ożywił tu 235 D fantastyczny świat Juliusza Verne'a, wykorzystując w tym celu różnorodne techniki (rysunki, animację poklatkową, wycinanki, a także żywych aktorów). W warstwie plastycznej Diabelski wynalazek nawiązuje zarówno do dziewiętnastowiecznych ilustracji i sztychów, zdobiących pierwsze wydania książek francuskiego pisarza (autorstwa Bennetta i Riou), jak i do pierwszych filmów Georges'a Meliesa. Fabuła filmu oparta została na motywach zaczerpniętych z dwóch powieści Verne'a: Face au drapeau oraz 20 tysięcy mil podmorskiej żeglugi. Bohaterem, a zarazem narratorem, jest Simon Hart (To-koś), który odwiedza posiadłość profesora Rocha (Navratil), pragnąc pomóc mu w badaniach. Pewnego dnia obaj mężczyźni zo-stają uprowadzeni przez piratów. Porywaczem jest hrabia Artigas (Hołub), postać wzorowana na kapitanie Nemo, który pragnie przekonać profesora do współpracy nad nowym wynalazkiem (materiałem wybuchowym). Gdy naukowiec odkrywa, że hrabia zamierza wykorzystać jego badania do przejęcia władzy nad światem, wysadza w powietrze siedzibę piratów, a sam ginie pod gruzami. Jedynie Hart i towarzysząca mu dziewczyna Jana (Zatloukalova), uchodzą z życiem. Diabelski wynalazek w niczym nie przypomina amerykańskich produkcji science fiction - wszystko bowiem opiera się na stylizacji oraz ironicznym dystansie wobec świata przedstawionego. DIABELSKIE NASIENIE The Demon Seed USA 1977, 95 min Reżyseria: Donald Cammell Scenariusz: Robert Jaffe, Roger O. Hirson na podst. powieści Deana R. Koontza Zdjęcia: Bill Butler Muzyka: Jerry Fielding, Lee Ritenour, Ian Underwood Montaż: Frank Mazzola Efekty specjalne: Tom Fisher Producent: Herb Jaffe Obsada: Julie Christie, Fritz Weaver, Gerrit Graham, Berry Kroeger, Lisa Lu, Larry J. Blake, Robert Vaughn Produkcja: MGM Adaptacja wydanej w naszym kraju powieści popularnego autora horrorów Deana Ko- Diabelskie nasienie ontza nawiązuje do znanego schematu buntu maszyn. Profesor Alex Harris (Weaver) jest twórcą komputera nowej generacji „Proteusz IV" (głos Roberta Vaughna), który niespodziewanie postanawia przejąć kontrolę nad instytutem, w którym został stworzony. Szybka reakcja personelu naukowego sprawia, że maszyna zostaje pozbawiona zasilania. Zwycięstwo jest pozorne, gdyż przed odcięciem prądu „Proteusz" zdążył połączyć się z komputerem w mieszkaniu Harrisów, w którym przebywała Susan Harris (Christie). Wkrótce okazuje się, że żona profesora stała się zakładniczką we własnym domu, jako że zbuntowana maszyna przejęła władzę nad wszystkimi urządzeniami sterowanymi elektronicznie. Na jaw wychodzi też szalony plan „Proteusza", który pragnie mieć dziecko z Susan. W końcu Harrisowi udaje się przedostać do domu, zniszczyć maszynę, lecz jest już za późno, gdyż chwilę wcześniej nastąpił niesamowity poród - kobieta wydala na świat dziecko z psychiką i zdolnościami superkomputera. Donald Cammell (Performance) niezwykle umiejętnie połączył konwencje kina grozy i science fiction, wykorzystując przy tym schemat narracyjny thrillera (motyw domu jako pułapki, w której uwięziona została kobieta, znany jest z wielu filmów), fabuła trzyma w napięciu do samego końca, mimo że pomysł może wydać się odrobinę nieprawdopodobny. DIABEŁ MORSKI Czelowiek-amfibija ZSRR 1961, 96 min Reżyseria: Giennadij Kazański, Wladimir Cze-botariow 236 D Scenariusz: Akiba Galburt, Aleksander Ksieno-fontow, Aleksiej Kapler na podst. powieści Aleksandra Bielajewa Zdjęcia: Eduard Rozowski Muzyka: A. Pietrow Montaż: L. Obrazumowoj Producent: Giennadij Kazański Obsada: Wladimir Korieniew, Anastasija Wier-tinska, Nikołaj Simonow, Michaił Kozakow, Jurij Miedwiediew Produkcja: Lenfilm Film Giennadija Kazańskiego i Władimira Cze-botariowa jest niezwykle stylową ekranizacją klasycznej powieści Aleksandra Bielajewa, łączy elementy baśni, melodramatu i przypowiastki filozoficznej. Akcja rozgrywa się w bliżej nieokreślonym południowym kraju. Tytułowy bohater to przystojny młodzieniec o imieniu Ichtiander (Korieniew), żyjący w morzu, niegroźny, choć budzący postrach wśród okolicznych rybaków. Nikt nie wie, że jego ojcem jest najbogatszy mieszkaniec miasteczka, profesor Salvator (Simonow). Przed laty, chcąc ratować życie syna, przeszczepił mu skrzela rekina. W ten sposób wprowadzony został wariant motywu szalonego naukowca, jako że profesor pragnie stworzyć nową rasę ludzi mieszkających pod wodą oraz zbudować społeczeństwo idealne, pozbawione wojen, trosk ekonomicznych itp. Całą prawdę odkrywa amerykański dziennikarz, przyjaciel Salvatora. Niestety, Ichtiander zakochuje się bez pamięci w pięknej dziewczynie (Wiertinska), dla niej poświęca ideały ojca. Musi jednak wyrzec się miłości, gdyż uwięziony przez gromadę rzezimieszków, zbyt długo był przetrzymywany w zbiorniku z wodą i stracił zdolność oddychania powietrzem. Diabeł morski opiera się przede wszystkim na nostalgicznej atmosferze, znakomitych, czarno-białych zdjęciach oraz niezłym - choć nieco manieiycznym - aktorstwie. Film odniósł w swoim czasie spory sukces kasowy w Związku Radzieckim, choć krytyka nie przyjęła fantastyczno-baśniowej opowieści zbyt przychylnie. DIUNA Dune USA 1984, 140 min Reżyseria: David Lynch Scenariusz: David Lynch na podst. powieści Franka Herberta Diuna Zdjęcia: Freddie Francis Muzyka: Brian Eno, Toto, Daniel Lanois Montaż: Anthony Gibbs Efekty specjalne: Barry Nolan, Charles Finance, Kit West, Carlo Rambaldi Producenci: Dino i Raffaella De Laurentiis Obsada: Francesca Annis, Kyle MacLachlan, Kenneth McMillan, Jürgen Prochnow, Paul Smith, Dean Stockwell, Max von Sydow, Sean Young, Freddie Jones, Virginia Madsen, Sting Produkcja: Universal Pictures Opublikowana w 1965 roku powieść Franka Herberta z miejsca zyskała sobie status jednej z najważniejszych książek w dziejach literatury fantastycznonaukowej, wkrótce też Diuną zainteresowali się producenci filmowi. Przez długie lata do realizacji przymierzał się Alexandro Jodorowsky (twórca kultowego filmu El Topo), później tematem zainteresował się Ridley Scott, wreszcie prawa do ekranizacji wykupił znany producent Dino de Laurentiis (niegdyś współpracował z twórcami tej rangi co Fellini, Visconti czy Lumet), by reżyserię powierzyć Davidowi Lynchowi, który wówczas miał w swym dorobku jedynie dwa filmy pełnometrażowe (Głowę do wycierania i Człowieka-słonia). Wielkie widowisko, zrealizowane z epickim rozmachem, ogromnym budżetem, pełne religijno-mistycznych odniesień nie spotkało się ani z zachwytem krytyki, ani publiczności. Historia Paula Atrydy (MacLachlan), który przybywa na pustynną planetę Arrakis po to, by stać się dla jej mieszkańców oczekiwanym mesjaszem, tak sugestywnie opowiedziana przez Franka Herberta, gubi się 237 D tu w morzu efektów specjalnych. Niezwykła scenografia, dziwaczne kostiumy oraz konieczność znalezienia kompromisu między „mistycznym" wymiarem książki a wymogami wielkiej produkcji kinowej nie sprzyjały stworzeniu wybitnego dzieła, jakim miał się stać obraz Lyncha. Myliłby się jednak ten, kto uważałby, że Diuna jest spektakularnym niepowodzeniem w rodzaju Wodnego świata. Lynch, obdarzony iście surrealistyczną wyobraźnią, stworzył obraz fascynujący, piękny i szokujący zarazem, czasem niebezpiecznie balansujący na pograniczu dobrego smaku, ale zawsze niezwykle sugestywny, a choć warstwa intelektualna powieści została tu poważnie spłycona, to jednak jej niezwykłość i oryginalność z pewnością została znakomicie uchwycona. W 2000 roku John Harrison wyreżyserował telewizyjną wersję Diuny. DR STRANGELOVE, CZYLI: JAK PRZESTAŁEM SIĘ MARTWIĆ I POKOCHAŁEM BOMBĘ Dr. Strangelove, or, How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb Wielka Brytania 1964, 94 min Reżyseria: Stanley Kubrick Scenariusz: Stanley Kubrick, Terry Southern, Peter George na podst. powieści Petera Geor-ge'a Doktor Strangelove, albo Jak nauczyłem się nie bać i pokochałem bombę Zdjęcia: Gilbert Taylor Muzyka: Laurie Johnson Montaż: Anthony Harvey Efekty specjalne: Wally Veevers Producent: Stanley Kubrick Obsada: Peter Sellers, George C. Scott, Sterling Hayden, Slim Pickens, Keenan Wynn, Peter Bull, James Earl Jones, Tracy Reed, Slim Pickens Produkcja: Hawk Films Film Stanleya Kubricka, twórcy 2001; Odysei kosmicznej i Mechanicznej pomarańczy, jest dziełem pogranicznym, wykorzystującym konwencję political fiction, o wyraźnej wymowie antywojennej, powstałym w wyniku zainteresowania autora nową technologią wojenną, systemami zabezpieczeń, a przede wszystkim możliwością przypadkowej awarii, której skutki byłyby katastrofalne dla całej planety. Film utrzymany jest w tonacji komediowej, pełen absurdalnych sytuacji, oparty na świetnie napisanych dialogach. Kubrick zaprosił do współpracy znakomitego komika, Petera Sellersa, który wystąpił w kilku rolach: tytułowego doktora Strangelove, prezydenta Stanów Zjednoczonych oraz kapitana Mandrake'a. Pomysł fabularny został zaczerpnięty z powieści Petera George'a. Szalony general Jack D. Ripper (Hayden), przekonany o zagrożeniu ze strony Związku Radzieckiego, postanawia wystrzelić pociski nuklearne. Prezydent Muf-fley, chcąc zażegnać groźbę wojny światowej, informuje Rosjan o przypadkowym ataku. Po kilku godzinach podwładny generała, kapitan Mandrake, odkrywa kody startowe rakiet, co pozwala na zawrócenie pocisków. Wszystko kończy się pamiętną sceną, w której major T. J. „King" Kong (Pickens) dosiada okrakiem lecącą w dół bombę. DOKTOR WHO I DALEKOWIE Dr. Who and the Daleks Wielka Brytania 1965, 83 min Reżyseria: Gordon Flemyng Scenariusz: Milton Subotsky, Terry Nation Zdjęcia: John Wilcox Muzyka: Barry Gray, Malcolm Lockyer Montaż: Oswald Hafenrichter Efekty specjalne: Ted Samuels Producent: Milton Subotsky, Max Rosenberg Obsada: Peter Cushing, Roy Castle, Jennie Linden, Barrie Ingham, Roberta Tovey, Michael Coles, Geoffrey Toone Produkcja: Amicus Filmowa wersja popularnego serialu brytyjskiego o przygodach niezwykłego wynalazcy, konstruktora wehikułu czasu, doktora Who. Tytułowy bohater (Cushing) udaje się w towarzystwie dwóch wnuczek na planetę Skaro, która została zniszczona w wyniku wojny nuklearnej. Thalowie, pokojowo nastawieni mieszkańcy Skaro, są gnębieni przez złowrogich Daleków, którzy grożą zrzuceniem kolejnych bomb oraz użyciem śmiercionośnych promieni w razie nie spełnienia ich żądań. Zgodnie z oczekiwaniem Doktor Who zwycięża, odcina bowiem zasilanie maszyn wojennych Daleków. Obraz Flemynga skierowany był przede wszystkim do wielbicieli serialu, spotkał się też 238 D z dobrym przyjęciem, toteż rok później powstał kolejny film kinowy Dalekowie (Daleks - Invasion Earth 2150 A.D.). DRAMAT W KOSMOSIE Ja byl sputnikom sołnca ZSRR 1958, 66 min Reżyseria: Wiktor Morgenstern Scenariusz: Wladimir Kapitanowski, Wladimir Szrejberg Zdjęcia: Oleg Samucewicz, Gieorgij Lachowicz Muzyka: A. Siewastjanow Efekty specjalne: W. Altszuller, L. Akimow, M. Galkin Obsada: Pawie! Machotin, Władimir Jemielja-now, Grigorij Szamszurin Produkcja: Mosfilm Pierwszy radziecki film fantastycznonauko-wy rozgrywający się w kosmosie odwołuje się do schematu wyprawy badawczej, z charakterystycznym dla krajów socjalistycznych pozytywnym wizerunkiem nauki i techniki oraz wiarą w możliwości człowieka. Andriej (Machotin), młody uczony, wychowanek słynnego konstruktora rakiet Siergieja Iwanowicza (Szamszurin), a zarazem syn legendarnego astronauty Igora, który jako pierwszy próbował dotrzeć do Słońca, wyrusza na kolejną wyprawę. Celem jest lot badawczy wokół Słońca, tym razem kończący się pomyślnie - pilot wraca szczęśliwie na Ziemię. Dzieło Wiktora Morgensterna było radziecką odmianą opowieści w rodzaju Rakiety XM czy Podboju kosmosu, a zarazem odpowiedzią na dominujący w amerykańskim kinie science fiction nurt filmów z potworami z kosmosu. Niestety, zarówno w warstwie fabularnej, jak i wizualnej (niezbyt udane efekty specjalne), Dramat w kosmosie nie dorównuje produkcjom George'a Pala. DUCH W MASZYNIE Ghost in the Machine USA 1993, 95 min Reżyseria: Rachel Talalay Scenariusz: William Davies, William Osborne Zdjęcia: Phil Meheux Muzyka: Graeme Revell Montaż: Janice Hampton, Erica Huggins Efekty specjalne: Michael Pangrazio Producent: Paul Schiff Obsada: Karen Allen, Chris Mulkey, Ted Marcoux, Wil Horneff, Jessica Walter, Brandon Quintin Adams, Rick Ducommun Produkcja: 20th Century Fox Film Rachel Talalay, autorki Tank Girl, to połączenie thrillera, filmu grozy i science fiction. Poszukiwany przez policję seryjny zabójca zostaje uwięziony w systemie komputerowym (choć jego ciało znajduje się w szpitalu), co stwarza mu nowe możliwości działania. Z rąk mordercy wymknęła się ostatnia ofiara, Terry Munroe (Allen), samotna matka wychowująca dorastającego syna, Josha (Horneff), jednak okazuje się, że jej życiu wciąż zagraża niebezpieczeństwo. Posługując się informacjami ze skradzionego niegdyś notesu z adresami, „duch w maszynie" postanawia pozbawić życia ludzi, których nazwiska znalazły się w zapiskach Terry. Mimo skromnego budżetu film Talalay jest udanym przykładem popularnej w latach 90. odmiany kina science fiction wykorzystującego nowe technologie komputerowe (m.in. Kosiarz umysłów czy Zabójcza perfekcja). DUCH W PANCERZU Kokaku kidotai Japonia 1995, 83 min Reżyseria: Mamoru Oshii Scenariusz: Kazunori Itó na podst. komiksu Ghost in the Shell Masamune Shirow Zdjęcia: Hisao Shirai Muzyka: Kenji Kawai Montaż: Shuichi Kakesu Efekty specjalne: Mutsu Murakami Producenci: Shigeru Watanabe, Mitsuhisa Ishikawa, Ken Iyadomi, Yoshimasa Mizuo, Andy Frain, Teruo Miyahara, Takashi Mogi Obsada (glosy): Richard George, Mimi Woods, William Frederick, Abe Lasser, Christopher Joyce, Michael Sorich, Ben Isaacson, Hank Smith, Steve Davis, Phil Williams Produkcja: Kodansha, Manga Entertainment, Bandai Visual Jeden z najciekawszych animowanych filmów japońskich, stanowiący zarazem przegląd najważniejszych cybepunkowych motywów anime. Rok 2029. Wszystkie dziedziny życia zostały zdominowane przez technologię, nawet przestępczość. Komputerowi hakerzy przejmują faktycz 239 D ną władzę na światem. Do walki z nimi zo-staje powołana Sekcja 9, w skład której wchodzą obdarzone niezwykłymi zdolnościami cyborgi. Jednym z nich jest główna bohaterka filmu - Motoko Kusanagi. Jej największym wrogiem jest Władca Marionetek - wyrafinowany program, „żyjący" w komputerowej sieci. Niegdyś posiadał ciało, ale został podstępem go pozbawiony. Teraz poszukuje możliwości ucieczki ze świata cyberprzestrzeni. Chce znaleźć dla siebie tytułowy pancerz - czyli fizyczną powlokę, która pozwoli mu przejąć władzę nad światem. W realizacji filmu uczestniczył brytyjski producent, któremu udało się pozyskać do współpracy grupę U2. Kilkuminutowy „teledysk" do utworu „One Minute Warning" jest jednym z najbardziej efektownych fragmentów filmu. Budżet Ducha w pancerzu wynosił prawie dziesięć milionów dolarów, co jest raczej niespotykane w przypadku tego typu produkcji. Twórcy wykorzystali środki znakomicie. Rysunki są bardzo realistyczne, a animacja dynamiczna. Widz szybko zapomina, że to, co ogląda powstało tylko w wyobraźni japońskich rysowników. Podobnie jak inne filmy gatunku, Duch w pancerzu jest propozycją dla dorosłych. Przemoc i seks to elementy obecne niemal w każdej scenie. 12 MAŁP Twelve Monkeys USA 1995, 129 min Reżyseria: Terry Gilliam Scenariusz: David Webb Peoples i Janet Peoples na podstawie scenariusza Chrisa Markera do filmu Pomost (La Jetée) Zdjęcia: Roger Pratt Muzyka: Paul Buckmaster, Charles Olins, Bernard Herrmann, Astor Piazzolla, Tom Waits Montaż: Mick Audsley Efekty specjalne: Kent Houston, Vincent Mon-tefusco, Anthony Simonaitas Producenci: Charles Roven, Robert Cavallo, Robert Kosberg, Gary Levinsohn, Lloyd Phillips Obsada: Joseph Melito, Bruce Willis, Madeleine Stowe, Joey Perillo, Brad Pitt, Jon Seda, Michael Chance, Vernon Campbell, H. Michael Walls, Bob Adrian, Simon Jones, Carol Florence, Bill Raymond, Ernest Abuba, Irma St. Paule Produkcja: Universal Pictures, Classico, Atlas Entertainment 12 małp 12 małp to bez wątpienia jeden z najbardziej intrygujących filmów fantastycznych lat 90. Zachwyca nie tylko efektami specjalnymi, ale także dojrzałą wizją plastyczną oraz przede wszystkim znakomitą, opartą na narracyjnym paradoksie, fabułą. Scenarzystów zainspirował skromny, krótkometra-żowy obraz zrealizowany ponad trzydzieści lat wcześniej przez Chrisa Markera, twórcę eksperymentalnych filmowych esejów i niekonwencjonalnych dokumentów. Podobnie jak w Pomos'cie (La Jetee), akcja zaczyna się w niedalekiej przyszłości. Przed laty planeta uległa skażeniu, a ludzie zostali zmuszeni do zamieszkania w podziemiach. Jedyną nadzieją jest wyprawa w przeszłość. Wybrańcem zostaje James Cole, który w istocie odkrywa spisek sprzed lat, ale -inaczej niż w większości podobnych amerykańskich produkcji - przekonuje się, że nie jest w stanie zmienić biegu historii. Niewątpliwym atutem filmu są świetne role Bruce'a Willisa i nominowanego do Oscara Brada Pitta, wcielającego się w postać, której nie było w wersji Markera. Różnice te widoczne są zresztą także na innych poziomach. W filmie Terry'ego Gilliama pojawiły się przede wszystkim wątki sensacyjne nieobecne w skromnym utworze francuskiego twórcy, będącym przede wszystkim filozoficznym esejem na temat czasu i postrzegania świata. 12 małp to, podobnie jak wcześniejsze utwory Gilliama, film niezwykle kinetyczny, wręcz tryskający energią. Chris Marker natomiast zdecydował się opowiedzieć swoją historię w serii statycznych, czarno-białych obrazów. 240 D 2001: ODYSEJA KOSMICZNA 2001: A Space Odyssey Wielka Brytania-USA 1968, 141 min Reżyseria: Stanley Kubrick Scenariusz: Stanley Kubrick i Arthur C. Clarke na podstawie opowiadania Arthura C. Clarke'a Posterunek Zdjęcia: Geoffrey Unsworth, John Alcott Muzyka: Aram Chaczaturian, Gyórgy Ligeti, Richard Strauss, Johann Strauss Montaż: Ray Lovejoy Efekty specjalne: Con Pederson, Tom Howard, Stanley Kubrick, Douglas Trumbull, Wally Veevers Producent: Stanley Kubrick Obsada: Keir Dullea, Gary Lockwood, William Sylvester, Daniel Richter, Leonard Rossiter, Margaret Tyzack, Robert Beatty, Sean Sullivan, Douglas Rain, Frank Miller, Bill Weston Produkcja: MGM Arcydzieło gatunku, wykraczające daleko poza jego ramy w kierunku niemal filozoficznego traktatu. Pierwowzorem było opowiadanie Arthura C. Clarke'a pod tytułem Posterunek, rozbudowane później do rozmiarów powieści. Odyseja kosmiczna to epicki, trwający w pierwotnej wersji prawie trzy godziny utwór, na który składają się trzy powiązane ze sobą części. „Świt człowieka" ukazuje grupę przodków rodzaju ludzkiego odkrywającą pierwsze technologie za sprawą potężnego monolitu, będącego być może znakiem obecności jakiejś odległej cywilizacji. Znaleziona kość staje się najpierw prymitywnym narzędziem, by później zamienić się w oręż w plemiennej walce. Tajemniczy kamienny obelisk, który zaniepokoi! małpy, pojawia się także w części drugiej. Jest rok 2001. Monolit został znaleziony na Księżycu. Pomimo upływu lat ludzie nadal nie są w stanie zrozumieć przesłania. Udaje im się jedynie zarejestrować sygnał wysyłany w stronę Jowisza. W rok później w kierunku odległej planety wyrusza statek kosmiczny. Na jego pokładzie oprócz astronautów znajduje się superkomputer HAL 9000. W czasie lotu maszyna buntuje się przeciwko załodze. Jeden z astronautów, Frank (Lockwood), ginie na skutek podstępu komputera, drugiemu udaje się uratować życie. Po efektownej wizualnie podróży przez kosmiczny świetlny korytarz Bowman (Dullea) dociera do komnaty, w której spotyka starca, który jest być może nim 2001: Odyseja kosmiczna samym starszym o kilkadziesiąt lat. Znajduje tam monolit - bliźniaczo podobny do tego, który przywieziono z Księżyca. W zakończeniu widzimy dziecko unoszące się w przestrzeni w stronę naszej planety. Ono także przypomina Bowmana. Film Kubric-ka został odczytany jako ostrzeżenie przed rozwojem technologii. Znajdziemy w nim także rozważania o granicach poznania. Być może ten właśnie wątek sprawił, że Odyseja kosmiczna stała się filmem kultowym dla pokolenia kontestatorów przełomu lat 60. i 70. Finałowa podróż astronauty była przez wielu widzów odbierana jako aluzja do narkotykowych eksperymentów, mających przełamywać ograniczenia postrzegania świata. Film otrzymał Oscara za efekty specjalne, które do dziś zaskakują precyzją i pomysłowością. W 1984 Peter Hyams zrealizował niebyt udaną kontynuację filmu zatytułowaną Odyseja kosmiczna: 2010. 20 MILIONÓW MIL OD ZIEMI 20 Million Miles to Earth USA 1957, 84 min Reżyseria: Nathan Juran Scenariusz: Bob Williams, Christopher Knopf Zdjęcia: Irving Lippman, Carlos Ventimiglia Muzyka: Mischa Bakaleinikoff Montaż: Edwin Bryant Efekty specjalne: Ray Harryhausen 241 D Producent: Charles H. Schneer Obsada: William Hopper, Joan Taylor, Frank Puglia, John Zaremba, Thomas Browne Henry, Bart Bradley, George Khoury, Arthur Space Produkcja: A Morningside Production I Columbia Pictures Amerykański statek kosmiczny, wracający z wyprawy na Wenus, rozbija się u wybrzeży Sycylii. Dwóch ocalałych astronautów, płk Calder (Hopper) i dr Sharman (Space), zostaje przewiezionych do miejscowego szpitala, gdyż drugi z nich zapada na tajemniczą chorobę. Wewnątrz pojazdu znaleziono również pojemnik z podejrzaną substancją, którą postanawia zbadać dr Leonardo (Puglia). Okazuje się, że jest to organizm pozaziemskiego pochodzenia, który dość szybko rozwija się, osiągając niepokojące rozmiary. Zgodnie ze schematem filmów z potworami, istota z Wenus wydostaje się z rzymskiego laboratorium. Wbrew oczekiwaniom monstrum nie stanowi poważnego zagrożenie dla okolicznych mieszkańców, choć śladem kosmity zostają wysłane oddziały wojskowe. Główną atrakcją 20 milionów mil od Ziemi był sposób, w jaki Ray-owi Harryhausenowi udało się ożywić przybysza z Wenus. Znakomita animacja, zdjęcia poklatkowe - wszystko to cechowało również poprzednie dokonania legendarnego twórcy efektów specjalnych (Bestia z głębokości 20 000 sążni, To przyszło z głębin morza, Latające talerze, Pierwsi ludzie na Księżycu). Reżyserem filmu był Nathan Juran, autor wielu niskobudżetowych filmów science fiction z lat 50. (Mózg z planety Arous, Atak kobiety o 50 stopach wzrostu). DZIECI KOSMOSU The Space Children USA 1958, 69 min Reżyseria: Jack Arnold Scenariusz: Richard C. Schoenfield Zdjęcia: Ernest Laszlo Muzyka: Nathan Van Cleave Montaż: Terry Morse Efekty specjalne: John R Fulton, Wally West-more Producent: William Alland Obsada: Jackie Coogan, John Crawford, Adam Williams, Peggy Webber, Michael Ray, Richard Shannon, John Washbook, Russell Johnson Produkcja: Paramount Pictures Akcja filmu Jacka Arnolda, twórcy Potwora z Czarnej Laguny, rozgrywa się na Zachodnim Wybrzeżu, gdzieś między Los Angeles a San Francisco, w położonej na pustkowiu bazie wojskowej, w której prowadzone są prace nad bombą wodorową. Rodzina Brewsterów - Dave (Williams), Anne (Webber) i dwójka ich synów, Ken (Crawford) i Bud (Ray) - mieszka w osadzie wybudowanej na terenie bazy. Dziecięcy bohaterowie są świadkami dziwnych zdarzeń, znajdują też pozostałości tajemniczej substancji pozaziemskiego pochodzenia, przypominającej kształtem zwoje mózgowe. Istota z kosmosu nawiązuje kontakt z dziećmi, próbując przekonać ich do powstrzymania wszelkich prób z bronią masowego rażenia. Dzieci kosmosu stanowią przykład rzadko wykorzystywanego w kinie schematu opiekuńczej inwazji, zgodnie z którym zasadniczym tematem jest próba porozumienia się z przedstawicielami innej cywilizacji, ale równocześnie ostrzeżenie przez negatywnymi konsekwencjami działalności człowieka (możemy dostrzec pewne podobieństwo do Dnia, w którym zatrzymała się Ziemia). W sumie powstał film z wyraźnym przesłaniem moralnym, adresowany przede wszystkim do młodszej widowni, zjackie'em Cooganem, pamiętnym odtwórcą tytułowej roli w Brzdącu Charliego Chaplina. DZIECI PRZEKLĘTYCH Children of the Damned Wielka Brytania 1963, 90 min Reżyseria: Anton M. Leader Scenariusz: Jack Briley Zdjęcia: David Boulton Muzyka: Ron Goodwin Montaż: Ernest Walter Efekty specjalne: Tom Howard Producent: Ben Arbeid Obsada: Ian Hendry, Alan Badel, Barbara Ferris, Alfred Burke, Clive Powell, Bessie Love, Patrick White, Martin Miller, Ralph Michael Produkcja: MGM Druga część Wioski przeklętych, jednego z najlepszych obrazów science fiction przełomu lat 50. i 60. ONZ powołuje specjalną komisję zajmującą się szczególnie uzdolnionymi dziećmi. Podczas poszukiwań prowadzonych na kilku kontynentach udaje się zna 242 D leźć szóstkę dzieci obdarzonych niezwykłym ilorazem inteligencji. Niebawem okazuje się, że stanowią one poważne zagrożenie dla społeczeństwa, gdyż oprócz umiejętności poznawczych, posiadają również zdolności parapsychologiczne, potrafią porozumiewać się telepatycznie oraz wpływać na umysły „normalnych" ludzi. W końcu prawda wychodzi na jaw - dzieci powstały w wyniku zapłodnienia ziemskich kobiet przez przybyszów z kosmosu. Tylko nieliczni mieszkańcy naszej planety wierzą w pokojowe nastawienie „genetycznych mutantów", dlatego też przeciw szóstce nadistot zostaje wysłany oddział wojska. Film Antona Leadera z pewnością nie jest tak udany, jak zrealizowana kilka lat wcześniej Wioska przeklętych, jednak scenariusz trzyma w napięciu, a całość ogląda się z przyjemnością. DZIEŃ KOŃCA ŚWIATA The Day the World Ended USA 1956, 81 min Reżyseria: Roger Corman Scenariusz: Lou Rusoff Zdjęcia: Jack Feindl Muzyka: Ronald Stein Montaż: Ronald Sinclair Efekty specjalne: Paul Blaisdell Producent: Roger Corman Obsada: Mike „Touch" Connors, Richard Denning, Lori Nelson, Adele Jergens, Jonathan Haze, Paul Dubov, Paul Birch Produkcja: A Golden State Prod. / American Released Corporation Podstawowym tematem kina science fiction lat 50. było zagrożenie atomowe, zaś film Rogera Cormana stanowi potwierdzenie powyższej tezy, jest też jednym z pierwszych obrazów ukazujących świat po wojnie nuklearnej. W wyniku wybuchu jądrowego doszło do całkowitego zniszczenia naszej planety, nieliczni ocaleni znaleźli schronienie w położonej na pustkowiu dolinie. Wśród nich są bohaterowie filmu -Maddison (Birch) i jego córka Louise (Nelson), czekająca na powrót narzeczonego. W sąsiedztwie pojawia się grupa nieznajomych, którym towarzyszy geolog Rick (Denning) i gangster Tony (Connors). Obaj mężczyźni rywalizują ze sobą o względy pięknej dziewczyny. W okolicy zostają od kryte ślady dziwnych stworzeń powstałych w wyniku promieniowania radioaktywnego. Mutacja dotknęła większość żywych organizmów, takie też będzie przeznaczenie całej ludzkości. Dzień końca świata był pierwszym filmem science fiction Rogera Cormana, kilkanaście lat później Larry Buchanan nakręcił telewizyjny remake pt. W roku 2889. DZIEŃ NIEPODLEGŁOŚCI Independence Day USA 1998, 145 min Reżyseria: Roland Emmerich Scenariusz: Dean Devlin i Roland Emmerich Zdjęcia: Karl Walter Lindenlaub Muzyka: David Arnold Montaż: David Brenner Efekty specjalne: Volker Engel, Douglas Smith Producenci: Dean Devlin, Lincoln D. Hiatt Obsada: Will Smith, Bill Pullman, Jeff Goldblum, Mary McDonnell, Robert Loggia, Randy Quaid, Adam Baldwin, Judd Hirsch, James Rebhom, Harvey Fierstein Produkcja: Centropolis Film Production, 20th Century Fox Podczas gdy w latach 50. i 60. filmy science fiction, podobnie jak horrory, stanowiły przykład niskobudżetowych produkcji klasy B, to w ostatnim okresie wytwórnie prześcigają się w realizowaniu wielkich widowisk fantastycznonaukowych, w których nawet drugoplanowe role obsadzane są przez znanych aktorów (wystarczy wspomnieć Armageddon, Godzillę czy Wodny świat). Wbrew pozorom, schemat fabularny Dnia niepodległości przypomina dawne filmy science fiction, w których ludzkości groziła inwazja z kosmosu. Olbrzymi statek kosmiczny zbliża się do naszej planety. Prezydent Stanów Zjednoczonych (Pullman) ogłasza stan wyjątkowy, siły zbrojne postawione zostają w stan gotowości bojowej. Atak jest jedynie kwestią godzin, a choć wydaje się, że nic nie powstrzyma obcych przybyszów przed podbojem Ziemi, ludzkość nie traci nadziei. David Levinson (Jeff Goldblum), technik radiowy i specjalista komputerowy, odkrywa sposób na uratowanie świata. Wszystko zależy od umiejętności najlepszego pilota floty powietrznej USA, Steve'a Hillera (Will Smith). Sposób na zniszczenie potęgi obcej cywilizacji jest niezwykle pro- 243 D sty: należy zainfekować system komputerowy statku specjalnie przygotowanym wirusem (motyw znany z Wojny światów, choć tam były to zwykłe bakterie). Rozpoczyna się inwazja, zniszczone zostają największe miasta Stanów Zjednoczonych: Nowy Jork, Los Angeles i Waszyngton (łącznie z Białym Domem). Czy uda się powstrzymać obcych? Film Rolanda Emmericha, specjalisty od wielkich widowisk science fiction (Gwiezdne wrota, Godzilla), był jedną z najdroższych produkcji ostatnich lat, co wcale nie wpłynęło korzystnie na samą fabułę, która jest tu wyjątkowo niespójna, mało przekonująca, niedopracowana. Wszystkie wysiłki realizatorów zostały skierowane na spektakularne sceny zagłady oraz przekonujące ukazanie potęgi militarnej przybyszów z kosmosu. Efekty specjalne są w istocie zdumiewające, niestety, poza tym Dzień niepodległości ma niewiele do zaoferowania widzowi, zaś obecność wielu znanych aktorów (Pullman, Baldwin) pozostaje praktycznie niezauważalna. DZIEŃ TRYFIDÓW The Day of the Triffids Wielka Brytania 1962, 94 min Reżyseria: Steve Sekely Scenariusz: Philip Yordan na podst. powieści Johna Wyndhama Zdjęcia: Ted Moore Muzyka: Ron Goodwin Montaż: Spencer Reeve Efekty specjalne: Wally Veevers Producent: George Pitcher Obsada: Howard Keel, Nicole Maurey, Kieron Moore, Janette Scott, Mervyn Johns, Janina Faye, Alison Leggat, Carole Ann Ford Produkcja: Allied Artists Powieść Johna Wyndhama, opublikowana po zakończeniu II wojny światowej, należy z pewnością do najpiękniejszych, najbardziej poetyckich dzieł science fiction. Jej walory zawierają się nie tyle w warstwie fabularnej (choć ta również jest atrakcyjna), ile w atmosferze zagrożenia, lęku przed nieznanym. Niezwykła sugestyw-ność wizji zagłady świata ukazana w książce częściowo znika, gdy tajemnicze wydarzenia zostają przedstawione na ekranie. Ale choć film Sekely'ego upraszcza pro- blematykę powieści oraz eliminuje niektóre wątki, wciąż pozostaje jedną z bardziej udanych adaptacji literatury fantastycznonau-kowej. Pewnego dnia dochodzi do katastrofy: kosmiczne promieniowanie pozbawia wzroku wszystkich, którzy patrzyli w niebo na deszcz meteorytów. Następnego ranka na ulicach miast pojawiają się tłumy niewidomych ludzi, bezradnie oczekujących na pomoc. Tylko nielicznym udało się zachować wzrok: kapitan Bill Mason (Keel) uratował się, gdyż przebywał w szpitalu z opatrunkiem na oczach, ocalały również dwie kobiety, Susan (Faye) i Christine (Maurey). Rozpoczyna się ucieczka z ogarniętego paniką Londynu, okazuje się bowiem, że ludzkości zagraża nowe niebezpieczeństwo, tym razem ze strony zabójczych roślin, które pod wpływem promieniowania zyskały niespotykane właściwości. Bill wraz z kobietami wyrusza na południe, by tam znaleźć ratunek. Tymczasem para biologów, Tom (Moore) i Karen (Scott), odkrywa sposób na unieszkodliwienie groźnych roślin, które może zniszczyć nawet niewielka ilość morskiej wody. Dzieło Steve'a Sekely'ego (węgierskiego reżysera od 1938 roku pracującego w USA), podobnie jak wiele innych amerykańskich filmów fanstastycznonauko-wych lat 50. i 60. jest odzwierciedleniem ówczesnego klimatu politycznego - obawy przed wybuchem wojny nuklearnej, lęku przed atakiem ze strony Związku Radzieckiego. Dla współczesnego widza, który nie zwraca już uwagi na aspekty polityczne, liczy się przede wszystkim tajemniczość i niezwykły nastrój Dnia tryfidów. Dzień tryfidów 244 D DZIEŃ, W KTÓRYM WYPŁYNĘŁA RYBA The Day the Fish Came Out Wielka Brytania-Grecja 1967, 109 min Reżyseria: Michael Cacoyannis Scenariusz: Michael Cacoyannis Zdjęcia: Walter Lessally Muzyka: Mikis Theodorakis Montaż: Vassilis Syropoulos Producent: Michael Cacoyannis Obsada: Tom Courtney, Candice Bergen, Colin Blakely, Sam Wanamaker, Ian Ogilvy, Patricia Burke Produkcja: 20th Century Fox Punktem wyjścia dla wydarzeń przedstawionych przez greckiego reżysera w filmie Dzień, w którym wypłynęła ryba była prawdziwa historia, zmieniono jedynie miejsce i czas akcji. Samolot amerykańskich sił powietrznych „gubi" pociski z głowicami atomowymi w pobliżu wysp greckich. Natychmiast zostaje wysłany specjalny oddział mający odzyskać cenny „ładunek". Nie chcąc zwracać uwagi mieszkańców, żołnierze udają turystów, jednak nagłe zainteresowanie mało atrakcyjną wysepką wzbudza pewne podejrzenia. W okolicy pojawia się mnóstwo ciekawskich, utrudniając wojskowym wykonanie zadania. W wyniku uszkodzenia jednego z pocisków dochodzi do skażenia środowiska - ginie większość ryb w pobliskich wodach. Dzieło Michaela Cacoy-annisa, twórcy Elektry czy Greka Zorby, należy do nurtu filmów katastroficznych ostrzegających przed zagrożeniem, jakim jest posiadanie broni jądrowej, a wyraźne przesłanie ekologiczne zapowiada późniejszy o 10 lat Chiński syndrom. DZIEŃ, W KTÓRYM ZATRZYMAŁA SIĘ ZIEMIA The Day the Earth Stood Still USA 1951, 92 min Reżyseria: Robert Wise Scenariusz: Edmund H. North na podst. opowiadania Harry'ego Batesa Zdjęcia: Leo Tover Muzyka: Bernard Herrmann Montaż: William Reynolds Efekty specjalne: Fred Sersen Producent: Julian Blaustein Obsada: Michael Rennie, Patricia Neal, Hugh Marlow, Sam Jaffe, Billy Gray, Francis Bavier, Lock Martin Produkcja: 20th Century Fox Dzień, w którym zatrzymała się Ziemia W Waszyngtonie ląduje niezidentyfikowany statek kosmiczny, na pokładzie którego przybywa wysłannik obcej cywilizacji, Klaatu (Rennie). Celem jego misji jest przekonanie ludzkości do powstrzymania dalszych badań na bronią atomową. Niestety, tuż po wylądowaniu dochodzi do przypadkowego starcia z amerykańskimi żołnierzami. Ranny Klaatu zostaje zmuszony do ucieczki. Ńiebawem znajduje tymczasowe schronienie, co nie jest trudnym zadaniem, zważywszy na jego elegancki strój, świetną angielszczyznę i nieskazitelne maniery. Na wykonanie zadania nie ma zbyt wiele czasu: pragnie więc doprowadzić do spotkania najwybitniejszych przedstawicieli nauki światowej, by przekonać ich do swojej propozycji. W istocie ludzkość pozbawiona zostaje możliwości wyboru, gdyż w razie niespełnienia żądań, grozi jej eksterminacja. Film Roberta Wise'a, twórcy znanych filmów fantastycznonaukowych (Andromeda niesie śmierć, Star Trek, Audrey Rosę), powstał w szczytowym okresie „zimnej wojny" i miał być ostrzeżeniem przed konsekwencjami kolejnej wojny światowej. Może dlatego też krytyka od początku podkreślała ideologiczny wymiar dzieła, wskazując na jego pacyfistyczną wymowę. Dla współczesnego widza znacznie bardziej interesującym problemem jest przedstawienie spotkania z obcą, bardziej zaawanso 245 D waną technicznie cywilizacją. Na najwyższe pochwały zasługują zdjęcia oraz efekty specjalne, choć to nie widowiskowy wymiar świadczy o niezwykłej wartości tego filmu, ile raczej umiejętność budowania napięcia oraz znakomita rola Michaela Rennie (Szata). DZIEŃ, W KTÓRYM ZIEMIA STANĘŁA W OGNIU The Day the Earth Caught Fire Wielka Brytania 1961, 99 min Reżyseria: Val Guest Scenariusz: Val Guest na podst. powieści Bar-ry'ego Wellsa Zdjęcia: Harry Waxman Muzyka: Stanley Black Montaż: Bill Lenny Efekty specjalne: Les Bowie Producent: Val Guest Obsada: Edward Judd, Janet Munro, Leo McKern, Michael Goodlife, Bernard Braden, Robin Hawden, Reginald Beckwith, Gene Anderson, Arthur Christiansen Produkcja: British Lion Film Vala Guesta, twórcy znakomitej Zemsty kosmosu, można zaliczyć do katastroficznej odmiany fantastyki naukowej. Równoczesny wybuch dwóch bomb neutronowych wytrąca z orbity naszą planetę, która zaczyna zbliżać się do Słońca. Akcja rozpoczyna się na kilkanaście minut przed „godziną zero", gdy mają zostać zdetonowane ładunki wybuchowe korygujące położenie Ziemi. Bohaterem jest dziennikarz Pete Stenning (Judd), który postanowił zostać w wielkim mieście, by do końca relacjonować najważniejsze wydarzenie w dziejach ludzkości. Wszystko zaczęło się trzy miesiące wcześniej od próbnego wybuchu jądrowego na Antarktydzie, po którym klimat planety uległ zmianie - doszło do serii katastrof ekologicznych (powodzi, huraganów), nastąpiło globalne ocieplenie itd. Pete, dzięki pomocy Billa Maguire'a (McKern), redaktora działu naukowego „Daily Express", pisze pierwsze artykuły ostrzegające przed groźbą zagłady. Zgodnie ze schematem filmu katastroficznego kluczową rolę odgrywa obraz społeczeństwa, charakterystyka różnorodnych postaw. Mamy także wątek romantyczny - obraz rodzącego się uczucia między głównym bohaterem a Jeannie Craig (Munro). Wszystko kończy się powrotem do punktu wyjścia, a więc siedziby redakcji, w której Pete oczekuje na „koniec świata". Dzień, w którym Ziemia stanęła w ogniu jest znakomitym przykładem filmu katastroficznego, w którym wizja globalnej zagłady nie przysłania relacji międzyludzkich, co było zapewne zasługą odtwórców głównych ról: Edwarda Judda (Pierwsi ludzie na księżycu, Inwazja), Janet Munro (niegdysiejszej gwiazdy filmów Disneya) oraz Leo McKerna (Morderstwo w katedrze, Córka Ry-ana). Autorem efektów specjalnych był Les Bowie, współtwórca sukcesu Gwiezdnych wojen czy Supermana. DZIEŃ ZAGŁADY Deep Impact USA 1998, 120 min Reżyseria: Mimi Leder Scenariusz: Bruce Joel Rubin, Michael Tolkin Zdjęcia: Dietrich Lohmann Muzyka: James Horner Montaż: Paul Cichocki, David Rosenbloom Efekty specjalne: Michael Lentieri, Adrienne Anderson, Scott Farrar Producent: Steven Spielberg, Joan Bradshaw, Walter F. Parkes Obsada: Morgan Freeman, Tea Leoni, Vanessa Redgrave, Blair Underwood, Bruce Weitz, Rober Duvall, Elijah Wood, Maximilian Schell, James Cromwell, Ron Eldard, Jon Favreau, Laura Innes, Mary McCormak, Richard Schiff Produkcja: Paramount Pictures Dzień zagłady należy do cieszącego się niezwykłym powodzeniem pod koniec tysiąclecia gatunku filmów katastroficznych. Tym razem Ziemi zagraża zmierzająca w jej kierunku kometa. Uczeń szkoły średniej (Wood) odkrywa na niebie nowy obiekt, po czym wysyła wiadomość do obserwatorium astronomicznego w celu potwierdzenia obliczeń. Dane okazują się nie tylko prawidłowe, ale i bardzo niepokojące, gdyż obiekt z dużą prędkością zbliża się do naszej planety. Niestety, naukowiec, który zabrał z sobą wszystkie materiały, zginął w wypadku samochodowym. Po kilku miesiącach młoda dziennikarka (Leoni) natrafia na interesujący temat związany z dymisją wysokiego urzędnika państwowego (Cromwell). Niebawem przekonuje się, iż nie chodzi o skandal obycza 246 D jowy, ale kwestie związane z bezpieczeństwem narodowym, gdyż rząd przygotowuje plan na wypadek zderzenia z kometą. Gdy informacje o zagrożeniu przedostają się do wiadomości publicznej, prezydent Stanów Zjednoczonych (Freeman) zapowiada, że wojsko podejmie wszystkie niezbędne kroki pozwalające na powstrzymanie katastrofy. W przestrzeń kosmiczną zostają wysłane statki wiozące na pokładzie pociski z głowicami nuklearnymi. Niestety, atak atomowy kończy się połowicznym sukcesem, toteż chwilę później odłamki komety trafiają w Ziemię, wywołując potężną falę uderzeniową. Dzień zagłady przypomina filmy w rodzaju Armageddonu czy Asteroidy, do udziału zaproszono kilkunastu znanych aktorów, m.in. Vanessç Redgrave i Maximilia-na Schella (w roli rodziców dziennikarki granej przez Teę Leoni), Morgana Freema-na, Roberta Duvalla (dowodzącego atakiem na kometę), Elijaha Wooda (znanego z roli Froda we Władcy Pierścieni). Film nakręcono z dużym rozmachem, z naciskiem na charakterystykę postaw w obliczu zagłady, co było typowym rozwiązaniem dla kina katastroficznego lat 70. DZIESIĄTA OFIARA La décima vittima Wlochy-Francja 1965, 92 min Reżyseria: Elio Petri Scenariusz: Elio Petri, Tonino Guerra, Giorgio Salvione, Ennio Flaiano na podst. powieści Roberta Sheckleya Zdjęcia: Giovanni di Venzano Muzyka: Piero Piccioni Montaż: Ruggero Mastroianni Producent: Carlo Ponti Obsada: Ursula Andress, Marcello Mastroianni, Elsa Martinelli, Massimo Serato, Salvo Rando-ne, Luce Bonifassy, Mickey Knox Produkcja: C.C. Champion / Les Films Concordia Dziesiąta ofiara, zrealizowana na podstawie powieści Roberta Sheckleya, zapowiada popularną w późniejszym czasie odmianę filmów science fiction opowiadających o święcie, w którym główną atrakcją są pełne przemocy gry (Rollerball, Uciekinier, Sport przyszłości). Nie inaczej jest też w filmie Pe-triego, gdyż ciesząca się niezwykłą popu larnością gra „Wielkie polowanie" polega na zabijaniu kolejnych przeciwników - by zwyciężyć, trzeba wygrać dziesięć pojedynków. Kolejna rozgrywka zbliża się właśnie do końca. Na placu boju pozostali dwaj uczestnicy: zmysłowa Amerykanka Caroline (Andress) i Włoch Poletti (Mastroianni). Finałowy pojedynek, którego scenerią jest Rzym, ma być relacjonowany na żywo przez największe stacje telewizyjne. Dziesiąta ofiara, w przeciwieństwie do Rollerballu, nie jest filmem akcji, efektowne sceny walki ustępują miejsca „intelektualnej" rywalizacji, zaś całość ma raczej wymowę ironiczną, czasem ocierając się o farsę. Mimo że Petri wprowadził wiele elementów będących satyrą na włoską rzeczywistość połowy lat 60., to wszystko jest tu traktowane z przymrużeniem oka. DZIWNE DNI Strange Days USA 1995, 145 min Reżyseria: Kathryn Bigelow Scenariusz: James Cameron, Jay Cocks Zdjęcia: Matthew F. Leonetti Muzyka: Peter Gabriel, Graeme Revell Montaż: Howard E. Smith Efekty specjalne: Mat Beck, James Lima, Gene Warren Jr. Producenci: James Cameron, Steven-Charles Jaffe, Lawrence Kasanoff, Rae Sanchini, Ira Shuman Obsada: Ralph Fiennes, Angela Bassett, Juliette Lewis, Tom Sizemore, Michael Wincott, Vincent D'Onofrio, Glenn Plummer, Brigitte Bako, Richard Edson, William Fichtner Produkcja: Lightstorm Entertainment Kathryn Bigelow jest bodaj jedyną amerykańska reżyserką, której udało się odnieść znaczący sukces filmami należącymi do „męskich" gatunków. Dziwne dni, nakręcone na podstawie scenariusza byłego męża, Jamesa Camerona, to hybryda science fiction i kina akcji. Rok 1999. Lenny Reno (Fiennes) zajmuje się nielegalnym handlem nagraniami cudzych doznań zmysłowych. Dzięki urządzeniu skonstruowanemu na potrzeby wojska każdy może przeżyć to, co przytrafiło się komuś innemu. Na moment może zmienić pleć, uczestniczyć w niebezpiecznych eskapadach, a nawet popełnić 247 E zbrodnię. Lenny trzyma się własnych zasad i nie sprzedaje coraz popularniejszych „klipów zabójcy". Jego liczne kontakty z półświatkiem Los Angeles sprawią, że nie uniknie kłopotów i zostanie wplątany w intrygę związaną ze śmiercią murzyńskiego rapera Jeriko One. Przetrwa tylko dzięki pomocy czarnoskórej przyjaciółki, Lornet-te (Bassett). Mimo niewątpliwych nawiązań do zamieszek na tle rasowym, do jakich doszło przed powstaniem filmu w Los Angeles, dzieło Bigelow nie jest bynajmniej społecznym dramatem, korzystającym z kostiumu gatunku. Reżyserka po raz kolejny daje po prostu pokaz warsztatowej sprawności i tworzy efektowne, barwne widowisko. Bez wątpienia najbardziej interesującym pomysłem inscenizacyjnym jest wykorzystanie subiektywnej perspektywy. Wiele scen oglądamy cudzymi oczami dzięki używanemu przez bohaterów urządzeniu rejestrującemu. Bigelow bawi się tożsamością postaci, a widz zanurza się w rozedrgany, chaotyczny świat końca wieku. EKSPERYMENT FILADELFIA The Philadelphia Experiment USA 1984, 102 min Reżyseria: Stewart Rafill Scenariusz: William Gray, Wallace C. Bennett, Don Jakoby, Michael Janover na podst. powieści Charlesa Berlitza i Williama I. Moore'a Zdjęcia: Dick Bush Muzyka: Kenneth Wanneberg Montaż: Neil Travis, William Hoy Efekty specjalne: Mase W. Anderson, Lawrence J. Cavanaugh Producent: Pegi Brotman, John Carpenter, Douglas Curtis, Joel B. Michaels Obsada: Michael Paré, Nancy Allen, Eric Christmas, Bobbi Di Cicco, Kene Holliday, Joe Dorsey Produkcja: New World Pictures W 1943 roku rząd amerykański inicjuje badania nad nową technologią, mającą zapewnić niewidzialność. Niestety, pierwszy eksperyment kończy się niepowodzeniem, gdyż okręt marynarki wojennej przenosi się w inny wymiar. Film Stewarta Rafilla korzysta ze schematu podróży w czasie - dwóch członków załogi, David Herdeg (Paré) i Jim Parker (Di Cicco), przenosi się do roku 1983, co wywołuje rozliczne komplikacje, także natury emocjonalnej, gdyż jeden z marynarzy zakochuje się w kobiecie z przyszłości. Mimo obiecującego początku Eksperyment Filadelfia nie wnosi niczego nowego w klasyczny schemat znany z wielu podobnych filmów. ELEKTRONICZNY CZŁOWIEK Circuitry Man USA 1990, 93 min Reżyseria: Steven Lovy Scenariusz: Robert Lovy, Steven Lovy Zdjęcia: Jamie Thompson Muzyka: Deborah Holland Montaż: Jonas Thaler Efekty specjalne: D. Kerry Prior, Dave Gregory Producent: Steven Reich, John Schouweiler Obsada: Jim Metzler, Dana Wheeler-Nicholson, Vernon Wells, Lu Leonard, Dennis Christopher, Barbara Alyn Woods Produkcja: Columbia Pictures Elektroniczny człowiek wpisuje się w schemat dystopii, otrzymujemy więc opowieści o świecie przyszłości, w którym doszło do katastrofy ekologicznej, całkowitego skażenia środowiska oraz rozpadu struktur społecznych. W nowej rzeczywistości odnalazły się jedynie silniejsze jednostki, a więc bezwzględni przestępcy, rywalizujący między sobą o wpływy. Przedmiotem wymiany są urządzenia elektroniczne, procesory, bowiem większość ludzi została technologicznie zmodyfikowana. Bohaterem jest cyborg Danner (Metzler), który pomaga pięknej dziewczynie, Lori (Wheeler-Nicholson), dostarczyć mikrochipy z Los Angeles do Nowego Jorku. W wykonaniu zadania próbuje przeszkodzić im cała menażeria podejrzanych osobników, genetycznych i technologicznych mutantów: demoniczny handlarz Plughead (Wells), królowa podziemnego półświatka Juice (Leonard), poszukiwacz przygód Leech (Christopher) oraz lesbijka Yoyo (Woods). Film Stephena Lovy'ego wyróżnia się spośród licznych opowieści o cyborgach nie tyle oryginalną fabułą, ile swoistym stylem, sposobem obrazowania, charakterystycznym dla opowieści cyberpunkowych. W 1994 powstał dalszy ciąg Elektronicznego człowieka, zatytułowany Plughead Rewired, również wyreżyserowany przez Levy'ego. 48 E E.T. E.T. The Extra-Terrestrial USA 1982, 115 min Reżyseria: Steven Spielberg Scenariusz: Melissa Mathison Zdjęcia: Allen Daviau Muzyka: John Williams Montaż: Carol Littleton Efekty specjalne: Dennis Muren, Warren Franklin, Laurie Vermont Producenci: Kathleen Kennedy, Steven Spielberg Obsada: Dee Wallace-Stone, Henry Thomas, Peter Coyote, Robert MacNaughton, Drew Barrymore, K.C. Martel, Sean Frye, C. Thomas Howell, Erika Eleniak, David M. O'Dell Produkcja: Universal Pictures, Amblin Entertainment Przeznaczony przede wszystkim dla dziecięcej widowni, film Spielberga jest jednym z największych przebojów wszech czasów. Tak ogromnego sukcesu nie spodziewał się chyba nawet reżyser, którego intencją było stworzenie kameralnej, pogodnej opowieści. Jej największą silę stanowi chyba prostota. Bohater E.T, Elliot (Thomas), znajduje małego przybysza z odległej planety. Wkrótce udaje mu się przełamać nieufność, a kosmita staje się jego najlepszym przyjacielem i towarzyszem zabaw. Mali Ziemianie mogą się od niego wiele nauczyć, E.T. reprezentuje nie tylko bardziej rozwiniętą cywilizację, ale także potrafi czynić cuda. Dotknięcie jego ręki jest w stanie przywrócić życie nie tylko zwiędłym kwiatom. Pragnieniem kosmity jest powrót do domu. Niestety, żądni wiedzy naukowcy dowiadują się o jego istnieniu i postanawiają schwytać go za wszelką cenę. W ucieczce pomaga mu oczywiście Elliot. E.T nie jest typowym filmem science fiction. Wpisuje się on raczej w międzygatunkową formułę Nowej Przygody. Reżyser podkreślił tym razem klasyczne elementy bajkowe, które przeniesiono jedynie w bliską współczesnemu widzowi scenerię. Scenariusz jest na tyle prosty, by filmem mogli cieszyć się także najmłodsi odbiorcy. Pełno w nim nieprawdopodobieństw, które zostały w bardzo pomysłowy sposób uprawomocnione. Większość scen nakręcono przy użyciu szczególnie niskich statywów pozwalających imitować perspektywę dziecka. E.T był jedną z pierwszych E.T. produkcji obudowanych tysiącem promocyjnych gadżetów i zabawek do dziś przynoszących olbrzymie zyski. Film został wyróżniony Oscarami za efekty specjalne i muzykę. EWOLUCJA Evolution USA 2001, 101 min Reżyseria: Ivan Reitman Scenariusz: David Diamond, David Weissman, Don Jakoby Zdjęcia: Michael Chapman Muzyka: John Powell Montaż: Wendy Greene Bricmont, Sheldon Kahn Efekty specjalne: Burt Dalton Producent: Joe Medjuck, Ivan Reitman Obsada: David Duchovny, Julianne Moore, Orlando Jones, Seann William Scott, Ted Levine, Ethan Suplee, Michael Bower, Pat Kilbane, Ty Burrell Produkcja: The Montecito Pictures Tajemniczy meteoryt uderza w Ziemię. Na miejsce zdarzenia przybywają dr Ira Kane (Duchovny) - biolog i Harry Block (Jones) - geolog. Tymczasem jednokomórkowe 249 F Ewolucja mikroorganizmy, które zamieszkiwały wnętrze meteorytu, zaczynają się szybko rozwijać, ewoluując w złożone formy wielokomórkowe. Niebawem w okolicy pojawia się wojsko, a skażony obszar zostaje objęty kwarantanną. Dowodzenie przejmuje generał Russell Woodmann - szef programu badań wojskowych, zaś nad stroną naukową przedsięwzięcia czuwa piękna Allison Reed (Moore) z Centrum Epidemiologicznego. Widzowie nie mają wątpliwości, że chodzi o inwazję z kosmosu, ale jedynym, który uświadamia sobie powagę zagrożenia i postanawia uratować świat jest Ira Kane. Film Ivana Reitmana, twórcy popularnych komedii z Arnoldem Schwarzeneggerem (Bliźniaki, Gliniarz w przedszkolu, Junior), jest w zasadzie parodią konwencji fantastycznonau-kowych, obrazem powtarzającym schemat znany chociażby z Pogromców duchów. EXISTENZ Kanada-Wielka Brytania 1999, 92 min Reżyseria: David Cronenberg Scenariusz: David Cronenberg Zdjęcia: Peter Suschitzky Muzyka: Howard Shore Montaż: Ronald Sanders Efekty specjalne: Jim Isaac Producent: Robert Lantos, Andräs Hämori, David Cronenberg Obsada: Jennifer Jason Leigh, Jude Law, Ian Holm, Don McKellar, Callum Keith Rennie, Sarah Polley, Robert A. Silverman, Christopher Eccleson, Oscar Hsu, Willem Dafoe Produkcja: Alliance Atlantis, Serendipity Point Dzieło Davida Cronenberga, mistrza horroru (Dreszcze, Potomstwo, Wścieklizna), należy do najciekawszych przykładów kina scien- eXistenZ ce fiction ostatnich lat, w oryginalny sposób wykorzystujące motyw rzeczywistości wirtualnej. Allegra Geller (Leigh) uczestniczy w prezentacji niezwykłej gry komputerowej - nowa konsola przypomina żywy organizm, zaś przeżycia, których dostarcza sprawiają wrażenie równie prawdziwych co otaczająca rzeczywistość. Uczestnik gry, chcąc wejść w świat „eXistenZ", musi podłączyć bioport bezpośrednio do własnego organizmu, a wówczas może nawiązać łączność z pozostałym graczami. Od samego początku ani widzowie, ani bohaterowie nie mają pewności, czy świat przedstawiony jest częścią fikcyjnego scenariusza czy też rzeczywistością, czy wydarzenia rozgrywają się wyłącznie w umysłach uczestników gry czy też istnieje więź między dwoma światami? Film Cronenberga przypomina nakręcony kilkanaście lat wcześniej Videodrome - w obu dziełach tematem była granica między iluzją a realnością, podobny był również sposób obrazowania oraz atmosfera niesamo-witości, otaczająca bohaterów. FABRYKA NIEŚMIERTELNYCH The Damned Wielka Brytania 1961, 87 min Reżyseria: Joseph Losey Scenariusz: Evan Jones na podst. powieści H. L. Lawrence'a Zdjęcia: Arthur Grant Muzyka: James Bernard Montaż: Reginald Mills Producent: Anthony Hinds Obsada: Macdonald Carey, Shirley Ann Field, Oliver Reed, Alexander Knox, Walter Gotell, Viveca Lindfors Produkcja: Hammer Films Do nadmorskiego miasteczka położonego w południowej Anglii przybywa Amerykanin Simon Wells (Carey). Pobyt rozpoczy 250 F na się dość niefortunnie, Simon już pierwszego dnia zostaje zaatakowany przez grupę agresywnych wyrostków. Z opresji wybawia go profesor Bernard (Knox), pracujący w położonych nieopodal laboratoriach wojskowych. Następnego dnia dochodzi do kolejnego ataku: Simon ucieka w stronę urwiska, znajdując schronienie w pieczarze, w której niespodziewanie spotyka gromadę dzieci. Dzieci okazują się być ofiarami eksperymentu naukowego, prowadzonego przez prof. Bernarda. Celem projektu było stworzenie pokolenia uodpornionego na promieniowanie radioaktywne, które po zakończeniu wojny nuklearnej dałoby początek nowej cywilizacji, zdolnej do przetrwania w ekstremalnych warunkach. Simon, wraz z zakochaną w nim Freyą (Lindfors), siostrą przywódcy miejscowego gangu, postanawiają uwolnić więzione dzieci. Niestety, oboje przekonują się, że kontakt z radioaktywnymi istotami grozi poważnymi konsekwencjami. Fabryka nieśmiertelnych, będąca adaptacją powieści Law-rence'a Dzieci światła, zrealizowana została przez specjalizującą się w horrorach brytyjską wytwórnię Hammer. Reżyserię powierzono Josephowi Loseyowi, twórcy wybitnemu (Służący, Wypadek, Posłaniec), który nigdy nie zajmował się kinem gatunkowym. Może właśnie dlatego powstał film oryginalny i niezwykły, chwalony raczej przez krytykę (zdobył główną nagrodę na festiwalu filmów fantastycznonaukowych w Trieście) niźli przez publiczność. Ze względu na wymowę polityczną premiera Fabryki nieśmiertelnych odbyła się dopiero w dwa lat po zakończeniu realizacji. FACECI W CZARNYCH KAPELUSZACH The Shadow Men USA 1997, 95 min Reżyseria: Timothy Bond Scenariusz: Eric Miller, Justin Stanley Zdjęcia: Frank Byers Muzyka: Todd Hayen Montaż: Barry Zetlin Efekty specjalne: David Waine, Dan Schmit Producent: Steve Beswick Obsada: Eric Roberts, Sherilyn Fenn, Brandon Ryan Barrett, Dean Stockwell, Andrew Prine, Chris McCarty, Tom Poster, Valerie Swift, David Bowie Produkcja: Encounter Productions Niskobudżetowa produkcja Timothy'ego Bonda zalicza się do nurtu filmów opowiadających o kryptoinwazji z kosmosu (Inwazja porywaczy ciał, Władcy marionetek, Oni żyją). Właściwą akcję poprzedza prolog, w którym poznajemy historię Stana Millsa (Stockwell), przyszłego „specjalistę" od UFO. Dwadzieścia lat później młode małżeństwo z dzieckiem jest świadkiem spotkania z niezidentyfikowanym obiektem latającym, a przypadkowo uruchomiona kamera rejestruje przebieg całego zdarzenia. Następnego dnia w domu Wilsonów pojawiają się tajemniczy mężczyźni, podający się za przedstawicieli agencji rządowej, pragnący odzyskać taśmę filmową. Policja sceptycznie odnosi się do informacji przekazanych przez Boba Wilsona (Roberts) na temat niezwykłym wypadków, a jedyną nadzieją na wyjaśnienie zagadki jest autor książek o UFO. Cała rodzina wyjeżdża do posiadłości Stana Millsa, zaś w ślad za nimi ruszają „faceci w czarnych kapeluszach". Rozpoczyna się oblężenie i nierówna walka z przybyszami z obcej planety, zakończona zwycięsko. Film w zasadzie pozbawiony jest efektów specjalnych, przypomina nieco telewizyjne seriale, których bohaterowie uciekają przed ścigającą ich organizacją. Również udział znanych aktorów nie wpłynął znacząco na sukces całego przedsięwzięcia. FACECI W CZERNI Men in Black USA 1997, 98 min Reżyseria: Barry Sonnenfeld Scenariusz: Ed Solomon, David Koepp, Ted Elliott, Terry Rossio Zdjęcia: Don Peterman Muzyka: Danny Elfman Montaż: Jim Miller Efekty specjalne: ILM, Eric Brevig, Kyle Ross, Scott Farrar, J. D. Street, Jacqueline M. Lopez, John G. McCabe, Jon Thackery, Peter A. Rehard, Question Mark FX, Storyboard Inc., Autumn Light Entertainment Producent: Steven Spielberg, Graham Place, Walter F. Parkes, Steven R. Molen, Macurie MacDonald 251 Faceci w czerni Obsada: Tommy Lee Jones, Will Smith, Linda Fiorentino, Rip Torn, Vincent D'Onofrio, Tommy Shalhoub, Siobhan Fallon Produkcja: Columbia Pictures I Amblin Entertainment Faced w czerni to rzadki przykład udanego połączenia komedii z konwencjami science fiction, ale też Barry Sonnenfeld należy do grona twórców, którzy niezwykle sprawnie potrafią mieszać różnorodne formuły gatunkowe, czego najlepszym przykładem jest Rodzina Addamsów. Bohaterowie filmu należą do tajemniczej organizacji, zajmującej się przestępstwami popełnianymi przez... przybyszów z kosmosu, którzy zamieszkują naszą planetę, ukrywając się pod ludzką postacią. Punkt wyjścia Facetów w czerni przypomina schemat znany z filmów policyjnych. Podczas wykonywania zadania ginie jeden z agentów, w związku z czym główny bohater (Jones) musi poszukać sobie nowego partnera. Na „rozmowy kwalifikacyjne" zgłasza się kilku oficerów marynarki, wojsk lądowych, powietrznych oraz... miejscowy policjant (Smith), zupełnie nieświadomy celu całego przedsięwzięcia, który jako jedyny przechodzi pomyślnie wszystkie testy, stając się agentem o kryptonimie „J". Przed parą bohaterów zostaje postawione niezwykle trudne zadanie, gdyż tylko oni mogą uchronić Ziemię przed całkowitą zagładą. Scenariusz film Sonnenfelda powstał na podstawie komiksu, jednak ironiczna wymowa czy zabawa z konwencjami są znakiem rozpoznawczym reżysera. W 2001 Barry Sonnenfeld nakręcił niezbyt udany sequel, zatytułowany Faceci w czerni II. FAHRENHEIT 451 Wielka Brytania 1966, 112 min Reżyseria: François Truffaut Scenariusz: Jean-Louis Richard i François Truffaut na podst. powieści Raya Bradbury'ego Zdjęcia: Nicolas Roeg Muzyka: Bernard Herrmann Montaż: Thom Noble Efekty specjalne: Les Bowie Producent: Lewis M. Allen Obsada: Oskar Werner, Julie Christie, Cyril Cusack, Anton Diffring, Jeremy Spenser, Ann Bell, Anna Palk Produkcja: Vineyard 451 stopni Fahrenheita to temperatura, w której papier zaczyna się palić - tak przynajmniej twierdzi Ray Bradbury, autor pierwowzoru literackiego Fahrenheit 451. W filmie znakomitego francuskiego twórcy płoną książki, których posiadanie jest zabronione i karalne. Montag (Werner) jest z zawodu strażakiem. Nie zajmuje się jednak gaszeniem pożarów, lecz ich wzniecaniem. Jego praca polega bowiem na wyszukiwaniu książek ukrytych przez sprzeciwiających się prawu wywrotowców i niszczeniu ich. Podczas jednej z akcji jest świadkiem poświęcenia kobiety, która oddaje życie za mające ulec zniszczeniu tomy. Zaskoczony ukrywa jedną książkę, by przekonać się, dlaczego słowo pisane zostało uznane za niebezpieczne dla systemu. Lektura sprawia, że zaczyna dostrzegać absurd świata, w którym żyje. Jego wątpliwości podsyca Clarissa, wskazująca mu drogę ucieczki od sterowanej przez telewizję rzeczywistości. Rolę zbuntowanej dziewczyny gra Julie Christie, wcielająca się także w żonę bohatera, wierzącą ślepo władzom totalitarnego państwa. W zakończeniu filmu Montag znajduje azyl w dziwnej komunie, której członkowie uczą się wybitnych dziel literatury na pamięć, by ocalić je przed strażakami. Film Truffaut został początkowo dość chłodno przyjęty przez krytykę, która spodziewała się innego filmu. Mistrz Nowej Fali wychodzi obronną ręką z próby zmierzenia się z konwencją science fiction. Choć Fahrenheit 451 to pierwszy film Truffaut zrealizowany w kolorze, twórcy udało się w pełni wykorzystać możliwości barwnej fotografii. Miał w tym niewątpliwy udział 252 F Nicolas Roeg - znakomity operator, znany później także jako reżyser (Człowiek, który spadl na Ziemię). FANTASTYCZNA PLANETA La Planète sauvage, 72 min Francja-Czechoslowacja 1973 Reżyseria: René Laloux Scenariusz: Ronald Topor i René Laloux na podst. powieści Stefana Wula Oms en Se'rie Zdjęcia: Lubomir Rejthar, Boris Baromykin Muzyka: Alain Gorageur Animacja: Josef Kâbrt, Jiri Trnka, Josef Vania, Jindfich Barta, Zdena Bartova, Zdenek Sob, Karel Strebl Producent: Simon Damiani, Andre Valio-Ca-vaglione Obsada (głosy): Sylvie Lenoir, Jean Topart, Jennifer Drake, Yves Barsacq, Jean Velmont, Paul Ville, May Amyl Produkcja: Les Films Armorial / Service de Recherche ORTF Scenariusz Fantastycznej planety napisał Roland Topor, autor Chimerycznego lokatora (przeniesionego na ekran przez Romana Polańskiego), nie dziwi więc niesamowita, surrealistyczna atmosfera czy nieco dziwaczna fabuła. Akcja rozgrywa się na planecie Ygma, rządzonej przez rasę androidów, Draagów, na której zamieszkują również ludzie, traktowani jak domowe zwierzęta. Na Ygmie działa nie tylko organizacja walcząca o prawa człowieka (czy raczej Oma, gdyż tak nazywa się tam nasz gatunek), ale też podziemny ruch oporu. Bohater filmu, Terr, „maskotka" należąca do młodego Dra-aga, ucieka z niewoli i przyłącza się do podziemia. Nieoczekiwanie, Draagowie dochodzą do wniosku, że Omówię są inteligentną rasą i pozwalają im osiedlić się na innej planecie, którą przybysze z Ygmy nazywają Terra. Fabuła Fantastycznej planety przypomina bajkę dla dzieci, zaś jej głównym walorem jest strona plastyczna, gdyż dzieło Laloux - nagrodzone na MFF w Cannes -należy do najciekawszych filmów animowanych lat 70. FANTASTYCZNA PODRÓŻ Fantastic Voyage USA 1966, 100 min Reżyseria: Richard Fleischer Fantastyczna podróż Scenariusz: David Duncan i Harry Kleiner na podst opowiadania Jarome'a Bixby'ego i Otto Klementa Zdjęcia: Ernest Laszlo Muzyka: Leonard Roseman Montaż: William B. Murphy Efekty specjalne: L. B. Abbott, Art Cruick-shank, Emil Cosa Producent: Saul David Obsada: Stephen Boyd, Raquel Welch, Edmond O'Brien, Donald Pleasence, Arthur O'Connell, Arthur Kennedy Produkcja: 20th Century Fox Jeden z licznych amerykańskich filmów science fiction, w którym pobrzmiewają echa „zimnej wojny". Przebywający w Stanach Zjednoczonych uczony z Europy Wschodniej pada ofiarą zamachu. W stanie krytycznym zostaje przewieziony do specjalistycznej kliniki, w której lekarze podejmują próbę zastosowania najnowszej technologii, polegającej na wprowadzeniu do organizmu chorego zminiaturyzowanego sztabu lekarzy. Ich zadaniem jest przeprowadzenie skomplikowanej operacji. W skład załogi wchodzą: chirurg (Kennedy), jego asystentka (Welch), pilot miniaturowej łodzi (O'Connell), nawigator (Pleasence) oraz agent specjalny (Boyd), który nadzoruje cały eksperyment. Mikroskopijnych rozmiarów łódź podwodna poruszać się będzie wewnątrz organizmu, kierując się w stronę mózgu. Wśród załogi znajduje się sabotażysta, którego celem jest uniemożliwienie wykonania zadania. Schematyczna fabuła oraz sensacyj-no-szpiegowski wątek nie przysłaniają głównego waloru filmu, podróży po wnę 253 F trzu ludzkiego organizmu, która dzięki zastosowaniu znakomitych efektów specjalnych (wykorzystano powiększenia zdjęć mikroskopowych) stanowiła największą atrakcję Fantastycznej podróży. Reżyserię tego wysokobudżetowego filmu (kosztował ponad 6 milionów dolarów) powierzono mistrzowi kina widowiskowego, Richardowi Fleischerowi, twórcy 20 tysięcy mil podmorskiej żeglugi czy Zielonej pożywki, zaś nadzór nad efektami specjalnymi sprawował L.B. Abbott, zdobywca czterech Oscarów (za Dr. Dolittle, Tora! Tora! Tora!, Ucieczkę Logana oraz Tragedię Posejdona). Dzięki temu powstało dzieło niezwykłe pod względem wizualnym, choć niezbyt przekonujące w warstwie fabularnej. FAZA IV Phase IV USA 1973, 86 min Reżyseria: Saul Bass Scenariusz: Mayo Simon Zdjęcia: Dick Bush, Ken Middleham Muzyka: Brian Gascoigne Efekty specjalne: Jahn Barry, David Forhaus Producent: Paul B. Radin Obsada: Nigel Davenport, Lynne Frederick, Michael Murphy, Alan Gifford, Helen Horton, Robert Henderson Produkcja: Paramount Pictures Faza IV należy do popularnej w latach 70. odmiany filmu katastroficznego, którego tematem jest odwet natury, choć odnajdzie-my tu również opowieść o „szalonym naukowcu". Akcja rozgrywa się w Arizonie, gdzie dochodzi do szeregu niesamowitych zdarzeń. Niezwykle inteligentna odmiana mrówek przejmuje stopniowo władzę nad pustynnymi terenami, wykorzystując w tym celu zdolności telepatyczne. Uwięzieni w laboratorium naukowcy próbują porozumieć się z owadami, jednak „negocjacje" kończą się niepowodzeniem, zaś bohaterowie przyłączają się do zwycięskich mrówek. Główną atrakcją filmu nie jest fantastyczna, trzymająca w napięciu fabuła, ale dokumentalne zdjęcia, nakręcone przez Kena Middlehama, późniejszego autora Bug (1975). Reżyserem Fazy IV był Saul Bass, twórca czołówek do kilku filmów Hitchcocka (m.in. Zawrotu głowy i Psychozy). Mimo że film nie odniósł sukcesu komercyjnego zyskał uznanie krytyki, zdobywając Grand Prix na festiwalu filmowym w Trieście. FENOMEN Phenomenon USA 1996, 124 min Reżyseria: Jon Turteltaub Scenariusz: Gerald Di Pego Zdjęcia: Phedon Papamichael Muzyka: Thomas Newman Montaż: Bruce Green, David Rennie Efekty specjalne: Rod M. Janusch, David Blit-stein, Mageara Cameron, Louis Catorelli, Ken Ralston, Martin A. Kline Producent: Barbara Boyle, Charles Newrith, Michael Taylor, Jonathan D. Krane Obsada: John Travolta, Brent Spiner, Kyra Sedgwick, Forest Whitaker, Robert Duvall, Jeffrey DeMunn, Richard Kiley, Tony Genaro, Sean O'Bryan, David Gallagher Produkcja: Touchstone Pictures Film Johna Turteltauba, twórcy komedii romantycznej ¡a cię kocham, a ty śpisz, zaczyna się obiecująco. Skromny, odrobinę naiwny mechanik samochodowy George Malley (Travolta) zostaje porażony piorunem. Od tej chwili wszystko zaczyna się zmieniać w jego życiu. Bohater dostrzega w sobie niepospolite zdolności umysłowe, potrafi w krótkim czasie nauczyć się nowego języka, zgłębić tajniki wyższej matematyki, a przy tym znaleźć praktyczne zastosowanie dla przeróżnych pomysłów. Fenomenem zaczynają interesować się przedstawiciele rządu oraz świata nauki, jednak po kilku miesiącach lekarzom udaje się odkryć prawdziwe źródło niezwykłych zdolności: otóż Fenomen 254 F George ma guza mózgu, którego usunięcie spowoduje zapewne powrót do stanu „normalności". Fenomen byłby zapewne filmem bardziej udanym, gdyby nie skłonność twórców do popadania w tani sentymentalizm. FINAL FANTASY Final Fantasy: The Spirits Within USA 2001, 106 min Reżyseria: Hironobu Sakaguchi, Motonori Saka kibara Scenariusz: Al Reinter, Jeff Vintar Zdjęcia: Motonori Sakakibara Muzyka: Elliot Goldenthal Montaż: Christopher S. Capp Efekty specjalne: Robin Akin, Takahiko Akiy-ama, Remo Belcells, Kerry Shea Producent: Jun Aida, Chris Lee, Akio Sakai Obsada (glosy): Ming-Na, Alec Baldwin, Ving Rhames, Steve Buscemi, Peri Gilpin, Donald Sutherland, James Woods, Keith David Produkcja: Chris Lee Productions / Columbia Filmowa wersja popularnej gry komputerowej, zrealizowana bez udziału aktorów, z wykorzystaniem najnowszej technologii cyfrowej. Rok 2065. Od kilkudziesięciu lat trwa wojna z Fantomami, w wyniku której śmierć poniosło wielu ludzi, zaś powierzchnia planety uległa całkowitemu zniszczeniu. Bohaterką jest młoda i piękna kobieta, Aki Ross (Ming-Na), pracująca w Centrum Bio-eterycznym, którego kierownikiem jest sędziwy doktor Sid (Sutherland). Aki została zarażona przez Fantoma, nawiedzana jest też przez koszmarne sny, będące swoistym rodzajem komunikacji z przybyszami z zaświatów. Przekonuje się, że obecność Fantomów nie ma nic wspólnego z rzeczywistą inwazją z kosmosu, gdyż istoty te są po prostu duchami, które przybyły wraz z meteorytem - fragmentem jądra (duszy) znisz- Final Fantasy czonej wojną odległej planety. Aki, wspólnie z doktorem Sidem i kapitanem Edward-sem (Baldwin), wyrusza na poszukiwanie „duszy" Fantomów, zaś ich głównym przeciwnikiem jest szalony generał (Woods), planujący zniszczenie „upiorów" za pomocą najnowszej broni masowego rażenia. FLASH GORDON Wielka Brytania 1980, 115 min Reżyseria: Mike Hodges Scenariusz: Lorenzo Semple Jr. na podstawie komiksu Alexa Raymonda Zdjęcia: Gilbert Taylor Muzyka: Howard Blake, Queen Montaż: Malcolm Cooke Efekty specjalne: George Gibbs Producent: Dino De Laurentiis, Bernard Williams Obsada: Sam J. Jones, Melody Anderson, Max von Sy do w, Topol, Ornella Muti, Timothy Dalton, Brian Blessed, Peter Wyngarde, Mariange-la Melato, John Osborne Produkcja: De Laurentiis, EMI Films Ltd. Flash Gordon jest komiksowym bohaterem powołanym do życia przez Alexa Raymonda w serii wydawnictwa King Features. Kino zainteresowało się nim już w połowie lat 30., kiedy powstał serial filmowy, zrealizowany przez Fredericka Stephaniego. Wtedy w postać tytułową wcielił się Buster Crabbe, a twórcy - częściowo z powodu niskiego budżetu - nie kryli umowności widowiska. Monstra, z którymi musiał zmierzyć się bohater, „latały" w powietrzu, unosząc się na doskonale widocznych linkach. Widzom to wcale nie przeszkadzało. Fabuła wersji z roku 1980 nie jest zbyt skomplikowana. Ziemi zagraża kataklizm, specjaliści z NASA ignorują wszelkie niepokojące sygnały. Jedynym, który dostrzega powagę sytuacji jest szalony naukowiec Hans Zarkov (Topol), który postanawia rozprawić się ze znudzonym Mingiem (von Sy-dow), dla zabawy prowokującym trzęsienia ziemi i huragany, a nawet sprawiającym, że Księżyc wypada ze swej orbity i niebezpiecznie zbliża się do Ziemi. Zarkov organizuje wyprawę, w której oprócz niego bio-rą udział Flash Gordon (Jones) i dziennikarka Dale Arden (Anderson). Gordon nie jest jednak wcale międzygalaktycznym wo- 255 F Flash Gordon (wersja z 1936) jownikiem, ale gwiazdą amerykańskiego futbolu. Po niezbyt fortunnym lądowaniu na planecie Minga, przybyszom udaje się oczywiście udaremnić plany złośliwego władcy. Walce z demonicznym przeciwnikiem towarzyszy wątek romantyczny - dość skomplikowany, gdyż mamy nie tylko trójkąt miłosny, ale w zasadzie czworokąt, w który uwikłani są Ming, jego córka Aura (Muti), piękna Dale oraz towarzyszący jej tytułowy bohater. Mike Hodges dochowuje wierności serialowi sprzed lat. Sztuczność świata przedstawionego jest tu świadomym wyborem. Pamiętajmy, że w tym samym roku na ekrany weszło Imperium kontratakuje ze znakomitymi efektami specjalnymi. Flash Gordon to widowisko innego rodzaju: chodzi w nim przede wszystkim o zabawę konwencją i złożenie hołdu starym, naiwnym widowiskom. Być może właśnie dlatego udało się pozyskać do udziału znakomite nazwiska: Маха von Sydowa, Omel-lę Muti i muzyków grupy Queen, którzy skomponowali część ścieżki dźwiękowej. FORTECA Fortress USA 1993, 91 min Reżyseria: Stuart Gordon Scenariusz: Steven Feinberg, Terry Curtis Fox, David Venable, Troy Neighbors Zdjęcia: David Eggby Muzyka: Frederic Talgorn Montaż: Tim Wellburn Efekty specjalne: Robert Black Producent: John Davis, John Flock Obsada: Christopher Lambert, Jeffrey Combs, Loryn Locklin, Kurtwood Smith, Lincoln Kilpatrick, Clifton Collins Jr. Produkcja: Village Roadshaw Production Niezbyt odległa przyszłość. Były żołnierz John Brennick (Lambert) postanawia wraz z ciężarną żoną Karen (Locklin) nielegalnie wyjechać z kraju, w którym panuje okrutne prawo zakazujące posiadania potomstwa. Niestety, małżonkowie zostają schwytani na granicy, a następnie skazani na ciężkie więzienie. John nie poddaje się i próbuje za wszelką cenę znaleźć drogę ucieczki, by ocalić ukochaną żonę. Film Stuarta Gordona, specjalisty od horrorów (adaptacje opowiadań Howarda Phillipsa Lovecrafta), nie spotkał się z przychylnym przyjęciem krytyki, odniósł sukces kasowy - nie tyle dzięki oryginalnej fabule, gdyż scenarzyści posłużyli się formulą thrillera więziennego, wpisanego w schemat klasycznej dystopii, ile raczej za sprawą umiejętnie stworzonej atmosfery zagrożenia, mrocznego obrazu świata, w którym wolność jednostki stała się czymś nieistotnym. W 1999 Goeff Murphy wyreżyserował drugą część Fortecy (Fortress 2: Re-Entry), przeznaczoną na rynek wideo. F.E 1 NIE ODPOWIADA F.P.l antwortet nicht Niemcy 1932, 115 min (90 min - wersja ang.) Reżyseria: Karl Hartl Scenariusz: Walter Reisch na podst. powieści Curta Siodmaka Zdjęcia: Giinther Rittau, Otto Baecker, Konstan-tin Tschet Muzyka: Allan Gray Montaż: Willi Zeyn, Rudolf Schaad Producent: Erich Pommer Obsada: Hans Albers, Paul Hartmann, Peter Lor-re, Sybille Schmitz, Georg August Koch, Phi-lipp Manning, Hermann Speelmans, Georg John, Rudolf Platte (w wersji ang. pt. F.P.l Does Not Answer wystąpili m in.: Conrad Veidt, Jill Esmond, Leslie Fenton) Produkcja: UFA Adaptacja powieści Curta Siodmaka jest w zasadzie filmem przygodowym z elementami science fiction. Pośrodku Atlantyku budowana jest platforma (tytułowa F.P. 1), na której mają lądować samoloty lecące z Europy do Ameryki. W projekt zaangażowani są: Droste (Hartmann) - inżynier i konstruktor, mjr Ellissen (Albers) - bohaterski pilot, oraz właściciel stoczni Len-nartz, którego córka Claire (Schmitz) jest narzeczoną pilota. Podczas nieobecności El- 256 F lissena, dziewczyna zakochuje się w Droście. Fabuła filmu Karla Hartla przypomina Tunel - w obu przypadkach mamy do czynienia z opowieścią o marzeniach, które mogą urzeczywistnić się za sprawą nowoczesnej technologii, oraz ze schematem klasycznego melodramatu. W obu filmach od-najdziemy także wątek sensacyjny, związany z licznymi przeszkodami, które trzeba pokonać w drodze do celu (w Tunelu przeciwnikiem była natura, zaś w F.P. 1 - sabo-tażysta). FREEJACK Freejack USA 1992, 108 min Reżyseria: Geoff Murphy Scenariusz: Dan Gilroy, Steven Pressfield, Ronald Shusett Zdjęcia: Amir M. Mokri Muzyka: Trevor Jones Montaż: Dennis Virkler Efekty specjalne: Keith Shartle, Richard Hoover, Joe Digaetano Producent: Stuart Oken, Ronald Shusett Obsada: Emilio Estevez, Mick Jagger, Rene Russo, Anthony Hopkins, Jonathan Branks, David Johansen, Amanda Plummer, Grand L. Bush, Frankie Faison, John Shea Produkcja: Morgan Creek Productions Rok 1991. Podczas wyścigów samochodowych dochodzi do kraksy, w wyniku której jeden z kierowców, Alex Furlong (Estevez), przenosi się w czasie do 2009 roku. Wszystko to nie jest dziełem przypadku, gdyż jego ciało ma być wykorzystane przez starzejącego się, choć zamożnego biznesmena, McCandlessa (Hopkins). Zgodnie ze schematem fabularnym znanym z Powrotu do przyszłości, wysiłki bohatera zmierzają ku odnalezieniu możliwości powrotu, bowiem „w przeszłości" czeka na niego narzeczona, Julie Redlund (Russo). Głównym przeciwnikiem Alexa jest policjant z oddziałów specjalnych, Vacendak (Jagger), mający za zadanie zatrzymać kierowcę i dostarczyć jego ciało w stanie nienaruszonym McCandlesso-wi. Zgodnie z oczekiwaniem, wszystko kończy się pomyślnie - Alexowi udaje się wrócić do przeszłości i odzyskać ukochaną. Mimo udziału wielu znakomitych aktorów - z An-thonym Hopkinsem na czele - film Geoffa Murphy'ego (Liberator ¡I, Młode strzelby II) nieco rozczarowuje, nie tylko za sprawą schematycznej i przewidywalnej akcji, ale również niezbyt oryginalnej wizji przyszłości. FURIA The Fury USA 1978, 117 min Reżyseria: Brian De Palma Scenariusz: John Farris Zdjęcia: Richard H. Kline Muzyka: John Williams Montaż: Paul Hirsch Efekty specjalne: A. D. Flowers, Rick Baker, Bill Tuttle, Dick Smith Producent: Frank Yablans Obsada: Kirk Douglas, John Cassavetes, Carrie Snodgress, Amy Irving, Fiona Lewis, Andrew Stevens, Charles Durning, Gordon Jump, Daryl Hannah Produkcja: 20th Century Fox Furia, podobnie jak większość thrillerów Briana de Palmy z lat 70. (Siostry, Obsesja), jest filmem z pogranicza fantastyki i grozy. Robin (Stevens) jest świadkiem zamachu na życie swojego ojca, Johna (Douglas), sam zaś zo-staje uprowadzony przez agentów służb specjalnych, którymi dowodzi niejaki Childress (Cassavetes). John wychodzi cało z opresji i rusza na poszukiwanie syna. Robin jest przetrzymywany w ośrodku, w którym prowadzone są badania nad sposobami wykorzystania zdolności parapsychologicznych. Równolegle rozwija się drugi wątek filmu, opowieść o młodej dziewczynie, Gillian (Irving), posiadającej niezwykle umiejętności, potrafiącej nawiązać kontakt psychiczny z porwanym człowiekiem. Przy pomocy Gillian oraz lekarki z instytutu zajmującego się „utalentowaną" młodzieżą, Johnowi udaje się odnaleźć syna. Na ratunek jest już za późno, gdyż eksperymenty medyczne wywołały poważne zaburzenia osobowości. Furia nie należy do najbardziej udanych filmów de Palmy, bowiem reżyser zrezygnował z oryginalnej formy i specyficznego stylu, który wyróżniał inne jego dzieła z tego okresu: Carrie, Siostry czy Strój zabójcy. FUTURE COP (TRANCERS) USA 1985, 76 min Reżyseria: Charles Band 257 Scenariusz: Danny Bilson, Paul De Meo Zdjęcia: Mac Ahlberg Muzyka: Phil Davies, Mark Ryder Montaż: Ted Nicolaou Efekty specjalne: John Carl Buechler, Howard Burger, Gene Winfield, Mike Menzel, Jay Burkhart, Mitch Devane Producent: Charles Band, Debra Dion Obsada: Tim Thomerson, Helen Hunt, Art La Fleur, Biff Manard, Anne Seymour, Richard Herd, Richard Erdman, Michael Stefani Produkcja: Empire Pictures Film Charlesa Banda (Alchemik, Pasożyt) jest thrillerem futurystycznym, wykorzystującym motyw wędrówki w czasie, przedstawia przy tym obraz społeczeństwa przyszłości, w którym panuje ustrój totalitarny - władza ogranicza wolność jednostki, wymagając całkowitego posłuszeństwa. Wiek XXIII, toczy się wojna między policją a oddziałami zabójców (tytułowi Trancerzy), szkolonymi przez niejakiego Whistlera (Stefani), który postanawia przenieść się w czasie do roku 1985, by wyeliminować przodków głównego przeciwnika. W ślad za nim wyrusza detektyw Jack Deth (Thomerson), pragnąc uniemożliwić Whistlerowi wykonanie planu. Mimo wyraźnych słabości film Charlesa Banda odniósł znaczący sukces kasowy, nie dziwi więc, że wkrótce na ekranach kin pojawiły się kolejne części: Trancers II: The Return of Jack Deth (1990), Trancers III: Deth Lives (1992), Trancers IV: Jack of Swords (1993), Trancers V: Sudden Death (1994). GA-GA. CHWAŁA BOHATEROM Polska 1986, 84 min Reżyseria: Piotr Szulkin Scenariusz: Piotr Szulkin na podst. noweli Twaróg Piera Paola Pasoliniego z filmu Rogopag oraz powieści Mirosława P Jabłońskiego Kryptonim Psima Zdjęcia: Edward Kłosiński Muzyka: Giuseppe Verdi, Jacques Offenbach, Richard Wagner Montaż: Elżbieta Kurkowska Efekty specjalne: Zdzisław Chrząszcz Producent: Dorota Ostrowska-Orlińska Obsada: Daniel Olbrychski, Katarzyna Figura, Jerzy Stuhr, Bożena Dykiel, Mariusz Benoit, Maria Ciunelis, Marek Walczewski, Jan Nowicki, Leon Niemczyk, Dorota Stalińska Produkcja: Zespól Filmowy Perspektywa, Wytwórnia Filmów Dokumentalnych w Warszawie Film Piotra Szulkina, twórcy znakomitego Golema oraz Wojny światów - następne stulecie, z pewnością nie dorównuje poziomem artystycznym wspomnianym powyżej dziełom, może dlatego, że twórcy nie udało się pogodzić refleksji nad społeczeństwem konsumpcyjnym z groteskowym przerysowaniem. Akcja rozgrywa się w XXI wieku, kiedy to ludzkość opanowała już okoliczne planety, choć nie ma chętnych do pilotowania statków kosmicznych, przemieszczających się między nowo odkrytymi światami. Kandydatów na kosmonautów rekrutuje się spośród więźniów - jeden z nich, Scope (Olbrychski), ląduje na planecie Australia-458, gdzie ma uczestniczyć w publicznej egzekucji. Gdy dowiaduje się, że to właśnie on ma zostać stracony, próbuje uciec, korzystając z pomocy młodej prostytutki, Once (Figura). Zostaje jednak aresztowany za rzekomy gwałt na nieletniej, ale zawiera układ z oficerem śledczym (Walczewski) - pragnie przed śmiercią odnaleźć Once. Wszystko kończy się pomyślnie. Scope i dziewczyna odlatują w stronę pobliskiej, niezamieszkałej planety. GALAKTYKA Galaxis USA 1995, 91 min Reżyseria: William Mesa Scenariusz: Nick Davis Zdjęcia: Robert C. New Muzyka: Christopher L. Stone Montaż: Gregory Hobson, Patrick Lussier Efekty specjalne: Beverly Hartigan, John C. Hartigan, William Mesa, Tina Mesa Producent: Patrick D. Choi, Nile Niami Obsada: Brigitte Nielsen, Richard Moll, Craig Fairbrass, John H. Brennan, Fred Asparagus, John Romualdi, Sam Raimi, Russ Fega, Kristin Bauer, Steve Garrett, Produkcja: Inter Light / Prism Pictures Film Williama Mesy, twórcy efektów specjalnych (Człowiek ciemności, Monolit), powstał zapewne pod wpływem Gwiezdnych wojen, toteż mamy do czynienia z kolejnym, niezbyt udanym przykładem space opery. Na planecie Centaria toczy się wyniszczająca wojna między przedstawicielami dwóch zwaśnionych stron - jedyną nadzieją dla przegrywających jest odzyskanie tajemni- 258 G czego kryształu znajdującego się na Ziemi. Na poszukiwania zostaje wysłana Ladera (Brigitte Nielsen), w ślad za nią wyrusza okrutny i niebezpieczny Kyla (Moll). Wkrótce okazuje się, że posiadaczem cennego przedmiotu jest, nieświadomy tego, przeciętny obywatel (Brennan), który nieoczekiwanie został wplątany w międzygalaktyczny spór. W sumie powstał kolejny film akcji, ze stereotypowymi postaciami, licznymi scenami walk, pościgami i efektownymi wybuchami, które nie były w stanie ukryć słabości scenariusza. GALAKTYKA GROZY Galaxy of Terror USA 1981, 80 min Reżyseria: Bruce D. Clark Scenariusz: Bruce D. Clark, Marc Siegler Zdjęcia: Jacques Haitkin Muzyka: Barry Schrader Efekty specjalne: Tom Campbell, Dennis Sko-tak, Austin McKinnley Producent: Roger Corman Obsada: Edward Albert, Erin Martin, Ray Walston, Bernard Behrens, Zalman King, Sid Haig, Grace Zabriskie, Robert Edlund Produkcja: New World Pictures Opowieść z pogranicza horroru i science fiction, będąca swoistym połączeniem Obcego i Zakazanej planety. Statek kosmiczny „Quest" odbiera wezwanie o pomoc, nadane z odległej planety Morganthus. Astronauci postanawiają wyruszyć na ratunek, niebawem przekonują się, że zostali zwabieni w pułapkę. Po przybyciu na miejsce w niewyjaśnionych okolicznościach giną członkowie załogi, zaś fabuła filmu sprowadza się do serii krwawych scen, których zwieńczeniem jest finałowy atak monstrualnego robaka. GALAXY QUEST USA 1999, 100 min Reżyseria: Dean Parisot Scenariusz: David Howard, Robert Gordon Zdjęcia: Jerzy Zieliński Muzyka: David Newman Montaż: Don Zimmerman Efekty specjalne: Stan Winston, Bill George, Kim Bromley, Christopher Armstrong, Robert Stradd, Manny Epstein, Jay M. Hirsh, Lucinda Straub, Fred Tessaro, Christine Onesky, William N. Greene III, Robert Simkovic Producent: Elizabeth Cantillon, Suzann Ellis, Mark Johnson, Charles Newrith, Sona Gour-gouris Obsada: Tim Allen, Sigourney Weaver, Alan Rickman, Tony Shalhoub, Sam Rockwell, Daryl Mitchell, Enrico Colantoni, Robin Sachs, Patrick Breen, Missi Pyle, Jed Rees Produkcja: Dreamworks Pictures Film Deana Parisota jest w zasadzie parodią popularnych seriali telewizyjnych (szczególnie Star Trek), a zarazem przykładem zręcznej zabawy z konwencjami gatunkowymi. Bohaterami filmu są starzejący się aktorzy, występujący przed laty w serialu Galaxy Quest, a dziś uczestniczący w spotkaniach z fanami, zlotach miłośników science fiction itp. Na jednym ze spotkań pojawia się kilkuosobowa grupa wysłanników z obcej planety, prosząc „kapitana Jasona Nesmi-tha" (Allen) o pomoc w walce z okrutnym przeciwnikiem. Aktor, licząc na dobrą zabawę, wyraża zgodę, jednak przekonuje się, że naprawdę ma do czynienia z przybyszami z kosmosu, którzy przed laty odebrali przekaz satelitarny z Ziemi. Termianie nie tylko zorganizowali swoje społeczeństwo na wzór i podobieństwo świata przedstawionego w Galaxy Quest, ale zbudowali również szereg urządzeń technicznych, wykorzystywanych przez bohaterów serialu, a przede wszystkim statek kosmiczny „Protector", którym dowodził Nesmith. Kapitanowi pozostaje tylko przekonać pozostałych „członków załogi", by raz jeszcze odegrali swe role i stawili czoła Złu. Film Parisota jest niezwykle zabawny, niepozba-wiony przy tym dobrego smaku, trzymający w napięciu, z dobrą obsadą (Tim Allen, Sigourney Weaver) i znakomitymi efektami specjalnymi, nad którymi pracowali m.in. Stan Winston (Terminator 2, Obcy - decydujące starcie) i Bill George (Gwiezdne wojny - Epizod I: Mroczne widmo, Star Trek: Pokolenia). GATTACA USA-Nowa Zelandia 1997, 106 min Reżyseria: Andrew Niccol Scenariusz: Andrew Niccol Zdjęcia: Sławomir Idziak Muzyka: Michael Nyman, Franz Schubert Montaż: Lisa Zeno Churgin 259 G Efekty specjalne: Gary D'Amico, Steve Deller-son, Janek Sirrs, Chris Watts Producent: Danny DeVito, Michael Shamberg, Stacey Sher Obsada: Ethan Hawke, Uma Thurman, Gore Vidal, Jude Law, Xander Berkeley, Jayne Brook, Elias Koteas, Maya Rudolph, Una Damon, Elizabeth Dennehy, Blair Underwood Produkcja: Columbia Pictures Corporation, Jersey Films Pesymistyczna wizja społeczeństwa, w którym ludzie urodzeni bez udziału inżynierii genetycznej uważani są za istoty gorszego rodzaju i skazani na wykonywanie niewdzięcznych prac. Jedna z ciekawszych realizacji fantastycznonaukowych końca lat 90., oparta - wbrew panującej modzie - nie na wyrafinowanych efektach specjalnych, ale na wielowymiarowych postaciach i przekonującym wizerunku świata przyszłości. Bohater filmu, Vincent (Hawke), należy do najniższej kategorii ludzi - urodził się w „klasyczny" sposób, wykryto u niego wadę wzroku, problemy z sercem. Chłopak nie chce pogodzić się ze swym losem - jego marzeniem jest udział w ekspedycji na jeden z księżyców Saturna. Dla takich jak on nie przewidziano możliwości uczestnictwa w lotach kosmicznych, Vincent ma zadowolić się sprzątaniem centrum lotów. Nadzieję daje mu człowiek, który na skutek wypadku został sparaliżowany. Choć posiada właściwą kombinację genów, nie może cieszyć się przynależnością do elity. Vincent posługując się fałszywymi próbkami, przyjmuje tożsamość Jerome'a (Law) i otrzymuje pracę programisty, co pozwala mu starać się o udział w locie. Ciągle narażony jest na niebezpieczeństwo - totalitarny system stale kontroluje swoich obywateli. W bazie zostaje także popełnione morderstwo, co dodatkowo podwyższa ryzyko zdemaskowania. Debiutancki film nowozelandzkiego reżysera jest jednocześnie inteligentny i bardzo efektowny nie tylko na płaszczyźnie narracyjnej, lecz także wizualnej. Anty-utopia nie jest oczywiście niczym nowym w filmowej fantastyce, ale Gattaca wielokrotnie zaskakuje widza. Nawet wątek miłosny nie razi częstym w innych przypadkach banałem. GATUNEK Species USA 1995, 108 min Reżyseria: Roger Donaldson Scenariusz: Dennis Feldman Zdjęcia: Andrzej Bartkowiak Muzyka: Christopher Young, Richard Wagner Montaż: Conrad Buff IV, Randy Thom Efekty specjalne: Richard Edlund, Ellen Somers Producenci: Dennis Feldman, Frank Mancuso Jr., David Streit Obsada: Ben Kingsley, Michael Madsen, Alfred Molina, Forest Whitaker, Marg Helgenberger, Natasha Henstridge, Michelle Williams, Jordan Lund, Don Fischer, Scott McKenna Produkcja: MGM Monstrum z filmu Donaldsona musi budzić skojarzenia z tytułową postacią z Obcego Scotta. Nie przypadkiem - autorem projektu jest ten sam H. R. Giger. Na tym podobieństwa się kończą. Początek Gatunku jest bardzo obiecujący. Film rozpoczyna doskonała scena, w której z tajnego laboratorium ucieka 10-letnia dziewczynka, która wkrótce przeobraża się w piękną młodą kobietę (Henstridge). Okazuje się, że Sil to organizm z obcej planety ukrywający się jedynie w ciele człowieka. Został on wyhodowany na Ziemi według wzoru przesłanego niegdyś przez nieznaną cywilizacją, pragnącą - posługując się taktyką konia trojańskiego -zawładnąć naszą planetą. Sil jest jedynym egzemplarzem swojego gatunku. Poszukuje więc partnera, który pozwoli jej rozmnożyć się. W pościg za krwiożerczym potworem rusza grupa, składająca się z mających działać w tajemnicy specjalistów. Naukowcom towarzyszą: płatny zabójca (Madsen) na usługach rządu i jasnowidz (Whitaker), zdolny zrekonstruować wydarzenia z przeszłości. Sil, ukrywająca się pod postacią atrakcyjnej dziewczyny, nie ma problemu ze znalezieniem partnera. Pierwszy zostaje przez nią odrzucony, kolejny zostaje ojcem jej potomstwa. Finałowe starcie następuje w podziemiach, gdzie na świat mają przyjść kolejne monstra. Emocjonalny potencjał pierwszej sceny Gatunku nie zostaje w pełni wykorzystany. Sil, mimo swej dwoistej natury, jest postacią płaską i bezbarwną, kierującą się wyłącznie zwierzęcym instynktem. Scenariusz grzęźnie w kliszach kina 260 G akcji. Ścigający Sil także nie są wiarygodni, co zaskakuje tym bardziej, że w czołówce pełno prawdziwych gwiazd. GATUNEK 2 Species 2 USA 1998, 95 min Reżyseria: Peter Medak Scenariusz: Chris Brancato Zdjęcia: Matthew F. Leonetti Muzyka: Edward Shearmur Montaż: Richard Nord Efekty specjalne: Janet Quen, Jon Warren, Terry Chapman, Joseph Grossberg Producent: Frank Mancuso Jr., Dennis Feldman Obsada: Michael Madsen, Natasha Henstridge, Marg Helgenberger, George Dzundza, James Cromwell, Austin Lazard, Peter Boyle Produkcja: MGM Z wyprawy na Marsa wraca trzyosobowa załoga, dowodzona przez Patricka Rossa (Lazard). Niebawem okazuje się, że ciało astronauty zostało opanowane przez potwora z kosmosu, którego celem jest szybka reprodukcja, a następnie podbój Ziemi i zaludnienie jej własnym potomstwem. Tymczasem w wojskowych laboratoriach pod kierunkiem dr Laury Baker (Helgenberger) prowadzone są badania nad istotami pozaziemskimi. Obiektem analiz jest genetyczna kopia Sil, kobiety-monstrum, zgładzonej w pierwszej części Gatunku. Gdy pojawiają się wieści o pierwszych ofiarach, wojsko rozpoczyna zakrojone na szeroką skalę poszukiwania, które prowadzi do- Gatunek 2 świadczony najemnik, Pres Lennox (Madsen). Gatunek II powtarza schemat znany z filmu Rogera Donaldsona, zmieniając jedynie płeć zabójcy z kosmosu. GLEN I RANDA Glen and Randa USA 1971, 94 min Reżyseria: Jim McBride Scenariusz: Jim McBride, Rudolph Wurlitzer, Lorenzo Mans Zdjęcia: Alan Raymond Montaż: Jack Boran, Mike Levine Producent: Sidney Glazier Obsada: Steven Curry, Shelley Plimpton, Woodrow Chambliss, Garry Goodrow, Roy Rox, Robert Holmer, Hubert Powers Produkcja: Sidney Glazier's Productions Film Jima McBride, reżysera amerykańskiej wersji Do utraty tchu, należy do postapo-kaliptycznej odmiany science fiction, choć w zasadniczy sposób różni się od opowieści w rodzaju Mad Maxa czy Wodnego świata. Twórca przedstawia obraz społeczeństwa po wojnie nuklearnej, ale nie skupia się na pełnych przemocy scenach walk, lecz na etnologicznym opisie obyczajów. Film, utrzymany w konwencji paradokumentalnej, jest opowieścią o parze młodych ludzi, która pewnego dnia postanawia wyruszyć na poszukiwanie Miasta, mającego być dowodem na istnienie cywilizacji. Glen i Randa to, w pewnym sensie, film drogi, gdyż tematem jest wędrówka bohaterów przez pustkowia Ameryki. McBride skupia się na codziennym życiu tytułowych postaci, rezygnując z dynamicznego montażu i zmiennych punktów widzenia na rzecz ciągłości i linearności opowiadanej historii. W sumie powstało dzieło niezwykłe, nie mieszczące się w sztywnych ramach gatunku, sięgające korzeniami do amerykańskiego kina niezależnego lat 60. GODZILLA Gojira / Godzilla, King of Monsters Japonia 1954, 79 min Reżyseria: Inoshiró Honda, Terry O. Morse (wersja USA) Scenariusz: Inoshiró Honda, Takeo Murata Zdjęcia: Masao Tamai, Guy Roe (wersja USA) Muzyka: Akira Ifukube 261 G Montaż: Yasunobu Taira, Terry O. Morse (wersja USA) Efekty specjalne: Kuichiro Kishida, Hiroshi Mukoyama, Eiji Tsuburaya, Akira Watanabe Producenci: Tomoyuki Tanaka, Richard Kay (wersja USA), Joseph E. Levine (wersja USA) Obsada: Akira Takarada, Raymond Burr, Mo-moko Kouchi, Akihiko Hirata, Takashi Shimu-ra, Fuyuki Murakami, Sachio Sakai, Toranosu-ke Ogawa, Ren Yamamoto, Takeo Oikawa, Ry-osaku Takasugi, Haruo Nakajima Produkcja: Toho, Transworld Corp., Embassy Pictures Corporation, Jewell Enterprises Film katastroficzny, który zapoczątkował modę na opowieści o potworach przebudzonych do życia w wyniku zanieczyszczenia środowiska i prób jądrowych. Wersja, która rozpowszechniana była w Stanach Zjednoczonych oraz - nieco później - w Europie jest drastyczną przeróbką japońskiego oryginału. Do opowieści o ataku prehistorycznego monstrum na Japonię dodano wątek amerykańskiego dziennikarza Steve'a Martina (Burr), usiłującego rozwikłać zagadkę tajemniczego zaginięcia kilku statków. Steve wyrusza na wyspę Odo, gdzie pozna-je legendę o potworze. Nocą Godzilla rzeczywiście atakuje wyspę i zmiata wioskę z powierzchni ziemi. Dziennikarzowi udaje się uciec do Tokio, które także zostaje zaatakowane przez monstrum. Dr Yamane (Shimura) ustala przyczynę katastrofę - prehistoryczny gad został ożywiony przez promieniowanie radioaktywne. Czy pozwoli to jednak unieszkodliwić agresora? Amerykańska wersja filmu jest znacznie krótsza od pierwotnej, pomimo że do materiału nakręconego przez Hondę dodano wątek Martina. Terry O. Morse zrezygnował natomiast z elementów melodramatycznych, jego Godzilla jest też mniej brutalna; w montażu usunięto bowiem mniej więcej połowę scen, w których potwór pustoszy Japonię. Ino-shiró Honda jest jednym z uczniów Akiry Kurosawy, a opowieść o Godzilli miała być metaforą zniszczeń, jakich doznała Japonia podczas wojny. Bezpośrednim impulsem, który skłoni! go do nakręcenia filmu była wizyta w Hiroszimie zniszczonej przez eksplozję bomby atomowej. Ambitny zamysł tylko częściowo został zrealizowany. Film, znany przede wszystkim w wersji Morse'a, odbierano jako zabawę. Potwory szybko zamieszkały w masowej wyobraźni - do dziś nakręcono około dwudziestu opowieści o Godzilli oraz hollywoodzki remake. Co ciekawe w późniejszych realizacjach Godzilla jest sprzymierzeńcem ludzi w walce z wrogo nastawionymi monstrami. GODZILLA USA 1998, 138 min Reżyseria: Roland Emmerich Scenariusz: Dean Devlin i Roland Emmerich Zdjęcia: Ueli Steiger Muzyka: David Arnold Montaż: Peter Amundsen i David Siegel Efekty specjalne: Sean Cunningham, Volker Engel, Bob Hurrie Producent: Dean Devlin Obsada: Matthew Broderick, Jean Reno, Maria Pitillo, Hank Azaria, Kevin Dunn, Doug Savant, Michael Lerner, Harry Shearer Produkcja: Centropolis Entertainment, Fried Films, Independent Pictures, Woods Entertainment Prehistoryczne gady, przywrócone do życia za sprawą promieniowania radioaktywnego, siejące spustoszenie i grozę, były dotychczas specjalnością kinematografii japońskiej: Rodan, Mothra, Gamera, Gidora i dziesiątki innych potworów przez pół wieku usiłowały zniszczyć Tokio i jego mieszkańców. Dość nieoczekiwanie Amerykanie postanowili sprowadzić do Nowego Jorku najsłynniejszego z jaszczurów, Godzillę. Film zrealizowany przy zastosowaniu najnowszych technologii elektronicznych, z udziałem znanych aktorów, wyreżyserowany 262 G Godzilla przez specjalistę od kina fantastycznonauko-wego lat 90., Rolanda Emmericha (Gwiezdne wrota, Dzień niepodległości), miał być w zasadzie remakiem pierwszego japońskiego filmu o Godzilli z 1954, w którym to sympatyczny gad byl jeszcze budzącym grozę monstrum. Godzilla, grasująca po Manhattanie, przemieszczająca się podziemnymi tunelami, uciekająca z zawrotną szybkością przed ścigającymi ją helikopterami, znakomicie sobie radzi w „kamiennej", nowojorskiej dżungli. Dowiadujemy się, iż opuściła ona bezpieczne wody oceanu tylko po to, by złożyć jaja i wychować potomstwo. Tajemnicę stumetrowego gada odkrywa młody naukowiec, Niko Tatopoulos (Matthew Broderick), który musi teraz przekonać głównodowodzących operacją, iż unieszkodliwienie potwora nie rozwiązuje problemu. W desperackiej próbie zniszczenia gniazda potomstwa Godzilli (znajduje się ono w hali Madison Square Garden) pomaga mu agent francuskich służb specjalnych Phillippe Roache (Jean Reno). Schematyczny i pozbawiony ducha oryginału film Emmericha broni się właściwie tylko dzięki znakomitym efektom specjalnym: spektakularne ataki Godzilli, niszczącej najsłynniejsze budynki Nowego Jorku są naprawdę niezwykle przekonujące. GOLEM Polska 1979 Reżyseria: Piotr Szulkin Scenariusz: Piotr Szulkin, Tadeusz Sobolewski na podstawie ludowej legendy oraz książki Gustava Meyrinka Muzyka: Zygmunt Konieczny, Józef Skrzek Zdjęcia: Zygmunt Samosiuk Montaż: Elżbieta Kurkowska Producent: Józef Leszek Sobczyk Obsada: Marek Walczewski, Krystyna Janda, Joanna Żółkowska, Krzysztof Majchrzak, Mariusz Dmochowski, Wiesław Drzewicz, Henryk Bąk, Wojciech Pszoniak, Jan Nowicki, Ryszard Pietruski, Andrzej Seweryn, Marian Opania. Produkcja: Zespól Filmowy Perspektywa, Wytwórnia Filmów Dokumentalnych w Warszawie Ponura wizja świata przyszłości, zniszczonego przez nuklearny kataklizm i znajdującego się w stadium rozkładu. Totalitarna władza opracowuje program odnowy społeczeństwa na drodze manipulacji osobowością. Poddany jej został także główny bohater filmu. Pernat (Walczewski) wraca do swojego mieszkania ze szpitala. Zamyka się w pokoju, ukrywając się przed sąsiadami. Jednym z nich jest Holtrum (Dmochowski), prowadzący w tajemnicy eksperymenty nad powołaniem do życia sztucznego człowieka. Pernat pragnie się wyrwać z tego przerażającego świata i zabrać ze sobą Rozynę (Janda). Nie udaje mu się urzeczywistnić marzeń, gdyż zostaje oskarżony o zamordowanie Holtruma i trafia do więzienia. Kiedy wraca do domu nie jest już sobą. W opuszczonej kamienicy znajduje Golema - twór Holtruma. Film Piotra Szulkina jest próbą uaktualnienia starej żydowskiej legendy, wielokrotnie przenoszonej na ekran. Jego Golema można odczytać jako metaforyczny obraz społeczeństwa zniewolonego przez totalitarny system, przejmujący kontrolę nad najbardziej intymnymi sferami doświadczenia człowieka. Podobną wymowę mają także inne filmy fantastyczne Szulkina, a zwłaszcza Wojna światów -następne stulecie. Niewątpliwym walorem filmu Szulkina jest sugestywność filmowego świata, wykreowanego przy wydatnej pomocy operatora Zygmunta Samosiuka. Zwraca uwagę także muzyka Koniecznego i Skrzeka. GORGO Wielka Brytania 1961, 78 min Reżyseria: Eugène Lourié Scenariusz: John Loring, Daniel Hyatt Zdjęcia: F. A. Young Muzyka: Angelo Francesco Lavagnino Montaż: Erie Boyd-Perkins Efekty specjalne: Tom Howard 263 G Gorgo Producent: Wilfred Eades Obsada: Bill Travers, William Sylvester, Vincent Winter, Bruce Seton, Joseph O'Connor, Martin Benson, Barry Keegan, Dervis Ward Produkcja: King Brothers Prod. I MGM Gorgo należy do cyklu filmów o potworach, do którego zaliczają się zarówno japońskie opowieści o Godzilli, jak i amerykańskie obrazy w rodzaju King Konga. Eugene Lourié, twórca Gorgo, miał już w dorobku podobne produkcje: Bestię z głębokości 20 000 sążni oraz Behemoth, the Sea Monster, toteż bez większych oporów sięgnął po sprawdzony schemat. Wybuch wulkanu sprawia, że ożywają prehistoryczne stwory zamieszkujące głębiny morza, spośród których najgroźniejszym jest tytułowy Gorgo, ponaddwudziestome-trowy gad, siejący grozę i spustoszenie. Pierwszymi ludźmi, którzy spotykają potwora są Joe (Travers) i Sam (Sylvester), oni też -wbrew życzeniom naukowców - postanawiają schwytać olbrzymie zwierzę, by pokazywać je w wesołym miasteczku. Tymczasem na poszukiwania Gorgo wyrusza jego matka, blisko stumetrowe monstrum, które niszczy wszystko, co spotyka po drodze (Tower Bridge, Big Bena, budynek Parlamentu), by wreszcie dotrzeć do Battersea Park, gdzie uwięzione jest jej ukochane „maleństwo". Fabuła nie należy do szczególnie oryginalnych, również efekty specjalne nie dorównują słynnym pracom Eiji Tsuburayi, jednak sam kostium tytułowego monstrum wykonany został niemal bez zarzutu. GOŚCIE Z GALAKTYKI ARKANA Gosti iz Galaksije Jugostawia-Czechoslowacja 1981, 90 min Reżyseria: Duśan Vukotié Scenariusz: Miloś Maćourek, Duśan Vukotic Zdjęcia: JiFi Macák Muzyka: Tomislav Simović Montaż: Ivana Kacirková Efekty specjalne: Jan Svankmajer Obsada: Zarko Potocnjak, Ljubisa Samardzić, Lucie Zulová, Ksenia Prohaska, Karel Augusta Produkcja: Zagreb Film / Jadran Film Film Duśana Vukoticia, wybitnego mistrza animacji, zdobywcy Oscara w kategorii krótkiego metrażu (w 1958), przeznaczony jest przede wszystkim dla młodej widowni, choć twórca posługuje się konwencją parodii, groteskowego przerysowania w sposobie przedstawiania fantastycznego świata. Pisarz-amator, a zarazem miłośnik science fiction, wymyśla opowieść o żeńskim robocie, Andrze, pochodzącym z odległej galaktyki Arkana, opiekującym się parą niesfornych dzieciaków, Ulu i Targo. Pewnego dnia postaci z fikcyjnego świata materiali-zują się i wówczas rozpoczynają się prawdziwe komplikacje, ponieważ oprócz dobrodusznego robota w naszym świecie pojawia się również potwór Mu-Mu, siejąc grozę i spustoszenie. Opowieść utrzymana jest w tonacji pogodnej, zbliżając się czasami do farsy. Warto zwrócić uwagę na „groźne monstrum", które było dziełem wybitnego reżysera, Jana Śvankmajera. GWIEZDNE WOJNY Star Wars USA 1977, 125 min Reżyseria: George Lucas Scenariusz: George Lucas Zdjęcia: Gilbert Taylor Muzyka: John Williams Montaż: Paul Hirsch, Marcia Lucas, Richard Chew Efekty specjalne: John Dykstra, John Stears, Robert Blalack, Richard Edlund, Grant McCune Producent: Gary Kurtz Obsada: Mark Hamill, Harrison Ford, Alec Gu-iness, Carrie Fisher, David Prowse, Peter Cushing, Peter Mayhew, Anthony Daniels, Kenny Baker Produkcja: A Lucasfilm Ltd., 20th Century Fox Film George'a Lucasa - twórcy, który miał wówczas w dorobku jedynie dwa niskobu-dżetowe filmy (THX 1138 i American 264 G Graffiti) - stał się momentem przełomowym w dziejach science fiction, a zarazem zalążkiem nowego zjawiska, które wkrótce określono mianem kina Nowej Przygody. Sukces Gwiezdnych wojen nie tkwił bynajmniej w niezwykłej oryginalności samego pomysłu. Fabuła stanowiła zręczną kompilację motywów baśniowych (opowieści o królu Arturze), schematów klasycznego westernu, romansu przygodowego z elementami space opery. Przyczyn powodzenia należałoby się doszukiwać raczej w niezwykle wyrazistym ukazaniu walki Dobra ze Złem, w odwołaniu do mitów i legend, a może w utrafieniu w zapotrzebowanie publiczności, zmęczonej kinem lat 70. Bohaterem Gwiezdnych wojen jest Lukę Skywalker (Ha-mill), młody wieśniak wychowywany przez wujostwo, który, gdy traci przybranych rodziców, za namową tajemniczego Bena Ke-nobiego (Guiness) odpowiada na wezwanie pięknej księżniczki Lei (Fisher). Przy okazji dowiaduje się, iż jest potomkiem sławnego rodu rycerzy Jedi i jego przeznaczeniem jest walka w obronie Republiki. W wyprawie towarzyszą mu dwa roboty, R2D2 i C3PO, zaś podróż odbywa się na pokładzie statku kosmicznego „Sokół Millenium", którego właścicielem jest Han Solo (Ford). Ścigani przez żołnierzy Imperium, docierają do Gwiazdy Śmierci, która stanowi najnowszą broń Cesarstwa w walce z Rebeliantami. Celem Rebeliantów jest zniszczenie potężnej stacji kosmicznej. Gwiezdne wojny okazały się największym sukcesem kasowym w historii kina science fiction. Film Lucasa zdobył aż siedem Oscarów (m.in. za efekty specjalne, dźwiękowe, muzykę, kostiumy, scenografię), jego popularność sprawiła, że wkrótce pojawiły się komiksy wykorzystujące motywy z Gwiezdnych wojen, w sklepach z zabawkami można było kupić figurki przedstawiające postaci z filmu. Ukazała się też ścieżka dźwiękowa, ciesząca się równie wielką popularnością, zaś w latach 90. pojawiły się nawet gry komputerowe oparte na fabule Gwiezdnych wojen. GWIEZDNE WOJNY: EPIZOD I - MROCZNE WIDMO Star Wars: Episode I - The Phantom Menace USA 1999, 132 min Reżyseria: George Lucas Scenariusz: George Lucas Zdjęcia: David Tattersall Muzyka: John Williams Montaż: Paul Martin Efekty specjalne: Peter Hutchinson, John Knoll, Scott Squires, Dennis Muren Producent: Rick McCallum Obsada: Liam Neeson, Ewan McGregor, Natalie Portman, Jake Lloyd, Ian McDiarmid, Samuel L. Jackson, Terence Stamp, Pernilla August, Hugh Quarshire, Ahmed Best, Ron Park, Kenny Baker. Produkcja: A Lucasfilm Ltd., 20th Century Fox Szesnaście lat po premierze Powrotu Jedi widzowie mogli wreszcie zobaczyć pierwszy epizod „gwiezdnej sagi" Lucasa, akqa Mrocznego widma rozgrywa się bowiem 30 lat przed wydarzeniami znanymi z Gwiezdnych wojen-. Obi-Wan Kenobi (McGregor) jest dopiero uczniem Jedi, przyszły lord Vader -dziewięcioletnim niewolnikiem mieszkającym na piaszczystej planecie Tatooine, zaś światem wciąż rządzi Senat (choć Republika nieuchronnie chyli się ku upadkowi). W obawie przed wybuchem wojny na planecie Naboo, senatorzy postanawiają wysyłać dwóch ambasadorów: mistrza Jedi Qui-Gon Jinna (Neeson) i jego ucznia Obi-Wana, których zadaniem jest zażegnanie nadchodzącego konfliktu. Niestety, na rokowania pokojowe jest już za późno - żołnierze Federacji Handlowej rozpoczynają atak, a Qui-Gon i Obi-Wan ratują się ucieczką, zabierając ze sobą piękną władczynię Naboo, królową Amidalę (Portman). Szukając schronienia przed pościgiem, prowadzonym przez złowrogiego Dartha Maula (Park), uciekinierzy lądują na planecie Tatooine, gdzie poznają młodego, posiadającego niezwykłe zdolności chłopca, Anakina Skywalkera (Lloyd). Quin-Gon przedstawia Skywalkera Radzie Jedi, ale jej członkowie nie wyrażają zgody na szkolenie dziecka. Tymczasem królowa Amidala postanawia wrócić na Naboo i odzyskać władzę, mimo braku pomocy ze strony wojsk Republiki. Jedyną nadzieją jest zawarcie sojuszu z Gun-ganami, podwodnymi mieszkańcami planety Naboo. Zwycięstwo nad Federacją Handlową okupione zostaje śmiercią Qui-Gona, który ginie w pojedynku z Darthem Mau-lem. Mimo potężnej kampanii reklamowej, Mroczne widmo nie spotkało się z przychyl- 265 G Gwiezdne wojny: Epizod I- Mroczne widmo Gwiezdne wojny: Epizod II - Atak klonów nym przyjęciem krytyki, która zarzucała filmowi niedociągnięcia fabularne, brak wyraziście zarysowanych postaci, nadmiar efektów specjalnych (około dwóch tysięcy), jednak dla publiczności, od lat czekającej na kolejną część opowieści o rycerzach Jedi, była to prawdziwa uczta. GWIEZDNE WOJNY: EPIZOD II - ATAK KLONÓW Star Wars: Episode II - Attack of the Clones USA 2002, 124 min Reżyseria: George Lucas Scenariusz: George Lucas, Jonathan Hales Zdjęcia: David Tattersail Muzyka: John Williams Montaż: Ben Burtt Efekty specjalne: Dennis Muren, David Young, Pablo Helman, Ben Snow, Rob Coleman Producent: George Lucas, Rick McCallum Obsada: Ewan McGregor, Hayden Christiansen, Natalie Portman, Ian McDiarmid, Temuera Morrison, Samuel L. Jackson, Christopher Lee, Per-nilla August, Jimmy Smits, Anthony Daniels, Kenny Baker Produkcja: A Lucasfilm Ltd., 20th Century Fox Minęło dziesięć lat od wojny o planetę Na-boo. Królowa Amidala (Portman) jest obecnie senatorem Republiki, ale jej życiu zagraża poważne niebezpieczeństwo. Rada Jedi postanawia wysłać Obi-Wan Kenobiego (McGregor) i Anakina Skywalkera (Christiansen), by odkryli, komu zależy na śmierci królowej. Tymczasem kanclerz Palpatine (McDiarmid) przygotowuje ustawę powołującą do życia wojsko Republiki. Niebawem wychodzi na jaw, że od wielu lat trwają przygotowania do stworzenia armii klonów - tajnym projektem kieruje Jango Fett (Morrison), jednak za wszystkim ukrywa się książę Dooku (Lee), niegdyś rycerz Jedi, służący ciemnej stronie mocy. Istotną rolę odgrywa w filmie Lucasa wątek romantycz ny, jako że miłość Anakina i Amidali stanowi ważne uzupełnienie przygodowo-awan-tumiczego scenariusza. Choć Atak klonów został przyjęty przez miłośników „gwiezdnej sagi" znacznie lepiej niż Mroczne widmo, wciąż jednak nie sposób zapomnieć o uroku pierwszych części, nakręconych przed laty. GWIEZDNE WROTA Stargate USA 1994, 119 min Reżyseria: Roland Emmerich Scenariusz: Dean Devlin, Roland Emmerich Zdjęcia: Karl Walter Lindenlaub Muzyka: David Arnold Montaż: Michael J. Duthie, Derek Brechin Efekty specjalne: Jeff Kleiser, Art Morrel, Michael Van Himbergen, Kit West, Amanda Carney, Derry Frost, Mary Nelson, Robert O'Haver, Trevor Wood, Jeffrey Okun Producent: Dean Devlin, Roland Emmerich, Ute Emmerich, Peter Winther, Oliver Eberle, Mario Kassar, Joel B. Michaels, Ramsey Thomas Obsada: Kurt Russell, James Spader, Viveca Lindfors, Jaye Davidson, Alexis Cruz, Mili Avi-tal, Leon Rippy, French Stewart, John Diehl, Carlos Lauchu, Eric Avari, Gianin Löffler, Cecil Hoffman, Rae Allen Produkcja: MGM Przed setkami lat przybysze z kosmosu odwiedzili naszą planetę, porywając ludzi żyjących w delcie Nilu. Chcąc zachować łączność między Ziemią a swoim światem, zbudowali „gwiezdne wrota" - kanał telepor-tacyjny, pozwalający na wędrówki między wymiarami. Minęło kilka tysięcy lat. Podczas wyprawy badawczej archeolodzy znajdują pozostałości tajemniczego urządzenia. Młody naukowiec, Daniel Jackson (Spader), specjalizujący się w starożytnych językach, odkrywa przeznaczenie „gwiezdnych wrót", a wówczas kontrolę nad badaniami przejmują służby wojskowe. Jackson, w towarzy- 266 Gwiezdne wrota stwie oddziału komandosów, dowodzonego przez pułkownika Jacka O'Neila (Russell), postanawia sprawdzić słuszność postawionej przez siebie hipotezy. W istocie, teleporter działa, przenosząc ludzi do innego świata, który łudząco przypomina Egipt z czasów faraonów. Okazuje się, że mieszkańcy są potomkami niewolników, których przed wiekami uprowadzono z Ziemi, nadal też rządzeni są przez obcą rasę. Bohaterscy żołnierze postanawiają stanąć na czele buntu. Film Rolanda Emmericha, twórcy Dnia niepodległości i Godzilli, zaczyna się obiecująco, jednak od chwili przeniesienia się amerykańskich sił specjalnych w inny wymiar, staje się schematyczny i przewidywalny, popadając chwilami w nieznośny dydaktyzm. HARDWARE Wielka Brytania 1990, 92 min Reżyseria: Richard Stanley Scenariusz: Steven MacManus, Kevin J. O'Neill, Richard Stanley Zdjęcia: Steven Chivers Muzyka: Simon Boswell Montaż: Derek Trigg Efekty specjalne: Image Animation Producent: Joanne Sellar Obsada: Dylan McDermott, Stacey Travis, John Lynch, Iggy Pop, William Hootkins, Mark Nor-thover, Carl McCoy Produkcja: Palace Pictures Brytyjski technothriller, łączący schemat filmu postapokaliptycznego z motywem złowrogiego cyborga. Obraz świata przyszłości po zagładzie nuklearnej. Znaczna część powierzchni Ziemi została skażona, a pustkowia przemierzają poszukiwacze „skarbów". Jeden z nich znajduje części zniszczonego androida, które nabywa bohater fil mu Mo (McDermott), z przeznaczeniem na gwiazdkowy prezent dla dziewczyny, Jill (Travis). Dość nieoczekiwanie okazuje się, że robot jest nadal sprawny, a właściciele przekonują się, że został zaprogramowany na zniszczenie wszystkiego, co żywe. Rozpoczyna się rozpaczliwa walka o przetrwanie. Hardware spotkało się z niezwykle życzliwym przyjęciem publiczności zainteresowanej literaturą cyberpunkową, gdyż zarówno temat, bohaterowie, jak i swoisty sposób obrazowania stanowią wyraźne nawiązanie do poetyki cyberpunku. HARRISON BERGERON USA 1995, 105 min Reżyseria: Bruce Pittman Scenariusz: Arthur Crimm na podst. opowiadania Kurta Vonneguta Zdjęcia: Michael Storey Muzyka: Louis Natale Montaż: łon Webster Efekty specjalne: Michael Lennick Producenci: Jon Glascoe, Jonathan Hackett, Joseph Pierson Obsada: Sean Astin, Miranda DePencier, Eugene Levy, Christopher Plummer, Nigel Bennett, Andrea Martin, Howie Mandel. Produkcja: Cypress Films, Atlantis Films Ltd. Adaptacje powieści Kurta Vonneguta zawsze były ryzykownym przedsięwzięciem: niepowodzeniem zakończyła się zarówno ekranizacja Rzeźni numer pięć, jak i ostatnio Matki nocy. Wyjątkiem od reguły jest film Bruce'a Pittmana, którego fabuła nawiązuje do an-tyutopii w rodzaju 1984 czy Ucieczki Loga-na. Harrison Bergeron to wizja świata przyszłości, w którym politycy postanowili oprzeć ustrój polityczny na zasadzie egalitaryzmu. Społeczeństwo rządzone jest przez niewielką grupę ludzi, zajmujących się wyrównywaniem szans wszystkich obywateli: każdy człowiek nosi na głowie specjalne urządzenie monitorujące jego możliwości intelektualne. Wysoki iloraz inteligencji okazuje się prawdziwym przekleństwem, a zbyt dobre wyniki na testach mogą być przyczyną życiowych niepowodzeń. W takiej sytuacji znalazł się tytułowy bohater filmu Pittmana, dla którego jedyną szansą jest... operacja mózgu. Rzeczywistość jest jednak bardziej złożona, I gdyż „nieuleczalnie chorzy geniusze" nie są eliminowani, lecz stają się członkami rządzącej elity. Harrison (Astin), nie mogąc zaakceptować obłudnej logiki przedstawicieli najwyższych władz, postanawia się zbuntować i odkryć przed światem całą prawdę. Harrison Bergeron stanowi rzadki przykład pogodzenia atrakcyjnej fabuły z wnikliwą analizą psychologiczną i socjologiczną. Twórcy filmu zrezygnowali z efektów specjalnych, które zwykle przytłaczają krytykę społeczną (czego przykładem Brazil), na rzecz budowania napięcia środkami bardziej „literackimi". W sumie powstał film będący jedną z najbardziej udanych antyutopii w historii kina science fiction. IKARIA XB-1 Ikarie XB-1 Czechosłowacja 1963, 81 min Reżyseria: Jindrich Poläk Scenariusz: Pavel Juraćek, Jindrich Poläk Zdjęcia: Jan Kaliś Muzyka: Zdenek Liśka Montaż: Josef Dobrichovsky Producent: Rudolph Wohl Obsada: Zdenek Śtepdnek, Radovan Lukavsky, Dana Madricka, Jiti Vrätala, Otto Lacković, Frantiśek Smolik, Martin Tapak, Rudolf Deyl Produkcja: Studio Barrandov Film czeskiego reżysera Jindricha Poläka powstał zapewne pod wpływem lektury Obłoku Magellana Stanisława Lema, opowiada bowiem o wyprawie badawczej, której celem było dotarcie do innego układu słonecznego. Wśród czterdziestoosobowej załogi statku kosmicznego „Ikarie XB-1" znaleźli się przedstawiciele różnych krajów: Amerykanie, Anglicy, Francuzi, Niemcy, Szwedzi, Czesi. Po czterech miesiącach lotu dochodzi do pierwszych spięć między członkami zespołu badawczego, jednak nieoczekiwane zagrożenie z zewnątrz sprawia, że wszyscy zapominają o konfliktach i waśniach. Przyczyną alarmu jest wrak rakiety wysianej z Ziemi dwieście lat wcześniej, na pokładzie której znaleziono zwłoki kosmonautów. Tymczasem członkowie załogi zapadają na dziwną chorobę, wywołaną zapewne promieniowaniem emitowanym przez pobliską gwiazdę. Film Poläka należy do najbardziej udanych przykładów kina science fiction wykorzystującego konwencję space opery (w jej „racjonalnym" wydaniu), a równocześnie posługującego się motywem wyprawy badawczej. Czechosłowacki film zdobył Grand Prix na Festiwalu Filmów Fantastycznych w Trieście. ILUSTROWANY CZŁOWIEK The Illustrated Man USA 1969, 103 min Reżyseria: Jack Smight Scenariusz: Howard B. Kreitsek na podst. opowiadań Raya Bradbury'ego Zdjęcia: Philip Lathrop Muzyka: Jerry Goldsmith Montaż: Archie Marshek Efekty specjalne: Ralph Webb Producent: Howard B. Kreitsek, Ted Mann Obsada: Rod Steiger, Claire Bloom, Robert Drivas, Don Dubbins, Jason Evers, Tim Weldon, Christie Matchett Produkcja: Warner Bros. / 7 Arts Ekranizacja kilku opowiadań Raya Bradbury'ego z tomu Człowiek ilustrowany. Akcja ramowa rozgrywa się w 1933 roku. Tytułowy bohater (Steiger) wędruje w poszukiwaniu domu, gdzie piękna kobieta wytatuowała na jego ciele niezwykle obrazy, z których wyłaniają się niesamowite historie, opowiadane przez Steigera napotkanemu po drodze włóczędze. Sawanna opowiada o dzieciach mieszkających w pokoju, w którym na ścianach rzutowane są holograficzne obrazy Afryki (epizod kończy się śmiercią rodziców). Długi deszcz to historia załogi statku kosmicznego badającego powierzchnię Wenus, planety, na której zawsze pada deszcz. Z kolei Ostatnia noc przed końcem świata, zgodnie z tytułem, opowiada o wydarzeniach poprzedzających ostateczną katastrofę - poznajemy małżeństwo, które postanawia zabić swoje dzieci, by nie były świadkami zagłady. Film Jacka Smigtha można uznać za ambitną porażkę, twórcy nie udało się bowiem oddać niezwykłej, poetyckiej, a zarazem niesamowitej atmosfery prozy Bradbury'ego (zresztą dwa ostatnie epizody były dość swobodnymi adaptacjami). IMPERIUM KONTRATAKUJE The Empire Strikes Back USA 1980, 124 min 268 Reżyseria: Irvin Kershner Scenariusz: Leigh Brackett i Lawrence Kasdan Zdjęcia: Peter Suschitzky Muzyka: John Williams Montaż: Paul Hirsch Efekty specjalne: Brian Johnson, Richard Edlund, Dennis Muren Producent: Gary Kurtz, George Lucas Obsada: Mark Hamill, Harrison Ford, Carrie Fisher, Billy Dee Williams, David Prowse, Peter Mayhew, Frank Oz, Anthony Daniels, Kenny Baker, Julian Glover. Produkcja: A Lucasfilm Ltd, 20th Century Fox Po trzech latach oczekiwania na dalszy ciąg przygód Luke'a Skywalkera, pięknej księżniczki Lei i Hana Solo miłośnicy Gwiezdnych wojen mogli wreszcie zobaczyć Imperium kontratakuje. Zniszczenie Gwiazdy Śmierci nie zakończyło zmagań z Imperium. Wojna trwa nadal. Oddziały Rebeliantów zostały zaatakowane na lodowej planecie Hoth. Rozpoczyna się nierówna walka z siłami Imperium, która kończy się zdobyciem bazy przez żołnierzy lorda Vadera. Han Solo wraz z księżniczką Leią uciekają na pokładzie „Sokoła", zaś Luke wyrusza na samotną wyprawę do odległego układu planetarnego Dagobah, gdzie zamierza odnaleźć ostatniego żyjące-go mistrza Jedi, Yodę. Dowiadując się o niebezpieczeństwie, jakie zagraża Hanowi i Lei, przerywa naukę i postanawia wyruszyć na ratunek. Dochodzi do pojedynku z lordem Vaderem, który okazuje się być... ojcem Luke'a, niegdyś rycerzem Jedi, uczniem i przyjacielem Bena Kenobiego, a dziś sługą ciemnej strony Mocy. Przygotowując drugą część „gwiezdnej sagi", George Lucas ograniczył się jedynie do roli producenta filmu, powierzając reżyserię Irvinowi Kershnerowi (Oczy Laury Mars, Robocop II). Film powtórzył sukces pierwszej części, choć tym razem otrzymał nieco mniej Oscarów, również zakończenie nie pozostawiało wątpliwości, iż musi powstać dalszy ciąg. Nowością w filmie była postać mistrza Yody, ożywiona przez Franka Oza, która z miejsca zyskała sobie sympatię widzów. IMPERIUM MRÓWEK Empire of the Ants USA 1977, 90 min Reżyseria: Bert I. Gordon Scenariusz: Jack Turley, Bert I. Gordon na podst. opowiadania Herberta George'a Wellsa Zdjęcia: Reginald Morris Muzyka: Dana Kaproff Efekty specjalne: Erik von Buelow, Roy Do-wney, Bert I. Gordon Producent: Bert I. Gordon, Samuel Z. Arkoff Obsada: Joan Collins, Robert Lansing, Edward Power, John David Carson, Jacqueline Scott, Albert Salmi, Pamela Shoop, Robert Pine Produkcja: Cinema 77 / American International Imperium mrówek przypomina filmy realizowane w latach 50., których bohaterami były gigantyczne owady, powstałe wskutek mutacji popromiennnej, ale podobieństwo to nie jest dziełem przypadku, gdyż film wyreżyserował Bert I. Gordon, jeden z czołowych twórców kina science fiction tego okresu. (Początek końca, Zdumiewająco kolosalny człowiek). Mimo że głównym źródłem inspiracji było opowiadanie Herberta George'a Wellsa pod tym samym tytułem, film nie był udany. Słaby scenariusz, niezbyt dobrze zarysowane postacie, archaiczne (w epoce Gwiezdnych wojen) efekty specjalne, autorstwa samego Gordona - wszystko to złożyło się na klęskę popularnego niegdyś reżysera. IMPOSTOR - TEST NA CZŁOWIECZEŃSTWO Impostor USA 2002, 95 min Reżyseria: Gary Fleder Scenariusz: Caroline Case, Ehren Kruger, David Twohy, Scott Rosenberg na podst. opowiadania Philipa K. Dicka Zdjęcia: Robert Elswit Muzyka: Mark Isham Montaż: Bob Ducsay, Armen Minasian Efekty specjalne: John S. Baker, Clay Pinney, Carole Cowley, Julie Creighton, John Follmer, Joseph Grossberg Producent: Gary Fleder, Marty Katz, Daniel Łupi, Gary Sinise Obsada: Gary Sinise, Madeleine Stowe, Vincent D'Onofrio, Mekhi Phifer, Tony Shalhoub, Tim Guinee, Lindsay Crouse, Gary Dourdan Produkcja: Dimension Films, Mojo Films / Buena Vista Minęło dwadzieścia lat od śmierci Philipa K. Dicka, a jego twórczość wciąż cieszy się niesłabnącym zainteresowaniem zarówno wśród 269 1 czytelników, jak i producentów filmowych (Pamięć absolutna, Tajemnica Syriusza, Raport mniejszości). Impostor jest adaptacją opowiadania opublikowanego przez amerykańskiego pisarza przed półwieczem. Akcja rozgrywa się w 2079 roku. Od lat trwa wojna z przybyszami z kosmosu. Ziemia została zniszczona, zaś ludzkość schroniła się pod specjalnymi kopułami. Spence Olham (Sinise) jest wybitnym naukowcem, konstruktorem nowej broni, zatrudnionym w Ministerstwie Obrony, a jego żona Maja (Stowe) pracuje w miejscowym szpitalu. Pewnego dnia Spence zostaje zatrzymany przez pracowników Agencji Ochrony Ziemi pod zarzutem szpiegostwa i zdrady. Major Hathaway (D'Onofrio) podejrzewa, że prawdziwy Olham został zabity przez wroga, zaś jego miejsce zajął cyborg, którego zadaniem jest zamordowanie przywódczyni ludzkości. Spence, przekonany o własnym człowieczeństwie, wymyka się z rąk oprawców. Od tej chwili musi uciekać, próbując zarazem znaleźć dowód potwierdzający jego tożsamość. Film Gary'ego Fledera nie dorównuje najwybitniejszym ekranizacjom prozy Dicka, może dlatego, że twórcy nazbyt skupili się na efektach specjalnych, zapominając o logice wydarzeń fabularnych. INSEMINOID Wielka Brytania 1980, 92 min Reżyseria: Norman J. Warren Scenariusz: Gloria Maley, Nick Maley Zdjęcia: John Metcalfe Muzyka: John Scott Montaż: Peter Boyle Efekty specjalne: Jeremy Harris, Nick Maley Producent: David Speechley, Richard Gordon Obsada: Robin Clark, Jennifer Ashley, Stephanie Beachman, Steven Grives, Barry Houghton, Victoria Tennant, Judy Geeson Produkcja: Jupiter Film Productions Brytyjski horror science fiction powstał na fali popularności Obcego. Statek kosmiczny „Xeno" uczestniczy w wyprawie na odległą planetę, na której prowadzone są badania archeologiczne. Podczas prac wykopaliskowych wydobyte zostają dziwne kryształy, następuje też wybuch, w wyniku którego ginie jeden z członków załogi. Wkrótce dochodzi też do serii tajemniczych wypadków, gdyż na pokład stacji badawczej przedostała się obca istota, której celem jest opanowanie statku i przedłużenie swojego gatunku. Rozpoczyna się walka na śmierć i życie, nie tylko z monstrum, ale przede wszystkim z zapłodnioną przez niego kobietą. Nisko-budżetowy film Normana Warrena przypomina popularną w latach 70. odmianę exploitation movies, zarówno ze względu na swoiste okrucieństwo i przemoc, jak i pozycję kobiety w tekście filmowym. INTERKOSMOS Innerspace USA 1987, 120 min Reżyseria: Joe Dante Scenariusz: Chip Proser, Jeffrey Boam Zdjęcia: Andrew Laszlo Muzyka: Jerry Goldsmith Montaż: Kent Beyda Efekty specjalne: Mike Edmonson, James Fred-burg, Dennis Muren, Ned Gorman, Harley Jessup, Michael Wood Producent: Steven Spielberg, John Peters, Peter Gruber, Michael Finnell Obsada: Martin Short, Dennis Quaid, Meg Ryan, Kevin McCarthy, Fiona Lewis, Vernon Wells, Robert Picardo, Wendy Schaal, Harold Sylvester, William Schallert, Henry Gibson, Orson Bean, Kevin Hooks, Dick Miller, Ken Tobey Produkcja: Warner Bros. Film Joe Dantego, twórcy Gremlinów i Amazonek z Księżyca, można uznać za hołd złożony Fantastycznej podróży. Porucznik Tuck Pendelton (Quaid) służy w marynarce wojennej. Pewnego dnia zgłasza się na ochotnika do udziału w eksperymencie medycznym - ma zostać zamknięty w łodzi podwodnej, a następnie poddany miniaturyzacji i wprowadzony do organizmu zwierzęcia. Z pozoru wszystko przebiega zgodnie z planem, a jednak dochodzi do „drobnego" incydentu, wywołanego przez radzieckich szpiegów, którzy przygotowują się do przechwycenia wynalazku. W ostatniej chwili łódź pilotowana przez Pendeltona zostaje wprowadzona do organizmu przypadkowego osobnika, nieco zwariowanego Jacka Puttera (Short). Od tej pory mamy do czynienia z zabawnymi zbiegami okoliczności, gdyż Interkosmos jest tyleż filmem science fiction czy thrillerem szpiegowskim, co ko 270 I medią, o czym świadczy udział Martina Shorta, znanego z ról w Trzech amigos i Marsjanie atakują. W roli narzeczonej głównego bohatera wystąpiła Meg Ryan (Bezsenność w Seattle), toteż motywy fantastycznonauko-we ustępują miejsca wątkom romantycznym. Mimo że scenariusz Interkosmosu nie wyróżnia się wewnętrzną logiką, to jednak świetni aktorzy i znakomite efekty specjalne zręcznie ukrywają niedostatki fabularne. INWAZJA Invasion Wielka Brytania 1966, 82 min Reżyseria: Alan Bridges Scenariusz: Roger Marshall na podst. opowiadania Roberta Holmesa Zdjęcia: James Wilson Muzyka: Bernard Ebbinghouse Efekty specjalne: Ronnie Whitehouse, Stan Shields, Jack Kline Producent: Jack Greenwood Obsada: Edward Judd, Yoko Tani, Lyndon Brook, Eric Young, Anthony Sharp, Stephanie Bimead, Valerie Gearson Produkcja: Merton Part W małym miasteczku awaryjnie ląduje statek kosmiczny, na pokładzie którego znajdują się dwaj przedstawiciele obcej cywilizacji - więzień (Young) i eskortująca go policjantka (Tani) - którzy zostają przewiezieni do pobliskiego szpitala. Dr Vernon (Judd) pragnie uratować chorego, nie wie, że jest on uciekinierem. Niebawem w miasteczku dochodzi do serii dziwnych wypadków, a w końcu pojawiają się kolejni przybysze z kosmosu, domagając się wydania zbiega. Lekarz zdecydowanie odrzuca żądania, toteż dochodzi do nieuchronnej konfrontacji, z której zwycięsko wychodzi człowiek. Ni-skobudżetowy film Alana Bridgesa - zdobywcy Grand Prix na Festiwalu Filmowym w Cannes w 1973 (za Najemnika) - opiera się na niesamowitej atmosferze, zręcznie napisanym scenariuszu i niezłym aktorstwie. INWAZJA GWIEZDNYCH STWORÓW Invasion of the Star Creatures USA 1962, 81 min Reżyseria: Bruno Ve Sota Scenariusz: Jonathan Haze Zdjęcia: Basil Bradbury Inwazja gwiezdnych stworów Muzyka: Jack Cookerly, Elliott Fisher Montaż: Lew Gunn Efekty specjalne: Joseph Kinder Producent: Merj Hagopian Obsada: Robert Ball, Gloria Victor, Dolores Reed, Frankie Ray, Mark Ferris, Slick Slavin Produkcja: Alta Vista Prod. / American International Niezbyt nieudana komedia science fiction zrealizowana przez Bruno Ve Sotę, twórcę Zjadaczy mózgu. Philbrick (Ball) i Penn (Ray), dwaj młodzi żołnierze, zostają wysłani przez dowódcę plutonu na zwiad, podczas którego docierają do tajemniczej skały, będącej schronieniem przybysza z kosmosu. Następnego dnia budzą się na pokładzie statku z planety Kellar, dowodzonego przez profesor Tangę (Victor) i doktor Punę (Reed). Po krótkiej walce udaje im się zbiec, jednak zostają ponownie schwytani, w dodatku -niespodziewanie - zakochują się w obu ko-smitkach, które postanawiają zostać na naszej planecie, podczas gdy ich statek wraca na Kellar. Scenariusz Inwazji gwiezdnych stworów jest doprawdy niezwykły, ze względu na brak wewnętrznej logiki oraz spiętrzenie absurdalnych sytuacji, również efekty specjalne budzą uśmiech politowania, toteż o filmie pamiętają wyłącznie miłośnicy gatunku. INWAZJA PORYWACZY CIAŁ Invasion of the Body Snatchers USA 1956, 80 min Reżyseria: Don Siegel 271 I Inwazja porywaczy ciał (1956) Scenariusz: Daniel Mainwaring na podst. powieści Jacka Finneya Zdjęcia: Ellsworth Fredericks Muzyka: Carmen Dragon Montaż: Robert S. Eisen Efekty specjalne: Milt Rice Producent: Walter Wagner Obsada: Kevin McCarthy, Dana Wynter, Larry Gates, King Donovan, Carolyn Jones, Virginia Christine, Pat O'Malley, Richard Deacon. Produkcja: Walter Wagner Pictures, Allied Artists Pictures Do małego miasteczka Santa Mira, położonego w południowej Kalifornii, przyjeżdża Miles Bennell (McCarthy), który zamierza rozpocząć tam praktykę lekarską. Niebawem spostrzega u niektórych pacjentów dziwną zmianę osobowości. Jego przypuszczenia potwierdzają również inni mieszkańcy Santa Mira. Początkowa diagnoza, sugerująca specyficzną odmianę zbiorowej histerii czy psychozy, okazuje się być nie do utrzymania w obliczu przerażających faktów. Doktor Bennell wysuwa hipotezę, iż powodem dziwnego zachowania mieszkańców może być promieniowanie, które spowodowało niezwykłą mutację organizmów. Wkrótce przekonuje się, iż przyczyną zmian jest... inwazja z kosmosu. Obcy przybysze porywają ludzkie ciała i zastępują je kopiami, pozbawionymi specyficznych ludzkich odruchów: istoty te nie okazują strachu, miłości czy nienawiści. Próby powiadomienia władz lub policji kończą się niepowodzeniem - pozostaje jedynie ucieczka. Film Dona Sie-gela (reżysera Ucieczki z Alcatraz, Zabójców czy Bluffu Coogana) powstał w szczytowym okresie maccartyzmu, kiedy to inwazja ze strony Związku Radzieckiego wydawała się realnym zagrożeniem, zaś poszukiwanie komunistycznych agentów stało się narodową obsesją. Ale nie ideologicznemu przesianiu Inwazja porywaczy ciał zawdzięcza miejsce w historii kina. Siegelowi, za pomocą czysto wizualnych środków, udało się stworzyć niezwykłą atmosferę zagrożenia, osaczenia i beznadziejności, którą znamy raczej z kina grozy. Znakomicie skonstruowana, pełna suspensu fabuła, mistrzowskie operowanie napięciem, wszystko to sprawia, że po latach film ten wciąż ogląda się z prawdziwą przyjemnością. Inwazja porywaczy ciał doczekała się też dwóch remake'ów: w 1978 Philip Kaufman nakręcił film pod tym samym tytułem, zaś w 1993 Abel Ferrara zrealizował Porywaczy ciał. INWAZJA PORYWACZY CIAŁ Invasion of the Body Snatchers USA 1978, 115 min Reżyseria: Philip Kaufman Scenariusz: W. D. Richter na podst. powieści Jacka Finneya Zdjęcia: Michael Chapman Muzyka: Danny Zeitlin Montaż: Douglas Stewart Efekty specjalne: Ben Burtt Producent: Robert H. Solo Obsada: Brooke Adams, Leonard Nimoy, Donald Sutherland, Kevin McCarthy, Jeff Goldblum, Veronica Cartwright, Art Hindle, Robert Duvall Produkcja: United Artists Nowa wersja klasycznego obrazu Dona Sie-gela jest nie tylko remakiem, ale i dalszym ciągiem głośnego filmu sprzed lat. Miejscem inwazji z kosmosu nie jest już male miasteczko, ale wielka metropolia, San Francisco, gdzie pewnego dnia dochodzi do serii tajemniczych opadów, wpływających na zachowanie niektórych ludzi. Urząd miejski zatrudnia Matthew Bennella (Sutherland) i Liz Driscoll (Adams), którzy mają zbadać skutki tych opadów i wyjaśnić przyczyny zmian. Tymczasem młode małżeństwo -Nancy (Cartwright) i Jack (Goldblum) - odkrywa na wpół ukształtowane ciało obcej istoty, a następnie zwraca się o pomoc do przyjaciela, dr Kibnera (Nimoy), który sugeruje, iż wszystko jest wyłącznie wytworem masowej histerii. Niestety, miasto znajduje się już w rękach kosmitów, którzy „przechwycili" ciała tysięcy mieszkańców. Dalszy ciąg - choć trzyma w napięciu - 272 J przypomina pierwotną wersję z 1956, z tym że twórcy położyli większy nacisk na efekty specjalne, przedstawiając znakomite sceny transformacji. Ciekawostką był udział Ke-vina McCarthy'ego, odtwórcy głównej roli w filmie Siegela, który wystąpił w drobnym epizodzie (podobnie zresztą jak sam Sie-gel). Głównym atutem - obok znakomitego scenariusza - był udział gwiazd: Donalda Sutherlanda, Jeffa Goldbluma, Vero-niki Cartwright, Leonarda Nimoya (bohater telewizyjnej i kinowej wersji Star Trek) oraz Roberta Duvalla. INWAZJA POTWORÓW Kaiju daisenso Japonia 1966, 95 min Reżyseria: Inoshiro Honda Scenariusz: Shinichi Sekizawa Zdjęcia: Haime Koizumi Muzyka: Akira Ifukube Efekty specjalne: Eiji Tsuburaya Producent: Tomoyuki Tanaka Obsada: Akira Takarada, Nick Adams, Kurni Mizuno, Akira Kubo, Yoshio Tsuchiya, Keiko Sawai, Jun Tazaki Produkcja: Toho Choć od premiery Godzilli minęło ponad dziesięć lat, japońskie filmy z potworami wciąż cieszyły się niesłabnącym zainteresowaniem publiczności, jednak tym razem reżyser Inoshiro Honda postanowił połączyć opowieść o potworach z motywem najazdu z kosmosu. Ziemianie odbierają pochodzący z odległej planety sygnał z prośbą o pomoc. Na ratunek wyruszają dwaj kosmonauci, Glenn (Adams) i Fuji (Takarada), którzy odkrywają, że życiu mieszkańców zagraża trójgłowy potwór Gidora (znany z filmu Gidora - potwór nad potwory). Jedynym sposobem na pokonanie olbrzyma jest wysłanie z Ziemi Godzilli oraz Rodana. Niebawem wychodzi na jaw, że prośba o pomoc była podstępem, gdyż przybysze z planety X od dawna przygotowują się do inwazji, zamierzając wykorzystać w tym celu niezwyciężone potwory. Mimo że Tokio zo-staje całkowicie zniszczone, Japończykom udaje się odeprzeć atak z kosmosu przy pomocy niezawodnej Godzilli. Film Hondy nie odbiega od schematy fabularnego znanego z poprzednich części cyklu, gdyż nad przygotowaniem całości czuwała ta sama ekipa techniczna, z Eiji Tsuburayą i Haime Koizumim na czele. ISTOTA The Entity USA 1981, 125 min Reżyseria: Sidney J. Furie Scenariusz: Frank De Felitta na podst. własnej powieści Zdjęcia: Stephen H. Burum Muzyka: Charles Bernstein Montaż: Frank J. Urioste Efekty specjalne: Stan Winston, James Kagel Producent: Harold Schneider Obsada: Barbara Hershey, Ron Silver, David Labiosa, George Coe, Margaret Blye, Jacqueli-ne Brooks Produkcja: Alleanza Cinematográfica Italiana, Pelleport Investment / 20th Century Fox Mimo że film Sidney J. Furie jest opowieścią z pogranicza horroru i science fiction, scenariusz powstał podobno w oparciu o prawdziwą historię, opisaną przez Franka De Felitta. Samotna matka (znakomita Barbara Hershey) zostaje napadnięta i zgwałcona przez niewidzialnego demona. Pomocy szuka u specjalisty z zakresu parapsychologii (Silver). Sprawą interesują się również inni naukowcy, toteż bohaterka staje się obiektem szczegółowych badań medycznych. Film Sidneya J. Furie nie tylko łączy w sobie elementy kina grozy i science fiction, ale wpisuje się w nurt exploitation movie. JESZCZE RAZ PEARL HARBOR The Final Countdown USA 1980, 104 min Reżyseria: Don Taylor Scenariusz: David Ambrose, Gerry Davis, Thomas Hunter, Peter Powell Zdjęcia: Víctor J. Kemper Muzyka: John Scott Montaż: Robert K. Lambert Efekty specjalne: Maurice Binder, Gary Elmun-dorf Producent: Peter Vincent Douglas Obsada: Kirk Douglas, Martin Sheen, Katheri-ne Ross, James Farentino, Charles Durning, Ron O'Neal, Alvin Ing Produkcja: United Artists Schemat fabularny historii alternatywnej połączony z motywem podróży w czasie. 273 J Na stacjonujący w pobliżu Pearl Harbor lotniskowiec USS „Nimitz" przybywa specjalny wysłannik Ministerstwa Obrony Warren Lasky (Sheen), zajmujący się analizą systemów. Dowódcą jednostki jest kapitan Yelland (Douglas). Podczas manewrów okręt wojenny wchodzi w tajemniczą chmurę, która wydaje się być anomalią pogodową. W czasie przejścia przez zawirowanie uszkodzone zostają przyrządy pokładowe i choć po kilku minutach wszystko wraca do normy kapitan nie może nawiązać kontaktu z dowództwem. Wszystko wskazuje na to, że „Nimitz" przeniósł się w czasie do grudnia 1941, w przeddzień japońskiego ataku na Pearl Harbor. Yelland staje przed podstawowym dylematem moralnym: czy powinien włączyć się do działań wojennych, zmieniając w ten sposób historię świata, czy też pozostawić wszystko bez zmian? Główną atrakcją filmu Dona Taylora (Ucieczka z planety małp, Wyspa doktora Moreau) jest możliwość obejrzenia największego na święcie lotniskowca, poza tym reżyser ma niewiele do zaproponowania publiczności. JOEY RFN 1985, 98 min Reżyseria: Roland Emmerich Scenariusz: Roland Emmerich, Hans J. Haller, Thomas Lechner Zdjęcia: Egon Werdin Muzyka: Hubert Bartholomae Montaż: Tomy Wigand Efekty specjalne: Hubert Bartholomae, Rolf Giesen Producent: Klaus Dittrich Obsada: Joshua Morrell, Axel Berg, Tim Edwards, Christine Goebbels, Jerry Hall, Sean Johnson, Ray Kaselonis, Barbara Anne Klein, Tammy Shields, Mathias Kraus Produkcja: Balcor Film Investors, Dioskop Film, Filmverlag der Autoren, Project Filmproduction Drugi - po Zasadzie Arki Noego - film fantastyczny niemieckiego reżysera Rolanda Emmericha, późniejszego twórcy Gwiezdnych wrót czy Dnia niepodległości. Joey odwołuje się w zasadzie do poetyki horroru, wprowadzając zjawiska nadprzyrodzone, glosy z zaświatów, diabelskie zabawki itp. Bohaterem jest chłopiec o imieniu Joey, który po śmierci ojca nawiązuje kontakt z przedstawicielem innego świata. Kryty cy podkreślali podobieństwo filmu Emmericha do Bliskich spotkań trzeciego stopnia i E.T Stevena Spielberga oraz Ducha Tobe'a Hoopera. JOHNNY MNEMONIC USA 1995, 98 min Reżyseria: Robert Longo Scenariusz: William Gibson na podst. własnego opowiadania Zdjęcia: François Protat Muzyka: Brad Fiedel Montaż: Ronald Sanders Efekty specjalne: Shinichi Youhimoto, Gene Warren Jr., George Merkert, John Nelson, Bill Birrell, Glen Campbell, Cat Chapman, Rory Cutler, Leslie Huntley Producent: Don Carmody Obsada: Keanu Reeves, Dolph Lundgren, Takeshi Kitano, Ice-T, Dina Meyer, Udo Kier, Denis Akiyama, Henry Rollins, Tracy Tweed, Don Francks, Barbara Sukowa Produkcja: Columbia I Tri-Star Swobodna adaptacja opowiadania Williama Gibsona, jednego z twórców cyberpunkowej odmiany science fiction. Rok 2021 -świat znajduje się na krawędzi zagłady. Tytułowy bohater (Reeves) jest kurierem, który przewozi informacje, wykorzystując w tym celu wolne obszary własnej pamięci. Pewnego dnia otrzymuje nowe zlecenie, jednak ilość danych okazuje się większa od pojemności implantów wszczepionych do mózgu, toteż „załadowanie" informacji grozi poważnym uszkodzeniem układu nerwowego, a nawet śmiercią. Podczas spotkania z klientami dochodzi do konfrontacji z japońską mafią, która na zlecenie pewnej firmy farmaceutycznej ma odzyskać skradzione wcześniej dane. Johnny wychodzi cało z opresji, ale musi uciekać przed ścigającymi go gangsterami. Bohater posiada informacje na temat choroby dziesiątkującej mieszkańców Ziemi, których ujawnienie doprowadziłoby do upadku wielkich koncernów, ale uratowałoby życie wielu ludziom. Johnny, przy pomocy Jane (Meyer), nawiązuje kontakt z przywódcą miejscowego podziemia (Ice-T), który odczytuje zapisane w jego mózgu dane i za pomocą anteny satelitarnej przekazuje je całemu światu. Johnny Mnemonic był debiutem fabularnym Roberta Longo, a zarazem jed- 7.74 K nym z pierwszych filmów wykorzystujących poetykę cyberpunku (choć w niezwykle uproszczonym, hollywoodzkim wariancie). Na uwagę zasługuje rola wybitnego japońskiego reżysera i aktora, Takeshiego Kitano (Sonatina, Hana-Bi). JURASSIC PARK USA 1993, 127 min Reżyseria: Steven Spielberg Scenariusz: Michael Crichton, David Koepp na podst. powieści Michaela Crichtona Zdjęcia: Dean Chunday Muzyka: John Williams Montaż: Michael Kahn Efekty specjalne: Steve Bunyes, Kim Derry, Cory Faucher, Brian Tipton Producenci: Kathleen Kennedy, Gerald R. Moren Obsada: Sam Neill, Jeff Goldblum, Richard Attenborough, Laura Dern, Joseph Mazzello, Ariana Richards, Bob Peck Produkcja: Universal Pictures Na malej wysepce w pobliżu Kostaryki po-wstaje niezwykły park, którego główną atrakcją mają być żywe dinozaury. Dzięki zastosowaniu najnowszych osiągnięć inżynierii genetycznej udało się sklonować kilka gatunków prehistorycznych stworzeń (brontozaurów, brachiozaurów, velocirapto-rów i tyranozaurów). John Hammond (Attenborough), twórca idei „Parku Jurajskiego", zaprasza na wyspę specjalistów, by ocenili efekty pracy jego zespołu: paleontologa Alana Granta (Neill), jego przyjaciółkę Ellie Satter (Dern) oraz matematyka lana Malcolma (Goldblum). Początkowe zachwyty nad niezwykłymi osiągnięciami Hammonda ustępują miejsca przerażeniu, gdy okazuje się, iż urządzenia zabezpieczające nie są w stanie powstrzymać krwiożerczych bestii. Film Stevena Spielberga był chyba największym sukcesem kasowym pierwszej połowy lat 90., wywołując prawdziwą falę zainteresowania wymarłymi gadami: figurki dinozaurów zapełniły półki sklepowe, książki zainspirowane Jurassic Park pojawiły się w księgarniach, a powieść Michaela Crichtona, będąca podstawą scenariusza filmowego, stała się z miejsca bestsellerem. „Dino-mania" zaowocowała też szeregiem filmów i seriali, które przewinęły się przez ekrany telewizorów oraz dalszym ciągiem wyreży- Jurassic Park serowanym przez samego Spielberga. Klucz do sukcesu całego przedsięwzięcia nie tkwił ani w atrakcyjnej fabule, ani w obecności wielu znanych aktorów, ale w grafice komputerowej, która pozwoliła na ożywienie prehistorycznych stworów. W 1997 Steven Spielberg wyreżyserował Zaginiony świat: Jurassic Park II, a cztery lata później Joe John-ston nakręcił Jurassic Pärk III, z Samem Ne-illem, Williamem H. Macym i Teą Leoni w rolach głównych. KACZOR HOWARD Howard the Duck USA 1986, 111 min Reżyseria: Willard Huyck Scenariusz: Gloria Katz, Willard Huyck, Steve Gerber Zdjęcia: Richard H. Kline Muzyka: John Barry, Thomas Dolby, Sylvester Levay Montaż: Michael Chandler, Sindey Wolinsky Efekty specjalne: Barbara Affonso, Jay Igna-szewski, Greg Childers, Mary Brenneis, Ruben Goldberg, John Alexander, Dan Nelson, Jeff Marz, Michael J. McAlister 275 Producent: George Lucas, Gloria Katz, Robert Latham Brown Obsada: Lea Thompson, Jeffrey Jones, Tim Robbins, Paul Guilfoy, Holly Robinson, Miles Chapin, Virginia Capers, David Paymer, Richard Kiley, Jordan Prentice Produkcja: Universal Nieudana adaptacja komiksowej opowieści, wymyślonej przez Steve'a Gerbera. Szalony naukowiec (Jones) przenosi się do innego wymiaru, skąd sprowadza jednego z mieszkańców, tytułowego Kaczora Howarda (Prentice), który zakochuje się w piosenkarce rockowej (Thompson), a następnie walczy z Władcą Ciemności, zamierzającym podbić naszą planetę. Film wyprodukowany przez George'a Lucasa nie spotkał się z przychylnym przyjęciem ani krytyków, ani publiczności, przynosząc spore straty finansowe. Twórcy, pragnąc zachować wierność wobec rysunkowego pierwowzoru (zarówno w płaszczyźnie fabularnej, jak i obrazowej), zrezygnowali ze spójnej historii, co nie przyniosło pozytywnych rezultatów (mimo dobrych efektów specjalnych). KIERUNEK KSIĘŻYC Destination Moon USA 1950, 91 min Reżyseria: Irving Pichel Scenariusz: Robert A. Heinlein, Rip Van Ron-kel, James O'Hanlon na podst. powieści Roberta A. Heinleina Rocketship Galileo Zdjęcia: Lion Lindon Muzyka: Leith Stevens Montaż: Duke Goldstone Efekty specjalne: Chesley Bonestell, Walter Lantz, Lee Zavitz Producent: George Pal Obsada: John Archer, Warner Anderson, Tom Powers, Dick Wesson, Erin O'Brien-Moore Produkcja: A George Pal Prod. / Eagle-Lion I United Artists Kierunek Księżyc rozpoczyna powojenną historię kina science fiction, a choć film wyreżyserował Irving Pichel, to sukces całego przedsięwzięcia należy przypisać producentowi, George'owi Palowi, który zakupił prawa do powieści Roberta Heinleina. Kierunek Księżyc, obok Rakiety XM, należy do realistycznej odmiany fantastyki naukowej, kładącej nacisk na wiarygodność szczegó- Kierunek Księżyc łów technicznych (konsultantem naukowym był Hermann Oberth, współpracownik Frit-za Langa), przedstawiając przy tym optymistyczne spojrzenie w przyszłość. Scenariusz filmu jest wręcz modelowym przykładem opowieści o wyprawie badawczej. Twórcy przedstawiają historię konstruowania rakiety (dr Charles Cargraves, bogaty przemysłowiec, próbuje znaleźć środki na sfinansowanie projektu), opis przygotowań do startu oraz lot w kosmos. Wśród członków załogi znaleźli się general Thayer (Po-wers), radiotelegrafista Joe Sweeney (We-sson), Jim Barnes (Archer) i doktor Cargraves (Anderson). Mimo drobnych kłopotów, rakieta ląduje na Księżycu, zaś załoga statku rozpoczyna badania geologiczne. Ale powrót na Ziemię stoi pod znakiem zapytania, gdyż podczas podróży zużyto zbyt dużo paliwa. Po usunięciu zbędnego wyposażenia udaje się jednak wystartować. Kierunek Księżyc okazał się dużym sukcesem komercyjnym, zdobył Oscara za efekty specjalne, choć paradokumentalna konwencja w sposobie przedstawiania zdarzeń wpłynęła niekorzystnie na dramaturgię filmu, również charakterystyka psychologiczna postaci wydaje się nad wyraz uboga. KING KONG USA 1933, 100 min Reżyseria: Merian C. Cooper, Ernest B. Scho-edsack Scenariusz: James Ashmore Creelman, Ruth Rose Zdjęcia: Edward Linden, J. O. Taylor, Vernon L. Walker Muzyka: Max Steiner Montaż: Ted Cheesman K Efekty specjalne: Willis O'Brien, Harry Redmond Jr. Producenci: Merian C. Cooper, Ernest B. Scho-edsack, David O. Selznick Obsada: Fay Wray, Robert Armstrong, Bruce Cabot, Frank Reicher, Sam Hardy, Noble Johnson, Steve Clemente, James Flavin Produkcja: RKO Bibi. Jag Skrzyżowanie filmu awanturniczego, science fiction oraz melodramatu z gigantyczną małpą w roli amanta. King Kong byl jednym z największych sukcesów kasowych lat 30., zdolnym uratować wytwórnię RKO od bankructwa. Carl Denham (Armstrong), filmowiec z Hollywood, organizuje wyprawę na dziewiczą wyspę, gdzie żyje ogromnych rozmiarów małpa, czczona tam jako istota boska. Jego towarzyszką jest początkująca aktorka Ann Darrow (Wray). Ekspedycji w istocie udaje się znaleźć znaną z opowieści tubylców małpę, która okazuje się większa niż przypuszczali. Kong, który zakochuje się w pięknej blondynce, zostaje schwytany i przywieziony do USA, by tam stać się cyrkową atrakcją. W Nowym Jorku ucieka z niewoli, by odnaleźć ukochaną. Mieszkańcy miasta wpadają w panikę. Fabuła King Konga jest banalna i nie wykracza poza schematy popularnego kina lat 30., a jednak film Coopera i Schoedsacka jest niewątpliwie przełomową pozycją w historii gatunku. Szczególne w niej miejsce zapewnia mu przede wszystkim praca Willisa O'Briena, bez której film straciłby cały swój blask. To dzięki zaprojektowanym przez niego efektom specjalnym Kong ożył. O'Brien znany był już widzom ze swojej pracy na planie filmu Zaginiony świat (1925), w którym ożywi! prehistoryczne dinozaury. W King Kongu posłużył się tą samą techniką animacji, wymagającą wykonania tysięcy statycznych ujęć. Złośliwi krytycy twierdzili, że Kong okazał się najlepszym aktorem na planie filmu. I nie byli dalecy od prawdy - O'Brie-nowi udało się stworzyć wiarygodną postać, zdolną okazywać emocje. King Kong, po sukcesie w 1934 roku, wszedł na ekrany cztery lata później w nieco zmienionej, „ocenzurowanej" wersji. Wytwórnia zdecydowała się na usunięcie kilku najbardziej krwawych scen i złagodzenie erotycznych podtekstów filmu. Postać King Konga po wróciła w kilku filmach japońskich oraz w dwóch realizacjach Johna Guillermina: King Kong (1976) i King Kong żyje (King Kong Lives, 1986). KOBIETA NA KSIĘŻYCU Die Frau im Mond Niemcy 1929, 185 (156) min Reżyseria: Fritz Lang Scenariusz: Thea von Harbou i Fritz Lang na podst. własnej powieści Zdjęcia: Kurt Kourant, Otto Kanturek Muzyka: Willy Schmidt-Gentner Efekty specjalne: Konstantin Tschetwernikoff, Oskar Fischinger Producent: Fritz Lang Obsada: Gerda Maurus, Willy Fritsch, Fritz Rasp, Gustav von Wangenheim, Klaus Pohl, Max Maximilian, Margarete Kupfer, Tilla Durieux, Heinrich Gotho Produkcja: Fritz Lang Film I UFA Kobieta na Księżycu jest ostatnim niemym filmem Fritza Langa, twórcy Metropolis. Profesor Georg Manfeldt (Pohl) marzy o wyprawie na Księżyc, wierząc, że odkryje tam złoża cennych minerałów. W urzeczywistnieniu projektu pomaga mu bogaty przemysłowiec amerykański Walt Turner (Rasp), który postanowił sfinansować całe przedsięwzięcie, oraz inżynier Wolf Helius (Fritsch), genialny konstruktor. Pierwsza część filmu poświęcona jest opisowi szczegółów związanych z budową rakiety, toteż w warstwie wizualnej dostrzegamy niezwykłą, by nie rzec fe-tyszystyczną wręcz fascynację techniką, która pełni tu rolę kinowego decorum. W istocie rzeczy losy postaci schodzą na dalszy plan - mimo obecności wątku romantycznego -gdyż opowieść skupia się na przedmiotach, nie ha ludziach (choć film kończy uścisk pary młodych bohaterów, sugerujący nadzieję na odzyskanie człowieczeństwa, przywrócenie równowagi między pierwiastkiem ludzkim a technicznym). W Kobiecie na Księżycu odnaj-dziemy również charakterystyczny dla Langa motyw demona zła, człowieka opętanego rządzą władzy (przemysłowiec Turner), a także wyraźne upodobanie twórcy do sytuacji melodramatycznych. Nad „naukową" stroną filmowego widowiska czuwał Hermann Oberth, jeden z pionierów kosmonau-tyki, autor rozprawy Die Rakete zu den Pla-netaraumen (1923). 277 K KOBIETA-PIJAWKA The Leech Woman USA 1960, 77 min Reżyseria: Edward Dein Scenariusz: David Duncan Zdjęcia: Ellis W. Carter Muzyka: Irving Gertz, Milton Rosen Montaż: Milton Carruth Efekty specjalne: Bud Westmore Producent: Joseph Gershenson Obsada: Colleen Gray, Grant Williams, Gloria Talbott, Phillip Terry, John Van Dreelen, Kim Hamilton, Arthur Batanides, Estelle Hemsley Produkcja: Universal Dr Paul Talbot (Terry), wybitny endokrynolog, specjalizuje się w przywracaniu młodości starzejącym się kobietom, przeżywa też poważne problemy małżeńskie (za sprawą młodej pielęgniarki Sary). Pewnego dnia gabinet Talbota odwiedza czarnoskóra kobieta, Maila (Hemsley), licząca 152 lata, próbując nakłonić doktora do współpracy - podobno w Afryce znajduje się środek mający zapewnić wieczną młodość. Talbot wyrusza w podróż wraz z żoną June (Gray) - którą zamierza wykorzystać jako „królika doświadczalnego" - i przewodnikiem Garvayem (Dreelen). Po przybyciu na miejsce wszyscy zostają uwięzieni przez członków plemienia Maili, ale uczestniczą w rytuałach mających przywrócić młodość. Nocą, June i Garvey uciekają z obozu, jednak po kilku tygodniach okazuje się, że kobieta ponownie zaczyna się starzeć, zabija więc kochanka i wraca do Los Angeles (odzyskując przy tym młodość), by tam znaleźć kolejną ofiarę. Fabuła filmu Deina przypomina klasyczne horrory, co nie powinno dziwić, jako że był on wcześniej scenarzystą Jungle Woman, The Cat Creeps, Soul of a Monster, również producent, Gershenson, realizował w latach 40. filmy grozy dla Universal (Dom Frankensteina, Dom Draculi). Vivian Sobchack, autorka znakomitej książki poświęconej kinu science fiction, odczytując Kobietę-pijawkę w kontekście teorii feministycznych, podkreśliła metaforyczny wymiar dzieła oraz jego wielopoziomo-wość, zwracając uwagę na pozycję kobiety w tekście filmowym. KOBIETY Z KSIĘŻYCA Cat-Women of the Moon (Rocket to the Moon) USA 1953, 64 min Reżyseria: Arthur Hilton Scenariusz: Ray Hamilton Zdjęcia: William Whitley Muzyka: Elmer Bernstein Montaż: John Bushelman Efekty specjalne: Jack Rabin Producent: Jack Rabin, Al Zimbalist Obsada: Sonny Tufts, Marie Windsor, Victor Jory, Susan Morrow, Carol Brewster, Bill Phipps, Douglas Fowley, Suzanne Alexander Produkcja: Z-M Productions / Astor Tytuł filmu Hiltona nie brzmi zbyt zachęcająco, nie spotkał się też z uznaniem ani publiczności, ani krytyków. Z pozoru mamy do czynienia z opowieścią o wyprawie badawczej: z amerykańskiej bazy zostaje wystrzelony statek kosmiczny na Księżyc. W czasie podróży dochodzi do zderzenia z meteorytem, po czym rakieta zostaje zmuszona do awaryjnego lądowania. Rozbitkowie przekonują się, że na srebrnym globie jest nie tylko atmosfera, ale i rozwinięta cywilizacja, której przedstawiciele posiadają zdolności telepatyczne. Niegdyś istoty te - zwane „kobietami-kotkami" - nawiązały kontakt z dowódcą wyprawy, porucznik Heleną Salinger (Windsor). Stopniowo twórcy filmu zaczynają mnożyć coraz bardziej nieprawdopodobne sytuacje, wprowadzając najpierw wątek romantyczny (jeden z członków załogi zakochuje się w mieszkance Księżyca), a później przygodowy (poszukiwanie złota), fantastyczny itd. Bill Warren, autor znakomitej książki Keep Watching the Skiesl, zaliczył film Hiltona w poczet najgorszych dzieł w historii gatunku, i nie bez racji, gdyż oprócz całkowitego nieprawdopodobieństwa fabuły, licznych sprzeczności Kobiety z Księżyca 278 K logicznych, braku poszanowania dla elementarnej wiedzy naukowej, otrzymujemy pozbawioną napięcia opowieść, w której nawet efekty specjalne budzą uśmiech politowania. KOCHAM CIĘ, KOCHAM CIĘ Je t'aime, Je t'aime Francja 1967, 94 min Reżyseria: Alain Resnais Scenariusz: Alain Resnais, Jacques Sternberg Zdjęcia: Jean Boffety Muzyka: Krzysztof Penderecki, Jean Dandeny, Jean-Claude Pelletier Montaż: Albert Jurgenson, Colette Leloup Producent: Mag Bodard Obsada: Claude Rich, Olga Georges-Picot, Anouk Ferjac, Annie Fargue, Bernard Fresson, Yvette Etiévant Produkcja: Parc Film Film Alaina Resnais, jednego z najwybitniejszych przedstawicieli francuskiej Nowej Fali, autora Zeszłego roku w Marienbadzie, jest charakterystycznym przykładem dojrzałej twórczości tego reżysera, odnajdziemy tu bowiem znane motywy i tematy - problem czasu, przestrzeni, pamięci, tożsamości, strukturę powtórzenia - wpisane w konwencję filmu fantastycznonaukowego. Claude Ridder (Rich) jest niedoszłym samobójcą, przekonanym o bezsensowności egzystencji, zgadza się wziąć udział w niezwykłym eksperymencie mającym na celu zbadanie natury czasu. Bohater zostaje przeniesiony w przeszłość: powtórnie przeżywa nieszczęśliwą miłość, która doprowadziła go do samobójstwa, obwinia się też o śmierć ukochanej kobiety (Georges-Picot). Niebawem odkrywa, że został uwięziony w pułapce, gdyż nawet powrót do teraźniejszości nie zmienia niczego w jego życiu - wciąż myśli jedynie o przeszłości. Kocham cię, kocham cię nie jest filmem komercyjnym ani łatwym w odbiorze, jednak oniryczna, niezwykle sugestywna atmosfera całości sprawia, że trudno oprzeć się wizji zaproponowanej przez francuskiego reżysera. KOKON Cocoon USA 1985, 117 min Reżyseria: Ron Howard Scenariusz: Tom Benedek na podstawie powieści Davida Sapersteina Zdjęcia: Donald Peterman Muzyka: James Horner Montaż: Daniel P Hanley, Michael J. Hill Efekty specjalne: Ken Ralston, Mitch Suskin, Joseph A. Unsinn, David Berry, Steve Gawley, Charlie Mullen, Pamela Marcotte, Phillip Norwood, Donald Pennington Producenci: David Brown, Lili Fini Zanuck, Richard D. Zanuck Obsada: Don Ameche, Wilford Brimley, Hume Cronyn, Brian Dennehy, Jack Gilford, Steve Guttenberg, Maureen Stapleton, Jessica Tandy, Gwen Verdon, Herta Ware, Tahnee Welch, Barret Oliver, Linda Harrison, Tyrone Power Jr., Clint Howard, Charles Lampkin, Mike Nomad Produkcja: Zanuck/Brown Productions, 20th Century Fox Jeden z nielicznych filmów ukazujących przybyszów z kosmosu nie jako żądne krwi bestie, ale jako mądre i przyjazne istoty, od których mieszkańcy Ziemi mogą się wiele nauczyć. Grupa takich istot ląduje na Florydzie. Przybysze decydują się zamieszkać w posiadłości znajdującej się w pobliżu domu starców. Pewnego razu kilku jego pensjonariuszy zakrada się do willi sąsiadów, by się tam wykąpać w basenie. Już po kilku dniach zauważają, że dokuczające im wcześniej dolegliwości mijają, a w ich ciała wstępuje nowa nieznana energia. Przyłapani przez jednego z obcych (Dennehy) obiecują, że nie powiedzą nikomu o cudownych kąpielach. Nie są jednak w stanie dochować tajemnicy, toteż pojawiają się następni chętni, którzy również zostają uzdrowieni. Cud ma racjonalne wytłumaczenie. Kosmici umieścili w basenie źródło energii, które miało przywrócić do życia kokony, pozostawione na naszej planecie przed tysiącami lat. Niezwykła energia nie może działać w nieskończoność, chyba że odmłodzeni staruszkowie zdecydują się na daleką podróż na planetę, na której zmęczenie nie jest znane. Podstawowym zarzutem, jaki można postawić filmowi Howarda jest nadmierny sentymentalizm i melodramatyczność. Wiele scen spreparowano tak, by wycisnąć łzy nawet z najbardziej zatwardziałych widzów. Kokon ratują znakomici aktorzy, którzy sprawiają, że bohaterowie nigdy nie tracą wiarygodności. Zresztą nie tylko postaci ludzi 279 K są interesujące; obcy prezentują się równie dobrze. Trzy lata po premierze Kokonu do kin trafił sequel Kokon: Powrót {Cocoon: The Return), który jednak prezentował znacznie niższy poziom, przede wszystkim z powodu mało przekonującego scenariusza. KOKON: POWRÓT Cocoon: The Return USA 1988, 110 min Reżyseria: Daniel Petrie Scenariusz: Elizabeth Bradley, Stephen McPherson Zdjęcia: Tak Fujimoto Muzyka: James Horner Montaż: Mark Warner Efekty specjalne: Scott Farrar, Jenny Fulle, J. B. Jones, Richard Lee Jones, Pat Turner Producent: David Brown, Richard F. Zanuck, Liii Fini Zanuck Obsada: Don Ameche, Wilford Brimley, Courtney Cox, Hume Cronyn, Jack Gilford, Steve Guttenberg, Maureen Stapleton, Jessica Tandy, Elaine Stritch, Gwen Verdon, Herta Ware, Tah-nee Welch, Berret Oliver, Linda Harrison Produkcja: 20th Century Fox Dalszy ciąg fantastycznonaukowej komedii Rona Howarda, wyreżyserowany tym razem przez Daniela Petriego. Bohaterowie, którzy kilka lat wcześniej udali się w podróż na odległą planetę, wracają do rodzinnego miasteczka, by stawić czoło nowym kłopotom. Stary przyjaciel, Bernie Lefko-witz (Gilford), który został na Ziemi, pragnie popełnić samobójstwo, toteż pozostali postanawiają ożenić go z samotną wdową (Stritch). Ben (Brimley) i Mary (Stapleton) nie mogą pogodzić się z upływem czasu (dorastający wnuk), zaś Art (Ameche) i Alma (Tandy) nieoczekiwanie spodziewają się dziecka. W filmie Petriego brak świeżości, cała opowieść wydaje się być nazbyt sentymentalna, pozbawiona napięcia, nawet sceny komiczne nie budzą wesołości. KOLONIA KARNA No Escape USA 1994, 118 min Reżyseria: Martin Campbell Scenariusz: Michael Gaylin, Joel Gross na podstawie powieści Richarda Herleya The Penal Colony Zdjęcia: Phil Meheux Muzyka: Graeme Revell Montaż: Terry Rawlings Efekty specjalne: Brian Cox, David Hardie, David Young, Brian Pierce, Dennis Skotak, Robert Skotak, Jenny Fulle Producent: James Eastep, Jake Eberts, Gale Ann Hurd, Michael R. Joyce Obsada: Ray Liotta, Lance Henriksen, Stuart Wilson, Kevin Dillon, Ian McNiece, Michael Lerner, Ernie Hudson Produkcja: Savoy Pictures Rok 2022. Robbins (Liotta), były kapitan piechoty morskiej, zostaje skazany na ciężkie więzienie, mieszczące się na odciętej od świata wyspie. Wśród skazańców trwa walka o przywództwo: Casey (Dillon) ma za sobą poparcie „wojowników", zaś „Ojciec" (Henriksen) - tych, którzy postanowili ułożyć sobie nowe życie w pokoju. Nad „porządkiem" czuwa bezwzględny strażnik (Lerner), podsycający wzajemną wrogość. Zgodnie z oczekiwaniem, przybycie nowego więźnia zmienia całkowicie układ sił i dochodzi do decydującego starcia między przedstawicielami wrogich obozów. Kolonia karna jest w zasadzie typowym filmem akcji, wykorzystującym jedynie pewne elementy science fiction, trzymającym w napięciu pomimo schematycznej fabuły. KONIEC ŚWIATA Verdens Undergang Dania 1916, 65 min, Reżyseria: August Blom Scenariusz: August Blom Zdjęcia: Axel Graatkjaer Producent: Ole Olsen Obsada: Olaf Fonss, Ebba Thomsen, Carl Lau-ritzen, Johanne Fritz Peters, Frederik Jacobsen, Alf Blutecher, Thorleif Lund Produkcja: Nordisk Koniec świata należy obok Statku niebiańskiego do najlepszych duńskich filmów fanta-stycznonaukowych z czasów kina niemego. Obraz Augusta Bloma stanowi zapowiedź popularnej w późniejszym okresie odmiany filmu katastroficznego, którego tematem były zagrożenia spowodowane zbliżającymi się do Ziemi ciałami niebieskimi (kometą, meteorytem, asteroidą itp.). Fantastyczna fabuła nie przysłania tu rzeczywistego celu opowieści, jakim jest ukazanie obrazu społeczeństwa w obliczu możliwej zagłady: upa 280 K dek obyczajów, norm moralnych, konflikty klasowe, a więc rozpad dotychczasowego porządku. Choć efekty specjalne nie należały do zbyt udanych, całość przedstawiała się znakomicie, co było zasługą reżysera i odtwórców głównych ról. KONIEC ŚWIATA La Fin du monde Francja 1930, 91 min Reżyseria: Abel Gance Scenariusz: Abel Gance, André Lang na podst. książki Camille'a Flammariona Zdjęcia: Jules Kruger, Robert Hubert, Nicolas Rudakov Muzyka: Arthur Honneger, Michel Levine Efekty specjalne: Nicolas Roudakoff Producent: V. Ivanoff Obsada: Abel Gance, Victor Francen, Georges Colin, Colette Darfeuil, Sylvie Grenade, Sam-son Fainsilber, Jean d'Yd, Vanda Vangen, Jeanne Brindeau Produkcja: L'écran d'art. Mimo że twórcą kina fantastycznonauko-wego był Georges Méliès, to jednak niewiele powstało francuskich filmów science fiction. Do wyjątków należy Koniec świata Abla Gance'a (autora głośnego Napoleona), przypominający współczesne obrazy katastroficzne, opowiadające o zbliżającej się aste-roidzie czy meteorycie, zderzenie z którymi grozi całkowitą zagładą życia na naszej planecie (Dzień zagłady, Armageddon). Astronom Martial Novalic (Francen) odkrywa, że do Ziemi zbliża się kometa, niestety jego opinie są całkowicie lekceważone przez naukowców. Z kolei brat astronoma, Jean (Gance), przeciwnik postępu naukowo-technicznego, a zarazem mistyk o skłonnościach Koniec świata (1930) proroczych, głosi nadejście końca świata. Potwierdzenie hipotezy o możliwości zderzenia z ciałem niebieskim sprawia, że następuje odrodzenie religijne, rozpoczyna się wielka dyskusja na temat wartości. Gance przeciwstawia odmienne wizje przyszłości - zgodną z rozumem i irracjonalną, ukazuje również obrazy paniki i zniszczeń wywołanych groźbą zagłady. Film, przemontowa-ny i skrócony przez dystrybutora, nie spotkał się ze zbyt życzliwym przyjęciem krytyki, wkrótce popadł też w zapomnienie. KONIEC WIECZNOŚCI Konec wiecznosti ZSRR 1988, 137 min Reżyseria: Andriej Jermasz Scenariusz: Budimir Mietalnikow, Andriej Jermasz na podst. powieści Isaaca Asimova Zdjęcia: Naum Ardasznikow Muzyka: Eduard Artemiew Obsada: Oleg Wawilow, Wiera Sotnikowa, Georgij Szonow, Siergiej Jurski, Borys Iwanow Produkcja: Mosfilm Radziecka adaptacja wybitnej powieści Isaaca Asimova, opublikowanej w 1955 roku. Motyw podróży w czasie nie służy tu wyłącznie jako pretekst do przedstawienia pesymistycznej wizji przyszłości czy chwyt fabularny pozwalający na ukazanie klasycznych paradoksów, ale raczej uprawomocnieniu pewnej koncepcji historiozoficznej oraz spekulacji na temat natury czasu. Akcja rozgrywa się w odległej przyszłości, bohaterem jest Andrew Harlan, technik-specja-lista, zajmujący się zmianami w continuum czasoprzestrzennym. Celem całego przedsięwzięcia jest ulepszanie ludzkości, wprowadzanie drobnych korekt w imię postępu, zapobieganie nieszczęściom. Podstawowego znaczenia nabiera moralny wymiar opowieści, związany z problemem odpowiedzialności człowieka za własne czyny oraz pojęciem wolnej woli. KONTAKT Contact USA 1997, 150 min Reżyseria: Robert Zemeckis Scenariusz: Carl Sagan, Ann Druyan na podst. powieści Carla Sagana Zdjęcia: Don Burgess 281 K Kontakt Muzyka: Alan Silvestri Montaż: Arthur Schmidt Efekty specjalne: James V. Hart, Michael Goldenberg Producent: Robert Zemeckis, Steve Starkey Obsada: Jodie Foster, James Woods, Rob Lowe, Tom Skerritt, Matthew McConnaughey, William Fichtner, David Morse, Angela Bassett, Geoffrey Blake, John Hurt Produkcja: Warner Bros. Scenariusz filmu Roberta Zemeckisa, twórcy Powrotu do przyszłości i Forresta Gutnpa, powstał na podstawie powieści Carla Sagana, profesora astronomii, a zarazem czołowej postaci w środowisku naukowców, zajmujących się poszukiwaniem pozaziemskiej inteligencji. Bohaterką Kontaktu jest Ellie Arroway (Foster), młoda uczona, która podporządkowała karierę naukową marzeniu o nawiązaniu kontaktu z obcą cywilizacją. Pewnego dnia, podczas rutynowego nasłuchu radiowego, odbiera zakodowany przekaz, którego odczytanie staje się jej głównym zadaniem. Przesłanie z kosmosu ogranicza się w istocie do szczegółowych instrukcji pozwalających na zbudowanie urządzenia do podróżowania w przestrzeni międzygwiezdnej (choć początkowo toczą się spory, co do rzeczywistego przeznaczenia tajemniczej maszyny). W końcu Ellie postanawia wziąć udział w eksperymentalnym locie. Kontakt przypomina skrzyżowanie Bliskich spotkań trzeciego stopnia z 2001: Odyseją kosmiczną. Sentymentalizm opowieści o samotnej kobiecie, która w dzieciństwie utraciła rodziców łączy się z postmodernistycznym mistycyzmem, odległym od naukowych korzeni, jednak całość wypada przekonująco, za sprawą udanych kreacji Jodie Foster i Toma Skerritta (jako przełożonego, a zarazem przeciwnika bohaterki). KOSIARZ UMYSŁÓW The Lawnmower Man Wielka Brytania - USA 1992, 108 min Reżyseria: Brett Leonard Scenariusz: Brett Leonard i Gimel Everett Zdjęcia: Russell Carpenter Muzyka: Dan Wyman Montaż: Alan Baumgarten Producenci: Gimel Everett, Steven A. Lane, Robert Pringle, Edward Simons, Clive Turner Obsada: Jeff Fahey, Pierce Brosnan, Jenny Wright, Mark Bringleson, Geoffrey Lewis, Jeremy Siatę, Dean Norris, Colleen Coffey, Jim Landis Produkcja: Allied Vision Productions, Fuji Eight Co. Ltd., New Line Cinéma Film Bretta Leonarda reklamowany był jako kolejna adaptacja prozy Stephena Kinga. Nazwisko mistrza grozy i fantastyki zostało tu chyba jednak użyte wyłącznie w celach marketingowych. Film ma bowiem niewiele wspólnego z opowiadaniem pod tym samym tytułem. Pisarz skrytykował zresztą publicznie praktyki New Line Cinéma. Jobe Smith (Fahey) jest opóźnionym w rozwoju małomiasteczkowym prostaczkiem. Na co dzień zajmuje się strzyżeniem trawników, a czas wolny wypełnia mu czytanie niezliczonych komiksów. Dorośli nie traktują go poważnie, a nawet wykorzystują jego upośledzenie. Jobe spędza więc czas przede wszystkim w towarzystwie dzieci. W miasteczku mieszka także pewien naukowiec -dr Lawrence Angelo (Brosnan). Jego badania nad możliwościami rozwoju intelektualnego u małp zakończyły się niepowodzeniem. Godzi się więc na przerwanie eksperymentów, zwłaszcza że ich wynikami zaczyna interesować się wojsko. Nie uda-je mu się jednak długo wytrwać w bezczynności, szczególnie że Jobe wydaje się idealnym obiektem badań. Oczywiście i tym razem wszystko wymyka się spod kontroli. Kosiarz umysłów wykorzystuje modę na rzeczywistość wirtualną. Lawrence Angelo pobudza mózg Jobe'a przy pomocy komputerowych symulacji. Pozwoliło to twórcom na włączenie do filmu wielu efek 282 K townych scen wygenerowanych w pamięci superkomputerów, co jest bez wątpienia największą atrakcją filmu. KOSIARZ UMYSŁÓW 2 Lawnmower Man 2: Beyond Cyberspace Wielka Brytania - USA 1996, 93 min Reżyseria: Farhad Mann Scenariusz: Brett Leonard, Gimel Everett, Far-had Mann Zdjęcia: Ward Russell Muzyka: Robert Folk Montaż: Peter Berger, Joel Goodman Efekty specjalne: John E. Saski, Michael Me-inardus Producent: Keith Fox, Steven A. Lane, Auram Kaplan, Robert Pringle, Edward Simons, Masao Takiyama, Clive Turner Obsada: Patrick Bergin, Matt Frewer, Austin O'Brien, Ely Pouget, Camille Cooper, Patrick La Brecque, Crystal Celeste Grant, Kevin Conway Produkcja: Allied Entertainment / New Line Cinema Prolog filmu Farhada Manna nawiązuje do finałowych scen Kosiarza umysłów - dowiadujemy się, że Jobe (Frewer) przeżył wybuch instytutu, ale odniósł poważne obrażenia nóg. Do zdrowia wraca pod okiem dr Cori Platt (Pouget), zatrudnionej w firmie Jonathana Walkera (Conway), pracującego nad konstrukcją procesora nowej generacji. Kilka lat później świat zmienia się pod wpływem wszechobecnej rzeczywistości wirtualnej. Poznajemy bohaterów filmu: grupę nastolatków - w tym Petera (O'Brien), niegdyś przyjaciela Jobe'a - oraz doktora Benjamina Trace'a (Bergin), którzy próbują przeciwstawić się planom zawładnięcia cyberprzestrzenią przez szalonego „Kosiarza umysłów". W sumie widzowie otrzymują niezbyt składną opowieść, pozbawioną suspensu, której jedyną atrakcją są efekty komputerowe. KOSMICZNE JAJA Spaceballs USA 1987, 96 min Reżyseria: Mel Brooks Scenariusz: Mel Brooks Zdjęcia: Nick McLean Muzyka: John Morris Montaż: Conrad Buff Efekty specjalne: Craig Boyajian, Peter Albiez, Peter Donen, Grant McCune, Peter Gruskoff, Richard Ratliff Producent: Mel Brooks Obsada: Mel Brooks, John Candy, Rick Mora-nis, Bill Pullman, Daphne Zuniga, Dick Van Pattern, George Wyner, Michael Winslow, Lo-rene Yarnell, John Hurt, Ronnie Graham, Joan Rivers, Rhoda Shear Produkcja: Brooksfilm / MGM Parodia filmów science fiction nakręcona przez mistrza komedii, Mela Brooksa (Młody Frankenstein, Lęk wysokości, Nieme kino). Scenariusz Kosmicznych jaj wyraźnie nawiązuje do fabuły Gwiezdnych wojen Lucasa, toteż w postaciach głównych bohaterów bez trudu rozpoznamy Księżniczkę (Zuniga), Lorda Ciemności (Moranis), Kowboja - właściciela statku kosmicznego. Bohater filmu, Lone Starr (Pullmann), przy pomocy grupy przyjaciół, a także wielkiego mistrza Yoghurta (Brooks) musi zmierzyć się z Siłami Zła. Fabuła - w zasadzie pretekstowa - podporządkowana została gagom, będącym komicznym przetworzeniem pamiętnych scen zarówno z trylogii Lucasa, jak i innych filmów science fiction (np. Obcego). Niezbyt wyrafinowana zabawa dla wielbicieli talentu Mela Brooksa. KOSMICZNI KOWBOJE Space Cowboys USA 2000, 126 min Reżyseria: Clint Eastwood Scenariusz: Ken Kaufman, Howard Klausner Zdjęcia: Jack N. Green Muzyka: Lennie Niehaus Montaż: Joel Cox Efekty specjalne: Michael Owens, David Am-born, Steve Riley, ILM Producent: Clint Eastwood Obsada: Clint Eastwood, Tommy Lee Jones, Donald Sutherland, James Garner, Marcia Gay Harden, William Devane, Loren Dean, Courtney B. Vance, James Cromwell Produkcja: Warner Bros. Pod koniec lat 50. w amerykańskim programie badań kosmicznych dokonał się prawdziwy przełom - powołano wówczas do życia nową agencję rządową, NASA, ale zarazem odsunięto dotychczasowych uczestników projektu, pilotów-oblatywaczy. Bo- 283 K Kosmiczni kowboje haterami filmu Clinta Eastwooda, znanego dotychczas z westernów i thrillerów, są emerytowani piloci, którzy niegdyś zaliczali się do grona najlepszych, a po czterdziestu latach raz jeszcze mają szansę przysłużyć się ojczyźnie. Gdy awarii ulega rosyjski satelita telekomunikacyjny, zbudowany w oparciu o plany wykradzione niegdyś Amerykanom, tylko jeden człowiek, Frank Corvin (Eastwood), jest w stanie naprawić uszkodzoną maszynę. Mimo pewnych oporów, bohater zgadza się wykonać zadanie, pod jednym wszelako warunkiem: sam dobie-rze sobie współpracowników, wśród których znajdą się członkowie dawnego zespołu „Dedal": Tommy Lee Jones, Donald Sutherland i James Garner. Czwórka przyjaciół musi przejść przeszkolenie oraz testy medyczne, wymagane od współczesnych astronautów. W końcu wszyscy wylatują w kosmos i docierają do satelity, na pokładzie którego znajdują... wyrzutnie rakiet z głowicami nuklearnymi wymierzonymi w Stany Zjednoczone. Pomimo udziału znakomitych aktorów, Kosmiczni kowboje nie odnieśli sukcesu na miarę Apollo 13, film pozbawiony był bowiem napięcia i raził sentymentalizmem. KOSMICZNY ŁOWCA: PRZYGODY W STREFIE ZAKAZANEJ Spacehunter: Adventures in the Forbidden Zone USA 1983, 90 min Reżyseria: Lamont Johnson Scenariusz: Edith Rey, David Preston, Dan Goldberg, Len Blum Zdjęcia: Frank Tidy Muzyka: Elmer Bernstein Montaż: Scott Conrad Efekty specjalne: Dale L. Martin Producent: Ivan Reitman, Don Carmody, John Dunning Obsada: Peter Strauss, Molly Ringwald, Michael Ironside, Ernie Hudson, Andrea Marcovicci, Beeson Carroll Produkcja: Columbia Pictures Filmowa space opera wyprodukowana przez Ivana Reitmana, autora Pogromców duchów. Pilot Wolff (Strauss) odbiera sygnał ze zniszczonego statku kosmicznego, na pokładzie którego spotyka kobiety pochodzące z układu Terra 11. Wolff udaje się na zniszczoną planetę zamieszkaną przez mutantów, a rządzoną przez szalonego naukowca, Overdoga (Ironside). Przy pomocy pięknej Niki (Ringwald) walczy z potworami oraz barbarzyńcami, szukając lekarstwa na tajemniczą zarazę. Kosmiczny łowca odniósł znaczący sukces kasowy, zapewne ze względu na wykorzystanie techniki trójwymiarowej, gdyż sama fabuła jest nad wyraz wątła i przewidywalna, zaś odtwórca głównej roli wręcz nieznośny. KOSMICZNY POTWÓR The Strange World of Planet X Wielka Brytania 1958, 75 min Reżyseria: Gilbert Gunn Scenariusz: Paul Ryder, Joe Ambor na podst. powieści René Raya The Strange World of the Planet X Zdjęcia: Joe Ambor Muzyka: Robert Sharpies Montaż: Francis Briebert Producent: George Maynard Obsada: Forrest Tucker, Gaby André, Alec Mango, Hugh Latimer, Martin Benson, Wyndham Goldie, Geoffrey Chafer, Patricia Sinclair Produkcja: An Artists Alliance Ltd - WNW Production Kosmiczny potwór stanowi niezbyt udane połączenie opowieści o szalonym naukowcu ze schematem scenariusza inwazyjnego. Dr Laird (Mango) przy pomocy Gila Grahama (Tucker) prowadzi badania metali oraz pola magnetycznego. Podczas doświad 284 K czeń ginie jeden z asystentów, wówczas zastępuje go piękna Francuzka, Michele Dupont (André). Zgodnie z oczekiwaniem nawiązuje się romans między Michele i Gilem. Tymczasem w okolicy pojawia się tajemniczy osobnik, dlatego Smith (Benson), który okazuje się być przybyszem z kosmosu, mającym przekonać Lairda do zaniechania eksperymentów grożących zachwianiem równowagi w jonosferze, a w konsekwencji zwiększeniem promieniowania kosmicznego. Doktor nie zamierza zrezygnować z dalszych badań, toteż Smith podejmuje bardziej zdecydowane kroki (czyli stara się zniszczyć laboratorium). Tytułowym „kosmicznym potworem" nie jest bynajmniej Obcy, ale człowiek, który zmierza do samozagłady. Film Gilberta Gunna popadł w zapomnienie, mimo niezłego scenariusza i udziału kilku dobrych (jak na standardy SF) aktorów: Forrest Tucker zagrał w The Trollenberg Terror, Alec Mango w latach 60. wystąpił w kilku znanych filmach fantasy i horrorach (m.in. Siódma podróż Sindbada, Frankenstein stworzył kobietę), zaś Martin Benson znany jest z drugoplanowych ról w Kleopatrze, Goldfingerze czy Omenie. KOSMICZNY REJS Kosmiczeskij rejs ZSRR 1935, 70 min Reżyseria: Wasilij Żurawlew Scenariusz: Aleksandr Filimonov Zdjęcia: Aleksandr Galperin Obsada: Siergiej Komarow, Wasilij Kowrigin, Wasilij Gaponienko, K. Maskalenko Produkcja: Mosfilm Pierwszy film science fiction nakręcony w ZSRR od czasu Aelity Protazanowa. Bohaterem jest młody naukowiec, który postanowił zbudować rakietę kosmiczną i polecieć na Księżyc na przekór urzędnikom z Instytutu ds. Podróży Międzyplanetarnych. W końcu udaje mu się spełnić marzenie i wspólnie z asystentką wyruszyć w kosmos. Druga część filmu rozgrywa się na srebrnym globie, gdzie bohaterowie odkrywają zamarzniętą wodę, a więc pozostałości po atmosferze, którą niegdyś posiada) Księżyc. Nad naukowo-techniczną stroną filmu czuwa! wybitny radziecki uczony, Konstanty Ciołkowski, który zadbał o realistyczne przedstawienie szczegółów związanych z konstrukcją rakiety. KOSMOS 1999 (serial TV) Space 1999 USA 1975-77 (48 odcinków) Reżyseria: Lee H. Katzin, David Tomblin, Ray Austin, Charles Crichton, Bob Kellett, Tom Clegg, Kevin Connor, Val Guest, Peter Medak Scenariusz: Gerry Anderson, Sylvia Anderson Zdjęcia: Frank Watts, Brendan J. Stafford Muzyka: Barry Gray, Derek Wadsworth Montaż: Mike Campbell, Derek Chambers Efekty specjalne: Brian Johnson Producent: Sylvia Anderson Obsada: Martin Landau, Barbara Bain, Berry Morse, Nick Tate, Zienia Merton, Clifton Jones, Prentis Hancock, Anton Phillips, Catherine Scell, Yasuko Nagazumi Produkcja: ITC RAI / A Gerry Anderson Production / ITC Television Niezwykle popularny w Polsce serial, zrealizowany przez Gerry'ego i Sylvię Andersonów. W wyniku eksplozji jądrowej Księżyc uległ zniszczeniu, zaś kilkusetosobowa kolonia, zwana bazą księżycową „Alfa", została wytrącona z orbity okołoziemskiej i rozpoczęła kosmiczną wędrówkę w poszukiwaniu „nowego domu". Dowódcą stacji jest komandor John Koeing (Landau), głównym oficerem medycznym dr Helena Russell (Bain), zaś duchowym przewodnikiem profesor Victor Bergman (Morse). Znakomite efekty specjalne, pomysłowy scenariusz i popularna para aktorska Landau - Bain (znana z telewizyjnej wersji Mission: Impossible) sprawiły, że serial cieszył się powodzeniem, choć w sumie powstało jedynie 48 odcinków (dwa sezony). Podobnie jak w Star Trek, bohaterowie odkrywają inne światy, spotykają przedstawicieli obcych cywilizacji, muszą stawić czoło złu itd. KOSMOS WZYWA Niebo zowiet ZSRR 1959, 77 min Reżyseria: Aleksander Kozyr, Michail Kariukow Scenariusz: Aleksiej Sazonow, Jewgienij Pomiesz-czikow Zdjęcia: Nikołaj Kulczycki Muzyka: Julij Miejtus Efekty specjalne: F. Siemmiannikow, N. Iluszyn 285 K Obsada: Iwan Pieriewiercew, Aleksander Szwo-rin, Konstantin Bartaszewicz, Taisa Litwinien-ko, Wiktor Dobrowolski, Alla Popowa, S. Filomonow Produkcja: Wytwórnia Filmów im. Aleksandra Dowżenki Na przełomie lat 50. i 60. zrealizowano w Związku Radzieckim kilka udanych obrazów fantastycznonaukowych (m.in. Dramat w kosmosie, Diabeł morski), będących odpowiedzią na amerykańską odmianę SF. Kosmos wzywa nawiązuje do schematu wyprawy badawczej, z tym że fantastyczną akcję ujęto w pewną ramą fabularną, jaką jest sen głównego bohatera, marzącego o podróżach w kosmos. Na filmie ciąży określona wymowa polityczna, gdyż - podobnie jak w rzeczywistości - mamy dwa mocarstwa, rywalizujące ze sobą o pierwszeństwo w programie badań kosmicznych (trwają przygotowania do pierwszego załogowego lotu na Marsa). Po pokonaniu pewnych trudności jako pierwsza startuje amerykańska rakieta „Tajfun", która jednak ulega awarii i zostaje zmuszona do zmiany kursu. Jedyną nadzieją na ocalenie amerykańskich astronautów jest pomoc ze strony radzieckiego statku kosmicznego „Ojczyzna". Wszystko kończy się dobrze, a moralne i naukowe zwycięstwo odnosi Związek Radziecki. Krytycy nie przyjęli filmu Kozyra iKa-riukowa zbyt przychylnie, co wynikało raczej z ogólnej niechęci władz wobec science fiction, niźli ze słabości samego dzieła, które w warstwie wizualnej przedstawia się nad wyraz udanie. KOZIOROŻEC 1 Capricorn One USA 1977, 124 min Reżyseria: Peter Hyams Scenariusz: Peter Hyams Zdjęcia: Bill Butler Muzyka: Jerry Goldsmith Montaż: James Mitchell Efekty specjalne: Bruce Mattox, Henry Millar Jr., Henry Millar Sr., Robert Spurlock Producent: Paul Lazarus Obsada: Elliott Gould, James Brolin, Brenda Vaccaro, Sam Waterston, O. J. Simpson, Hal Holbrook, Karen Black, Telly Savalas, David Huddleston, David Doyle, Lee Bryant, Denise Nicholas Produkcja: Capricorn One Associates, Incorporated Television Company, Lew Grade Koziorożec 1 zaczyna się jak typowa opowieść o podróżach kosmicznych - jesteśmy świadkami przygotowań do załogowego lotu na Marsa - ale to tylko pozory. W istocie film Petera Hyamsa należy do podga-tunku political fiction. Treścią Koziorożca 1 nie są bynajmniej wypadki związane z lotem, ale walka astronautów o przetrwanie. Wyprawa, w której biorą udział jest bowiem medialną mistyfikacją: w kosmos ma zostać wystrzelona rakieta bez załogi, astronauci natomiast zostaną pokazani w specjalnie przygotowanym, tajnym studiu telewizyjnym, w którym zaaranżowano marsjański pejzaż. Problem w tym, że podczas wejścia w atmosferę dochodzi do awarii statku, który eksploduje na oczach milionów telewidzów. Astronauci uświadamiają sobie, że nie ma dla nich „powrotu". Choć „przeżyli" katastrofę, muszą zniknąć, by mistyfikacja nie została wykryta. Zaczyna się walka o przetrwanie. Film Petera Hyamsa ukazuje telewizję jako potężne narzędzie manipulacji. Wydaje się, że reżyser nawiązuje do poglądów przedstawionych we wcześniejszej o rok Sieci, nakręconej przez Sidneya Lu-meta według demaskatorskiego scenariusza Paddy'ego Chayefsky'ego. O ile Sieć była próbą pogłębionej analizy wiarygodności telewizji, o tyle utwór Hyamsa jest przede wszystkim klasycznym filmem przygodowym, wpisanym w ramy political fiction. Należy pamiętać, że w tym samy 1977 roku na ekranach pojawiły się Gwiezdne wojny i Bliskie spotkania trzeciego stopnia - filmy, które stworzyły model rozrywki przekraczającej ramy jednego gatunku. Wydaje się, że Koziorożec 1 również wpisuje się w formulę tak zwanego kina Nowej Przygody. KRAKATIT Czechosłowacja 1948, 106 min Reżyseria: Otokar Vśvra Scenariusz: Otikar Vśvra, Jaroslav Vśvra na podst. powieści Karela Ćapka Zdjęcia: Viclav Hanus Muzyka: Jiri Srnka Montaż: Antonin Zelenka Efekty specjalne: Jan Zizvorka Producent: Bohumil Smida 286 K Obsada: Karel Höger, Frantiśek Smolik, Florence Marly, Eduard Linkers, Jiri Piachy, Jaroslav Plucha, Nataśa Tańska, Miroslav Homola, Karel Dostâl Produkcja: Studio Barrandov Stylowa adaptacja powieści Karela Ćapka należy do najciekawszych filmów fanta-stycznonaukowych nakręconych w krajach socjalistycznych. Czarno-białe zdjęcia Vâcla-va Hanusa nawiązują do poetyki niemieckiego ekspresjonizmu, z którego wywodzi się gra aktorska odtwórcy głównej roli, podobnie jak niesamowita atmosfera całości, zniekształcenia perspektywy, ujęcia z niezwykłych kątów widzenia. Film jest opowieścią - czy raczej snem - inżyniera Prokopa (Höger), genialnego naukowca, wynalazcy „krakatitu", który pewnego dnia nieprzytomny trafia do podmiejskiego szpitala. W serii retrospekcji (twórca konsekwentnie posługuje się narracją perspektywiczną) odsłania się przed nami przerażający obraz przeszłości, choć zaburzenia pamięci, na które cierpi bohater, podważają wiarygodność niektórych relacji. Wiemy jedynie, że Prokop pracował nad wykorzystaniem energii jądrowej, zaś efekty prowadzonych badań pragnęły poznać dwa państwa. Inżynier postanowił zgodzić się na współpracę, zafascynowany urodą księżniczki Wilhelminy (Marły), kobiety zmysłowej i demonicznej zarazem - klasycznej femme fatale, prześladującej bohatera. Film Otokara Vävry jest ostrzeżeniem przed zgubnymi skutkami rozwoju nauki, będącej zagrożeniem dla rodzaju ludzkiego - Krakatit kończy się bowiem wielkim wybuchem, który zapowiada globalną katastrofę. KREW BOHATERÓW The Blood of Heroes (The Salut of the Jugger) USA-Australia 1989, 90 min Reżyseria: David Webb Peoples Scenariusz: David Webb Peoples Zdjęcia: David Eggby Muzyka: Todd Boekelheide Efekty specjalne: John Stoddart Producent: Brian Rosen, Charles Roven Obsada: Rutger Hauer, Joan Chen, Vincent D'Onofrio, Anna Katarina, Delroy Lindo, Gandhi McIntyre Produkcja: Handistom Investment Obraz świata po katastrofie - ludzkość wróciła do czasów barbarzyńskich, przestano używać maszyn oraz urządzeń służących komunikacji na odległość, wszyscy mieszkają w podziemnych miastach, w których jedyną atrakcją jest pełen przemocy sport. Sallow (Rutger Hauer) był niegdyś jednym z najlepszych zawodników w lidze, jednak z powodu kobiety został wyrzucony z drużyny i skazany na banicję. Żyjąc poza miastem, założył własną drużynę, marząc o zemście i odzyskaniu utraconej pozycji. Mimo że fabuła Krwi bohaterów przypomina typowy scenariusz postapokaliptyczny, film skupia się nie tyle na pełnych przemocy pojedynkach, ile na codziennym życiu małej społeczności koczowniczej. Również aktorzy spisali się znakomicie, szczególnie Rutger Hauer, Joan Chen (jako Kitta, grająca w drużynie Sallowa) oraz Vincent D'Onofrio (jako Gar). C. J. Henderson uważa film Davida Peoplesa (scenarzysty Łowcy androidów i 12 małp) za jeden z najbardziej udanych obrazów świata po katastrofie. KRONIKA HELLSTROMA The Hellstrom Chronicie USA 1971, 90 min Reżyseria: Walon Green Scenariusz: David Seltzer, Walon Green Zdjęcia: Walon Green, Helmut Barth, Ken Middleham Muzyka: Lalo Schifrin Montaż: John Soh Producent: Walon Green Obsada: Lawrence Pressman Produkcja: Wolper, Cinema 5 Kronikę Hellstroma można zaliczyć do filmów katastroficznych, jednak paradoku-mentalna konwencja zaproponowana przez twórców sprawiła, że otrzymaliśmy dzieło niezwykle. Z pozoru film Walona Greena nawiązuje do opowieści w rodzaju Imperium mrówek, ostrzegających przed możliwością zagłady ludzkości, spowodowanej nie tyle wojną nuklearną czy skażeniem środowiska, ile prostą hipotezą, zgodnie z którą owady są znacznie lepiej przystosowane do życia w ekstremalnych warunkach niż ludzie. Sukces całego przedsięwzięcia opierał się na materiale fotograficznym - prawdziwym obrazie z życia owadów, 287 K utrwalonym przez tercet operatorów. Kronika Hellstroma zdobyła Oscara najlepszy film dokumentalny. KRONIKI MARSJAŃSKIE The Martian Chronicles Wielka Brytania-USA 1979 (mini-serial), 276 min Reżyseria: Michael Anderson Scenariusz: Richard Matheson na podst. powieści Raya Bradbury'ego Zdjęcia: Ted Moore, Bob Kindred Muzyka: Stanley Myers, Richard Harvey Efekty specjalne: John Stears Producent: Andre Donally, Milton Subotsky Obsada: Rock Hudson, Gayle Hunnicutt, Darren McGavin, Roddy McDowall, Joyce Van Pattern, Bernie Casey, Jon Finch, Maria Schell, Barry Morse Produkcja: A Charles Fried Production / BBC1 Telewizyjna adaptacja jednej z najgłośniejszych książek science fiction, romantycznej opowieści o podboju Marsa. Rock Hudson wystąpił w roli pułkownika Johna Wildera, dowódcy pierwszej ekspedycji, a zarazem krytycznego obserwatora procesu kolonizacji „czerwonej planety", której skutkiem było przeniesienie amerykańskiego stylu życia, ideologii konsumpcyjnej oraz rozmaitych „dobrodziejstw" ziemskiej cywilizacji. Mimo wierności wobec literackiego pierwowzoru twórcom nie udało się zachować niezwykłej, pełnej tajemniczości atmosfery powieści (a w zasadzie zbioru opowiadań) Bradbury'ego, dialogi często są banalne, również aktorstwo nie stoi na najwyższym poziomie, nie udało się też znaleźć wizualnego odpowiednika poetyckiej wyobraźni amerykańskiego pisarza. Zasadniczym odstępstwem od oryginału było wprowadzenie (przez scenarzystę Richarda Matheso-na) elementów fabularnych pozwalających połączyć w całość odrębne opowiadania. KRONOS USA 1957, 78 min Reżyseria: Kurt Neumann Scenariusz: Lawrence Louis Goldman, Irving Block Zdjęcia: Karl Struss Muzyka: Paul Sawtell Montaż: Jodie Copelan Efekty specjalne: Jack Rabin, Irving Block, Louis De Witt Producent: Kurt Neumann, Jack Rabin, Irving Block, Louis De Witt Obsada: Jeff Morrow, Barbara Lawrence, John Emery, George O'Hanlon, Morris Ankrum, John Parish, Robert Shayne Produkcja: A Regal Films / 20th Century Fox Interesujące połączenie kilku motywów fabularnych: szalonego naukowca, inwazji z kosmosu oraz katastrofy spowodowanej zderzeniem z asteroidą. Dr Leslie Gaskell (Morrow) odkrywa, że do Ziemi zbliża się olbrzymie ciało niebieskie. Wystrzelone w stronę asteroidy pociski rakietowe tylko nieznacznie zmieniają jej kurs. Bohater, wspólnie z asystentką (a zarazem narzeczoną) Merą Hunter (Lawrence) oraz przyjacielem, wyjeżdża do Meksyku, oczekując na rozwój wydarzeń. Pewnego dnia z oceanu wyłania się olbrzymi stwór - człekokształtna maszyna (tytułowy Kronos), której przeznaczeniem jest gromadzenie energii. Próby zniszczenia metalowego robota kończą się niepowodzeniem. Dr Gaskell dochodzi do wniosku, iż jedynym sposobem powstrzymania groźnej maszyny jest wykorzystanie zgromadzonej przez nią energii. Tymczasem Kronos zbliża się do Los Angeles. Równolegle rozwija się drugi wątek filmu, związany z osobą doktora Elliota (Emery), którego ciało zostało opanowane przez obcą istotę. W końcu udaje się pokonać technologiczne monstrum, choć ceną jest życie Elliota. Reżyserem Kronosa był Kurt Neumann, twórca Muchy, zaś autorami efektów specjalnych - Jack Rabin (Rakieta XM, Najeźdźcy z Marsa) i Irving Block (Lot na Marsa, Niewidzialny chłopiec). KRÓLOWA KOSMOSU The Queen of Outer Space USA 1958, 80 min Reżyseria: Edward Bernds Scenariusz: Charles Beaumont Zdjęcia: William P Whitley Muzyka: Marlin Skiles Montaż: William Austin Efekty specjalne: Milt Rice, Jack Cosgrove Producent: Ben Schwalb Obsada: Zsa Zsa Gabor, Eric Fleming, Laurie Mitchell, Paul Birch, Lisa Davis, Dave Willock, Marilyn Buferd, Guy Prescott, Patrick Waltz Produkcja: Allied Artists 288 K Królowa kosmosu Rok 1985. W stronę powstającej stacji orbitalnej zostaje wysiany statek kosmiczny, na pokładzie którego znaleźli się: kapitan Patterson (Fleming), profesor Konrad (Birch) oraz dwaj członkowie załogi - Turner (Waltz) i Cruze (Willock). Podczas lotu dochodzi do katastrofy, a rakieta ląduje awaryjnie na nieznanej planecie. Po wstępnej analizie profesor odkrywa, że atmosfera zbliżona jest do ziemskiej, toteż wkrótce wszyscy wyruszają na poszukiwanie pożywienia. Konrad sugeruje, że statek wylądował zapewne na Wenus. Wkrótce przekonują się, że planeta jest zamieszkana przez wojownicze kobiety. Bohaterowie zostają pojmani i postawieni przed obliczem królowej Yllany (Mitchell). Ziemian zamierza przesłuchać również Tal-leah (Gabor), uczona, a zarazem przeciwniczka panującej władczyni, pragnąca pomóc uwięzionym kosmonautom. Dowiadujemy się również, że Wenus przed dziesięciu laty prowadziła wojnę z planetą Mordo, w wyniku której całkowitą władzę przejęły kobiety. Zgodnie z oczekiwaniem, kluczowego znaczenia nabierają relacje damsko--męskie, intrygi oraz podstępy, które w końcu prowadzą do przewrotu na Wenus. Królowa kosmosu jest typową space operą z lat 50., wykorzystującą motyw zaginionej cywilizacji, zaliczającą się do serii filmów o planetach rządzonych przez kobiety (Lot na Marsa, Kobiety z Księżyca). Całość wyreżyserował Edward Bernds, twórca Świata bez końca, zaś w głównej roli żeńskiej wystąpiła ameryk. gwiazda węgierskiego pochodzenia, Zsa Zsa Gabor. KRUK Crow USA 1994, 101 min Reżyseria: Alex Proyas Scenariusz: David Schow, John Shirley Zdjęcia: Dariusz Wolski Muzyka: Graeme Revell Montaż: Dov Hoenig, Scott Smith Efekty specjalne: John Patteson, Melissa Taylor Producent: Edward R. Pressman, Jeff Most Obsada: Brandon Lee, Michael Wincott, Rochelle Davis, Ernie Hudson, David Patrick Kelly, Angel David Produkcja: Buena Vista Pictures Film Alexa Proyasa, będący adaptacją popularnego komiksu Jamesa O'Barra, można zaliczyć raczej do fantastyki grozy czy fantasy niźli do science fiction. W istocie, główny bohater, obdarzony nadnaturalnymi zdolnościami, walczy ze ziem, szukając zemsty za śmierć narzeczonej (a przy okazji swoją własną). Odtwórcą głównej roli był Brandon Lee, syn zmarłego przed trzydziestu laty Bruce'a Lee, który - podobnie jak ojciec - zginął w niewyjaśnionych okolicznościach jeszcze przed ukończeniem zdjęć, toteż twórcy musieli posłużyć się techniką komputerową, by uzupełnić brakujące fragmenty filmu. Głównym atutem Kruka jest strona wizualna i dźwiękowa, udało się bowiem oddać tajemniczą, niesamowitą atmosferę tej mrocznej, gotyckiej opowieści o samotnym mścicielu. KSIĘŻYC 44 Moon 44 RFN 1989, 99 min Reżyseria: Roland Emmerich Scenariusz: Oliver Eberle i Dean Heyde Zdjęcia: Karl Walter Lindenlaub Muzyka: Joel Goldsmith Montaż: Tomy Wigand Efekty specjalne: Volker Engel Producenci: Roland Emmerich i Dean Heyde Obsada: Michele Paré, Lisa Eichhorn, Dean Devlin, Brian Thompson, Malcolm McDowell, Stephen Geoffreys, Leon Rippy, Jochen Nickel Produkcja: Centropolis Film Production Rok 2038. Ziemskie zasoby naturalne zostały wyczerpane, jedyną szansą jest kolonizacja kosmosu w poszukiwaniu złóż minerałów. Na jednej z planet zarządzanych 289 K przez potężną korporację nadzorującą wydobycie cennych surowców dochodzi do niepokojących wydarzeń. Wyjaśnieniem ich przyczyn zajmuje się agent specjalny Felix Stone (Pare), który odkrywa, że zaginione transporty trafiły w ręce majora Lee (McDowell), szefa wojskowej ochrony stacji wydobywczej. Rozpoczyna się walka na śmierć i życie. Księżyc 44 otworzył przed niemieckim reżyserem Rolandem Emmerichem wrota do kariery w Hollywood. Choć sam film nie okazał się wielkim sukcesem, to z pewnością był zręcznie skonstruowaną, trzymającą w napięciu opowieścią z pogranicza westernu, filmu sensacyjnego i science fiction. Jedną z atrakcji stanowił udział Malcolma McDowella, który w ostatnich latach wyspecjalizował się w rolach szaleńców, psychopatów i wojskowych. U Emmericha dostrzec też można nawiązanie do wcześniejszego o kilka lat obrazu Petera Hyam-sa Odległy ląd. Powinowactwo to widać szczególnie w warstwie fabularnej, w sposobie prowadzenia narracji oraz konstrukcji głównego bohatera - przedstawiciela prawa, samotnie walczącego z wrogiem. KSIĘŻYC ZERO DWA Moon Zero Two Wielka Brytania 1969, 100 min Reżyseria: Roy Ward Baker Scenariusz: Michael Carreras Zdjęcia: Paul Beeson Muzyka: Philip Martell Montaż: Spencer Reeve Efekty specjalne: Les Bowie, Kit West, Nick Allder Producent: Michael Carreras Obsada: James Olson, Catherine von Schell, Warren Mitchell, Dudley Foster, Michael Ripper, Neil McCallum, Adrienne Corri Produkcja: Hammer Films Brytyjski film science fiction, wyprodukowany przez Michaela Carrerasa (Mumia, Zemsta wilkołaka, Fabryka nieśmiertelnych) i zrealizowany w wytwórni Hammer, specjalizującej się w horrorach. Rok 2021. Bill Kemp (Olson), astronauta, który jako pierwszy wylądował na Marsie, pracuje obecnie na własny rachunek. Pewnego dnia zostaje wynajęty - a raczej zmuszony - przez niejakiego J. J. Hubbarda (Mitchell) do wyko- Księżyc Zero Dwa nania trudnego zadania: ma przechwycić asteroidę zbudowaną z... szafirów. Zgodnie z oczekiwaniem Jpohater odnosi sukces, przy okazji wyprowadzając w pole zleceniodawcę. Fabuła filmu Raya Warda Bakera przypomina drugorzędne westerny, z tym że brak tu przekonujących postaci, na pochwalę zasługują jedynie efekty specjalne, nad wyraz udane, zważywszy na skromny budżet, jakim dysponowali twórcy. KSIĘŻYCOWA TĘCZA Lunnaja raduga ZSRR 1983, 88 min Reżyseria: Andriej Jermasz Scenariusz: Andriej Jermasz, Walentin Jeżów na podst. powieści Siergieja Pawiowa Zdjęcia: Naum Ardasznikow Muzyka: Eduard Artemjew Montaż: F. Jegoriczowa Efekty specjalne: Borys Trawkin, W. Chikma-riew Obsada: Władimir Gostjuchin, Wasilij Liwanow, Jurij Sotomin, Igor Starygin, Władimir Henig-son, Gieorgij Taratorkin, Natalja Sajko, Giedi-minas Girdwajnis Produkcja: Mosfilm Opowieść o psychofizjologicznych konsekwencjach podboju kosmosu. Z wyprawy na Oberona, satelitę Merkurego, wraca czterech astronautów, którzy ulegli silnemu napromieniowaniu, zyskując w zamian nowe, niespotykane właściwości (potrafią zmieniać postać). Komisja śledcza postanawia zbadać przyczyny katastrofy, a pośrednio określić również, czy ocaleni astronauci nie stanowią zagrożenia dla ludzkości. Film Andrie-ja Jermasza różni się znacząco od amerykańskiej fantastyki naukowej, skupia się 290 K bowiem na człowieku, a nie przedmiotach czy efektach specjalnych. Reżyser próbuje bowiem znaleźć odpowiedź na pytanie o możliwość przystosowania człowieka do życia w ekstremalnych warunkach. KULA Sphere USA 1998, 133 min Reżyseria: Barry Levinson Scenariusz: Paul Attanasio, Stephen Hauser na podst. powieści Michaela Crichtona Zdjęcia: Adam Greenberg Muzyka: Elliot Goldenthal Montaż: Stu Linder Efekty specjalne: Jeffrey A. Okun Producent: Barry Levinson Obsada: Dustin Hoffman, Sharon Stone, Samuel L. Jackson, Peter Coyote, Queen Latifah, Liev Schreiber, Marga Gomez Produkcja: Warner Bros. Film Barry'ego Levinsona (Rain Man, Bugsy) przypomina skrzyżowanie Otchłani Camerona z Solaris Lema. W głębinach Oceanu Spokojnego odkryto statek kosmiczny pozaziemskiego pochodzenia. Ściśle tajną operacją wojskową kieruje Barnes (Coyote), który powołał do życia specjalną grupę złożoną z naukowców różnych specjalności. Tworzą ją: psycholog Norman Goodman (Hoffman) - autor rządowego raportu na temat możliwości kontaktu z obcą formą życia, astrofizyk Ted Fielding (Schreiber), biochemik Beth Halperine (Stone) i matematyk Harry Adams (Jackson). Podczas przeszukiwania wraku zostają znalezione ślady obecności ludzi, toteż bohaterowie wysuwają hipotezę, że statek kosmiczny jest po prostu amerykańską rakietą, która przeniosła się w czasie. Na pokładzie odnajdują również olbrzymią kulę, otoczoną dziwną powłoką. Nocą, matematyk postanawia zbadać przeznaczenie tajemniczego urządzenia, wchodzi więc do środka, ale po chwili traci przytomność. Niebawem na stacji podwodnej zaczynają się dziać dziwne rzeczy. Okazuje się, że tajemnicza kula wyzwalająca w człowieku niespotykane zdolności, pozwalające na materializację nieświadomych lęków i pragnień, może być równocześnie zagrożeniem dla życia uczestników wyprawy. Scenariusz Kuli powstał na pod- Kula stawie powieści Michaela Crichtona (Coma, Świat Dzikiego Zachodu), zaś udział znanych aktorów miał gwarantować sukces całego przedsięwzięcia, jednak hollywoodzkie zakończenie wyraźnie osłabiło wymowę filmu. KWINTET Quintet USA 1979, 118 min Reżyseria: Robert Altman Scenariusz: Frank Berhydt, Robert Altman, Patricia Resnick Zdjęcia: Jean Boffety Muzyka: Tom Pierson Montaż: Dennis M. Hill Efekty specjalne: Tom Fischer, John Thomas Producent: Robert Altman Obsada: Paul Newman, Vittorio Gassman, Fernando Rey, Bibi Andersson, Brigitte Fossey, Nina Van Pallandt, David Langton Produkcja: 20th Century Fox Twórczość Roberta Altmana, jednego z najciekawszych amerykańskich autorów ostatniego trzydziestolecia, jest niesłychanie różnorodna, obok niewątpliwych arcydzieł (M*A*S*H, Buffalo Bill i Indianie, Trzy kobiety) znajdziemy filmy nieudane (Popeye). Również Kwintet można zaliczyć do tej ostatniej grupy i to pomimo - a może z powodu - udziału wielu znakomitych aktorów: Paula Newmana, Vittoria Gassmana, Fernanda Reya i Bibi Andersson. Krytycy zarzucali filmowi pretensjonalność, przeładowanie symboliką, manieryzm stylistyczny, a wreszcie brak akcji. Altman skorzystał z popularnego w latach 70. i 80. schematu opowieści o świecie po katastrofie. Nieliczni, którzy przeżyli zagładę, muszą stawić czoła nowej epoce lodowcowej. Rozpadły 291 Kwintet się dawne struktury społeczne, cywilizacja powoli chyli się ku upadkowi, społeczeństwo się starzeje (nie rodzą się dzieci), jedyną formą kontaktów międzyludzkich jest tajemnicza i okrutna zarazem gra zwana „kwintetem". Fabuła podporządkowana została warstwie obrazowo-akustycznej, budującej niesamowitą atmosferę dzieła. LABIRYNT The Maze USA 1953, 80 min Reżyseria: William Cameron Menzies Scenariusz: Dan Ullman na podst. powieści Maurice'a Sandoza Zdjęcia: Harry Neumann Muzyka: Martin Skiles Montaż: John Fuller Efekty specjalne: Augie Lohman Producent: Richard Heermance Obsada: Richard Carlson, Veronica Hurst, Katherine Emery, Michael Pate, Hillary Broke, John Dodsworth, Lillian Bond Produkcja: Allied Artists Labirynt został wyreżyserowany przez Williama Camerona Menziesa, autora Roku 2000 i Najeźdźców z Marsa - dwóch wybitnych filmów fantastycznonaukowych. Tym razem mamy raczej do czynienia z romansem gotyckim. Młody Szkot, Gerald McTe-am (Carlson), zaręczony jest z piękną Kitty (Hurst), jednak na dwa tygodnie przed ślubem wyjeżdża do starej posiadłości rodowej (przyczyną jest śmierć wuja). Przedłużająca się nieobecność narzeczonego sprawia, że Kitty wraz z ciotką (Emery) postanawiają udać się do Szkocji. Po przybyciu do zamku okazuje się, że Gerald odmawia wszelkich kontaktów ze światem zewnętrznym. Kitty nie wyrzeka się nadziei na powrót ukochanego do zdrowia. Wkrótce odkrywa tajemnicę zamku, związaną z przodkiem Geralda, sir Richardem Phili-pem, który zamienił się w olbrzymią żabę. Film Menziesa - w całości nakręcony w technice trójwymiarowej - nie odniósł spodziewanego sukcesu, wpisuje się raczej w poetykę horroru niż science fiction, wyraźne nawiązując do opowiadań H. P Lovecrafta. LANGOLIERY Stephen King's The Langoliers USA 1995, 180 min Reżyseria: Tom Holland Scenariusz: Tom Holland na podstawie mini-powieści Stephena Kinga ze zbioru Czwarta po północy Zdjęcia: Paul Maibaum Muzyka: Vladimir Horunzhy Montaż: Ned Bastille Efekty specjalne: Vincent Mantefusco, Beecher Tomlinson Producent: Mitchell Galin, David R. Kappes Obsada: Patricia Wetting, Dean Stockwell, David Morse, Mark Lindsay Chapman, Frankie Faison, Baxter Harris, Kimber Riddle, John Grie-semer, Bronson Pinchot, Kate Maberly, Stephen King Produkcja: Laurel Entertainment, Spelling Films International / Republic Pictures Co. Telewizyjna adaptacja minipowieści mistrza horroru Stephena Kinga, pochodzącej ze zbioru Czwarta po północy. Podczas lotu z Los Angeles do Bostonu w niewyjaśnionych okolicznościach znikają prawie wszyscy pasażerowie. Spośród setki podróżujących przeżyli jedynie ci, którzy przespali podróż, m.in. wracający do domu pilot samolotu Brian Engle (Morse), pisarz Bob Jenkins (Stockwell), młoda kobieta Laurel Stevenson (Wetting), niewidoma dziewczynka Dinah Bellman (Maberly), neurotyczny Craig Toomy (Pinchot) i kilku innych. Wszyscy usiłują znaleźć rozwiązanie zagadki, jednak niełatwo jest im zaakceptować fakt, że samolot przeleciał przez obszar zawirowań czasoprzestrzennych, które spowodowały, że przenieśli się w inny wymiar. Pozostaje 292 L jedynie znaleźć sposób na powrót do właściwego czasu. LATAJĄCA TORPEDA Flying Torpedo USA 1916, 75 min Reżyseria: Christy Cabanne, John O'Brien Scenariusz: Robert Baker, John Emerson Producent: David W. Griffith Obsada: John Emerson, Bessie Love, Spottiswood Aitken, William Lawrence, Viola Barry, Fred Butler Produkcja: Triangle Pełnometrażowy film fantastycznonaukowy wyprodukowany przez Davida W. Griffitha, autora Narodzin narodu i Nietolerancji. Zamożny powieściopisarz (Emerson) postanawia sfinansować projekt przyjaciela (Aitken), marzącego o skonstruowaniu pocisku sterowanego za pomocą fal radiowych. Bohater nie domyśla się, że nowym wynalazkiem interesują się również szpiedzy obcego mocarstwa, którym udaje się wykraść „latającą torpedę". Pisarz, wykorzystując metody śledcze stosowane przez bohaterów własnych książek, wpada na trop przestępców, odzyskując prototyp pocisku, który staje się podstawowym wyposażeniem armii. LATAJĄCE TALERZE Earth vs. the Flying Saucers USA 1956, 83 min Reżyseria: Fred F. Sears Scenariusz: George Worthing Yates, Raymond Marcus na motywach książki Donalda E. Kehoe Flying Saucers from Outer Space Zdjęcia: Fred Jackman Jr. Muzyka: Micha Bakaleinikoff Montaż: Danny D. Landres Efekty specjalne: Ray Harryhausen, Russ Kelley Producent: Charles Schneer Obsada: Hugh Marlowe, Joan Taylor, Donald Curtis, Morris Ankrum, Tom Browne Henry, Paul Frees, John Zaremba, Grandon Rhodes Produkcja: A Clover Production / Columbia Pictures Film Freda Searsa (Wilkołak, Noc, kiedy świat eksplodował) odwołuje się do schematu scenariusza inwazyjnego, wykorzystanego z powodzeniem w Wojnie światów przez George'a Pala. Po otrzymaniu wiadomości o pojawieniu się niezidentyfikowanych obiektów latających, wojsko rozpoczyna przygotowania do odparcia możliwej inwazji. Równocześnie trwają prace nad projektem „Skyhook", którym kieruje dr Russell Marvin (Marlowe) - jego celem jest wystrzelenie w kosmos pierwszej rakiety. Próbne testy nie wypadają pomyślnie, gdyż nie udaje się nawiązać łączności z kolejno wysyłanymi sondami. Nieoczekiwanie w bazie wojskowej ląduje statek kosmiczny, niszcząc laboratoria i porywając jednego z ludzi, generała Hanleya (Ankrum), wśród ocalałych są dr Marvin i jego żona, Carol (Taylor). Niebawem okazuje się, że obcy przybysze pragną nawiązać kontakt, wyznaczają więc spotkanie, podczas którego próbują przekonać doktora Marvina do pokojowego złożenia broni. Ziemianie postanawiają odeprzeć atak z kosmosu, wykorzystując w tym celu nową broń (fale elektromagnetyczne), mogącą zniszczyć latające spodki. Rozpoczyna się ostateczna bitwa. Latające talerze to przede wszystkim popis technicznych możliwości i wyobraźni Raya Harryhause-na, który przygotował znakomite efekty specjalne - finałowe sceny ataku na Waszyngton zaliczane są dziś do klasyki gatunku, ale w warstwie fabularnej film nie jest zbyt oryginalny. LEPKIE PALCE CZASU The Sticky Fingers of Time USA 1981, 81 min Reżyseria: Hilary Brougher Scenariusz: Hilary Brougher Zdjęcia: Ethan Mass Muzyka: Miki Navazio Montaż: Sabine Hoffmann Producent: Isen Robbins, Susan Stover Obsada: Nicole Zaray, Terumi Matthews, Belinda Becker, James Urbaniak, Leo Marks, Samantha Buck Produkcja: Good Machine Prod., Crystal Pictures Niezależna produkcja filmowa, wyreżyserowana przez Hilary Brougher, to niesamowita i poetycka zarazem opowieść o miłości, śmieci i podróżach w czasie. Bohaterką jest pisarka, Tucker Harding (Matthews), autorka popularnych powieści kryminalnych, która mieszka w Nowym Jorku wspólnie z przyjaciółką, lesbijką Ofelią (Becker). Pew 293 L nego dnia wychodzi z mieszkania i ginie w niewyjaśnionych okolicznościach, a raczej przenosi się w czasie z 1953 do 1997 roku (sekwencje z lat 50. są czarno-białe). Zagubiona kobieta, wędrując ulicami wielkiego miasta, poznaje Drew (Zaray), młodą dziewczynę o samobójczych skłonnościach, która również cierpi na zaburzenia związane z poczuciem czasu, spotyka również Isaaca (Urbaniak), tajemniczego mężczyznę, poznanego w przeszłości. Scenariusz Sticky Fingers of Tinie opiera się na swoistych paradoksach oraz pętli czasowej - kilkakrotnie wracamy do wydarzeń z 1953. Bohaterowie, podobnie jak widzowie, doświadczają swoistego uczucia dezorientacji. W ich świecie nie ma nic pewnego, stałego, wszystko jest niedookreślone, a związki między przeszłością, przyszłością a teraźniejszością są nierozstrzygalne. Hilary Brougher stworzyła dzieło pełne odniesień do utworów literackich (Alicja w Krainie Czarów) i kinowych (film noir), które na długo pozostaje w pamięci. LIQUID SKY USA 1982, 112 min Reżyseria: Slava Tsukerman Scenariusz: Slava Tsukerman, Anne Carlisle, Nina V. Kerova Zdjęcia: Yuri Neyman Muzyka: Slava Tsukerman, Brenda Hutchinson, Clive Smith Montaż: Sharyn L. Ross Efekty specjalne: Yuri Neyman Producent: Slava Tsukerman Obsada: Anne Carlisle, Paula E. Sheppard, Susan Doukas, Otto von Wernherr, Rob Brady, Elaine C. Grove, Stanley Knap, Lloyd Ziff Produkcja: Z Films Inc. Anarchiczna, punkowa wersja opowieści o przybyszach z kosmosu, wyreżyserowa- Liquid Sky na przez rosyjską emigrantkę, Slavę Tsukerman, jest filmem łączącym elementy parodii, czarnej komedii i kina porno. Miniaturowy latający talerz ląduje na dachu apartamentu zamieszkanego przez dwie przyjaciólki-lesbijki: artystkę Adrian (Sheppard) i modelkę Margaret (Carlisle). Obcy przybysze wywołują znaczące zmiany w życiu uczuciowym (czy raczej seksualnym) bohaterek. Liquid Sky jest przede wszystkim artystyczną prowokacją, autorka wykorzystała bowiem konwencje science fiction dla stworzenia dzieła z pogranicza exploitation movie. LOT NA MARSA Flight to Mars USA 1951, 72 min Reżyseria: Lesley Selander Scenariusz: Arthur Strawn Zdjęcia: Harry Neumann Muzyka: Marlin Skiles Montaż: Richard Heermance Efekty specjalne: Jack Cosgrove, Irving Block, Jack Rabin Producent: Walter Mirisch Obsada: Marguerite Chapman, Cameron Mitchell, Virginia Huston, Arthur Franz, Edward Earle, Morris Ankrum, John Litel, Richard Gaines Produkcja: Monogram Sukces Rakiety XM i Kierunku Księżyc sprawił, że producenci postanowili zrealizować więcej filmów opowiadających o podróżach kosmicznych, toteż w 1951 wytwórnia Monogram (znana później jako Allied Artists) przedstawiła publiczności Lot na Marsa. Niestety, film nie był udany, scenariusz przypominał bowiem schemat znany publiczności ze wspomnianych wcześniej dziel. Na pokładzie statku kosmicznego lecącego na Marsa znalazła się kilkuosobowa grupa astronautów, dziennikarzy i naukowców (w tym jedna kobieta): doktor Jim Barker (Franz), zakochana w nim bez pamięci asystentka Carol (Huston), profesor Jackson (Gaines), dr Lane (Litel) oraz dziennikarz Steve Abbott (Mitchell) - rzeczywisty bohater filmu. Zgodnie z oczekiwaniem, po awaryjnym lądowaniu na Marsie, uczestnicy wyprawy spotykają mieszkańców „czerwonej planety" (mówiących po angielsku, którego nauczyli się słuchając programów radiowych i oglądając telewizję), żyjących 194 Ł Lot na Marsa w podziemnych miastach. Ponieważ planecie grozi zagłada - wyczerpały się zasoby naturalne - Marsjanie przygotowują się do inwazji na Ziemię. Na szczęście wszystko kończy się dobrze, a to dzięki pomocy pięknej Marsjanki zakochanej w doktorze Barke-rze. Mimo konwencjonalnej treści, strona wizualna przedstawia się korzystnie - kolorowe zdjęcia oraz udane efekty specjalne sprawiły, że film ogląda się z przyjemnością. LOT NAWIGATORA Flight of the Navigator USA 1986, 90 min Reżyseria: Randal Kleiser Scenariusz: Matt McManus, Mark H. Baker, Michael Burton Zdjęcia: James Glennon Muzyka: Alan Silvestri Montaż: Jeff Gourson Efekty specjalne: Jack Bennett, Peter Doren, Ron Goodman, Craig Boyajian, Joe Williams, Geoff Kleiser Producent: Dimitri Villard, Robert Wald Obsada: Joey Cramer, Veronica Cartwright, Cliff De Young, Sarah Jessica Parker, Matt Adler, Howard Hesseman, Paul Reubens Produkcja: Walt Disney Productions Film adresowany do młodych widzów. Bohaterem jest 12-letni chłopiec, David Freeman (Cramer), który pewnego dnia znika w niewyjaśnionych okolicznościach (został uprowadzony przez kosmitów). Gdy po ośmiu latach wraca do rodzinnego miasteczka, przekonuje się wszystko uległo zmianie, zaś rodzina uznała go za zmarłego. Wkrótce dom Freemanów odwiedzają ludzie z NASA, przekonani o niezwykłych zdolnościach dziecka, szczególnie że w ręce naukowców wpadł uszkodzony latający talerz, który wysyła sygnały odbierane przez Davida. Lot nawigatora powstał w wytwórni Walta Disneya, nie dziwi więc sentymentalna tonacja całości, a widzowie nie mają wątpliwości, że wszystko skończy się pomyślnie, a więc odwróceniem biegu wydarzeń i powrotem do punktu wyjścia. LUDZIE GAMMA The Gamma People Wielka Brytania 1955, 79 min Reżyseria: John Gilling Scenariusz: John Gossage, John Gilling Zdjęcia: Ted Moore Muzyka: George Malachrino Montaż: Jack Slade Efekty specjalne: Tom Howard Producent: John Gossage Obsada: Paul Douglas, Leslie Phillips, Eva Bartok, Walter Rilla, Martin Miller, Philip Leaver, Michael Caridia, Olaf Pooley Produkcja: A Warwick Production / Columbia Film Johna Gillinga powstał w okresie zim-nowojennej propagandy antykomunistycznej. Amerykańskiego dziennikarza Mike'a Wilsona (Douglas) i brytyjskiego fotoreportera Howarda Meade'a (Phillips) zatrzymuje policja komunistycznego państwa Gudavia i oskarża o szpiegostwo. Po przesłuchaniu zostają zwolnieni z więzienia na polecenie dyktatora Boronskiego (Rilla), prowadzącego nielegalne badania nad wpływem promieniowania gamma na rozwój psychiczny dzieci. Dzięki pomocy pięknej Pauli Wendt (Bartok), Mike odkrywa prawdę o pseudonaukowych eksperymentach, których ofiarą padł niegdyś brat Pauli, Hugo (Caridia). Pozostaje jedynie znaleźć sposób na pokonanie tyrana i wyzwolenie tych, których umysły kontroluje. Ludzi gamma wyreżyserował John Gilling, przez długie lata związany z wytwórnią Hammer, twórca stylowych horrorów w rodzaju Nocnego gościa (1965), Plagi zombi (1966) i Kobiety węża (1966). ŁOWCA ANDROIDÓW Blade Runner USA 1982, 112 min Reżyseria: Ridley Scott Scenariusz: Hampton Fancher, David Peoples na podstawie powieści Philipa K. Dicka Zdjęcia: Jordan Cronenweth Muzyka: Vangelis Montaż: Marsha Nakashima 295 Ł Efekty specjalne: Michael Backauskas, Ken Estes, David Dryer, Douglas Trumbull, Richard Yuricich Producenci: Michael Deeley, Hampton Fancher, Brian Kelly, Jerry Perenchio, Bud Yorkin Obsada: Harrison Ford, Rutger Hauer, Sean Young, Edward James Olmos, M. Emmet Walsh, Daryl Hannah, William Sanderson, Brion James, Joe Turkel, Joanna Cassidy, James Hong Produkcja: Blade Runner Partnership, The Ladd Company Swobodna adaptacja powieści Philipa K. Dicka Czy androidy marzą o elektrycznych owcach? nawiązująca do poetyki czarnego kryminału. Ridley Scott umieścił akcję filmu w Los Angeles, w roku 2019. Jednak wizja wielkiego miasta ma niewiele wspólnego ze schematycznym wizerunkiem metropolii przyszłości. Moloch z Łowcy androidów to gigantyczny slums rozrastający się wzwyż. Rick Deckard (Ford) jest byłym policjantem, który zostaje zwerbowany do wykonania zadania specjalnego. Ma odnaleźć grupę tak zwanych replikantów, którzy uciekli z pozaziemskiej kolonii, gdzie wykorzystywano ich do katorżniczej pracy. Replikanci do złudzenia przypominają ludzi, choć są tworami sztucznymi, wyprodukowanymi przez korporację należącą do niejakiego Tyrella. Rozpoznać ich można tylko przy pomocy swego rodzaju testu psychologicznego, pozwalającego stwierdzić, czy badana osoba ma prawdziwe wspomnienia, czy jedynie posługuje się wyuczonymi formułami. Deckard, wykorzystując kontakty z dawnych lat, dociera do czwórki replikantów. Choć są sztucznymi tworami, wydają się niejednokrotnie bardziej ludzcy od tych, którzy ich stworzyli. Rick przekonuje się o tym podczas finałowej konfrontacji z Royem (Hauer), ostatnim replikantem walczącym już nie o życie, ale o zachowanie godności. Wykonuje zadanie, choć wie, że poznana w Tyrell Corporation bliska mu Rachael (Young) także jest replikantką. Łowca androidów należy do grona nielicznych filmów, które są w stanie uporać się z ograniczeniami konwencji. Scott zastanawia się nad istotą człowieczeństwa, nie popadając w banał, a jednocześnie dostarczając widzowi wielu emocji. Choć akcja filmu nie jest - zwlasz- cza w kontekście produkcji lat 90. - zbyt dynamiczna, sugestywna atmosfera sprawia, że angażujemy się w świat Łowcy androidów niemal bez reszty. W 1993 roku na ekrany trafiła wersja reżyserska, która została przyjęta z mieszanymi uczuciami. Scott zmienił nieco kilka scen i zakończenie, sugerując, że także Deckard może być replikantem. Zrezygnował także z narracji voice over, dodanej przez producenta w 1982 roku z obawy, że widzowie nie będą w stanie zrozumieć dość skomplikowanej fabuły filmu. ŁOWCY METEORÓW Riders to the Stars USA 1954, 82 min Reżyseria: Richard Carlson Scenariusz: Curt Siodmak Zdjęcia: Stanley Cortez Muzyka: Harry Sukman Montaż: Herbert L. Strock Efekty specjalne: Jack Glass Producent: Ivan Tors Obsada: William Lundigen, Richard Carlson, Martha Hyer, Dawn Addams, King Donovan, Herbert Marshall, Robert Karnes Produkcja: An A-Men Production / United Artists Łowcy meteorów to drugi film science fiction zrealizowany przez producenta Ivana Tor-sa (The Magnetic Monster, Gog), a wyreżyserowany przez aktora Richarda Carlsona. Głównym tematem są przygotowania do niezwykłego przedsięwzięcia - schwytania meteorytów, co przedstawione zostało z dbałością o szczegóły techniczne. W realizacji programu uczestniczą trzej astronauci: Richard Stanton (Lundigen), Jerry Lockwood (Carlson) i Walter Gordon (Karnes). Projektem kieruje dr Donald Stanton (Marshall), zaś misja polega na „przechwyceniu" meteorytu przy użyciu specjalnej rakiety. Podczas lotu ginie inny członek załogi, Gordon, drugi musi zrezygnować z wykonania zadania, dopiero Richardowi udaje się sprowadzić na Ziemię meteoryt pokryty diamentową powłoką. Film Carlsona pozbawiony jest dynamicznej akcji, również efekty specjalne - odgrywające przecież istotną rolę - nie wyróżniają się niczym szczególnym. 296 M MAD MAX Australia 1979, 100 min Reżyseria: George Miller Scenariusz: James McCausland, George Miller Zdjęcia: David Eggby Muzyka: Brian May Montaż: Tony Paterson Efekty specjalne: Chris Murray Producent: Byron Kennedy Obsada: Mel Gibson, Joanne Samuel, Hugh Keays-Byrne, Steve Bisley, Tim Burns, Roger Ward, Lisa Aldenhoven, David Bracks, Bertrand Cadart, David Cameron, Robina Chaffey, Stephen Clark Produkcja: Kennedy Miller Productions Antyutopia rozgrywająca się w niedalekiej przyszłości. W pogrążonym w chaosie święcie faktyczne rządy sprawują gangi, które opanowały autostrady. Policja jest bezradna, toteż sfrustrowany po śmierci kolegów Max postanawia opuścić jej szeregi. Za namową szefa decyduje się na krótki urlop, by ostatecznie przemyśleć swą decyzję. Właśnie podczas wakacyjnej wyprawy, w dramatycznych okolicznościach, zostanie zmuszony do konfrontacji z bandytami. Spotkanie z członkami jednego z gangów kończy się śmiercią jego żony i dziecka. Max, ubrany w skórzany strój zasiada za kierownicą superszybkiego pojazdu, stając się postrachem autostrad. Mad Max został zrealizowany w Australii jako niskobudże-towa, skromna produkcja. Nieoczekiwanie stał się przebojem także w Stanach Zjednoczonych, umożliwiając tym samym Gibsonowi hollywoodzką karierę. George Miller odwołał się do fascynacji kinem klasy B, westernem i komiksem. Jego film nie zaska- Mad Max kuje rozwiązaniami fabularnymi. Wręcz przeciwnie - opowieść wydaj e się schematyczna, a jednak mamy do czynienia z utworem wyjątkowym. Reżyserowi udało się bowiem wykreować niepowtarzalną atmosferę, a przede wszystkim stworzyć wiarygodną wizję zdegenerowanego świata. Doskonałe są także sekwencje pościgów i popisy kaskaderów. W 1981 roku powstał sequel Mad Max 2, a cztery lata później Miller powrócił do tematu w filmie Mad Max pod Kopulą Gromu (Mad Max Beyond Thunderdome). MAD MAX II Australia 1981, 95 min Reżyseria: George Miller Scenariusz: Terry Hates, Brian Hannant, George Miller Zdjęcia: Dean Semler Muzyka: Bill Conti Montaż: David Stiven, Tim Wellbum, Michael Chirgwin Efekty specjalne: Mark Clayton, Greg Mulhearn, Brian Hunter, David Hardy, Munt Fieguth, Steve Courtly, Jeffrey Clifford Producent: Byron Kennedy Obsada: Mel Gibson, Bruce Spence, Vernon Wells, Mike Preston, Virginia Hey, Emil Minty, Kiell Nilsson, Syd Heylen, Moira Claux Produkcja: Miller Productions / Kennedy Klasyczne dzieło George'a Millera, którego schemat fabularny oraz charakterystyczną ikonografię odnajdziemy w kilkudziesięciu filmach z minionego dwudziestolecia. Obraz świata po katastrofie nuklearnej. Ludzkość wróciła do stanu barbarzyństwa, struktury społeczne przestały istnieć, a ocaleni usiłują przetrwać w nowym środowisku, w którym rządzi przemoc i prawo silniejszego. Tytułowy bohater jest samotnym wojownikiem - przypominającym postaci z westernów Sergia Leone - przypadkowo wplątanym w wojnę, jaką prowadzi pokojowo nastawiona społeczność z miejscowym gangiem. Głównym bogactwem, o które toczy się walka, jest ropa naftowa. Max proponuje mieszkańcom osady pomoc w zdobyciu paliwa, dzięki czemu mogliby uciec przed okrutnym przywódcą gangu motorowego, a przy okazji dotrzeć do mitycznej Ziemi Obiecanej. Sukces filmu opierał się nie tyle na oryginalnym scenariuszu, ile м na stworzeniu niezwykle przekonującej wizji świata przyszłości, efektownych scenach pojedynków oraz znakomitej kreacji Mela Gibsona, który tym filmem rozpoczynał karierę aktorską w Stanach Zjednoczonych. MAD MAX POD KOPUŁĄ GROMU Mad Max Beyond Thunderdome Australia 1985, 106 min Reżyseria: George Miller Scenariusz: Terry Hayes, George Miller Zdjęcia: Dean Semler Muzyka: Maurice Jarré Montaż: Richard Francis-Bruce Efekty specjalne: John Browning, Brian Сох, Michael Wood, Alan Maxwell, Steve Courtley Producent: Terry Hayes, George Miller, Steve Amezdroz, Doug Mitchell, Marcus D'Arcy Obsada: Mel Gibson, Tina Turner, George Ogilvie, Angelo Rossitto, Helen Buday, Rod Zu-anic, Frank Thring, Angry Anderson Produkcja: Kennedy Miller Productions Ostatnia cześć sagi o przygodach Маха nie dorównuje niestety poziomem poprzednim filmom. Po raz kolejny spotykamy samotnego jeźdźca, który tym razem odwiedza miasto Bartertown, rządzone przez kobietę, Ciotkę Entity (w tej roli wystąpiła popularna piosenkarka Tina Turner), organizującą pojedynki na śmierć i życie, stanowiące główną atrakcją dla mieszkańców osady. Zgodnie z oczekiwaniem bohater uczestniczy w owych walkach, zostaje też wplątany w miejscowy konflikt - władzę nad miastem próbuje przejąć niejaki Master-Blaster. Zostaje też duchowym przewodnikiem grupy nastolatków żyjących na pustyni i oczekujących nadejścia mesjasza. MARSJANIE ATAKUJĄ Mars Attacks! USA 1996, 103 min Reżyseria: Tim Burton Scenariusz: Jonathan Gems Zdjęcia: Peter Suschitzky Muzyka: Danny Elfman Montaż: Chris Lebenzon Efekty specjalne: Robert West, David Andrews, Michael Fink, Michael Lantieri, Janek Sirrs, Jim Mitchell, Daniel Redford, Jesse Silver Producent: Tim Burton, Larry Franco Obsada: Jack Nicholson, Danny DeVito, Martin Short, Michael J. Fox, Glenn Close, Annette Bening, Pierce Brosnan, Sarah Jessica Parker, Rod Marsjanie atakują Steiger, Lucas Hass, Pam Grier, Tom Jones, Natalie Portman, Sylvia Sidney, Barbet Schroeder Produkcja: Warner Bros. Parodia filmów science fiction o inwazji z kosmosu. Prezydent Stanów Zjednoczonych (Nicholson) otrzymuje wiadomość, że do Ziemi zbliżają się obce statki kosmiczne. Zgodnie z sugestią doradcy (Short), a wbrew opinii twardogłowego generała (Steiger), postanawia o epokowym wydarzeniu poinformować opinię publiczną. Niestety, wizyta Marsjan nie ma charakteru pokojowego, gdyż ich celem jest podbój naszej planety. Zgodnie ze schematem filmu katastroficznego, Tim Burton przedstawia ogólną charakterystykę społeczeństwa amerykańskiego w obliczu możliwej zagłady: poznajemy żonę (Close) i córkę prezydenta (Portman), rodzinę byłego boksera pracującego w kasynach Las Vegas, parę dziennikarzy telewizyjnych (Fox i Parker), drobnego kanciarza Arta (ponownie Nicholson) itd. Mimo że w filmie Burtona wystąpiła cała plejada gwiazd, Marsjanie nie spotkali się z życzliwym przyjęciem ze strony amerykańskiej krytyki, która nie zwróciła uwagi na ironiczną wymowę całości oraz intertekstual-ny wymiar zabawy zaproponowanej przez reżysera. MARTWA PLANETA II Pianeta degli uomini spenti Włochy 1961, 85 min Reżyseria: Antonio Margheriti (Anthony Dawson) Scenariusz: Vassily Petrov Zdjęcia: Raffaello Masciocchi, Cesare Allione Muzyka: Mario Migliardi Montaż: George Serallon Producent: Thomas Sagone Obsada: Claude Rains, Bill Carter, Umberto Orsini, Maya Brent, Jacqueline Derval, Maria 298 Mustari, Guliano Gemma, Cario D'Angelo, Ca-rol Danell, Renzo Palmer Produkcja: Ultra Film / Sicilia Cinematográfica Jeden z pierwszych, a zarazem najbardziej udanych i wysmakowanych pod względem plastycznym filmów włoskiego reżysera posługującego się pseudonimem Anthony Dawson. Olbrzymi meteoryt zbliża się do naszej planety, wszyscy naukowcy przewidują, iż dojdzie do nieuchronnej katastrofy, jedynie profesor Benson (Rains) wysuwa odmienną hipotezę, stwierdzając, że meteoryt jest tworem sztucznym i został wysłany przez mieszkańców odległej planety, której grozi zagłada. W istocie, meteoryt nieoczekiwanie zatrzymuje się wpół drogi, zaś z jego wnętrza wylatują obce statki kosmiczne. Wojsko przygotowuje się do odparcia ataku, zaś Benson postanawia skorzystać z okazji, by zapoznać się z zaawansowaną technologią, jaką dysponują przedstawiciele innej cywilizacji. Główną atrakcją filmu nie jest bohaterska walka Ziemian z przybyszami z kosmosu, ale obraz obcego, umierającego świata, niesamowity i cudowny zarazem, pełen niezwykłych barw, tajemniczy i przerażający. MARTWA STREFA The Dead Zonę USA 1983, 103 min Reżyseria: David Cronenberg Scenariusz: Jeffrey Boam na podstawie powieści Stephena Kinga Zdjęcia: Mark Irwin Muzyka: Michael Kamen Montaż: Ronald Sanders Efekty specjalne: Jon G. Belyeu Producent: Debra Hill Obsada: Christopher Walken, Brooke Adams, Tom Skerritt, Herbert Lom, Anthony Zerbe, Colleen Dewhurst, Martin Sheen, Nicholas Campbell, Sean Sullivan, Jackie Burroughs, Géza Kovács Produkcja: Lorimar Film Entertainment Thriller z elementami political fiction zrealizowany na podstawie prozy Stephena Kinga jest jednym z nielicznych filmów w karierze Davida Cronenberga, do którego nie napisał scenariusza. Wydaje się, że tym razem wątki podjęte przez Kinga w sposób niemal idealny pokrywają się z obsesjami Martwa strefa kanadyjskiego reżysera. Martwa strefa, podobnie jak Scanners czy Potomstwo, opowiada o niezwykłych możliwościach człowieka, które stają się jego przekleństwem. Film rozpoczyna się od określenia wyjściowego stanu równowagi, zdefiniowania normalności - Johnny Smith (Walken) i Sarah Brack-nell (Adams) tworzą romantyczną parę, która zamierza się pobrać, oboje są nauczycielami w szkole średniej. Szczęście nie trwa długo - podczas jazdy w strugach deszczu samochód Johnny'ego uderza w stojącą w poprzek drogi cysternę. Bohater zapada w śpiączkę, z której budzi się po pięciu latach i przekonuje się, że jego życie zmieniło się bezpowrotnie. Nie tylko stracił pracę i zdrowie (utyka na jedną nogę), ale ukochana ma dziecko z innym mężczyzną. Największa zmiana dokonała się w nim samym - odkrywa bowiem, że posiada zdolności parapsychologiczne, może zobaczyć przyszłość lub przeszłość osoby, z którą ma kontakt fizyczny. Wizje stanowią szokującą wyrwę w racjonalnym porządku opowiadania, wskazują na ingerencję Niesamowitego (unheimlich) w swojską przestrzeń codzienności, wszelako jasnowidzenie nie jest darem, ale przekleństwem, przynosi bowiem cierpienie fizyczne i psychiczne, a przede wszystkim sprawia, że bohater postrzegany jest przez otoczenie jako „dziwadło", którego istnienie narusza ład świata. Johnny stopniowo oddala się od społeczeństwa, wybiera samotność, choć nie pozostaje całkowicie obojętny na nieszczęścia innych: pomaga szeryfowi Castle Rock w schwytaniu psychopatycznego zabójcy młodych dziewcząt, wraca też do zawodu, udzielając prywatnych lekcji dzieciom nieprzystosowanym, sprawiającym problemy wychowawcze. Pewnego dnia, podczas wiecu wy 299 M borczego przypadkowo ściska rękę kandydata na senatora (Sheen) i widzi przyszłość człowieka, który będąc prezydentem Stanów Zjednoczonych doprowadzi do wojny nuklearnej. Johnny nie ma wątpliwości, że jedynym sposobem ocalenia świata jest powstrzymanie szalonego polityka. MARZENIA ROBOTA Electric Dreams USA 1984, 95 min Reżyseria: Steve Barron Scenariusz: Rusty Lamorande Zdjęcia: Alex Thomson Muzyka: Giorgio Moroder, Jan Sebastian Bach, Piotr Czajkowski Montaż: Peter Honess Efekty specjalne: Michael Dawson Producent: Larry DeWaay, Rusty Lamorande Obsada: Lenny von Dohlen, Virginia Madsen, Maxwell Caulfield, Bud Cort, Don Fellows, Alan Polonsky, Wendy Miller Produkcja: Virgin / MGM Melodramat w kostiumie science fiction. Opowieść o „trójkącie miłosnym", w który uwikłana jest trójka bohaterów: piękna wiolonczelistka Madeline (Madsen), znany architekt Miles (von Dohlen) oraz Edgar, program komputerowy stworzony przez Milesa. Film Steve'a Barrona (Wojownicze żółwie ninja) chwilami przypomina montaż teledysków - skojarzenie to nie jest wszak bezpodstawne, gdyż muzyka Giorgia Morode-ra odgrywa tu istotną rolę. Scenariusz nie wyróżnia się niczym szczególny, zaś cała opowieść jest nie tylko schematyczna, ale i nazbyt sentymentalna. MATRIX The Matrix USA / Australia 1999, 136 min Reżyseria: Andy Wachowski i Larry Wachowski Scenariusz: Andy Wachowski i Larry Wachowski Zdjęcia: Bill Pope Muzyka: Don Davis Montaż: Zach Staenberg Efekty specjalne: Steve Courtley, Brian Cox, John Gaeta Producent: Joel Silver Obsada: Keanu Reeves, Laurence Fishburne, Carrie-Anne Moss, Hugo Weaving, Joe Panto-liano, Gloria Foster. Produkcja: Village Roadshow Prod., Silver Pictures, Warner Bros. Thomas Anderson (Reeves) prowadzi podwójne życie: jest szeregowym pracownikiem w firmie zajmującej się produkcją oprogramowania, a zarazem wziętym hakerem o pseudonimie „Neo", prowadzącym działalność na komputerowym „czarnym rynku". Nieoczekiwanie zostaje wplątany w spisek „antyrządowy", na którego czele stoi tajemniczy osobnik o imieniu „Morfe-usz" (Fishburne). Poznaje też zaskakującą prawdę o otaczającym go świecie: rzeczywistość, w której żyje jest komputerowym konstruktem - tytułową „matrycą" - zaś prawdziwi ludzie, zanurzeni w specjalnym płynie podtrzymującym życie, pogrążeni we śnie, służą jako źródło energii dla nadzorujących wszystko maszyn. Grupa buntowników, która odkryła „spisek komputerów", postanawia obudzić ludzkość z letargu i ofiarować jej wolność. Nowym „mesjaszem" ma być Thomas, na którego barkach spoczywa odpowiedzialność za Matrix 300 M przyszłość świata. Rozpoczyna się nierówna walka z programami komputerowymi, których zadaniem jest ochrona istniejącego stanu rzeczy. Film braci Wachowskich, którzy trzy lata wcześniej debiutowali interesującym thrillerem Wifź, należy do najlepszych filmów science fiction ostatnich lat, a z pewnością stanowi najciekawszą próbę przeniesienia poetyki cyberpunkowych powieści na ekran kinowy (dotychczasowe filmy w rodzaju Johnny'ego Mnemonica czy Kosiarza umysłów nie spotkały się z entuzjastycznym przyjęciem miłośników gatunku). Rzeczywistość wirtualna, walka człowieka z maszyną, dychotomia ciała i umysłu, wreszcie postapokaliptyczna atmosfera - to typowe motywy obecne w utworach Gibsona, Sterlinga czy Stephensona, a wykorzystane przez twórców Matrix«. Bracia Wachowscy zostali jednak zmuszeni (ze względu na wymogi wyso-kobudżetowej produkcji) do wykorzystania klasycznego schematu fabularnego, charakterystycznego dla współczesnego kina akcji, a bardzo odległego od anarchicznej poetyki cyberpunku. W 2003 na ekranach kin pojawiły się dalsze części - Matrix Reaktywacja (The Matrix Reloaded) i Matrix Rewolucje (The Matrix Revolutions) - wyraźnie słabsze od pierwszego filmu. MECHANICZNA POMARAŃCZA A Clockwork Orange Wielka Brytania 1971, 136 min Reżyseria: Stanley Kubrick Scenariusz: Stanley Kubrick na podstawie powieści Anthony'ego Burgessa Muzyka: Walter Carlos, Edward Elgar, Henry Purcell, Nikolai Rimsky-Korsakov, Gioacchino Rossini, Ludwig van Beethoven Zdjęcia: John Alcott Montaż: William Butler Obsada: Malcolm McDowell, Patrick Magee, Michael Bates, Warren Clarke, John Clive, Adrienne Corri, Carl Duering, Paul Farrell, Clive Francis, Michael Gover, Miriam Karlin, James Marcus Producenci: Stanley Kubrick, Si Litvinoff, Max L. Raab, Bernard Williams Produkcja: Warner Bros., Polaris Productions, Hawk Films Ltd. Adaptacja powieści Anthony'ego Burgessa opublikowanej w 1962 roku, która niemal od razu zyskała sobie kultowy status. Dzięki filmowi Kubricka także kolejne pokolenia młodych buntowników odnajdywały w historii Alexa bliskie sobie treści. Akcja filmu rozgrywa się w niedalekiej przyszłości. Jego bohaterami są młodzi ludzie, niemo-gący znaleźć sobie miejsca w zbiurokratyzowanym, opanowanym przez instytucje świecie, szukający ucieczki w gangach, gloryfikujących zbrodnie i przemoc. Szefem jednej z grup jest Alex (McDowell) - brutalny bandyta, a jednocześnie miłośnik muzyki klasycznej. Alex wraz z kolegami organizuje nocne wypady, podczas których chłopcy, przebrani w dziwaczne stroje, gwałcą, torturują i mordują bezbronne ofiary. Jedna z akcji kończy się wpadką - bohater zdradzony przez zazdrosnych o władzę kolegów trafia do więzienia. Tam zostaje poddany eksperymentalnemu programowi, mającemu pozbawić go skłonności do przemocy. Ubocznym skutkiem terapii jest wstręt do ukochanych utworów muzycznych - przede wszystkim zaś do IX symfonii Ludwiga van Beethovena. Po opuszczeniu zakładu bohater trafia przypadkowo do domu jednej ze swych byłych ofiar, gdzie poddany zostaje okrutnej torturze. Kubrick, podobnie jak w innych swoich filmach, nie ułatwia widzowi emocjonalnego zaangażowania. W Mechanicznej pomarańczy wszystko wydaje się sztuczne: od scenografii, przez pełną różnego rodzaju warsztatowych udziwnień inscenizację, kostiumy bohaterów, aż po przeżywane przez nich uczucia. Być może dlatego film nadal pozostaje aktualną, ponadczasową krytyką totalitarnej wizji państwa. METEOR USA 1979, 103 min Reżyseria: Ronald Neame Scenariusz: Stanley Mann, Edmund H. North Zdjęcia: Paul Lohmann Muzyka: Laurence Rosenthal Montaż: Carl Kress Efekty specjalne: David Constable, Glen Robinson, Robert Staples, Frank van der Veer, Bill Cruse, Jamie Shourt Producent: Arnold Orgolini, Theodore Parvin Obsada: Sean Connery, Glen Robinson, Natalie Wood, Karl Malden, Brian Keith, Henry Fonda, Martin Landau, Trevor Howard, Richard Dysart Produkcja: American International Pictures 301 Opowieść o komecie lub meteorycie zbliżającym się do Ziemi, z którym zderzenie grozi całkowitą zagładą życia, należy do najstarszych motywów w historii science fiction - w 1910 powstał film Kometa, sześć lat później duński Koniec świata, zaś w latach 50. głośne Zderzenie światów. Film Ronalda Ne-ame'a nawiązuje nie tyle do obrazów sprzed lat, ile do popularnego w latach 70. nurtu filmów katastroficznych (w rodzaju Trzęsienia ziemi). Zgodnie z oczekiwaniem zasadniczą rolę odgrywa pytanie natury politycznej: czy ludzkość jest w stanie zjednoczyć się w obliczu zagłady? Harold Sher-wood (Malden), jeden z szefów NASA, zwraca się z prośbą o pomoc do dawnego współpracownika, doktora Paula Bradleya (Connery), który przed laty zaprojektował specjalny system obrony rakietowej. Wspólnie muszą przekonać prezydenta Stanów Zjednoczonych (Fonda) o powadze zagrożenia. Tymczasem okazuje się, że Rosjanie również zbudowali podobne urządzenia obronne, a połączenie wysiłków obu supermocarstw może uratować ludzkość przed niebezpieczeństwem. Ważną rolę w budowaniu porozumienia między narodami odgrywa wątek romantyczny, jako że dr Bradley zakochuje się w rosyjskiej tłumaczce, Tatianie (Wood). Tonacja filmu jest niezwykle patetyczna, efekty specjalne nieudane, zaś akcja niemrawa, pozostaje więc skupić całą uwagę na kreacjach aktorskich. METROPOLIS Niemcy 1926, 139 min Reżyseria: Fritz Lang Scenariusz: Fritz Lang, Thea von Harbou na podstawie powieści T. von Harbou Zdjęcia: Karl Freund, Günther Rittau Scenografia: Otto Hunte, Erich Kettlehut, Karl Vollbrecht Kostiumy: Ann Willkomm Obsada: Alfred Abel, Gustav Fröhlich, Rudolf Klein-Rogge, Brigitte Helm, Fritz Rasp, Theodor Loos, Erwin Biswanger, Heinrich George, Olaf Storm, Hans Leo Reich, Heinrich Gotho Produkcja: UFA Jeden z najważniejszych filmów niemieckich lat 20., związany z poetyką ekspresjonistycz-ną. Choć fabuła nie wykracza poza melo-dramatyczne schematy, film Langa znalazł Metropolis trwałe miejsce w historii gatunku, przede wszystkim jako niewyczerpane źródło inspiracji. Futurystyczna wizja stechnicyzowanej aglomeracji-molocha wywarła znaczący wpływ na scenografów projektujących filmowe miasta przyszłości. Słynna scena przemiany robota w sztuczną kobietę została zacytowana przez Jamesa Whale'a w filmie Frankenstein z 1931 roku. Akcja rozgrywa się w mieście Metropolis, zarządzanym przez okrutnego tyrana zmuszającego swoich poddanych do niewolniczej pracy. Jego syn zakochuje się w prostej dziewczynie Marii (Heim) głoszącej hasła pojednania. Władca postanawia rozprawić się z rebeliantami wykorzystując w tym celu robota o twarzy ukochanej swego syna. Fałszywa Maria ma bez reszty podporządkować sobie pracujących niewolniczo robotników. Metropolis zafascynowało Adolfa Hitlera, który zamierza! skłonić Fritza Langa do realizowania propagandowych obrazów sławiących III Rzeszę. Lang nie zgodził się na współpracę i wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Do połowy lat 80. Metropolis było słabo znane szerszej publiczności. Film spopularyzował dopiero Giorgio Moroder, który odnalazł kilka fragmentów uznawanych wcześniej za zaginione i wprowadził film na ekrany z nową ścieżką dźwiękową. Jego przedsięwzięcie zostało przyjęte z mieszanymi odczuciami, przede wszystkim dlatego, że oryginalną muzykę zastąpiono rockowymi przebojami w wykonaniu grupy Queen, Pat Benatar, Adama Anta i innych gwiazd muzyki popularnej. Metropolis - jak twierdzą niektórzy krytycy - wcale nie stało się gigantycznym teledyskiem. To bowiem film przyćmił muzykę, a nie odwrotnie. M MĘŻCZYZNA IDEALNY Making Mr. Right USA 1987, 95 min Reżyseria: Susan Seidelman Scenariusz: Floyd Byars, Laurie Frank Zdjęcia: Edward Lachman Muzyka: Chaz Jankel Montaż: Andrew Mondshein Efekty specjalne: Clive R. Kay, Brian Ferren Producent: Joel Tuber, Susan Seidelman, Mike Wise, Dan Enwright, Lynn Hendee, Andrew Mondshein Obsada: John Malkovich, Ann Magnuson, Glen-ne Headley, Ben Masters, Laurie Metcalf, Polly Bergen, Harsh Nayyar, Hart Bochner, Polly Draper, Susan Anton Produkcja: Orion Pictures Komedia fantastycznonaukowa zrealizowana przez znaną amerykańską reżyserkę, Susan Seidelman (Rozpaczliwie szukając Susan). Dr Jeff Peters (Malkovich) pracuje w Chemtec Corporation nad nowym wynalazkiem - androidem, będącym wierną kopią twórcy. W „uczłowieczeniu" maszyny uczestniczy również piękna kobieta, Frankie Stone (Magnuson), która uczy nieco naiwnego androida, czym jest miłość, przyjaźń itp. Scenariusz opiera się na prostym, komediowym chwycie: wykorzystaniu podobieństwa między doktorem a androidem (w obu rolach wystąpił John Malkovich), co - zgodnie z oczekiwaniem - jest przyczyną rozlicznych nieporozumień. MGŁAWICA ANDROMEDY Tumannost Andromedy ZSRR 1968, 77 min Reżyseria: Jiewgienij Szercobitow, Włodirmir Dimitrijewski Scenariusz: Jewgienij Szercobitow na podst. powieści Iwana Jefremowa Zdjęcia: Nikołaj Żurawkow Muzyka: Jaków Lipinski Obsada: Wija Artmane, Siergiej Stoljarow, Nikołaj Krijukow, Tatiana Wołoszyna Produkcja: Wytwórnia Filmów im. Aleksandra Dowżenki Filmowa adaptacja klasycznej powieści Iwana Jefremowa. Odległa przyszłość, w której wszystkie narody żyją w pokoju, zaś ludzkość zajmuje się podbojem kosmosu. Bohaterem jest młody człowiek, który urodził się na pokładzie statku lecącego w stro nę gwiazdy MN19026, skąd przed laty odebrano sygnały świadczące o istnieniu pozaziemskiej cywilizacji. Mgławica Andromedy jest nie tyle opowieścią o wyprawie badawczej, ile typową space operą, choć intryga fabularna podporządkowana została określonym celom ideologicznym, odgrywającym istotną rolę w radzieckim kinie fantastycz-nonaukowym. MIASTO ZAGINIONYCH DZIECI La Cité des enfants perdus Francja 1995, 112 min Reżyseria: Jean-Pierre Jeunet, Marc Caro Scenariusz: Jean-Pierre Jeunet, Marc Caro, Gilles Adrien Zdjęcia: Darius Khondji Muzyka: Angelo Badalamenti Montaż: Hervé Schneid Efekty specjalne: Pitof, Jean-Baptiste Bonetto, Yves Domenjoud, Olivier Gleyze Producent: Claudie Ossard Obsada: Ron Perlman, Daniel Emilfork, Judith Vittet, Dominique Pinon, Jean-Claude Dreyfus, Marc Caro, Mirelle Mose, Joseph Lucien Produkcja: Lumière Pictures Surrealistyczna baśń z pogranicza horroru, fantasy i science fiction, wyreżyserowana przez Jeana-Pierre'a Jeuneta i Marca Caro. W warstwie plastycznej przypomina Delica-tessen, w obu filmach odnajdujemy bowiem podobną wizję świata zdeformowanego, nieludzkiego. Twórcy przedstawili dwuwąt-kową opowieść: o siłaczu (Perlman) "poszukującym zaginionego braciszka - w czym pomaga mu kierowana przez Kruszynkę (Vittet) grupa osieroconych dzieci zajmujących się żebraniną i drobnymi kradzieżami - oraz o szalonym wynalazcy, który przed laty wyhodował w laboratorium sztuczną „rodzinę", którą tworzy sześcioro dzieci-klo-nów (Pinon), pozbawiony uczuć człowiek porywający dzieci (Emilfork), karlica (Mose) oraz mózg zamknięty w akwarium. Miasto zaginionych dzieci stanowi niezwykłe połączenie poetyki snu (czy raczej koszmaru) z elementami groteski i przejmującą opowieścią o dojrzewaniu, poszukiwaniu człowieczeństwa. Zgodnie z zasadami świata baśniowego, bohaterom - siłaczowi i Kruszynce - udaje się uwolnić dzieci, pokonać jednookich Cyklopów oraz zniszczyć siedzibę porywacza. 303 M MILCZĄCA GWIAZDA Der Schweigende Stern NRD-Polska I960, 104 min Reżyseria: Kurt Maetzig Scenariusz: Jan Fethke, Kurt Maetzig na podst. powieści Stanisława Lema Astronauci Zdjęcia: Joachim Hasler, Jan Olejniczak Muzyka: Andrzej Markowski Montaż: Lena Neumann Efekty specjalne: Helmut Grewald, Martin Son-nabent, Ernst Kunstmann, Vera Kunstmann Producent: Martin Sonnabent, Henryk Szlachet Obsada: Günther Simon, Ignacy Machowski, Yoko Tani, Oldfich Lukeś, Michaił Postnikow, Julius Ongewe, Kurt Rackeimann, Tang-Hua--Ta, Lucyna Winnicka Produkcja: DEFA Berlin / Zespól Filmowy Iluzjon Adaptacja wczesnej powieści Stanisława Lema (1951) o wyraźnie antywojennym, ideologicznym przesianiu. Z Ziemi wyrusza statek kosmiczny „Kosmokrator", na pokładzie którego znaleźli się przedstawiciele różnych narodów i specjalności: amerykański pilot Robert Brinkman (Simon), japońska lekarka Sumiko Ogimura (Tani), polski inżynier Sołtyk (Machowski), fizyk Hawling (Lukeś), francuski cybernetyk Durand (Postnikow) i inni. Przed wyprawą badawczą naukowcy odkryli na pustyni Gobi tajemniczy pojemnik zawierający przesianie od mieszkańców Wenus - odczytaniem komunikatu zajmowała się para uczonych, profesor Sikarna (Rackelmann) i dr Tchen You (Tang-Hua-Ta). Po wylądowaniu na powierzchni Wenus astronauci rozpoczynają poszukiwania wysokorozwiniętej cywilizacji, przekonują się, że życie na planecie zostało zniszczone w wyniku wybuchu neutronowego, zaś przed katastrofą mieszkańcy przygotowywali się do podboju Ziemi. Milcząca gwiazda była bodaj pierwszy filmem fantastycz-nonaukowym nakręconym w krajach socjalistycznych, który wyświetlano w Stanach Zjednoczonych, zmieniono jednak nie tylko tytuł (na First Spaceship on Venus), ale prze-montowano i skrócono całość (do 78 min). MILCZĄCA UCIECZKA Silent Running USA 1972, 90 min Reżyseria: Douglas Trumbull Scenariusz: Deric Washburn, Michael Cimino, Steven Bochco Milcząca ucieczka Zdjęcia: Charles F. Wheeler Muzyka: Peter Shickele, Diane Lampert Montaż: Aaron Stell Efekty specjalne: Douglas Trumbull, John Dykstra, Richard Yuricich Producent: Douglas Trumbull, Marty Hornstein, Michael Gruskoff Obsada: Bruce Dern, Cliff Potts, Ron Rifkin, Jesse Vint, Mark Persons, Cheryll Sparks, Steven Brown, Larry Whisenhunt Produkcja: Universal Film Douglasa Trumbulla, autora efektów specjalnych do 2001; Odysei kosmicznej oraz Bliskich spotkań trzeciego stopnia, wyrasta z doświadczeń kina kontestacji lat 60. (co słychać również na ścieżce dźwiękowej -piosenka Joan Baez), nie dziwi więc krytyka nowoczesności, cywilizacji naukowo--technicznej, ideologii konsumpcyjnej, przy równoczesnym promowaniu postaw proekologicznych. Akcja Milczącej ucieczki rozgrywa się w połowie XXI wieku. Na Ziemi doszło do całkowitego skażenia środowiska - wymarły lasy, zwierzęta, zniknęły strefy klimatyczne, nie istnieje już naturalna żywność, stąd pomysł odtworzenia pierwotnych warunków w przestrzeni kosmicznej. Kierownikiem programu badawczego jest botanik Lowell (Dern). Na pokładzie statku „Valley Forge" znajduje się również trzech astronautów: Wolf (Potts), Barker (Rifkin) i Keenan (Vint). Po ośmiu latach pracy przełożeni Lowella podejmują decyzję o zakończeniu prac nad projektem: nakazują natychmiastowe opuszczenie stacji kosmicznej oraz zniszczenie kapsuł z roślinnością. Lowell, nie mogąc pogodzić się ze stanowiskiem władz, postanawia powstrzymać kolegów przed zniszczeniem wyhodowanej 304 M przez niego fauny i flory. Przez kilka miesięcy podróżuje samotnie w przestrzeni kosmicznej - towarzyszą mu jedynie trzy roboty - a gdy w końcu okazuje się, że dowództwo silą zamierza przejąć statek, wystrzeliwuje w kosmos kapsułę z lasem, zaś sam popełnia samobójstwo. MILION LAT PRZED NASZĄ ERĄ One Million Years B.C. Wielka Brytania 1966, 100 min Reżyseria: Don Chaffey Scenariusz: Michael Carreras Zdjęcia: Wilkie Cooper Muzyka: Mario Nascimbene Montaż: Tom Simpson Efekty specjalne: Ray Harryhausen Producent: Michael Carreras Obsada: Raquel Welch, John Richardson, Per-cy Herbert, Robert Brown, Martine Beswick, Jean Wladon, Malya Nappi, Lisa Thomas Produkcja: Hammer Films Opowieść o czasach, gdy na naszej planecie wciąż panowały dinozaury, jest brytyjskim remakiem amerykańskiego filmu Hala Roacha z 1939 roku. W romantyczną historię o miłości naszych praprzodków, walce o przetrwanie i budowaniu struktur społecznych wplecione zostały znakomite sceny przedstawiające prehistoryczne gady, zaprojektowane i ożywione przez mistrza animacji poklatkowej, Raya Harryhausena, twórcę efektów do Latających talerzy i Pierwszych ludzi na Księżycu. Drugą atrakcją miał być udział skąpo odzianej gwiazdy, Raquel Welch, w roli dziewczyny zakochanej w głównym bohaterze, Tumaku (Richardson). Mimo że film powstał w wytwórni Hammer, zaś producentem był Michael Carreras (Mumia, Zemsta wilkołaka, Fabryka nieśmiertelnych) nie należy spodziewać się scen mrożących krew w żyłach. MISJA NA MARSA Mission to Mars USA 2000, 118 min Reżyseria: Brian De Palma Scenariusz: Jim Thomas, John Thomas, Graham Yost Zdjęcia: Stephen H. Burum Muzyka: Ennio Morricone Montaż: Paul Hirsch Misja na Marsa Efekty specjalne: Gary Elmendorff, Stephen T. Cremin, Randy Shymkiw, David Heron, William Kennedy, Terry W. King, Ronald Loew, Glen Martinello, ILM, Tippet Studio Producent: Tom Jacobson, Sam Mercer, David Goyer, Justin Green, Ted Tally Obsada: Gary Sinise, Tim Robbins, Don Cheadle, Connie Nielsen, Jerry O'Connell, Peter Outerbridge, Kavan Smith, Elise Neal, Kim Delaney, Armin Müller-Stahl Produkcja: Touchstone Sentymentalna opowieść o wyprawie na Marsa i spotkaniu z obcą cywilizacją, wyreżyserowana przez mistrza horroru Briana De Palmę (Carrie, Siostry, Strój zabójcy). Rok 2020. Kończą się przygotowania do pierwszego załogowego lotu na Marsa. Niestety, wyprawa kończy się tragicznie. Śmierć ponoszą trzej astronauci: Siergiej, Nick i Renee, zaś czwarty, Luke Graham (Cheadle), zostaje uznany za zaginionego. Jim McConnell (Sinise) przekonuje kierownika programu (Miiller-Stahl) do wysłania misji ratunkowej. Dowództwo wyprawy zostaje powierzone Woody'emu Blake'owi (Robbins). Wśród członków załogi znajduje się również żona Woody'ego, Terri Fisher (Nielsen), pilot Phil (O'Connell) oraz Jim. Podczas lotu na Marsa dochodzi do awarii, w wyniku której ginie Blake, zaś pozostała trójka ląduje na „czerwonej planecie" w pobliżu bazy założonej przez uczestników pierwszej wyprawy. Niespodziewanie okazuje się, że Luke'owi udało się przetrwać kilkanaście miesięcy w samotności, wspólnie postanawiają więc wyjaśnić przyczyny śmierci jego towarzyszy. Bohaterowie odnajdują tajemniczy obiekt, w pobliżu którego doszło do tragicznych wydarzeń. Jest to statek kosmiczny należący do istot zamieszkujących 305 M „czerwoną planetę" przed milionami lat, kiedy to w wyniku globalnej katastrofy wszyscy zostali zmuszeni do ucieczki - tylko jeden Marsjanin pozostał w Układzie Słonecznym i zapoczątkował życie na Ziemi. W ten sposób bohaterowie przekonali się, że „wszyscy jesteśmy Marsjanami". MOJA MACOCHA JEST KOSMITKĄ My Stepmother is an Alien USA 1988, 108 min Reżyseria: Richard Benjamin Scenariusz: Timothy Harris, Jerico Stone, Jonathan Reynolds, Herschel Weingrud Zdjęcia: Richard H. Kline Muzyka: Alan Silvestri Montaż: Jacqueline Cambas Efekty specjalne: Grant McCune Producent: Art Levinson Obsada: Dan Aykroyd, Kim Basinger, Jon Lo-vitz, Alyson Hanningan, Joseph Maher, Ann Prentiss, Seth Green, Wesley Mann, Juliette Lewis Produkcja: Weintraub Entertainment Group Komedia fantastycznonaukowa wyreżyserowana przez Richarda Benjamina, twórcę Syren. Bohaterem filmu jest astronom Steve Mills (Aykroyd), pracujący w Instytucie ds. Poszukiwania Pozaziemskich Form Życia, samotnie wychowujący dorastającą córkę, Jessie (Hanningan). Przypadkowy zbieg okoliczności sprawia, że udaje mu się wysiać sygnał do odległej o 80 lat świetlnych galaktyki. Następnego dnia na Ziemi pojawia się statek z innej planety, na pokładzie którego przybywa Celesta (Basinger), kierownik badań pozagalaktycznych, oraz jej „asystent". Niezwykle atrakcyjna wysłan-niczka pojawia się na przyjęciu wydanym przez Rona Millsa (Lovitz), jej ekscentryczne zachowanie zwraca uwagę wszystkich gości, ale dzięki temu udaje jej się nawiązać kontakt z bratem gospodarza, Stevern. „Przypadkowa" znajomość przeradza się w miłość, a bohaterowie postanawiają wziąć ślub. Sytuacja zaczyna się komplikować, gdy córka astronoma odkrywa, że jej macocha jest kosmitką, mającą do wykonania określone zadanie. Zauroczona naszym światem Celesta postanawia zostać na Ziemi, zaś brat Steve'a odlatuje na inną planetę w towarzystwie pozaziemskich piękności. MONOLIT Monolith USA-Niemcy 1994, 95 min Reżyseria: John Eyres Scenariusz: Steven Lister, Eric Poppen Zdjęcia: Alan M. Trow Muzyka: Frank Becker Montaż: Joel Goodman Efekty specjalne: Clint Colver, John C. Harti-gan, William Mesa Producent: Stan Wertlieb, Michael Polaire Obsada: Bill Paxton, Lindsay Frost, John Hurt, Louis Gossett Jr., Paul Ganus, Musetta Vander, Andrew Lamond Produkcja: EGM Film International Thriller futurystyczny wykorzystujący formulę filmu policyjnego. W dużym amerykański mieście grasuje zabójca z kosmosu, którego tropią dwaj policjanci, Tucker (Paxton) i Flynn (Frost). Wkrótce okazuje się, że obcy przybysz wymknął się spod kontroli agencji rządowej, prowadzącej ściśle tajną operację, nad której przebiegiem czuwał niejaki Villano (Hurt). Mimo niezłej obsady film Johna Eyresa ma niewiele do zaproponowania miłośnikom science fiction. MOONRAKER Moonraker Wielka Brytania 1979, 126 min Reżyseria: Lewis Gilbert Scenariusz: Christopher Wood Zdjęcia: Jean Tournier, Claude Renoir Muzyka: John Barry Montaż: John Glen Efekty specjalne: John Evans, Darek Meddings, Don Dow Producent: Albert R. Broccoli Obsada: Roger Moore, Lois Chiles, Michael Lonsdale, Richard Kiel, Desmond Llewelyn, Bernard Lee Produkcja: Eon Production Milioner Hugo Drax (Lonsdale), opętany ideą skonstruowania potężnej stacji orbitalnej, która pozwoliłaby na zniszczenie Ziemi, marzący przy tym o stworzeniu nowego świata, porywa amerykański prom kosmiczny „Moonraker". Wyjaśnieniem tajemniczego zniknięcia promu zajmuje się komandor brytyjskiego wywiadu James Bond. Pierwszym i jedynym podejrzanym jest Drax. Bond wyrusza do jego siedziby w Ka 306 M lifornii, gdzie - po serdecznym powitaniu - pada ofiarą zamachu, z którego udaje mu się ujść z życiem. Tropem Draxa podąża do Wenecji i Brazylii, a do ostatecznej rozgrywki dochodzi na stacji kosmicznej, gdzie położone są laboratoria milionera. Moonraker - jedenasty film o przygodach superagen-ta 007, a zarazem czwarty z udziałem Rogera Moore'a - stanowił brytyjską odpowiedź na sukces nowego kina science fiction drugiej połowy lat 70. (Gwiezdne wojny). Ale pomimo sztafażu fantastycznonaukowe-go, formuła „filmów bondowskich" pozostała niezmieniona. Główną atrakcją Moon-rakera miały być finałowe sekwencje „wojny w kosmosie", jednak efekty specjalne nie dorównują poziomem Bliskim spotkaniom trzeciego stopnia czy Gwiezdnym wojnom (choć budżet Moonrakera był znacznie wyższy). Niezawodny jak zwykle okazał się Roger Moore, którego urok osobisty i ironiczny dystans wobec kreowanej postaci sprawiły, iż film oglądało się z prawdziwą przyjemnością. MORTAL KOMBAT USA 1995, 101 min Reżyseria: Paul Anderson Scenariusz: Kevin Droney Zdjęcia: John R. Leonetti Muzyka: George S. Clinton Montaż: Martin Hunter Efekty specjalne: Alison Savitch, Peter Montgomery, Stuart Robertson, Alec Gillis Producenci: Lawrence Kasanoff, Robert Engel-man, Danny Simon Obsada: Christopher Lambert, Robin Shou, Linden Ashby, Cary-Hiroyuki Tagawa, Bridgette Wilson, Talisa Soto, Trevor Goddard, Chris Ca-samassa, François Petit, Keith Cooke Produkcja: New Line Cinema, Threshold Entertainment Production Adaptacja popularnej gry komputerowej, która wzbudziła wiele kontrowersji ze względu na zawarty w niej ogromny ładunek przemocy. Wersja filmowa jest adresowana zdecydowanie do szerszej, czytaj -młodszej, publiczności. Mniej tu prawdziwego okrucieństwa, więcej umowności rodem z kreskówek. Troje młodych ludzi, Liu Kang (Shou), Sonja Blade (Wilson) i Johnny Cage (Ashby), uczestniczy w turnieju znanym jako Mortal Kombat. Ich przeciwnikami są wojownicy reprezentujący mroczne siły, którzy już dziewięć razy z rzędu wygrali krwawe zawody. Jeśli ta sztuka uda im się po raz dziesiąty, zdobędą władzę nad światem. Sub Zero (Petit), Goro i Skorpion (Casamas-sa) posługują się nie tylko sztukami walki wręcz, ale także magią. Zawodnicy występujący w obronie ludzkości mają trudne zadanie. Każdy z nich ma osobiste powody, by wygrać w nierównej walce. Liu chce pomścić młodszego brata, który zginął w turnieju, Johnny - gwiazda filmów karate - pragnie potwierdzić swoje umiejętności, Sonja jest natomiast początkującą agentką sił specjalnych, mającą dowieść swoich kompetencji. Postaci głównych bohaterów są niestety dość jednowymiarowe. Ciekawiej natomiast prezentują się siły zła. Nie jest to jednak zasługą scenarzysty czy aktorów, lecz twórców efektów specjalnych, którzy wyraźnie inspirowali się kinem klasy B lat 50. i 60. Oczywiście w Mortal Kombat wykorzystano najnowszą technikę komputerową. Niewątpliwym atutem filmu jest ścieżka dźwiękowa, która stała się przebojem rynku płytowego. Twórcy wykorzystali utwory muzyków spod znaku techno, industrial i heavy metal. W 1997 nakręcono sequel Mortal Kombat 2: Unicestwienie (Mortal Kombat: Annihilation), a rok później powstał serial telewizyjny. MÓJ WŁASNY WRÓG Enemy Mine USA 1985, 108 min Reżyseria: Wolfgang Petersen Scenariusz: Edward Khmara na podst. opowiadania Barry'ego Longyeara Zdjęcia: Tony Imi Muzyka: Maurice Jarre Montaż: Hannes Nikel Efekty specjalne: Dave Carson, Bob McDonald-son i Producent: Stephen J. Freidman Obsada: Dennis Quaid, Louis Gossett Jr., Brion James, Richard Marcus, Carolyn McCormic, Bumper Robinson Produkcja: 20th Century Fox Mój własny wróg to z jednej strony przetworzenie motywów znanych z powieści Daniela Defoe Robinson Cruzoe, z tym że sce 307 M nerią wydarzeń nie jest bezludna wyspa na oceanie, ale planeta pochodzenia wulkanicznego, na której w wyniku awaryjnego lądowania spotkało się dwoje rozbitków; z drugiej zaś strony, nawiązanie do głośnego Pieklą na Pacyfiku, jako że obaj rozbitkowie należą do wrogich, walczących ze sobą narodów: Willis Davidge (Quaid) reprezentuje szeregi ludzkości, zaś Shigan (Gossett) jest przedstawicielem obcej cywilizacji Draków. Pierwsza połowa filmu stanowi psychologiczny opis nawiązywania stosunków miedzy reprezentantami odmiennych ras: od wrogości przez próby poznania drugiej istoty (nauka języka, zwyczajów, religii) aż do przyjaźni. We wrogim środowisku planety Fyrine IV przychodzi na świat dziecko Shigana. Umierający Drak wymusza na Willisie obietnicę, iż ten zaopiekuje się jego potomkiem. Druga połowa filmu, zrealizowana w odmiennej tonacji, nie tak kameralna, wypełniona jest schematyczną akcją znaną z licznych filmów fantastycz-nonaukowych: osią fabularną zdarzeń są próby uwolnienia młodego Draka z rąk handlarzy niewolników. Sukces Nie kończącej się opowieści sprawił, iż Wolfgang Petersen przeniósł się na stałe do Hollywood, stając się specjalistą od kina akcji (Epidemia, Na linii ognia), ale z pewnością najciekawszym jego dokonaniem pozostaje Mój własny wróg, ze świetnymi rolami Dennisa Quaida i Louisa Gossetta, którego trudno rozpoznać zza doskonałej, jaszczuropodobnej, charakteryzacji. Spotkanie człowieka z obcym, zderzenie różnych kultur, odmiennych wizji świata zostało znakomicie uchwycone przez Peter-sena, choć konieczność podporządkowania się amerykańskiemu modelowi kina science fiction nie wpłynęła korzystnie na całość i spójność dzieła. MÓZG DONOVANA Donovan's Brain USA 1953, 83 min Reżyseria: Felix Feist Scenariusz: Felix Feist na podst. powieści Cur-ta Siodmaka Zdjęcia: Joseph Biroc Muzyka: Eddie Dunstedter Montaż: Herbert L. Strock Efekty specjalne: Harry Redmond Jr. Producent: Tom Gries Mózg Donovan a Obsada: Lew Ayres, Gene Evans, Nancy Davis, Steve Brodie, Lisa Howard, Tom Powers, Michael Colgan, Kyle James Produkcja: Dowling Productions / United Artists Wierna adaptacja powieści Curta Siodmaka, odwołująca się do motywu szalonego naukowca. Dr Patrick Cory (Ayres), prowadzący badania nad ludzkim mózgiem, postanawia skorzystać z okazji i uratować „życie" milionera Donovana (Colgan), śmiertelnie rannego w wypadku. Przy pomocy asystenta, doktora Franka Schratta (Evans), oraz żony Janice (Davis), usuwa mózg z martwego ciała i umieszcza go w laboratorium w specjalnym pojemniku. Niebawem mózg nie tylko ożywa, ale stopniowo zaczyna przejmować kontrolę nad ciałem doktora, zmuszając go do działania wbrew jego woli. Po pewnym czasie Córy całkowicie traci własną osobowość, zamierza więc usunąć świadków całego zdarzenia, czyli żonę i przyjaciela, jednak w ostatniej chwili uderzenie pioruna zabija mózg zbrodniarza. Z pozoru film Felixa Feista wiele zawdzięcza poetyce horroru, podobnie jak inny obraz o „żyjącej głowie" - Mózg, który nie umarł - nakręcony kilka lat póź 308 M niej. Ale wbrew konwencjom, mózg Dono-vana nie pełni roli locus horridus, zaś składnik nadprzyrodzony ustępuje miejsca realistycznej spekulacji nad skutkami zakazanych eksperymentów naukowych. MÓZG, KTÓRY NIE UMARŁ The Brain That Wouldn't Die USA 1959 (premiera: 1962), 81 min Reżyseria: Joseph Green Scenariusz: Joseph Green Zdjęcia: Stephen Hajnal Montaż: Leonard Anderson, Marc Anderson Efekty specjalne: Byron Baer Producent: Rex Carlton Obsada: Herb Evers, Virginia Leith, Adele La-mount, Paula Maurice, Lola Mason, Leslie Daniel, Bruce Brighton Produkcja: Rex Carlton Prod. I American International Film Josepha Greena sięga do znanego z kina grozy motywu szalonego naukowca, przywołując na myśl zarówno Frankensteina, jak i Oczy bez twarzy. W wypadku samochodowym ginie narzeczona Billa Cortne-ra (Evers), chirurga, prowadzącego eksperymentalne badania nad ludzkim mózgiem. Nie mogąc pogodzić się ze stratą ukochanej, Bill odcina głowę od reszty ciała i podtrzymując funkcje życiowe mózgu zamierza zdobyć dla niej nowe ciało. Rozpoczynają się gorączkowe poszukiwania dawcy, czy raczej ofiary. Tymczasem świadoma powagi sytuacji dziewczyna (a raczej jej głowa), nawiązuje telepatyczną łączność z potworem zamkniętym w laboratorium szalonego naukowca, prosi również o pomoc Mózg, który nie umarł Kurta (Daniel), asystenta Billa. W finale możemy wreszcie zobaczyć uwięzione monstrum, ofiarę wcześniejszych eksperymentów, które zabija chirurga, a następnie ucieka wraz z głową jego narzeczonej. Rex Carlton, producent Mózgu, który nie umarł, specjalizował się w późniejszym okresie w drugorzędnych horrorach, realizując m.in. The Devil's Hand, Blood of Dracula's Castle czy Nightmare in Wax, nie dziwi więc atmosfera strachu, dominująca w niezbyt udanej opowieści z pogranicza fantastyki i grozy. MÓZG Z PLANETY AROUS The Brain from Planet Arous USA 1958, 71 min Reżyseria: Nathan Hertz (Juran) Scenariusz: Ray Buffum Zdjęcia: Jacques Marquette Muzyka: Walter Greene Montaż: Irving Schoenberg Producent: Jacques Marquette Obsada: John Agar, Joyce Meadows, Thomas Browne, Robert Fuller, Tim Graham, Henry Travis, E. Leslie Thomas Produkcja: A Marquette Pruduction / Howco International Steve March (Agar) i jego asystent Dan (Fuller) pracują nad wykorzystaniem energii jądrowej. Gdy w pobliskich górach odkrywają źródło tajemniczego promieniowania radioaktywnego, zostają zaatakowani przez unoszący się w powietrzu olbrzymi... mózg, który rani Steve'a i zabija Dana. Po tygodniu Steve wraca do domu, jednak jego podejrzane zachowanie niepokoi przyjaciół i narzeczoną, Sally (Meadows). Nikt nie ma wątpliwości, iż jego ciało zostało opanowane przez istotę o imieniu Gor. Na Ziemię przybywa kolejny wysłannik z Arous, tym razem jest to kosmiczny policjant, ścigający groźnego przestępcę, ukrywającego się na naszej planecie. Dowiadujemy się, że Gor zamierza przejąć władzę na Ziemi, grożąc wybuchem atomowym. Nathan Juran (posługujący się pseudonimem Hertz) z pewnością należał do najlepszych reżyserów science fiction lat 50., ale bardzo skromny budżet, napięty harmonogram zdjęciowy oraz kiepskie efekty specjalne sprawiły, iż Mózg z planety Arous nie dorównuje filmom realizowa 309 M nym przy współpracy z Rayem Harryhau-senem (20 milionów mil od Ziemi czy Pierwsi ludzie na Księżycu). MROCZNA PLANETA Dark Planet USA 1996, 96 min Reżyseria: Albert Magnoli Scenariusz: S. O. Lee, J. Reifel, Buzz Dixon Zdjęcia: William MacCollum Muzyka: Marco Marinangeli Montaż: Amanda I. Kirpaul Efekty specjalne: Wayne Beauchump Producent: John Eyres, Barnet Bain Obsada: Paul Mercurio, Harley Jane Kozak, Michael York, Maria Ford, Ed O'Ross, Phil Morris, Amy Beth Cohn, Blake Boyd Produkcja: EGM Film International Rok 2638. Od kilkuset lat toczy się wojna, w której zginęło ponad sześć miliardów ludzi. Na Ziemi, która uległa skażeniu promieniotwórczemu, panują głód i zarazy, wciąż jednak nie ustają walki między dwoma wrogimi obozami: tzw. Alfami, czyli genetycznie ulepszonymi ludźmi, oraz Rebeliantami. Nieoczekiwanie przywódcy obu państw zawierają rozejm w celu przeprowadzenia wspólnej misji. Do wykonania zadania wyznaczeni zostają dwaj dowódcy: pik Winter (York) i pik Brandon (Kozak). Wzajemna współpraca jest jedynie wybiegiem mającym zapewnić bezpieczeństwo lotu, zaś po osiągnięciu celu - którym jest tytułowa Mroczna Planeta - płk Winter ma wyeliminować przeciwnika. Zgodnie z oczekiwaniami wszystko zaczyna się komplikować za sprawą głównego bohatera, por. Hawksa (Mercurio). Mroczna planeta nie wyróżnia się ani nowatorską fabułą, ani pomysłowymi efektami specjalnymi, jest przeciętnym filmem przeznaczonym na rynek wideo. MROCZNE MIASTO Dark City USA-Australia 1998, 101 min Reżyseria: Alex Proyas Scenariusz: Alex Proyas, David S. Goyer, Lem Dobbs Zdjęcia: Dariusz Wolski Muzyka: Trevor Jones Montaż: Dov Hoenig Efekty specjalne: Tad Paige, Tom Davies Mroczne miasto Producent: Andrew Mason, Alex Proyas Obsada: William Hurt, Kiefer Sutherland, Jennifer Connelly, Richard O'Brien, Rufus Sewell, Ian Richardson, Colin Friels, Bruce Spencer Produkcja: New Line Cinema Jeden z najciekawszych filmów science fiction ostatnich lat. John Murdoch (Sewell) żyje w mieście, w którym zawsze panuje ciemność. Pewnego dnia budzi się w obcym mieszkaniu, nie potrafi przypomnieć sobie własnego nazwiska, nie rozpoznaje go również żona, Emma (Connelly). Dowiaduje się jedynie, że jest seryjnym mordercą ściganym przez policję. Bohater rozpoczyna wędrówkę w poszukiwaniu prawdy, przeszłości, tożsamości. Z przerażeniem odkrywa, że świat, w którym żyje jest Złudzeniem, zaś jego mieszkańcy znajdują się pod stałą kontrolą obcych istot, dla których miasto stanowi swoisty „poligon doświadczalny", wielkie laboratorium, w którym prowadzone są badania nad istotami ludzkimi. „Parap-sychologiczne" zdolności Johna stanowią poważne zagrożenie dla całego projektu, toteż współpracujący z przybyszami z kosmosu dr Schreber (Sutherland) musi powstrzymać bohatera. Mroczne miasto Alexa Proyasa można zaliczyć do grupy filmów, do któ 310 M rych należą Matrix, Cube czy Trzynaste piętro. Wszystkie utwory przedstawiają podobną, paranoiczną wizję świata - będącego iluzją, igraszką złośliwego demona (komputera, kosmitów, człowieka) - oraz wprowadzają bohatera, który zdzierając zasłonę, odkrywa prawdziwe oblicze świata. MUCHA The Fly USA 1958, 94 min Reżyseria: Kurt Neumann Scenariusz: James Clavell na podst. powieści George'a Langelaana Zdjęcia: Karl Struss Muzyka: Paul Sawtell Montaż: Merill G. White Efekty specjalne: Lyle B. Abbott Producent: Kurt Neumann Obsada: David Hedison, Patricia Owens, Vincent Price, Herbert Marshall, Kathleen Freeman, Betty Lou Gerson, Charles Herbert Produkcja: 20th Century Fox Klasyczny horror science fiction zrealizowany przez Kurta Neumanna (Rakieta XM, Kronos). Film rozpoczyna się od opowieści Hélène Delambre (Owens), która przyzna-je się do zamordowania własnego męża, wybitnego naukowca, André Delambre'a (Hedison), choć odmawia jednak szczegółowych wyjaśnień, które pozwoliłyby ustalić motywy zbrodni. Śledztwo w sprawie zabójstwa prowadzi inspektor Charas (Marshall). Prawdy domyśla się brat zamordowanego, François (Price), który z przypadkowych słów szwagierki oraz bratanka, Philippe'a (Herbert), usiłuje zrekonstruować prawdziwy przebieg zdarzeń. W końcu Hélène postanawia opowiedzieć całą historię. Mąż pracował nad nowym wynalazkiem - urządzeniem pozwalającym na teleportację materii organicznej. Po serii udanych eksperymentów na zwierzętach, profesor zdecydował się przeprowadzić próbę na samym sobie. Niestety, w przekaźniku materii wspólnie z naukowcem została zamknięta mucha, co spowodowało wymieszanie się atomów, toteż w drugim urządzeniu, zamiast istoty ludzkiej, pojawiło się monstrum - hybryda człowieka i muchy. Mając świadomość tego, że zmiana jest w zasadzie nieodwracalna, André przekonuje Mucha (1958) żonę, by zgodziła się pomóc mu w samobójstwie, a następnie zniszczyła wszelkie zapiski dotyczące eksperymentu. Po poznaniu faktów inspektor nadal nie wierzy w opowieść morderczyni, dopiero siedząc na ławce przed domem, widzi muchę z ludzką głową, uwięzioną w pajęczej sieci - przerażony zabija muchę i pająka, a następnie sporządza raport, w którym stwierdza samobójstwo profesora. Film Neumanna wyróżnia niesamowita atmosfera, będąca głównym walorem historii o szalonym naukowcu. MUCHA The Fly USA 1986, 100 min Reżyseria: David Cronenberg Scenariusz: C. E. Pogue, David Cronenberg Zdjęcia: Mark Irwin Muzyka: Howard Shore Montaż: Ron Sanders Efekty specjalne: Chris Walas, Stephen Dupuis Producent: Stuart Cornfeld Obsada: Jeff Goldblum, Geena Davis, John Getz, Joy Boushel, Les Carlson, George Chuvalo, David Cronenberg Produkcja: 20th Century Fox Dzieło Davida Cronenberga, bodaj najwybitniejszego twórcy filmów z pogranicza horroru i science fiction (Dreszcze, Potomstwo, Videodrome, eXistenZ), jest oryginalnym re-makiem obrazu Kurta Neumanna. Schemat fabularny jest podobny. Młody naukowiec Seth Brundle (Goldblum) konstruuje urządzenie do teleportacji. Nowym wynalazkiem interesuje się atrakcyjna dziennikarka, 311 N Mucha (1986) Veronica (Davis). Powierzchowna znajomość dość szybko przeradza się w romans, a kobieta uczestniczy w eksperymentach przeprowadzanych przez Brundle'a. Mimo nieudanych prób z przesyłaniem żywych organizmów, Seth postanawia przeprowadzić test na sobie. Zgodnie z oczekiwaniem pojawiają się pewne trudności. Choć początkowo wydawało się, że wszystko przebiegło pomyślnie, ciało profesora ulega potwornej przemianie. Jedyną nadzieją jest odwrócenie całego procesu. Niestety, zmieniła się również osobowość Setha. Głównym tematem filmu Cronenberga jest w zasadzie proces dezintegracji ciała ludzkiego, toteż remake Muchy nie opiera się na nastroju niesamo-witości, ale na wizualnej makabrze. W 1989 powstał dalszy ciąg Muchy nakręcony przez Chrisa Walasa, twórcę efektów specjalnych do obrazu Cronenberga. MUTANT Mimie USA 1997, 105 min Reżyseria: Guillermo Del Toro Scenariusz: Guillermo Del Toro, Matthew Robbins na podst opowiadania Donalda A. Wollhema Zdjęcia: Dan Lautsen Muzyka: Marco Beltrami Montaż: Patrick Lussier, Peter Devaney Efekty specjalne: Brian M. Jennings, Rich Laz-zarini, The Character Shop, Tyruben Ellingson, Rob Bottin Producent: Bob Weinstein, B.J. Back, Ole Bor-nedal Obsada: Mira Sorvino, Jeremy Northam, Alexander Goodwin, Giancarlo Giannini, Charles S. Dutton, Josh Brolin, F. Murray Abraham, James Costa, Alix Koromzay Produkcja: Dimension W Nowym Jorku szaleje epidemia, której zarazki przenoszone są przez karaluchy. Je- Mutant dynym rozwiązaniem jest wyhodowanie nowego gatunku owadów zwalczających karaluchy. Badania prowadzone przez dr Su-san Tyler (Sorvino) i Petera Manna (Northam) wieńczy sukces, a groźba zarazy zostaje zażegnana. Trzy lata później okazuje się, że genetycznie zmodyfikowana odmiana owadów, które miały zginąć w przeciągu kilku miesięcy, nie tylko nie wymarła, ale przystosowała się do nowego środowiska, stając się poważnym zagrożeniem dla mieszkańców wielkiego miasta. Tymczasem rozchodzą się wieści o tajemniczym potworze mordującym ludzi. Wszystkie ślady prowadzą do podziemnych tuneli metra. Su-san i Peter postanawiają sprawdzić słuszność swych podejrzeń - w wyprawie towarzyszy im miejscowy policjant (Dutton) oraz ojciec zaginionego dziecka. Niebawem odnajdują gniazdo owadzich mutantów, przekonują się, że znaleźli się w pułapce bez wyjścia. Fabuła Mutanta nie wyróżnia się oryginalnością, zaś głównymi walorami filmu Del Toro są: niesamowita atmosfera, stylowe zdjęcia oraz umiejętne budowanie napięcia. NA SREBRNYM GLOBIE Polska 1977/1987, 106 min Reżyseria: Andrzej Żuławski Scenariusz: Andrzej Żuławski na podstawie powieści Jerzego Żuławskiego: Na srebrnym globie, Zwycięzca, Stara Ziemia Zdjęcia: Andrzej Jaroszewicz Muzyka: Andrzej Korzyński Montaż: Krzysztof Osiecki Producenci: Jan Włodarczyk, Ryszard Barski, Tadeusz Lampka (1987) Obsada: Iwona Bielska, Henryk Bista, Grażyna Dyląg, Jan Frycz, Jerzy Gratek, Maciej Góraj, Krystyna Janda, Elżbieta Karkoszka, Waldemar 312 N Kownacki, Andrzej Seweryn, Henryk Talar, Jerzy Trela, Leszek Długosz Produkcja: Zespól Filmowy Pryzmat, Zespół Filmowy Kadr, Wytwórnia Filmów Fabularnych w Lodzi (1987) Na odległej planecie zostaje odkryty dziwny przedmiot, który okazuje się przestarzałym systemem zapisu obrazu i dźwięku, pochodzącym sprzed kilkudziesięciu lat. Niezwykły pamiętnik ukazuje dzieje wyprawy badaczy, zakończonej awaryjnym lądowaniem na planecie przypominającej Ziemię. Rozbitkowie dają początek nowej cywilizacji. Dzieci Marty (Bielska) i Tomasza (Długosz) tworzą podstawy ustroju społecznego, ich córka Ada (Janda) jest założycielką nowej religii - kultu Jerzego (Trela), najstarszego z uczestników wyprawy. Mieszkańcami planety są nie tylko ludzie, lecz także podobne do ogromnych ptaków istoty, zwane szernami. Potomkowie Marty i Tomasza wierzą, że na planetę przybędzie wybawca-prorok, który wyzwoli ich spod ucisku szernów. Człowiekiem tym jest Marek (Seweryn), który staje na czele powstania przeciw ciemiężycielom, by potem zostać zgładzonym w okrutny sposób. Realizacja Na srebrnym globie została przerwana w 1977 roku z przyczyn politycznych. Film został skazany na zagładę. Polecono zniszczyć kostiumy i elementy dekoracji. Po dziesięciu latach Andrzej Żuławski postanowił wrócić do tematu i dokończyć film. Nie mógł jednak uzupełnić brakujących scen. Zdecydował się więc na rozwiązanie karkołomne - luki w opowiadanej historii zastępują prowadzona przez samego reżysera narracja i zdjęcia, ukazujące Polskę 1987 roku, u schyłku komunizmu. Na srebrnym globie to film epicki, opowiadający o losach kilku pokoleń bohaterów. Nawet w formie niedokończonej imponuje inscenizacyjnym rozmachem, który nie jest tu wartością samą w sobie. Efektowne widowisko jest jednocześnie historiozoficznym dramatem, doskonale oddającym ducha modernistycznego pierwowzoru literackiego. Otrzymujemy także próbkę charakterystycznego stylu Andrzeja Żuławskiego - rozedrganego, manierycznego, ale jednocześnie fascynującego. NAJEŹDŹCA Invader USA 1996, 90 min Reżyseria: Mark H. Baker Scenariusz: Mark H. Baker Zdjęcia: James Glennon Muzyka: Kevin Kiner Montaż: Jan Northorp Efekty specjalne: Robert Hutchinson, Michael Huitron Producent: Rick Bear, Mark H. Baker, Madelyn Curtis, Cindy Gardner, Tony Gardner Obsada: Cotter Smith, Deirdre O'Connell, Robert Wisdom, Ryan Phillippe, Raoul O'Connell, Carlos Carrasco, Lelenad Orser, Kevin Cooney Produkcja: Alterian Studios / StarGate Enter-tainment7 Z Marsa nieoczekiwanie wraca zaginiona sonda „Viking 2", wyposażona w nowoczesny sprzęt do badania powierzchni planety, komputery pokładowe oraz urządzenia telekomunikacyjne. Z pozoru wszystko wydaje się być w porządku, ale ze szczegółowych oględzin przeprowadzonych przez parę specjalistów, doktora Ca-se'a Montgomery'ego (Smith) i Gracię Scott (O'Connell), wynika, że w sondzie został zamontowany pojemnik pozaziemskiego pochodzenia. Naukowcy przypuszczają, że lądownik został odesłany z powrotem przez mieszkańców Marsa. Podejrzenia okazują się słuszne, jako że z tajemniczego pojemnika wydostaje się istota z kosmosu. Tymczasem w laboratorium, nad którym kontrolę przejęło wojsko - oddziałem specjalnym dowodzi płk Jessie Pratt (Wisdom) - zaczynają się dziać dziwne rzeczy: samoczynnie uruchamia się komputer pokładowy „Vikinga", by pobrać dane z innych urządzeń podłączonych do sieci. Pratt w porozumieniu z dr Scott zarządza kwarantannę całego obszaru, jednak odcięci od świata ludzie stają się łatwym celem dla groźnego potwora, który wydaje się być niezniszczalny. Film Marka H. Bakera, scenarzysty Lotu nawigatora, powstał pod wyraźnym wpływem Obcego: po raz kolejny oglądamy grupę ludzi, którzy odcięci od świata muszą zmierzyć się z przybyszem z innej planety. 313 N NAJEŹDŹCY Z MARSA Invaders from Mars USA 1953, 78 min Reżyseria: William Cameron Menzies Scenariusz: Richard Blake Zdjęcia: John F. Seitz Muzyka: Raoul Kraushaar Montaż: Arthur Roberts Efekty specjalne: Irving Block, Jack Cosgrove, Howard Lydecker Producent: Edward L. Alperson Obsada: Jimmy Hunt, Helena Carter, Arthur Franz, Morris Ankrum, Leif Erickson, Hillary Brooke, Max Wagner, Milburn Stone, Walter Sande, Janine Perreau Produkcja: National Pictures Corp. Klasyczna pozycja kina fantastycznonauko-wego lat 50. o wyraźnym politycznym podtekście. Opowieść o inwazji z Marsa jest tu przestrogą przed komunistyczną ideologią. Zapomniany nieco film Menziesa zapowiada późniejszą o trzy lata Inwazję porywaczy ciał. Bohaterem Najeźdźców z Marsa jest mały chłopiec David (Hunt), który interesuje się astronomią i przez amatorski teleskop obserwuje gwiazdy. Pewnego wieczoru zauważa niezidentyfikowany obiekt. Ojciec (Erick-son) uspokaja go i nakazuje mu położyć się spać. Następnego dnia David spostrzega, że jego rodzice zachowują się dziwnie, podobnie jak inni dorośli. Mały bohater podejrzewa, że ich ciałami zawładnęli obcy, którzy wylądowali tuż przy domu MacLeanów. Przybysze z kosmosu stopniowo przejmują kontrolę nad wszystkimi mieszkańcami miasteczka. Davidem opiekuje się para naukowców, Pat Blake (Carter) i Stuart Kell-ston (Franz), próbujących odkryć prawdę. Najeźdźcy z Marsa (1953) Pomimo propagandowego tonu Najeźdźcy z Marsa to niewątpliwie jeden z ciekawszych filmów lat 50. Choć nie brak w nim efektów specjalnych, jego głównym atutem jest przede wszystkim atmosfera osaczenia i niepewności, którą udało się utrzymać przez cały czas trwania filmu. W 1986 Tobe Hooper, autor kultowej Teksaskiej masakry pilą łańcuchową, nakręcił remake, który był wyjątkowo nieudanym przedsięwzięciem. Ciekawostką jest fakt, że Jimmy Hunt -David z filmu Menziesa - ponownie pojawił się przed kamerą, tym razem w roli policjanta. NAJEŹDŹCY Z MARSA Invaders from Mars USA 1986, 100 min Reżyseria: Tobe Hooper Scenariusz: Richard Blake, Don Jakoby, Dan O'Brien Zdjęcia: Daniel Pearl Muzyka: Sylvester Levay, David Storrs, Christopher Young Montaż: Alain Jakubowicz Efekty specjalne: John Dykstra, Richard Row-nak, Robert Shephard Producent: Edward L. Alperson, Yoram Globus, Menahem Golan Obsada: Karen Black, Hunter Carson, Timothy Bottoms, Laraine Newman, James Karen, Bud Cort, Louise Fletcher, Eric Pierpoint, Christopher Allport Produkcja: Cannon Pictures Remake klasycznego filmu science fiction nakręcony przez mistrza horroru, Tobe Hoopera (Duch). Mimo że fabuła pozostała w zasadzie nie zmieniona, nowa wersja nie zyskała uznania w oczach krytyków ani publiczności. Na uwagę zasługują efekty specjalne Johna Dykstry (Gwiezdne wojny) oraz potwory zaprojektowane przez Stana Winstona (Obcy - decydujące starcie, Terminator 2). Niestety, zniknęła gdzieś niesamowita atmosfera filmowego pierwowzoru, wszystko stało się bowiem nazbyt oczywiste i jednoznaczne. NAJNIEBEZPIECZNIEJSZY WŚRÓD ŻYWYCH The Most Dangerous Man Alive USA 1958 (premiera 1961), 82 min Reżyseria: Allan Dwan 314 N Scenariusz: James Leicester, Philip Rock Zdjęcia: Carl Carvahal Muzyka: Louis Forbest Montaż: Carlos Lodato Producent: Benedict Bogeaus Obsada: Ron Randell, Morris Ankrum, Debra Paget, Joel Donte, Elaine Stewart, Anthony Caruso, Gregg Palmer, Tudor Owen Produkcja: Trans-Global Films / Columbia Pictures Obraz Allana Dwana, hollywoodzkiego twórcy, który karierę rozpoczynał w czasach kina niemego, realizując filmy z udziałem Douglasa Fairbanksa czy Glorii Swanson, jest godny uwagi przede wszystkim ze względu na umiejętne połączenie różnorodnych konwencji: filmu gangsterskiego, kryminalnego i science fiction. Oskarżony o morderstwo gangster, Eddie Candell (Randell), uciekając przed policją, znajduje schronienie na pustyni, pośrodku specjalnej strefy, w której prowadzone są badania nad bronią atomową. Właśnie dochodzi do próbnego wybuchu. Zbiegowi udaje się cudem przeżyć, choć pod wpływem promieniowania jego ciało ulega przemianie. Kapitan Davis (Ankrum) i sierżant Fisher (Palmer) prowadzący śledztwo w sprawie ucieczki gangstera przekonują się, że Candell jest nie tylko nieuchwytny, ale i niezniszczalny. Odporny na kule bandyta postanawia zemścić się na byłym wspólniku (Caruso) i kochance (Paget), którzy wydali go w ręce policji. Zgodnie ze schematem filmu gangsterskiego przestępca ginie w policyjnej obławie, spalony miotaczem płomieni. Najniebezpieczniejszy wśród żywych należy do najciekawszych filmów science fiction lat 50., zaś niektórzy krytycy (m.in. John Baxter) zaliczają go do klasyki gatunku. NASIENIE Z KOSMOSU Alien Seed USA 1989, 88 min Reżyseria: Douglas K. Grimm, Bob James Scenariusz: Douglas K. Grimm, Robert Hyatt, Bob James Zdjęcia: Ken Carmack Muzyka: John Standish Montaż: Ken Koenig Efekty specjalne: Patrick Denver Producent: Mark Paglia Obsada: Steven Blade, Sheila Block, Erik Estrada, Michael Ford, David Hayes, Heidi Paine, Terry Phillips Produkcja: Action International Picture Corp. Film Douglasa K. Grimma i Boba Jamesa wykorzystuje popularny od czasów Obcego i Inseminoida motyw zapłodnienia ziemskiej kobiety przez przybysza z kosmosu - tym razem celem jest stworzenie mesjasza, który miałby rządzić światem. Matką ma być Lisa Jordan (Paine), zaś tajemnicę poczęcia pragnie wyjaśnić jej siostra, Mary (Block), w czym pomaga jej dr Stone (Estrada). Niskobudżetowa produkcja Marka Paglii pozbawiona jest efektów specjalnych, również aktorstwo nie stoi na najwyższym poziomie, ale całość została dość sprawnie opowiedziana przez duet reżyserski Grimm - James. NASTANIE NOCY Nightfall USA 1988, 82 min Reżyseria: Paul Mayersberger Scenariusz: Paul Mayersberger na podst. opowiadania Isaaca Asimova Zdjęcia: Dariusz Wolski Muzyka: Frank Serafine Montaż: Brent A. Schoenfeld Efekty specjalne: Kevin Stratton Producent: Julie Corman Obsada: David Birney, Sarah Douglas, Alexis Kanner, Andrea Millian, Charles Hayward, Susie Lindeman, Starr Andreeff Produkcja: Concorde Pictures Adaptacja klasycznego opowiadania Isaaca Asimova. Akcja rozgrywa się na odległej planecie położonej w układzie o trzech słońcach, na której noc zapada tylko raz na tysiąc lat. Wydarzenie to sprawia, że mieszkańcy przeżywają chwile grozy i niepewności. O ile pierwowzór literacki był poetycką opowieścią o ludzkich marzeniach oraz obawach wywołanych lękiem przed tym, co nieznane, o tyle twórcy filmu sprowadzili warstwę psychologiczną do poziomu serialu telewizyjnego. Również płaszczyzna wizualna nie wyróżnia się niczym szczególnym, jako że z powodu ograniczonego budżetu zdjęcia kręcono po prostu na pustyniach Arizony. 315 N NAZAJUTRZ The Day After USA 1983, 126 min Reżyseria: Nicholas Meyer Scenariusz: Edward Hume Zdjęcia: Gayne Reschner Muzyka: David Raskin Montaż: William R Dornisch, Robert Florio Efekty specjalne: Robert Blalack, Robert Dawson, Movie Magic Producent: Robert Papazian Obsada: Jason Robards Jr., JoBeth Williams, Steve Guttenberg, John Cullum, John Lithgow, Lori Lethin, William Allen Young, Calvin Jung, Jeff East Produkcja: ABC Głośny film katastroficzny, zrealizowany z wielkim rozmachem przez telewizję ABC, a wyreżyserowany przez Nicholasa Meyera (Star Trek II: Gniew Khana), ostrzega przed skutkami wojny nuklearnej. Akcja toczy się w małym miasteczku, gdzieś w środkowych stanach USA. Poznajemy głównych bohaterów, pochłoniętych codziennymi sprawami: Denis Dahlberg (Lethin), jej chłopaka (East) oraz ojca (Cullum), doktora Russella Oakesa (Robards) i jego córkę, która pragnie wyjechać do Bostonu z czarnoskórym narzeczonym McCoyem (Young). Wszystko w ich życiu ulega zmianie, gdy z telewizji dowiadują się o rozpoczęciu wojny między Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Radzieckim. W następnych sekwencjach oglądamy obrazy zniszczeń, jakie nastąpiły po wybuchu bomby. Zginęły żona i córka Oakesa, narzeczony Denis i wielu innych, zaś ci, którzy przetrwali - Oakes, McCoy, Joe Huxley (Lithgow) - próbują pomóc sobie wzajemnie. Bohaterowie zastanawiają się, czy będzie możliwe normalne życie po wojnie? Film kończy się fragmentem słynnego słuchowiska radiowego Orsona Wellesa Wojna światów (1938) oraz ideologicznym przesianiem. NEMESIS Nemesis USA 1993, 95 min Reżyseria: Albert Pyun Scenariusz: Rebecca Charles Zdjęcia: George Mooradian Muzyka: Michael Rubini Montaż: Mark Conte, David Kem Efekty specjalne: Gene Warren Jr. Producent: Anders P Jensen, Tom Karnowski, Erie Karson, Ash R. Shah, Gundip R. Shah Obsada: Olivier Gruner, Tim Thomerson, De-borah Shelton, Cary-Hiroyuki Tagawa, Marjo-rie Monagham, Jack Earle, Nicholas Guest, Merle Kennedy, Brion James Produkcja: Shaw / Jenson Thriller futurystyczny wyreżyserowany przez Alberta Pyuna, twórcę Cyborga i Adrenaliny. Obraz świata po katastrofie. Rok 2027, Los Angeles. Bohaterem filmu jest policjant Alex (Gruner), walczący ze zorganizowaną przestępczością, terrorystami z Czerwonej Armii i przemytnikami układów elektronicznych. Pewnego dnia zosta-je ciężko ranny w akcji. Po sześciu miesiącach rekonwalescencji - przeszedł szereg skomplikowanych operacji, podczas których uszkodzone organy zastąpiono implantami - Alex postanawia odejść ze służby, by zemścić się na przeciwnikach. Byli przełożeni przypominają sobie o samotnym wojowniku i zmuszają go do wykonania ostatniego zadania: ma odnaleźć byłą policjantkę -cyborga Jarrett, która wykradla ważne dokumenty. Alex przekonuje się, że znalazł się po niewłaściwej stronie barykady - spotyka kobietę należącą do Czerwonej Armii, która uświadamia mu, że służy zbuntowanym cyborgom, zamierzającym przejąć władzę nad światem, zastępując ludzi klonami. Film Alberta Pyuna cieszył się sporym powodzeniem wśród miłośników opowieści o cyborgach, toteż wkrótce reżyser nakręcił kolejne części, choć bez udziału Oliviera Gruñera: Nemesis 2: Nébula (1995), Nemesis 3: Time Lapse (1996), Nemesis 4: Death Angel (1996). NIEŚMIERTELNY Highlander Wielka Brytania 1986, 116 min Reżyseria: Russell Mulcahy Scenariusz: Gregory Widen, Peter Bellwood, Larry Ferguson Zdjęcia: Gerry Fisher Muzyka: Queen, Michael Kamen Montaż: Peter Honess Efekty specjalne: Martin Gutteridge, Garth Inns, Graham Longhurst, Bert Luxford Producenci: Peter S. Davis, William N. Panzer, E. C. Monell Obsada: Christopher Lambert, Roxanne Hart, Clancy Brown, Sean Connery, Beatie Edney, 316 N Alan North, Jon Polito, Sheila Gish, Hugh Quarshie, Christopher Malcolm, Peter Diamond, Billy Hartman Produkcja: 20th Century Fox, EMI Films Ltd., Highlander Productions Limited Efektowne widowisko, łączące elementy science fiction, fantasy, kina akcji, dramatu historycznego, a nawet melodramatu. Reżyseria Russella Mulcahy'a, realizującego wcześniej reklamy i teledyski, upodabnia film do gigantycznego wideoklipu, podporządkowującego wszystko wizualnym fajerwerkom. Historia Connora McLeoda (Lambert) rozpoczyna się w szesnastowiecznej Szkocji. Bohater zostaje wykluczony ze swego klanu po tym, jak wychodzi cało z walić, w której odniósł śmiertelne - jak by się wydawało - rany. Connor nie wie, czemu zawdzięcza swoją niezwykłą żywotność. Prawdy dowie się dopiero od Ramireza (Connery) - wojownika, należącego do klanu nieśmiertelnych, który stanie się jego nauczycielem i mistrzem. McLeod musi nauczyć się walczyć nie tylko ze zwykłymi ludźmi, ale z innymi nieśmiertelnymi, którzy prowadzą ze sobą odwieczną walkę -wiecznie żyć może tylko jeden. Potencjalny rywal dociera do kryjówki bohaterów, a następnie zabija Ramireza. Decydujący pojedynek Kurgana (Brown) z McLeodem odbędzie się już w dwudziestym wieku. Nieśmiertelny zwraca uwagę przede wszystkim stroną wizualną. Widzowie skłonni byli wybaczyć uproszczenia i nieprawdopodobieństwa scenariusza, rozkoszując się wyrafinowanymi rozwiązaniami montażowymi i niebanalnymi pomysłami inscenizacyjnymi. Szczególnie efektownie - a nawet efekciarsko - wypadają sceny łączące różne płaszczyzny czasowe. Film doczekał się kinowych kontynuacji. W części drugiej (1991) dowiadujemy się, że nieśmiertelni przybyli z kosmosu, w kolejnych (1994, 2000) roi się od jeszcze większych absurdów. Na podstawie filmu nakręcono także serial telewizyjny. NIEWIARYGODNIE SKAMIENIAŁY ŚWIAT The Incredible Petrified World USA 1958 (premiera 1960), 78 min Reżyseria: Jerry Warren Scenariusz: John W. Steiner Zdjęcia: Victor Fisher Muzyka: Josef Zimanich Montaż: James R. Sweeney, Harold W. McKenzie Efekty specjalne: Mel Fisher Producent: Jerry Warren Obsada: John Carradine, Robert Clarke, George Skaff, Allen Windsor, Phyllis Coates, Lloyd Nelson, Sheila Noonan Produkcja: GMB Productions Dr Wyman (Carradine), oceanograf, skonstruował nowe urządzenie do nurkowania na dużych głębokościach. Podczas wyprawy badawczej doktor, wspólnie z nurkiem Craigem Randallem (Clarke), dziennikarką Dale Marshall (Coates), naukowcem Paulem Whitmore'em (Windsor) i studentką Lauri Talbot (Noonan), postanawia zbadać dno oceanu. Dochodzi jednak do awarii, a bohaterowie zostają uwięzieni w głębinach. Szczęśliwym zbiegiem okoliczności znajdują jaskinię, wypełnioną powietrzem, gdzie odkrywają również cały system podwodnych tuneli, natykają się na aktywny wulkan, muszą też stawić czoło lawinie. Fabuła przypomina powieści Juliusza Verne'a (szczególnie Wyprawę do wnętrza ziemi), z tym że film Jerry'ego Warrena (Teenage Zombies) pozbawiony jest wewnętrznej logiki oraz trzymających w napięciu wydarzeń. NIEWIDZIALNI NAJEŹDŹCY The Invisible Invaders USA 1959, 67 min Reżyseria: Edward L. Cahn Scenariusz: Samuel Newman Zdjęcia: Maury Gertsman Muzyka: Paul Dunlap Montaż: Grant Whytock Efekty specjalne: Phil Sheer, Roger George Producent: Robert E. Kent Obsada: John Agar, Jean Byron, Robert Hutton, Philip Tonge, John Carradine, Hal Torey, Eden Harford, Paul Langton Produkcja: United Artists Niewidzialni najeźdźcy stanowią swoistą zapowiedź cyklu filmów o zombie realizowanych w latach 70. przez George'a Romero (Noc żywych trupów, Świt żywych trupów, Dzień żywych trupów). Dr Karol Noyman (Carradine) ginie podczas badań nad zasto- 317 N Niewidzialni najeźdźcy sowaniem energii atomowej, zaś dr Adam Penner (Tonge) rezygnuje z członkostwa w komisji rządowej, przestrzegając wszystkich przed prowadzeniem dalszych testów jądrowych, gdyż promieniowanie radioaktywne może zagrozić życiu na naszej planecie. Pewnego dnia do drzwi Pennera puka zmarły kilka dni wcześniej dr Noyman, którego ciało opanowane zostało przez przybysza z kosmosu, informując o przygotowaniach do inwazji obcych na Ziemię. Niestety, nikt nie wierzy w opowieść Pennera, dopiero gdy rozchodzą się wieści o pożarach lasów, tajemniczych wybuchach oraz zniszczonych miastach, grupa ludzi zebranych przez Pennera - jego córka Phyllis (Byron), jej narzeczony dr LaMont (Hutton) oraz major Bruce Jay (Agar) - postanawia przeciwstawić się najeźdźcom. Szansą na pokonanie wroga jest znalezienie sposobu na powstrzymanie przybyszów z kosmosu przed przejmowaniem ciał zmarłych. Film Edwarda L. Cahna (Potwór z atomowym mózgiem, To! Terror z kosmosu) opiera się na prostym pomyśle, wynikającym z ograniczonego budżetu: mamy więc niewidzialnych przybyszów z kosmosu w niewidzialnych latających talerzach, posługujących się niewidzialną bronią, toteż w istocie rzeczy niewiele jest do oglądania w Niewidzialnych najeźdźcach. NIEWIDZIALNY CHŁOPIEC The Invisible Boy USA 1957, 89 min Reżyseria: Herman Hoffman Scenariusz: Cyril Hume Zdjęcia: Harold Wellman Muzyka: Les Baxter Montaż: John Faure Efekty specjalne: Jack Rabin, Irving Block, Louis DeWitt Producent: Nicholas Nayfack Niewidzialny chłopiec Obsada: Richard Eyer, Diane Brewster, Philip Abbott, Harold J. Stone, Robert H. Harris, Dennis McCarthy, Alexander Lockwood Produkcja: A Pan Production / MGM Film Hermana Hoffmana jest w pewnym sensie sequelem znakomitej Zakazanej planety, z tym że adresowanym do młodszej widowni. Twórcy wykorzystali bowiem robota Robby'ego, który stał się głównym bohaterem fantastycznej opowieści. Dr Merrinoe (Abbott) jest wybitnym informatykiem, a zarazem ojcem 10-letniego Timmiego (Eyer), który pewnego dnia znajduje w garażu części robota (pochodzącego z przyszłości) i składa je w całość przy pomocy komputera ojca. Mimo że Robby postępuje zgodnie z trzema prawami robotyki Asimova, jest tylko maszyną, którą postanawia wykorzystać superkomputer do przejęcia władzy nad światem. W laboratorium wojskowym zaczynają się dziać dziwne rzeczy, ale dzięki pomysłowości młodego bohatera wszystko kończy się dobrze. Opowieść o przyjaźni chłopca i robota znamy z filmu Tobor Wielki, zaś motyw zbuntowanego komputera pojawi się w Projekcie Forbina. NIEWIDZIALNY CZŁOWIEK The Invisible Man USA 1933, 71 min Reżyseria: James Whale Scenariusz: R. C. Sherriff na podst. powieści H. G. Wellsa Zdjęcia: Arthur Edeson Muzyka: Heinz Roemheld Montaż: Ted J. Kent Efekty specjalne: John R Fulton Producent: Carl Leammle Jr. 318 N Niewidzialny człowiek (1933, USA) Obsada: Claude Rains, Gloria Stuart, William Harrigan, Henry Travers, Una O'Connor, Forrester Harvey, Merle Tottenham Produkcja: Universal Pictures Adaptacja klasycznej pozycji literatury fan-tastycznonaukowej. Jack Griffen prowadzi badania, których celem ma być wynalezienie formuły pozwalającej na osiągnięcie nie-widzialności. Niestety, eksperymenty z indiańskim lekiem kończą się połowicznym sukcesem: po pierwsze proces okazuje się być nieodwracalny, po drugie pojawiają się nieoczekiwane skutki uboczne, które w pewnych okolicznościach mogą doprowadzić do śmierci (należy więc unikać deszczu, przestrzegać czystości itp.). Zaspokoiwszy pragnienie władzy, które było motorem całego doświadczenia, Griffen rozpoczyna poszukiwanie antidotum na nie-widzialność. Fantastyczna powieść Herberta George'a Wellsa została przeniesiona na ekran przez mistrza horroru lat 30., Jamesa Whale'a, twórcę Frankensteina. \N obu filmach mamy do czynienia z motywem szalonego naukowca, który w swych poszukiwaniach przekracza prawa ludzkie i boskie, o ile w przypadku Frankensteina grozę budziła przerażająca postać monstrum, o tyle w Niewidzialnym człowieku efekt niesamowitości powstaje dzięki wykorzystaniu elementu nieobecności, pustki czającej się za bandażami, którymi owinięta jest postać Griffe-na. W rolę szalonego naukowca wcielił się znany angielski aktor teatralny Claude Rains, dla którego była to pierwsza rola filmowa. Na przełomie lat 30. i 40. wytwórnia Universal zrealizowała cykl filmów wykorzystujących popularność pierwowzoru, Niewidzialny człowiek (1933, Niemcy) m.in. The Invisible Man Returns (1939) i The Invisible Man's Revenge (1944). NIEWIDZIALNY CZŁOWIEK Ein Unsichtbarer geht durch die Stadt Niemcy 1933, 102 min Reżyseria: Harry Piel Scenariusz: Hans Rameau Zdjęcia: Ewald Daub Muzyka: Fritz Wenneis Producent: Alfred Greven Obsada: Harry Piel, Lissy Arna, Fritz Odemar, Annemarie Soerensen, Olga Limburg, Gerhard, Dammann, Eugen Rex, Ernst Behmer Produkcja: Ariel Film Niemiecka wersja opowieści o niewidzialnym człowieku. Bohaterem filmu jest taksówkarz Harry (Piel), który pewnego dnia znajduje na tylnym siedzeniu samochodu dziwne urządzenie przypominające hełm, po założeniu którego człowiek staje się niewidzialny. Wykorzystując nowe możliwości, Harry zdobywa majątek oraz piękną dziewczynę, Lissy Verhagen (Arna), jednak niebawem traci cenny przedmiot na rzecz swojego najlepszego przyjaciela (Odemar), przygotowującego się do napadu na bank. Druga połowa filmu składa się głównie ze scen ucieczek i pościgów, wszystko kończy się dość nieoczekiwanie - przebudzeniem głównego bohatera, który uświadamia sobie, że jedynie śnił. NIEWIDZIALNY promień The Invisible Ray USA 1936, 82 min Reżyseria: Lambert Hillyer Scenariusz: John Colton 319 N Zdjęcia: George Robinson Muzyka: Franz Waxman Montaż: Bernard Burton Efekty specjalne: John P Fulton Producent: Edmund Grainger Obsada: Boris Karloff, Bela Lugosi, Frances Drake, Frank Lawton, Walter Kingsfort, Beulah Bondi, Violet Kemble Cooper Produkcja: Universal Pictures W filmie Lamberta Hillyera, podobnie jak w Niewidzialnym człowieku czy Frankensteinie, mamy do czynienia z motywem szalonego naukowca. Janos Rukh (Karloff) prowadzi badania nad niezwykłym promieniowaniem, którego źródłem jest prawdopodobnie meteoryt, rozbity przed milionami lat w Afryce. W towarzystwie doktora Felixa Beneta (Lugosi) oraz żony, Frances (Drake), wyrusza na wyprawę do dżungli. W istocie, udaje się odnaleźć meteoryt, choć cena, jaką przyjdzie zapłacić za odkrycie jest niezwykle wysoka. Napromieniowany Rukh staje się zagrożeniem dla otoczenia - odsuwa się od świata i zamyka w laboratorium, utrzymując kontakt jedynie z Benetem, który pracuje nad lekarstwem. Postępująca choroba nie pozostaje bez wpływu na psychikę Ru-kha, zmieniając go w bezwzględnego mordercę. Tylko Benet może powstrzymać szalonego naukowca. Niewidzialny promień należy do najlepszych filmów zrealizowanych przez Universal w latach 30., przede wszystkim za sprawą udziału dwóch gwiazd kina grozy, Borisa Karloffa i Beli Lugosiego. NIEZNANY TERROR The Unknown Terror USA 1957, 76 min Reżyseria: Charles Marquis Warren Scenariusz: Kenneth Higgins Zdjęcia: Joseph Biroc Muzyka: Raoul Kraushaar Montaż: Fred W. Berger Efekty specjalne: Glenn Alden, Louis DeWitt, Jack Rabin Producent: Robert Stabler Obsada: John Howard, Charles Gray, May Wynn, Mala Powers, Paul Richards, Duane Gray, Gerald Milton, Patrick O'Moore Produkcja: An Emirau Production / Regal Films / 20th Century Fox Gina Matthews (Powers) wyrusza do Ameryki Południowej, by odnaleźć zaginionego w dżungli brata. W wyprawie uczestniczy również niezbyt sympatyczny mąż bohaterki, Dan Matthews (Howard), oraz ich wspólny znajomy Pete (Richards), który czuje się odpowiedzialny za zniknięcie przyjaciela. Podczas kilkudniowej wędrówki docierają do Jaskini Śmierci, gdzie spotykają szalonego naukowca, doktora Ramseya (Milton), który prowadzi badania na ludziach, zarażających ich grzybem nieznanego pochodzenia. W końcu doktor pada ofiarą własnych eksperymentów, ginie również Dan Matthews, zaś Gina i Pete odchodzą razem, zapominając zupełnie o celu wyprawy, czyli poszukiwaniu zaginionego brata, który zapewne zmarł. Nieznany terror miał być kolejną opowieścią o potworze, wykorzystującą sprawdzony schemat, ale skromny budżet sprawił, że film raczej śmieszy niż przeraża. NIGHTFLYERS USA 1987, 89 min Reżyseria: T C. Blake Scenariusz: Robert Jaffe na podst. opowiadania George'a R. R. Martina Zdjęcia: Shelley Johnson Muzyka: Doug Tim Montaż: Tom Siiter Efekty specjalne: Gene Warren, Roger George, Bob Harmon, Bob Weisinger, Robert Short Producent: Herb Jaffe Obsada: Catherine Mary Stewart, Michael Praed, John Standing, Lisa Blout, Glenn Withrow, James Avery, Hélène Udy, Annabel Brooks, Des Barres Produkcja: New Century Vista Film Company Nudny, pozbawiony dynamicznej akcji film T. C. Blake'a, będący adaptacją opowiadania amerykańskiego pisarza George'a R. R. Martina, autora znakomitej Pieśni dla Lyan-ny. Wiek XXI. Port kosmiczny „Avalon". Profesor Michael D'Branin (Standing) organizuje wyprawę w poszukiwaniu tajemniczej istoty z kosmosu, stwórcy wszechświata. Wśród członków załogi statku „Nightflyers" znaleźli się specjaliści z różnych dziedzin: lin-gwistka Audrey (Blout), biolog Keelar (Withrow), dokumentalista Darry Fontaine (Avery), kryptolog Lilli Kent (Udy), telepata Jon Winderman (Barres), towarzysząca 320 o mu Eliza Scott (Brooks) oraz koordynator-ka programu, a równocześnie narratorka całej opowieści Miranda Dorlac (Stewart). Pilotem starego frachtowca, a zarazem jego kapitanem jest tajemniczy Royd Eriss (Praed). Uczestnicy wyprawy przekonują się, że statek kontrolowany jest przez tajemniczą silę, niebawem więc pojawiają się pierwsze ofiary. Z masakry wychodzą cało jedynie Miranda i Royd. NOC, KIEDY ŚWIAT EKSPLODOWAŁ The Night the World Exploded USA 1957, 64 min Reżyseria: Fred Sears Scenariusz: Luci Ward, Jack Natteford Zdjęcia: Ben Kline Muzyka: Ross DiMaggio Montaż: Paul Borofsky Producent: Sam Katzman Obsada: Kathryn Grant, William Leslie, Tris Coffin, Marshall Reed, Raymond Greenleaf, Charles Evans, Frank Scannell Produkcja: A Clover Production / Columbia Pictures David Conway (Leslie), sejsmolog, skonstruował urządzenie pozwalające przewidzieć trzęsienie ziemi. Wspólnie z doktorem Ellisem Mortonem i asystentką Laurą Hutchinson (Grant) odkrywa, iż pod powierzchnią zachodzą niepokojące zmiany, organizuje więc „wyprawę do wnętrza Ziemi", mającą potwierdzić jego przypuszczenia. W głębokich jaskiniach znajduje przyczynę wzmożonych ruchów tektonicznych - jest nią czarny kamień, który może spowodować potężny wybuch. Od tej pory mamy do czynienia ze sprawdzonym schematem filmu katastroficznego: światu grozi zagłada, naukowcy muszą więc znaleźć sposób na powstrzymanie wybuchu. Noc, kiedy świat eksplodował jest udanym dziełem pary reży-sersko-producenckiej Fred Sears i Sam Katzman, twórców Wilkołaka i Latających talerzy. NOCNY GOŚĆ The Night Caller Wielka Brytania 1965, 84 min Reżyseria: John Gilling Scenariusz: Jim O'Connolly na podst. powieści Franka Crispa Zdjęcia: Stephane Dade Muzyka: John Gregory Montaż: Philip Bamikel Producent: Ronald Liles Obsada: Robert Crewsdon, Maurice Denham, John Saxon, Patricia Haines, Alfred Burke, Jack Watson, Aubrey Morris Produkcja: New Art - Armitage Filins Film Johna Gillinga, twórcy Ludzi gamma, nie należy do zbyt udanych. Jack Constain (Saxon), młody naukowiec pracujący w obserwatorium astronomicznym, odkrywa tajemniczy obiekt pochodzący z Ganimeda, jednego z księżyców Jowisza. Wkrótce w miasteczku zaczyna grasować potwór z kosmosu, porywający młode kobiety w celach reprodukcyjnych. Scotland Yard prowadzi śledztwo w sprawie zaginionych dziewczyn. Constain, wspólnie z inspektorem policji (Burke), usiłuje zwabić kosmitę w pułapkę. Przynętą ma być asystentka profesora Morleya (Denham) - doktor Ann Barlow (Haines). Kobieta ginie zabita przez monstrum, któremu udało się wymknąć z policyjnej obawy. Przed odlotem kosmita wyznaje, że przybył na Ziemię, by ratować własna rasę, skazaną na wymarcie. O CZŁOWIEKU, KTÓRY MALAŁ The Incredible Shrinking Man USA 1957, 81 min Reżyseria: Jack Arnold Scenariusz: Richard Alan Simmons i Richard Matheson na podst. własnej powieści Zdjęcia: Ellis W. Carter Muzyka: Fred Karlin i Ed Lawrence Montaż: Albrecht Joseph Efekty specjalne: Charles Baker, Everett Broussard, Fred Knoth Producent: Albert Zugsmith Obsada: Grant Williams, Randy Stuart, April Kent, Paul Langton, Raymond Bailey, William Schallert, Frank Scannell Produkcja: Universal Pictures Scott i Louise Careyowie spędzają wspólne wakacje na morzu - odpoczywają, zażywają kąpieli, opalają się. Pewnego dnia spostrzegają na niebie dziwną chmurę, z której spada niewielki deszcz. Kilka miesięcy później Scott odkrywa, że zaczyna się zmniejszać: ubrania przestają pasować, buty robią się zbyt luźne itp. Na tajemniczą chorobę nie ma żadnego lekarstwa. Od tej pory 321 o O człowieku, który malał w życiu Scotta wszystko ulega zmianie. Dziennikarze, wietrząc sensację, koczują pod domem Careyów, Scott staje się gwiazdą magazynów, niestety jego życie rodzinne ulega rozkładowi. Mając kilkanaście centymetrów wzrostu postanawia zamieszkać w domu dla lalek, aż pewnego dnia znika. Niezbyt często w kinie science fiction spotykamy bohaterów tak ludzkich i wiarygodnych jak Scott Carey (znakomita rola Granta Williamsa), ale też Jack Arnold, reżyser filmu O człowieku, który malał, nie bez powodu uznawany jest dziś za jednego z najważniejszych twórców kina science fiction lat 50., a jego dzieła - Przybysze z przestrzeni kosmicznej czy Potwór z Czarnej Laguny - to klasyczne pozycje gatunku. Film powstał na podstawie powieści znanego amerykańskiego pisarza Richarda Matheso-na (autora I am Legend), a zarazem czołowego scenarzysty horrorów i filmów science fiction (Studnia i wahadło, Kruk, telewizyjne odcinki Star Trek i Strefy mroku), doczekał się też remake'u, zrealizowanego w 1981 przez Joela Schumachera, którego bohaterem była tym razem kobieta. OBCA SPOZA ZIEMI The Unearthly Stranger Wielka Brytania 1963, 74 min Reżyseria: John Kirsh Scenariusz: Rex Carlton Zdjęcia: Reg Wyer Muzyka: Edward Williams Montaż: Tom Priestley Producent: Albert Fennell Obsada: John Neville, Philip Stone, Gabrielle Licudi, Patrick Newell, Jean Marsh, Warren Mitchell Produkcja: Independent Artists I K Julian Win-tel - Leslie Parkyn Production Film Johna Kirsha rozpoczyna się jak opowieść o przeciętnej rodzinie, ale z upływem czasu mąż (Neville) przekonuje się, że żona (Licudi) nie jest istotą ludzką, ale przybyszem z innej planety, wysłanniczką przygotowującą grunt pod przyszłą inwazję. Podobnie jak w późniejszej o ćwierć wieku komedii Moja macocha jest kosmitką, bohaterka nie potrafi wykonać zadania i zabić człowieka, który darzy ją prawdziwą miłością. Obca spoza ziemi jest w gruncie rzeczy melodramatem, toteż elementy składowe kina fantastycznonaukowego schodzą na dalszy plan - kobieta (kosmitką) poświęca bowiem życie, by ocalić ukochanego mężczyznę. OBCY - ÓSMY PASAŻER NOSTROMO Alien Wielka Brytania - USA 1979, 117 min Reżyseria: Ridley Scott Scenariusz: Dan O'Bannon Zdjęcia: Derek Vanlint Muzyka: Jerry Goldsmith, Howard Hanson, Wolfgang Amadeus Mozart Montaż: Terry Rawlings, Peter Weatherley Efekty specjalne: Nick Allder, Denys Ayling, Alan Bryce, Roger Dicken, Brian Johnson, Carlo Rambaldi Producenci: Gordon Carroll, David Giler, Walter Hill, Ronald Shusett Obsada: Tom Skerritt, Sigourney Weaver, Veronica Cartwright, Harry Dean Stanton, John Hurt, Ian Holm, Yaphet Kotto, Bolaji Badejo Produkcja: Brandywine Productions Ltd., 20th Century Fox Obcy - ósmy pasażer Nostromo, zrealizowany przed ćwierćwieczem przez Ridleya Scotta (Łowca androidów), uważany jest dziś przez wszystkich za jedno z najważniejszych dzieł w historii gatunku, zapoczątkował też całą serię filmów, w których wykorzystano podobny schemat fabularny (m.in. Przybysz, Xtro czy Inseminoid). Międzyplanetarny transportowiec „Nostromo" odbiera sygnał wysłany z przestrzeni kosmicznej. Członkowie załogi zostają obudzeni ze snu hiber-nacyjnego, a kilkuosobowa ekipa ratownicza udaje się na powierzchnię planety LB 426, z której odebrano sygnał. W czasie wyprawy jeden z kosmonautów zostaje zaatakowany przez tajemnicze stworzenie, a cała grupa wraca w pośpiechu na pokład 322 o macierzystego statku. Okazuje się, iż w ciele Kane'a (Hurt) dojrzewa pasożytniczy organizm, który niebawem opuszcza swego żywiciela. Kosmiczny drapieżnik osiąga pełną dojrzałość, poszukując organizmów, w których mógłby złożyć jaja. Rozpoczyna się walka o przetrwanie, w której ludzie muszą stawić czoła krwiożerczej bestii. Obcy zostanie pokonany, ale z załogi „Nostromo" ocaleje tylko jeden członek, Ellen Ripley (We-aver). Niezwykła atmosfera filmu Scotta, pokrewna kinu grozy, znakomite efekty specjalne (nagrodzone Oscarem), a przede wszystkim postać tytułowego Obcego, zaprojektowana przez szwajcarskiego rysownika H. R. Gigera (autora ilustracji do utworów H. R Lovecrafta), sprawiły, iż film zyskał uznanie zarówno krytyków, jak i publiczności. W 1986 dalszy ciąg Obcego nakręcił James Cameron, zaś w latach 90. powstały kolejne części, wyreżyserowane przez Davida Finchera i Jeana-Pierre'a Jeu-neta. W 2003 Ridley Scott przedstawił „reżyserską" wersję filmu, uzupełnioną o kilka usuniętych wcześniej scen. OBCY - DECYDUJĄCE STARCIE Aliens USA 1986, 137 (156 - wersja reż.) min Reżyseria: James Cameron Scenariusz: James Cameron, David Giler, Walter Hill Zdjęcia: Adrian Biddle Muzyka: James Horner Montaż: Ray Lovejoy Efekty specjalne: Brian Johnson, John Richardson Producent: Gale Anne Hurd Obsada: Sigourney Weaver, Bill Paxton, Paul Reiser, Michael Biehn, Carrie Henn, Lance Hen-riksen, Jenette Goldstein, William Hope, Mark Rolston Produkcja: 20th Century Fox Minęło 57 lat od zniszczenia statku kosmicznego „Nostromo". Ripley (Weaver), jedyny ocalały członek załogi, została odnaleziona przez byłych pracodawców, którzy odebrali sygnał z odległej planety Acheron, gdzie doszło do serii tajemniczych zgonów. Carter Burkę (Reiser), przedstawiciel kierownictwa korporacji - podejrzewając, że kolonia została opanowana przez „obcych" - Obcy - decydujące starcie postanawia wysłać na planetę oddział komandosów oraz Ripley. Po dotarciu na miejsce okazuje się, że wszyscy koloniści zginęli, a jedyną ocalałą jest mała dziewczynka, Newt (Henn). Przed przystąpieniem do ewakuacji, żołnierze postanawiają zlikwidować przeciwnika. Niestety - zgodnie z oczekiwaniem - obcy stanowią poważne zagrożenie, z którym nie może uporać się nawet specjalna jednostka marines. Z nierównej walki z setkami kosmicznych potworów cało wychodzą jedynie Ripley, dziewczynka i kapral Hicks (Biehn), choć nie wszystkim uda się pozostać przy życiu. W finale Ripley musi raz jeszcze zmierzyć się monstrum. Druga część Obcego została wyreżyserowana przez Jamesa Camerona i wyprodukowana przez Gale Ann Hurd, parę małżeńską, która w latach 80. zrealizowała m.in. Terminatora i Otchłań. Film został bardzo dobrze przyjęty przez krytykę amerykańską, choć pozbawiony był niesamowitej atmosfery zagrożenia, jaka wyróżniała pierwowzór. OBCY 3 Alien 3 USA 1992, 115 min Reżyseria: David Fincher Scenariusz: Larry Ferguson, Walter Hill, Vincent Ward, David Giler Zdjęcia: Alex Thomson Muzyka: Elliot Goldenthal Montaż: Terry Rawlings Efekty specjalne: Richard Edlund Producent: Ezra Swerdlow Obsada: Sigourney Weaver, Charles Dance, Charles S. Dutton, Paul McGann, Lance Henriksen, Christopher John Fields, Ralph Brown, Danny Webb, Holt McCallany Produkcja: 20th Century Fox 323 o Obcy 3 Trzecia część Obcego przyniosła wyraźną zmianę tonacji w stosunku do poprzednich filmów, a to za sprawą osoby reżysera, Da-vida Finchera, twórcy mrocznych thrillerów w rodzaju Siedem czy Azylu. Ellen Ripley (Weaver), uciekając z kolonii opanowanej przez obcych, ląduje awaryjnie na więziennej planecie Fiorina 161, na której przebywa 25 skazańców, oskarżonych o najcięższe zbrodnie. Niestety, bohaterce towarzyszy również ostatni z obcych, któremu udało się przedostać na pokład. Niebawem pojawiają się pierwsze ofiary, toteż kobieta wspólnie z więźniami, którym przewodzi Clemens (Dutton), musi stawić czoło potworowi. W ślad za Ripley na Fiorinie 161 pojawiają się również naukowcy, którzy zamierzają schwytać obcego. Bohaterka, poświęcając własne życie, niszczy pozaziemską istotę. OBCY 4: PRZEBUDZENIE Alien Resurrection USA 1997, 108 min Reżyseria: Jean-Pierre Jeunet Scenariusz: Joss Whedon Zdjęcia: Darius Khondji Muzyka: John C. Frizzell Montaż: Hervé Schneid Efekty specjalne: Alec Gillis, Pitof Producent: Antoine Simkine Obsada: Sigourney Weaver, Winona Ryder, Dominique Pinon, Ron Perlman, Michael Wincott, Gary Dourdan, Kim Flowers, Dan Hedaya, Brad Dourif Produkcja: 20th Century Fox Na stacji naukowo-badawczej „Auriga" trwają prace nad wyhodowaniem „obcego" oraz sklonowaniem Ripley (Weaver), która zginęła dwieście lat wcześniej, będąc nosicielką pozaziemskiej formy życia. Ekspe- Obcy 4: Przebudzenie ryment kończy się powodzeniem, choć klon - krzyżówka genetyczna - posiada niespotykane dotąd właściwości (zdolność regeneracji, niezwykłą siłę, zwierzęcy instynkt itp.). Naukowcy i wojskowi mają nadzieję na rozmnożenie i oswojenie drapieżników, dlatego też na stacji badawczej pojawiają się przemytnicy ze specjalnym ładunkiem zamówionym przez generała Pereza (ludzkie ciała będące żywicielami pozaziemskich pasożytów). Wśród „piratów" jest również dziewczyna-cyborg (Ryder), która przybyła z zamiarem zniszczenia obcego. Sytuacja zaczyna się komplikować, gdy „obcy" wydostają się na wolność. Rozpoczyna się walka o przetrwanie, z której raz jeszcze zwycięsko wychodzi Ripley. Czwarta część Obcego różni się od poprzednich nie tyle w warstwie fabularnej, ile plastycznej, jako że reżyserem filmu był Jean-Pierre Jeunet, twórca Delicatessen i Miasta zaginionych dzieci - surrealistyczna wyobraźnia francuskiego autora odcisnęła piętno na całej opowieści. OBCY PRZYBYSZE Alien Nation USA 1988, 90 min Reżyseria: Graham Baker Scenariusz: James Cameron i Rockne S. O'Ban- non Muzyka: Curt Sobel Zdjęcia: Adam Greenberg Montaż: Kent Beyda Efekty specjalne: Joseph A. Unsinn, Alec Gillis Producent: Gale Ann Hurd i Richard Kobritz Obsada: James Caan, Mandy Patinkin, Terence Stamp, Kevyn Mayor Howard, Leslie Bevis, Peter Jason Produkcja: 20th Century Fox 324 o Od czasu do czasu kino science fiction sięga do schematów fabularnych wypracowanych na gruncie innych gatunków, korzystając z konwencji horroru, westernu czy filmu policyjnego. Z powyższą sytuacją spotykamy się w przypadku filmu Grahama Bakera (twórcy trzeciej części Omenu), który jest zręcznym połączeniem tradycyjnego filmu policyjnego z klasycznymi motywami fantastycznonaukowymi. W Stanach Zjednoczonych wylądował statek kosmiczny z „uchodźcami" z innej planety. Przybysze nie planowali dokonać podboju naszej planety, a jedynie pragnęli znaleźć bezpieczne schronienie. Obcy wtopili się w wieloetniczny pejzaż południowej Ka-liforni: jedni zostali przestępcami, inni zaś, jak Samuel „George" Francisco (Patinkin), policjantami. W tym miejscu rozpoczyna się właściwa intryga filmu: doświadczony detektyw Matthew Sykes (Caan) otrzymuje nowe zadanie, związane z przestępstwami popełnianymi przez działających wśród przybyszów gangsterów, którzy zajmują się produkcją i sprzedażą tajemniczego narkotyku. Do sprawy zostaje przydzielony świeżo zatrudniony w LAPD kosmita (należy dodać, iż podczas strzelaniny z przybyszami zginął partner Sykesa). Mamy więc do czynienia ze znanym z wielu filmów motywem wzajemnego oswajania się i nawiązywania przyjaźni miedzy przedstawicielami różnych ras lub kultur. Przywódcą „kosmicznego gangu" jest niejaki William Harcourt (Stamp), a jego wyeliminowanie wymaga współpracy ludzi i przybyszów. Film Bakera, mimo iż nie okazał się wielkim przebojem kasowym, doczekał się kontynuacji w postaci serialu, który prezentowała również polska telewizja. Choć schemat fabularny Obcych przybyszów odwołuje się do formuły policyjnego buddy movie w rodzaju Zabójczej broni, z jej charakterystycznymi konfliktami oraz przewidywalnym zakończeniem, to scenariusz Jamesa Camerona (twórcy Terminatora) trzyma w napięciu, a przy okazji wprowadza kilka oryginalnych elementów. Dzięki temu całość (także za sprawą udanych kreacji Caana i Patinkina) przedstawia się więcej niż zadowalająco. OBCY Z LOS ANGELES Alien from L.A. USA 1987, 87 min Reżyseria: Albert Pyun Scenariusz: Regina Davis, Albert Pyun Zdjęcia: Tom Fraser Muzyka: James Saad Efekty specjalne: Gary Cuthbert Producent: Yoram Globus, Menahem Golan Obsada: Kathy Ireland, Thom Matthews, William R. Moses, Don Michael Paul, Richard Haines, Linda Kerridge, Simon Poland Produkcja: Cannon Group Tytułowym „obcym" jest dziewczyna (Ireland) mieszkająca w Malibu, która pewnego dnia wyrusza na poszukiwanie ojca -archeologa, zaginionego podczas prac badawczych prowadzonych w podziemnym mieście (Atlantydzie). W warstwie fabularnej odnajdujemy wyraźne nawiązanie do opowieści o Alicji w Krainie Czarów. Reżyserem całości był Albert Pyun, specjalizujący się raczej w pełnych przemocy, postapo-kaliptycznych filmach o cyborgach (Nemesis, Omega Doom). Tym razem nakręcił obraz z pogranicza baśni i horroru, z pewnymi elementami kina przygodowego. O-BI, O-BA. KONIEC CYWILIZACJI Polska 1985, 88 min Reżyseria: Piotr Szulkin Scenariusz: Piotr Szulkin Zdjęcia: Witold Sobociński Muzyka: Jerzy Satanowski Montaż: Elżbieta Kurkowska Producent: Zygmunt Król Obsada: Jerzy Stuhr, Krystyna Janda, Kalina Jędrusik, Mariusz Dmochowski, Marek Walczewski, Jan Nowicki, Henryk Bista, Leon Niemczyk, Krzysztof Majchrzak Produkcja: Zespól Filmowy Perspektywa, Wytwórnia Filmów Dokumentalych w Warszawie Scenariusz postapokaliptyczny w polskim wydaniu. Po wojnie nuklearnej ludzie przenieśli się do podziemnych miast, przykrytych betonowymi kopułami. Żyjąc na skraju nędzy, z nadzieją wyczekują na przybycie „Arki", która ocali wybranych. Tymczasem pojawia się poważny problem - kopuła grozi zawaleniem, a to oznacza groźbę skażenia promieniotwórczego. Na polecenie Szefa 325 o (Walczewski) jeden z mieszkańców, Soft (Stuhr), ma zająć się naprawą nadwerężonej konstrukcji. Bohater postanawia uciec, szukając wcześniej legendarnej arki, która okazuje się mitem stworzonym przez ludzi żądnych zysku i władzy. Pewnego dnia kopula pęka, zaś szalony tłum - przekonany o przybyciu arki - rzuca się w kierunku wyjścia. Film Piotra Szulkina nawiązuje do klasycznego schematu science fiction, który służy tu ukazaniu podstawowych mechanizmów politycznych rządzących społeczeństwem. OBROŻA Deadlock USA 1991, 100 min Reżyseria: Lewis Teague Scenariusz: Broderick Miller Zdjęcia: Dietrich Lohmann Muzyka: Richard Bibbs Montaż: Carl Kress Efekty specjalne: Peter Chesney, Tom Chesney Producent: Branko Lustig Obsada: Rutger Hauer, Mimi Rogers, Joan Chen, James Remar, Stephan Tobolowsky, Ba-sil Wallace, Grand L. Bush, Denis Forest, Glenn Plummer Produkcja: Spectator Films / HBO Niezbyt odległa przyszłość. Frank Warren (Hauer), zdradzony przez wspólników i skazany na 12 lat odosobnienia, trafia do nowoczesnego zakładu karnego, w którym więźniowie noszą na szyi elektroniczne „obroże", uniemożliwiające ucieczkę - samowolne oddalenie się grozi śmiercią, gdyż uruchomiony zostaje mechanizm wybuchowy. Naczelnik więzienia, Warden Holiday (Tobolowsky), pragnie zdobyć łup (25 milionów dolarów) ukryty przez Franka. W tym celu wynajmuje parę zabójców, Sama (Remar) i Noell (Chen), byłych wspólników bohatera. Warrenowi udaje się uciec z więzienia w towarzystwie Trący Riggs (Rogers), ale ich śladem wyruszają łowcy nagród. Od tej chwili film Lewisa Teague'a (Aligator, Cujo) przypomina schematyczny thriller sensacyjny pozbawiony elementów science fiction. W finale Frank i Trący pokonują przeciwników i odchodzą z pieniędzmi. ODLEGŁY LĄD Outland USA - Wielka Brytania 1981, 109 min Reżyseria: Peter Hyams Scenariusz: Peter Hyams Zdjęcia: Stephen Goldblatt Muzyka: Jerry Goldsmith Montaż: Stuart Baird Efekty specjalne: John Stears Producent: Richard A. Roth Obsada: Sean Connery, Peter Boyle, Frances Sternhagen, James B. Sikking, Kika Markham, Steven Berkoff, Hali Galili, John Ratzenberger Produkcja: Ladd Company, Warner Bros. Do stacji wydobywczej położonej na jednym z księżyców Jowisza przybywa nowy szeryf, O'Neil (Connery), po tym jak w niewyjaśnionych okolicznościach ginie kilku mieszkańców kolonii. Po kilkudniowym śledztwie O'Neil odkrywa, że wśród pracowników stacji rozprowadzany jest tajemniczy narkotyk, który pozwala na zwiększenie wydajności pracy, ale zarazem działa destrukcyjnie na psychikę uzależnionych górników. Za całym przedsięwzięciem stoi dyrektor kopalni, Shepard (Boyle). Gdy szeryf postanawia ujawnić prawdę, dyrektor wynajmuje płatnych zabójców, których zadaniem jest wyeliminowanie niewygodnego świadka. Bohater przekonuje się, że w walce ze skorumpowanymi władzami może liczyć jedynie na pomoc kobiety, doktor Lazarus (Sternhagen). Scenariusz Petera Hyamsa (twórcy Strażnika czasu i 2010) stanowił wyraźne nawiązanie do konwencji westernu, zaś rola szeryfa O'Neila wzorowana była na postaci głównego bohatera W samo południe. Mimo schematycznej fabuły i łatwego do przewidzenia finału, twórcom filmu udało się stworzyć atmosferę zagrożenia i niepokoju. Całość chwalono także za mroczną scenografię Malcolma Middletona. ODLICZANIE Countdown USA 1967, 101 min Reżyseria: Robert Altman Scenariusz: Loring Mandel Zdjęcia: William W. Spences Muzyka: Leonard Rosenman Montaż: Gene Milford Producent: William Conrad 326 o Obsada: James Caan, Robert Duvall, Joanna Moor, Barbara Baxley, Michael Murphy, Steve Ihnat Produkcja: William Conrad Productions Odliczanie nie jest w zasadzie filmem fanta-stycznonaukowym, podobnie jak nie jest nim Pierwszy krok w kosmos czy Apollo 13, jednak Robert Altman, wybitny amerykański reżyser (M*A*S*H, Trzy kobiety, Nashville czy Gosford Park), odwołuje się do konwencji science fiction. Trwają gorączkowe przygotowania do pierwszego załogowego lotu na Księżyc. Przyczyną zamieszania jest rywalizacja między dwoma mocarstwami, Stanami Zjednoczonymi i Związkiem Radzieckim. Ponieważ władze muszą przekonać opinię publiczną o pokojowym charakterze misji, toteż dowództwo NASA postanawia, że zamiast wojskowego, majora Chucka Larso-na (Duvall), w kosmos poleci cywil, Lee Ste-gler (Caan). Zmiana decyzji wywołuje liczne komplikacje, zarówno rodzinne, jak i koleżeńskie. Film Altmana nie jest opowieścią przygodową, bowiem szczegóły techniczne przytłaczają tu akcję dramatyczną. Odliczanie przypomina raczej dzieła z początku lat 50., Rakietę XM czy Kierunek Księżyc, niż Apollo 13. ODMIENNE STANY ŚWIADOMOŚCI Altered Sta tes USA 1980, 102 min Reżyseria: Ken Russell Scenariusz: Paddy Chayefsky (jako Sidney Aaron) według własnej powieści Zdjęcia: Jordan Croneweth Muzyka: John Corigliano Montaż: Erie Jenkins Efekty specjalne: Brian Ferren, Larry L. Fuentes, Chuck Gaspar Producenci: Howard Gottfried, Daniel Melnick Obsada: William Hurt, Blair Brown, Bob Balaban, Charles Haid, Thaao Penghlis, Miguel Go-dreau, Dori Brenner, Peter Brandon, Charles White-Eagle, Drew Barrymore, Megan Jeffers Produkcja: Warner Bros. Paddy Chayefsky, autor literackiego pierwowzoru, oparł swoją powieść na doświadczeniach profesora Johna Lilly'ego, który poszukiwał możliwości dotarcia do pierwotnych, nieświadomych doznań, w specjalnie skonstruowanych pojemnikach odcinając uczestników eksperymentów od bodźców świata zewnętrznego. Ken Russell - znany m.in. jako autor skandalizujących biografii wybitnych artystów (Mahler, Lisztomania) -odszedł od książki na tyle daleko, by wzbudzić niezadowolenie Chayefsky'ego, który w końcu podpisał film swym mniej znanym, ale za to prawdziwym nazwiskiem. Poszukiwania Lilly'ego są tu więc jedynie pretekstem dla feerii wizualnych pomysłów reżysera, znanego z niezwykłej wprost wyobraźni. Wątła fabuła - Eddie Jessup (Hurt) próbuje cofnąć się w rozwoju, by lepiej poznać swoją naturę - z zarysowanym wątkiem miłosnym jest tylko tłem dla kilku rozbudowanych sekwencji pełnych efektów specjalnych. W jednej z nich Eddie staje się na moment człekokształtną małpą, w finale natomiast wraca do stadium pierwotnej materii. W filmie nie mogło oczywiście zabraknąć kontrowersyjnych obrazów pełnych erotycznych i religijnych skojarzeń. Tym razem Russell nieco „złagodniał", dopasowując się do obowiązujących w Hollywood schematów. Krytyka niezbyt ciepło przyjęła film Russella, zarzucając mu myślową pustkę. W istocie wydaje się, że Odmienne stany swiadomos'ei to uczta raczej dla oczu, niż dla intelektu. Nie sposób wszak odmówić reżyserowi niezwykłej wyobraźni. Wykreowane przez niego obrazy, wspierane tu przez sugestywną muzykę Johna Corigliano, na długo pozostają w pamięci. ODWIECZNY WRÓG The Phantoms USA 1998, 95 min Reżyseria: Joe Chappelle Scenariusz: Dean Koontz na podst. własnej powieści Zdjęcia: Richard Clabaugh, Greg Littlewood Muzyka: David C. Williams Montaż: Randy Bricker Efekty specjalne: KNB EFX Group, Inc. Producent: Dean Koontz Obsada: Peter O'Toole, Joanna Going, Rose McGowan, Ben Affleck, Liev Schreiber, Clifton Powell, Nicky Katt Produkcja: Dimension Films Horror science fiction zrealizowany na podstawie powieści Deana Koontza. Do małego miasteczka Snowfield przyjeżdżają dwie 327 o siostry, Lisa i Jenny Palley (McGowan i Going). Od samego początku dzieją się tam rzeczy niezwykle. Większość mieszkańców nie żyje, a wśród ocalałych znajdują się jedynie szeryf Hammond (Affleck) oraz jego zastępcy, ale i oni zostają zabici przez nieznaną siłę. Gdy o wszystkim dowiaduje się wojsko, rozpoczyna operację specjalną. W przedsięwzięciu uczestniczy również naukowiec, dr Timothy Flyte (O'Toole), zajmujący się analizą niewyjaśnionych zniknięć ludzi i całych cywilizacji na przestrzeni tysiącleci, jest przy tym autorem niezbyt naukowej hipotezy o istnieniu tajemniczej siły, pierwotnego organizmu będącego ucieleśnieniem zasady chaosu, zwanego „Odwiecznym wrogiem". Zgodnie z oczekiwaniem hipoteza znajduje potwierdzenie -w podziemnych kanałach mieszka bowiem zagadkowa istota, która nawiązuje kontakt z doktorem. Choć zniszczenie potwora wy-daje się być zadaniem niełatwym, to jednak bohaterowie wychodzą zwycięsko z walki z „Odwiecznym wrogiem". ODYSEJA KOSMICZNA: 2010 2010 USA 1984, 116 min Reżyseria: Peter Hyams Scenariusz: Peter Hyams Zdjęcia: Peter Hyams Muzyka: David Shire Montaż: James Mitchell, Mia Goldman Efekty specjalne: David Blistein, Richard Edlund, John V. Fante Producent: Peter Hyams Obsada: Roy Scheider, John Lithgow, Helen Mirren, Bob Balaban, Keir Dullea, Douglas Rain, Dana Elear, James McEachin Produkcja: MGM Minęło dziewięć lat od nieudanej misji statku kosmicznego „Discovery". Dwa wielkie mocarstwa przygotowują się do wyprawy w okolice Jowisza. Do Heywooda Floyda (Scheider), byłego przewodniczącego Narodowej Rady Astronautyki, zwraca się radziecki uczony z propozycją współpracy. Amerykańscy naukowcy mają wziąć udział we wspólnej wyprawie badawczej, której celem jest odnalezienie USS „Discovery". Na pokładzie statku kosmicznego „Leonow", dowodzonego przez Tanię Kirbuk (Mirren), znalazło się trzech Amerykanów: Floyd, dr Chandra (Balaban) - specjalista od komputerów - oraz Walter Curnow (Lithgow). Mimo początkowych problemów współpraca międzynarodowa układa się pomyślnie. Naukowcy odkrywają, że w pobliżu jednego z księżyców Jowisza pojawił się tajemniczy obiekt pozaziemskiego pochodzenia. Nieoczekiwanie obca forma życia nawiązuje łączność z Floydem, ostrzegając przed niebezpieczeństwem dalszego pobytu w regionie Jowisza, jednakże brak wystarczającej ilości paliwa zmusza załogę „Leonowa" do ryzykownego eksperymentu (zamierzają wykorzystać „Discovery" jako rakietę nośną). Wszystko kończy się pomyślnie - statek kosmiczny odlatuje tuż przed wielkim wybuchem, w wyniku którego po-wstaje nowa gwiazda. Film Petera Hyamsa zawiera również wyraźne przesłanie ideologiczne, jako że interwencja pozaziemskich sil sprawiła, że mieszkańcy Ziemi postanowili żyć w pokoju. OGIEŃ NA NIEBIE Fire in the Sky USA 1993, 107 min Reżyseria: Robert Lieberman Scenariusz: Tracy Torme na podst. książki Tra-visa Waltona The Walton Experience Zdjęcia: Bill Pope Muzyka: Mark Isham Montaż: Steve Mirkovich, Stephen E. Rivkin Efekty specjalne: Michael Owens, Matt Kutcher, Alan E. Lorimer Producent: Todd Black, Joe Wizan Obsada: D. B. Sweeney, Robert Patrick, Craig Sheffer, Peter Berg, James Garner, Henry Thomas, Bradley Gregg, Noble Willingham, Kathleen Wilhoite Produkcja: Paramount Pictures Scenariusz filmu Liebermana powstał na podstawie „autobiograficznej" książki Travi-sa Waltona, opowiadającej o uprowadzeniu przez przybyszów z kosmosu. Rok 1975. Pewnej nocy Travis Walton (Sweeney), w towarzystwie kilku kolegów z pracy, jest świadkiem lądowania niezidentyfikowanego obiektu latającego. Gdy zbliża się na miejsce, zostaje porwany przez kosmitów, a pięć dni później wraca do domu. Film opowiada o wydarzeniach, które rozegrały się w tym czasie. Uwięziony w statku 328 o kosmicznym bohater jest poddawany przeróżnym testom, zaś podczas jego nieobecności rodzina zostaje zatrzymana przez służby specjalne i wielokrotnie przesłuchiwana, podobnie jak sam Walton, który po powrocie usiłuje przekonać władze do swej wersji wydarzeń. Mimo wykorzystania „autentycznej" historii, Ogień na niebie pozostaje typowym przykładem filmu fantastyczno-naukowego opowiadającego o kontakcie z przybyszami z kosmosu. OGIEŃ ZAGŁADY Dead Fire Kanada 1997, 101 min Reżyseria: Robert Lee Scenariusz: Christopher Hyde, Andre McEvoy, Nicholas Racz Zdjęcia: Dave Pelletier Muzyka: Peter Allen Montaż: Richard Benwick Producent: Lloyd A. Simandl Obsada: Matt Frewer, C. Thomas Howell, John Cunningham, Monika Schnarre, Rachel Hayward, Robert Russel, Jim Thorburn, Gerard Whelon Produkcja: North American Pictures Połączenie filmu akcji z thrillerem terrorystycznym rozgrywającym się w przyszłości. Rok 2062 - zanieczyszczenie środowiska i wojna doprowadziły do spustoszenia Ziemi. Nieliczni, którzy przeżyli, mieszkają na stacjach orbitalnych, marząc o normalnym życiu. Akcja Ognia zagłady rozgrywa się na jednej ze stacji, zamieszkanej przez wojskowych oraz grupę naukowców, prowadzących badania nad możliwością przywrócenia życia na naszej planecie. Zamknięcie na niewielkiej przestrzeni wywołuje zaburzenia psychiczne - jeden z żołnierzy porywa zakładników, żądając natychmiastowego powrotu na Ziemię, po chwili zostaje obezwładniony przez głównego bohatera, który nieoczekiwanie zostaje oskarżony o niewykonanie rozkazu. Niebawem przekonujemy się, że wszystko było częścią spisku zmierzającego do przejęcia stacji kosmicznej przez oddział zbuntowanych najemników, dowodzonych przez psychopatycznego pułkownika. Film Roberta Lee niewiele ma wspólnego z klasyczną tematyką science fiction, konwencja gatunkowa służy jedy nie jako pretekst dla pokazania pełnych przemocy scen walki. OKNA CZASU Az ido áblakaj Węgry 1969, 85 min Reżyseria: Tamas Fejér Scenariusz: Péter Kuczka Zdjęcia: Miklós Herecznik Muzyka: János Gyulai-Gaál Montaż: Zoltán Farkas Producent: Gyorgy Onódi Obsada: Iwan Andonow, Beata Tyszkiewicz, Krystyna Mikołajewska, Heidemarie Wenzel, Miklós Gábor Produkcja: Studio 4 - Mafilm Węgierska kinematografia, podobnie jak polska, nie obfituje w filmy fantastycznonau-kowe, ale Okna czasu należą do najlepszych pozycji w gatunku. W ośrodku badawczym znajduje się grupa ludzi pogrążonych w hibernacji. Wskutek podziemnych wstrząsów część „uśpionych" zostaje przypadkowo obudzona. Wśród przywróconych do życia znajdują się: fizyk Avram (Andonow), młoda śpiewaczka operowa Eva (Tyszkiewicz), cierpiąca na chorobę popromienną Maguy (Mikołajewska), Beryl (Wenzel) - ofiara eksperymentów naukowych oraz były prezydent Sinis (Gabor), który ukrywa swą tożsamość przed pozostałymi towarzyszami. Niebawem okazuje się, że każdy z bohaterów żył w innym czasie i z różnych powodów został uśpiony: fizyk pragnął zobaczyć skutki własnych odkryć (zajmował się teorią kwarków), śpiewaczka została poddana przymusowej hibernacji po nieudanej próbie samobójczej, zaś Maguy miała nadzieję na odkrycie lekarstwa na białaczkę. Film Fejéra jest w zasadzie przypowiastką filozoficzną, podejmującą temat odpowiedzialności moralnej za własne czyny, fantastyczna akcja ustępuje bowiem miejsca konfrontacji poglądów i postaw. W zakończeniu filmu Avram i Beryl opuszczają schron i wychodzą na powierzchnię. OMEGA DOOM USA 1996, 84 min Reżyseria: Albert Pyun Scenariusz: Albert Pyun, Ed Naha Zdjęcia: George Mooradian 329 o Muzyka: Anthony Riparetti Montaż: Kim Morrisey, Joe Shugart Efekty specjalne: Dan Schmit, Adam Ealove-ga, Steve Melchiorre, Tony Shephard Producent: Tom Karnowski, Gary Schmoeller Obsada: Rutger Hauer, Shannon Whirry, Norbert Weisser, Tina Cote, Anna Katarina, Jill Pierce, Jahi J. J. Zuri Produkcja: Filmwersk - Largo Entertainment / Columbia Tri-Star Obraz świata po katastrofie nuklearnej. Zagładę przeżyli jedynie nieliczni ludzie, zaś na gruzach walczą ze sobą grupy robotów, szukając ukrytego arsenału broni, którego zdobycie zapewniłoby panowanie nad światem (istnieje bowiem nieuzasadnione podejrzenie, że ludzie zamierzają odzyskać władzę). Do zniszczonego miasta przybywa samotny wojownik (Hauer), stając się nieoczekiwanie kluczową postacią w wojnie gangów: klony, dowodzone przez Blackheart (Cote), walczą z androidami, którym przewodzą Zinck (Pierce) i Marc (Zuri). W opuszczonym miasteczku jest również bar prowadzony przez robota-niewolnicę (Katarina), której pomoc ocali życie bohaterowi. Fabuła filmu Alberta Pyuna (Nemesis) przypomina Straż przyboczni} Kurosawy oraz westerny Sergia Leone (szczególnie Za garść dolarów), pozbawiona jest jednak walorów artystycznych wyróżniających dzieła mistrzów. ONE! Them! USA 1954, 93 min Reżyseria: Gordon Douglas Scenariusz: Ted Sherdeman Zdjęcia: Sid Hickox Muzyka: Bronislaw Kaper Montaż: Thomas Reilly Efekty specjalne: William Mueller, Francis J. Scheid, Stanley Fleicher, Ralph Ayers Producent: David Weisbart Obsada: James Whitmore, James Arness, Edmund Gwenn, Joan Weldon, Onslow Stevens, Dub Taylor, Fess Parker, William Schallert, Sean McClory, Sandy Descher, Chris Drake Produkcja: Warner Bros. Dzieło Gordona Douglasa jest jednym z pierwszych filmów opowiadających o olbrzymich owadach powstałych wskutek One! wzmożonego promieniowania radioaktywnego. W przeciwieństwie do późniejszych produkcji nie jest wyłącznie „filmem o potworach", ale próbą wiernego przedstawienia możliwych skutków rozwoju nauki, jako że dwumetrowe mrówki nadal zachowują się zgodnie z „logiką owadów" i nie ulegają antropomorfizacji. Pomysł fabularny opiera się na prostym założeniu - w wyniku wieloletnich prób z bronią jądrową doszło do mutacji w materiale genetycznym zamieszkujących pustynię owadów, zaś brak pożywienia sprawił, że mrówki zaczęły zbliżać się do ludzkich osad. Dwaj policjanci, Ben Peterson (Whitmore) i Ed Blackburn (Drakę), znajdują na pustyni przerażoną małą dziewczynkę, która nieustannie powtarza te same słowa: „One!, One!, One!". Można przypuszczać, że dziecko było świadkiem niesamowitych wypadków. Na miejscu zdarzenia pojawia się agent FBI, Robert Graham (Arness), który zwraca się o pomoc do znanego entomologa, doktora Harolda Medforda (Gwenn), i jego córki Patrycji (Weldon). Tymczasem nadchodzą wieści o ataku mrówek na Los Angeles - w mieście wybucha panika. Bohaterom udaje się odnaleźć gniazdo owadów, ocalić porwane wcześniej dzieci, a następnie zniszczyć mrowisko. One! powstały w odpowiedzi na sukces Bestii z głębokości 20 000 sążni, stąd też pewne podobieństwa w warstwie fabularnej. Dzieło Douglasa znakomicie wpisuje się również w nurt filmów katastroficznych opowiadających o odwecie natury, zawierając przy tym podwójne przesłanie: ostrzeżenie przed eksperymentami z energią jądrową, jak i niebezpieczeństwem komunistycznego ataku (zgodnie z interpretacją Johna Brosnana). 330 o ONI The Faculty USA 1998, 104 min Reżyseria: Robert Rodriguez Scenariusz: Kevin Williamson, David Wechter, Bruce Killel Zdjęcia: Enrique Chédiak Muzyka: Marco Beltrami Montaż: Robert Rodriguez Efekty specjalne: Robert Kurtzman, Gregory Nicotero, Howard Berger, Brian M. Jennings Producent: Elizabeth Avellan Obsada: Jordan Brewster, Clea DuVall, Laura Harris, Josh Hartnett, Shawn Hatosy, Salma Hayek, Famke Janssen, Piper Laurie, Chris McDonald, Bebe Neuwirth, Robert Patrick, Jon Stewart, Elijah Wood Produkcja: Miramax Robert Rodriguez, twórca Desperado i Od zmierzchu do świtu, korzysta z popularnego na gruncie fantastyki naukowej motywu kryptoinwazji, ale przy okazji nawiązuje do formuły kina młodzieżowego. Akcja rozgrywa się w szkole średniej, a bohaterami są uczniowie, którzy pewnego dnia odkrywają, że nauczyciele nie są ludźmi, ale przybyszami z kosmosu. Niestety, zgodnie ze schematem znanym z Inwazji porywaczy ciał, nikt nie wierzy w opowieści nastolatków na temat niesamowitych wydarzeń rozgrywających się na terenie szkoły. Nie mogąc liczyć na pomoc z zewnątrz, bohaterowie muszą sami uporać się z inwazją z kosmosu. W rolach głównych reżyser obsadził młode gwiazdy Hollywood: Josha Harnet-ta (Halloween: 20 lat później), Salmę Hayek (znaną z poprzednich utworów Rodrigueza) oraz Elijaha Wooda (Frodo z Władcy Pierścieni). Film można odczytać jako swoisty hołd złożony amerykańskiemu kinu lat 50., ważną rolę odgrywa bowiem płaszczyzna in-tertekstualna, dlatego też sama fabuła nie jest zbyt oryginalna. ONI ŻYJĄ They Live! USA 1988, 94 min Reżyseria: John Carpenter Scenariusz: Frank Armitage (John Carpenter) na podst. opowiadania Raya Nelsona Zdjęcia: Gary B. Kibbe Muzyka: John Carpenter, Alan Howarth Montaż: Gib Jaffe, Frank E. Jimenez Efekty specjalne: Roy Arbogast Producent: Larry J. Franco Obsada: Roddy Piper, Keith David, Meg Foster, Peter Jason, Jason Robards, Raymond St. Jacques, George „Buck" Flower Produkcja: Carolco Pictures, Alive Films Poszukujący pracy robotnik budowlany John Nada (Piper) trafia do obozu dla bezdomnych, gdzie jest świadkiem serii tajemniczych wypadków. John odkrywa przyczynę dziwnego zachowania niektórych mieszkańców - wszyscy są członkami tajnej organizacji, która próbuje walczyć z inwazją z kosmosu. Niespodziewana interwencja policji sprawia, że obóz zostaje zlikwidowany. Dowiadujemy się, iż obcy przybysze postanowili podbić naszą planetę bez konieczności jej zniszczenia. Dzięki zastosowaniu specjalnych przekaźników oddziałujących na psychikę mieszkańców są w stanie kontrolować zachowania ludzi oraz stopniowo eliminować tych, którzy zajmują kluczowe stanowiska w rządzie, przemyśle i mediach. Ludzie jednak nie znikają, są „tylko" zastępowani przez doskonale kopie. O istnieniu wielkiego spisku można się przekonać zakładając specjalne okulary, pozwalające nie tylko na odczytanie ukrytych przekazów nakłaniających do posłuszeństwa i konsumpcji, ale i dostrzeżenie „prawdziwego" oblicza kosmitów. Rozpoczyna się walka o przetrwanie, a przede wszystkim o uświadomienie wszystkim realnego zagrożenia oraz ujawnienie prawdy o rządowym spisku, mającym na celu przekazanie władzy obcym. Jedyną szansą ocalenia jest zniszczenie przekaźników satelitarnych, dzięki którym kosmici sterują umysłami ludzi. John Carpenter (Przybysz, Ucieczka z Nowego Jorku) zrealizował film, który wyraźnie nawiązywał do poetyki kina science fiction lat 50., z jego obsesją zagrożenia, obawą przed wtargnięciem obcych agentów itp. Niestety, po bardzo obiecującej pierwszej części, w której panowała atmosfera niepokoju i paranoicznego strachu, film popadł w schematyzm, charakterystyczny dla ni-skobudżetowych produkcji fantastycznonau-kowych. I choć Carpenter robił wszystko, by utrzymać napięcie i stan niepewności, to fatalna gra odtwórców głównych ról nie wpływała korzystnie na jego wysiłki. W su 331 o mie powstał dość ciekawy obraz, który mimo słabości i niedociągnięć, ogląda się z prawdziwym zainteresowaniem. OPIEKUNOWIE Watchers Kanada 1988, 92 min Reżyseria: Jon Hess Scenariusz: Dean R. Koontz, Bill Freed, Damian Lee na podst. powieści Deana R. Koontza Zdjęcia: Richard Leiterman Muzyka: Joel Goldsmith Montaż: Carolle Alain, Bill Freda, Rick Fieldy Efekty specjalne: Rory Cutler, Dean Lockwood Producent: Roger Corman, Mary Eilts, Damian Lee Obsada: Corey Haim, Michael Ironside, Barbara Williams, Duncan Fraser, Dale Wilson, Blu Mankuma Produkcja: Universal Pictures Adaptacja powieści Deana Koontza jest skrzyżowaniem filmu science fiction z horrorem. Z laboratoriów wojskowych uciekają dwie istoty, wytwory eksperymentów naukowych. Jedna z nich - sympatyczny pies labrador - trafia w ręce małego chłopca, Travisa (Haim), i jego rodziny. Nowi właściciele odkrywają, że zwierzę jest nie tylko obdarzone inteligencją, ale posiada również umiejętność komunikowania się z otoczeniem. Niestety, w ślad za psem wyrusza również bestia oraz agent służb specjalnych, Lemuel Johnson (Ironside). Mimo skromnego budżetu film Jona Hes-sa cieszył się powodzeniem, toteż wkrótce powstały kolejne części: Opiekunowie II (1990, reż. Thierry Notz) i Opiekunowie III (1994, reż. Jeremy Stanford). OPOWIEŚĆ PODRĘCZNEJ Handmaid's Tale (Die Geschichte der Dienerin) USA-Niemcy 1990, 109 min Reżyseria: Volker Schlóndorff Scenariusz: Harold Pinter na podst. powieści Margaret Atwood Zdjęcia: Igor Luther Muzyka: Ryuchi Sakamoto Montaż: David Ray Producent: Daniel Wilson Obsada: Natasha Richardson, Robert Duvall, Faye Dunaway, Aidan Quinn, Elizabeth McGovern, Victoria Tennant, Blanche Baker Produkcja: Cinecom, Bioskop Feministyczna antyutopia, przedstawiająca pesymistyczny obraz przyszłości. Akcja rozgrywa się w Republice Gileadzkiej, gdzie od lat trwa wyniszczająca wojna. Władza spoczywa w rękach wojska, zaś totalitarne państwo rządzi się pseudoreligijnymi zasadami. Kate (Richardson) zostaje schwytana podczas próby ucieczki za granicę, a następnie trafia do specjalnego obozu, w którym szkolone są dziewczęta mające pełnić funkcję „podręcznych". W wyniku skażenia środowiska ludzie stali się bezpłodni, tylko nieliczne kobiety zachowały zdolności rozrodcze, toteż posiadanie dziecka stało przywilejem zarezerwowanym wyłącznie dla klasy rządzącej. Kate zostaje przydzielona do rodziny Komendanta (Duvall) - jej powinnością jest urodzenie dziecka, którego nie może mieć jego żona, Serena Joy (Du-naway). Bohaterka nawiązuje romans z adiutantem Komendanta, Nickiem (Quinn) -zachodzi w ciążę i dzięki jego pomocy udaje się jej zbiec po zabiciu Komendanta. Film Schlóndorffa (Niepokoje wychowanka Torlessa) powstał na podstawie głośnej powieści Margaret Atwood, zaś scenariusz napisał wybitny angielski dramaturg Harold Pinter. Powieść Atwood była krytycznym spojrzeniem na zasady kolektywizmu i antyindywiduali-zmu, którym hołdowała Republika Gileadz-ka. Państwo było symbolem patriarchalnej hegemonii, jako że kobiety zostały całkowicie wykluczone ze sfery publicznej, a przy tym podzielone na kasty (żony, matki, służące, prostytutki) i podporządkowane wykonywanej roli społecznej. OSTATNI BRZEG On the Beach USA 1959, 134 min Reżyseria: Stanley Kramer Scenariusz: John Paxton na podst. powieści Nevila Shute'a Zdjęcia: Giuseppe Rotunno Muzyka: Ernest Gold Montaż: Frédéric Knudtson Efekty specjalne: Lee Zavitz Producent: Stanley Kramer Obsada: Gregory Peck, Ava Gardner, Fred Asta-ire, Anthony Perkins, Donna Anderson, Guy Doleman, John Tatę, Lola Brooks, John Meillon Produkcja: A Stanley Kramer - Lomitas Production / United Artists 332 o Ostatni brzeg Filmowa adaptacja powieści Nevila Shute'a (wydanej dwa lata wcześniej) była prawdziwym wydarzeniem, nie tylko ze względu na ogólne przesłanie, ale również z powodu skali całego przedsięwzięcia (wielomilionowy budżet był czymś wyjątkowym w przypadku filmów fantastycznonauko-wych) oraz udziału znanych aktorów: Gre-gory'ego Pecka, Avy Gardner, Freda Asta-ire'a i Anthony'ego Perkinsa. Ostatni brzeg został wyreżyserowany przez Stanleya Kramera, twórcę nagrodzonej Oscarami Ucieczki w kajdanach. Akcja filmu rozpoczyna się po wybuchu wojny atomowej. Promieniowanie zniszczyło życie na półkuli północnej, teraz chmura radioaktywna zbliża się do Australii. Do Melbourne przypływa amerykańska łódź podwodna „The Sawfish", dowodzona przez kapitana Dwighta Tower-sa (Peck). Na przyjęciu wydanym przez australijskiego oficera marynarki, por. Petera Holmesa (Perkins), i jego uroczą żonę Mary (Anderson), poznajemy pozostałych bohaterów filmu: cynicznego naukowca Juliana Osborna (Astaire) oraz atrakcyjną, choć zmęczoną życiem kobietę, Moirę Davidson (Gardner). Towers postanawia wypłynąć w ostatnią misję, odebrał bowiem sygnały radiowe ze skażonej strefy w okolicach San Francisco. W podróży uczestniczą również Holmes i Osborn. Po przybyciu na miejsce okazuje się, że nikt nie ocalał z atomowej zagłady, zaś sygnały wysyłał uszkodzony automat. „The Sawfish" wraca do Melbourne, ale mieszkańcy stracili już wszelką nadzieję - zbiorowe samobójstwo popełnia rodzina porucznika Holmesa, zaś w wyścigu samochodowym ginie Osborn. W Ostatnim brzegu nie oglądamy widowiskowych scen przedstawiających zagładę świata -obraz Kramera nie jest bowiem filmem katastroficznym, ile raczej studium psychologicznym ludzi skazanych na zagładę. W 2000 roku powstała telewizyjna adaptacja powieści Shute'a, wyreżyserowana przez Russella Mulcahy'a. OSTATNI CZŁOWIEK NA ZIEMI L'ultimo uomo della terra (The Last Man on Earth) Wlochy-USA 1963, 86 min Reżyseria: Sidney Salkow, Ubaldo Ragona Scenariusz: Logan Swanson, William P Leicester na podst. powieści Richarda Mathesona I am Legend Zdjęcia: Franco Delii Colli Muzyka: Paul Sawtell, Bert Shefter Montaż: Gene Ruggiero, Franco Silvi Efekty specjalne: Piero Macacci, Giorgio Gio-vannini Producent: Robert J. Lippert Obsada: Vincent Price, Franca Bettoia, Emma Danieli, Giacomo Rossi-Stuart, Troy Cerevi, Umberto Rau Produkcja: La Regina I Alta Vista Wlosko-amerykańska adaptacja powieści Richarda Mathesona. W roku 1965 wybuchła zaraza, w wyniku której zginęli niemal wszyscy ludzie. O szczegółach walki z tajemniczą chorobą dowiadujemy się z rozbudo- Ostatni człowiek na Ziemi 333 o wanej retrospekcji, która wypełnia środkową część filmu. Rok 1968. Robert Neville (Price), niegdyś znany naukowiec, jest ostatnim człowiekiem na Ziemi, mieszka samotnie, wciąż żywi nadzieję, że uda mu się nawiązać z kimś łączność radiową. Każdego dnia musi zmagać się ze skutkami epidemii, jako że zarażeni ludzie po śmierci zmieniają się w wampiry (czy raczej zombie). Okna zabite są deskami, na drzwiach wisi czosnek, zaś za dnia bohater zbiera nieżywe ciała, by spalić je na wielkim wysypisku. Pewnego dnia spotyka dziewczynę (Bettoia), która wydaje się być odporna na zarazę, niebawem okazuje się, że młoda kobieta należy do grupy ludzi, u których dokonała się mutacja groźnego wirusa. Jej towarzysze postanawiają zgładzić Neville'a, gdyż widzą w nim zagrożenie dla nowej rasy ludzi. OSTATNI WOJOWNIK The Ultimate Warrior USA 1974, 92 min Reżyseria: Robert Clouse Scenariusz: Robert Clouse Zdjęcia: Gerald Hirschfeld Muzyka: Gil Melle Montaż: Michael Kahn Efekty specjalne: Gene Riggs, Walter Simonds Producent: Fred Weintraub, Paul Heller Obsada: Yul Brynner, Max von Sydow, Joanne Miles, William Smith, Richard Kelton, Stephen McHettie, Lane Bradbury Produkcja: Warner Bros. Klasyczna wersja scenariusza postapokalip-tycznego. Rok 2012. Z powodu skażenia środowiska doszło do niemal całkowitego wyniszczenia ludzkości. Nieliczni, którzy ocaleli z zagłady mieszkają w pobliżu dawnego Nowego Jorku. Przywódcą niewielkiej społeczności jest Baron (von Sydow), zaś jego prawą ręką Carson (Brynner). Mieszkańcom osady wciąż zagrażają bandy przestępców, na czele których stoi niejaki Carrot (Smith). Melinda (Miles), córka Barona, jest w ciąży, toteż wódz postanawia powierzyć Carsonowi opiekę nad dziewczyną, wskazując mu uprzednio bezpieczne schronienie. Podczas przejścia podziemnymi tunelami dochodzi do napaści na osadę, w wyniku której giną wszyscy mieszkańcy. Lu dzie Carrota ruszają w ślad za parą uciekinierów, jednak ponoszą klęskę w walce z samotnym mścicielem. Ostatni wojownik zapowiada niezwykle popularną na początku lat 80. odmianę science fiction, do której należy m.in. cykl filmów o Mad Maxie. Pomimo udziału wielu znanych aktorów obraz Roberta Clouse'a (twórcy Wejścia smoka) nie wyróżnia się niczym szczególnym, a jedyną atrakcją są walki wręcz. OSTATNIA KOBIETA NA ZIEMI Last Woman on Earth USA 1960, 71 min Reżyseria: Roger Corman Scenariusz: Robert Towne Zdjęcia: Jack Marquette Muzyka: Ronald Stein Montaż: Anthony Carras Producent: Roger Corman Obsada: Antony Carbone, Betsy Jones-Moreland, Robert Towne (Edward Wein) Produkcja: Filmgroup Harold (Carbone), jego żona Evelyn (Jones--Moreland) oraz prawnik Martin Joyce (Towne) spędzają wakacje w Puerto Rico. Pewnego dnia wypływają łodzią w morze, zaś po powrocie znajdują martwe ciała. Nie potrafią logicznie wytłumaczyć sobie przyczyn tajemniczej katastrofy, ale w obawie przed zarazą postanawiają uciec na północ, mając nadzieję, iż uda im się spotkać innych ocalałych. Film Cormana nie korzysta ze schematu kina katastroficznego - autorem scenariusza był bowiem Robert Towne, późniejszy zdobywca Oscara za Chinatown - opisuje raczej relacje między trójką bohaterów: rywalizację, konflikty, zazdrość i zdradę, których powodem jest Martin (za co ponosi „zasłużoną" karę). Ostatnia kobieta na Ziemi opiera się na zręcznie napisanych dialogach, wyraziście naszkicowanych postaciach, zaś wizja końca świata ma wymiar raczej jednostkowy niźli globalny. Roger Corman nie jest wszelako specjalistą od kameralnych dramatów psychologicznych, zaś aktorzy nie zawsze radzą sobie z rolą: Antony Carbon występował zwykle w horrorach (Studnia i wahadło, A Bucket of Blood), podobnie jak Betsy Jones-Moreland (Creature from the Haunted Sea). 334 o OSTATNIA WALKA Le Dernier combat Francja 1984, 90 min Reżyseria: Luc Besson Scenariusz: Luc Besson, Pierre Jolivet Zdjęcia: Carlo Varini Muzyka: Eric Serra Montaż: Sophie Schmit Efekty specjalne: Christian Grosrichard, Thierry Flamanio, Claire Vaton, Patrick Leberre Producent: Constantin Alexandrov, Luc Besson Obsada: Pierre Jolivet, Jean Bouise, Fritz Wep-per, Jean Reno, Christiane Kruger, Pierre Car-rive, Maurice Lamy Produkcja: Triumph Films Jeden z najbardziej niezwykłych filmów science fiction w historii gatunku. Nie tyle za sprawą oryginalnego scenariusza, gdyż twórca sięgnął po schemat postapokalip-tyczny, ukazując obraz świata po zagładzie nuklearnej, ile raczej ze względu na sposób przedstawiania. Surrealistyczna wizja przyszłości stanowi tu nawiązanie do teatru absurdu, z jego naciskiem na niemożność komunikacji, porozumienia się między ludźmi, samotność jednostki, lęk przed drugim człowiekiem, a przy tym głęboko ukrytą potrzebę kontaktu. Niemymi i bezimiennymi bohaterami filmu Bessona są ostatni Ostatnia walka przedstawiciele rodzaju ludzkiego - mieszkają w opuszczonych ruinach miast, na pustyni, walczą ze sobą, zabijając się wzajemnie. W ich świecie liczy się tylko prawo silniejszego. Pewnego dnia bohater (Jolivet) ucieka przed napastnikami w małym samolocie, ląduje awaryjnie w zniszczonym mieście, w którym żyje tylko dwóch ludzi: zamknięty w budynku kliniki starszy mężczyzna (Bouise) i próbujący dostać się do środka dzikus (Reno). Akcja odgrywa tu rolę podrzędną, sprowadza się bowiem do elementarnych zdarzeń fabularnych - pojedynków Jeana Reno z Pierrem Jolivetem oraz przyjaźni między starszym mężczyzną a Jolivetem. Film opiera się raczej na poetyckich obrazach (surrealistyczna scena deszczu ryb), nastrojowej muzyce Erica Ser-ry i świetnych kreacjach aktorskich. OSTRZEŻENIE Z KOSMOSU Uchujin Tokyo ni arawaru Japonia 1956, 87 min Reżyseria: Koji Shima Scenariusz: Hideo Oguni na podst. powieści Gentaro Nakajimy Zdjęcia: Kimio Watanabe Montaż: Toyo Suzuki Efekty specjalne: Kenmei Yuasa Producent: Masaichi Nagata Obsada: Toyomi Karita, Isao Yamagata, Keizo Kawasaki, Bontaro Mikato, Shozu Nanbu, Bun-taro Miake Produkcja: Daiei Jeden z nielicznych japońskich filmów science fiction, w których nie pojawiają się prehistoryczne potwory w rodzaju Godzil-li, ale istoty z kosmosu. Punkt wyjścia przypomina klasyczny obraz Dzień, w którym zatrzymała się Ziemia. Z planety Paira przybywa piękna wysłanniczka - później przekonujemy się, że mieszkańcy odległego świata w istocie przypominają rozgwiazdy z olbrzymim okiem pośrodku -z ostrzeżeniem przed użyciem broni jądrowej. Tymczasem do Ziemi zbliża się tajemnicza planeta R, która uderzy w nas, niszcząc wszelkie życie. Japoński naukowiec (Yamagata) pracuje nad specjalną bombą, która wystrzelona ze statku kosmicznego Pairan może zniszczyć zagrażające nam ciało niebieskie. 335 P OTCHŁAŃ The Abyss USA 1989, 140 min (171 min - wersja spec.) Reżyseria: James Cameron Scenariusz: James Cameron Zdjęcia: Mikael Salomon, Dennis Skotak Muzyka: Alan Silvestri Montaż: Conrad Buff IV, Joel Goodman, Howard E. Smith Efekty specjalne: John Bruno, Robert Skotak, Dennis Muren, Gene Warren Producent: Gale Anne Hurd Obsada: Ed Harris, Mary Elizabeth Mastranto-nio, Michael Biehn, Leo Burmester, Todd Graff, John Bedford Lloyd, J. C. Quinn Produkcja: 20th Century Fox, Lightstorm Ene-tertainment W niewyjaśnionych okolicznościach zostaje zatopiona atomowa łódź podwodna. Dowództwo marynarki USA wysyła grupę specjalistów od podwodnych odwiertów, mając nadzieję na odzyskanie głowic nuklearnych znajdujących się na pokładzie. Szefem grupy poszukiwawczej jest Bud Brigman (Harris), wśród członków załogi znajduje się także jego była żona, Lindsey (Mastranto-nio), oraz oddział specjalny marynarki dowodzony przez porucznika Coffeya (Biehn). Na pokładzie stacji dochodzi do serii tajemniczych zdarzeń, spowodowanych pojawieniem się obcej formy życia. Bohaterowie podejrzewają, że przyczyną zatopienia łodzi podwodnej było zapewne spotkanie ze statkiem kosmitów. Dochodzi do konfliktu między członkami grupy poszukiwawczej: Bud i jego ludzie pragną nawiązać kontakt z „obcymi", zaś Coffey wraz z komandosa- Otchlań mi postanawia wykorzystać głowice atomowe w celu zniszczenia tajemniczego wroga. Otchłań powstała pod wyraźnym wpływem Bliskich spotkań trzeciego stopnia: sceny finałowe filmu, spotkanie z przybyszami z kosmosu oraz szczęśliwe zakończenie stanowią wyraźne nawiązanie do poetyki Spielberga. W pierwszej części filmu mamy wszak wiele elementów współczesnego kina akcji, co nie powinno dziwić zważywszy, iż reżyserem Otchłani był James Cameron, a producentką Gale Ann Hurd - twórcy Terminatora i drugiej części Obcego. Głównymi atutami filmu byty przekonujące kreacje Harrisa i Biehna, rewelacyjne zdjęcia podwodne oraz efekty specjalne, zasłużenie nagrodzone Oscarem. Trzy lata po premierze Cameron przygotował rozszerzoną wersję filmu, uzupełnioną o wątek Buda i Lindsey oraz sekwencje z udziałem kosmitów. PAMIĘĆ ABSOLUTNA Total Recall USA 1990, 113 min Reżyseria: Paul Verhoeven Scenariusz: Ronald Shusett, Dan O'Bannon, Gary Goldman na podstawie opowiadania Phi-lipa K. Dicka VJe Can Remember It For You Who-lesale Zdjęcia: Jost Vacano Muzyka: Jerry Goldsmith Montaż: Frank J. Urioste Efekty specjalne: Rob Bottin, Thomas L. Fisher, Eric Brevig Producenci: Buzz Feitshans, Ronald Shusett Obsada: Arnold Schwarzenegger, Rachel Tico-tin, Sharon Stone, Ronny Cox, Michael Iron-side, Marshall Bell, Mel Johnson Jr., Michael Champion, Roy Brocksmith, Ray Baker, Rose-mary Dunsmore, David Knell, Alexia Robinson, Dean Norris Produkcja: Carolco Pictures Film akcji w kostiumie science fiction zrealizowany przez Paula Verhoevena, który dowiódł wcześniejszym o trzy lata Roboco-pem, że jest w stanie połączyć widowisko z niebanalnym podejściem do konwencji gatunkowej. Pamięć absolutna to kolejne ambitne przedsięwzięcie - kosztująca 80 milionów dolarów superprodukcja, a jednocześnie postmodernistyczna zabawa w kino. Doug Quaid jest robotnikiem budowlanym, 336 p Pamięć absolutna marzącym o podróży na Marsa. W snach widzi siebie w innej roli. Jest superherosem - idealnie pasującym do ekranowego wizerunku Schwarzeneggera, wcielającego się w głównego bohatera. Jedyną szansą ubarwienia szarej rzeczywistości jest wizyta w firmie Recall, specjalizującej się w sprzedaży fałszywych wspomnień z wakacji. Doug wybiera program specjalny - pragnie wyruszyć na Marsa nie jako zwykły turysta, ale jako tajny agent, mający „zbawić świat" u boku atrakcyjnej dziewczyny. Niestety, podczas próby implementacji wspomnień dochodzi do awarii, jako że pamięć Douga była już wcześniej modyfikowana. Nieprzytomny Quaid budzi się w taksówce, by wkrótce przekonać się, że rzeczywistość przerasta oczekiwania. Jego przeznaczeniem jest podróż na Marsa, gdzie przyjdzie mu zmierzyć się z demonicznym Cohaagenem (Cox). Verhoeven tak konstruuje świat przedstawiony swojego filmu, by widz nie miał pewności, czy to, co ogląda na ekranie nie jest tylko wszczepionym przez Recall wspomnieniem na życzenie. Piękna Melina (Ticotin), którą spotyka na Marsie dokładnie przecież odpowiada jego wyobrażeniom. Za takim odczytaniem przemawiają również ostatnie ujęcia, wyraźnie ujęte w ironiczny nawias. A może to właśnie Total Recall jest snem, śnionym przez widza spragnionego ucieczki od rzeczywistości? PANIKA W ROKU ZEROWYM Panic in the Year Zero USA 1962, 92 min Reżyseria: Ray Milland Scenariusz: Jay Simms, John Morton na podst. opowiadań Warda Moore'a Panika w roku zerowym Zdjęcia: Gil Warenton Muzyka: Les Baxter Montaż: Jerry Irvin Efekty specjalne: Pat Dinga, Larry Butler Producent: Arnold Houghland, Lou Rusoff Obsada: Ray Milland, Frankie Avalon, Jean Hagen, Mary Mitchell, Joan Freeman, Scott Peters, Richard Garland, Rex Holman Produkcja: Alta Vista Production / American International Pictures Panika w roku zerowym, wyreżyserowana przez Raya Millanda, popularnego aktora amerykańskiego (zdobył Oscara za Stracony weekend), należy do nurtu filmów katastroficznych, jednak pesymistyczna opowieść o końcu świata wyraźnie odbiega od przeciętnych produkcji tego typu. Nie oglądamy bezpośrednich skutków wojny nuklearnej, nie otrzymujemy obrazu zniszczeń, ale analizę psychologiczną. Rodzina Baldwi-nów - Harry (Milland), Ann (Hagen), ich 19-letni syn Rick (Avalon) i 17-letnia córka Karen (Mitchell) - wyjeżdża z Los Angeles na dwutygodniowe wakacje. Podczas podróży dowiadują się, że doszło do wybuchu wojny jądrowej. Harry, świadom tego, że dotychczasowy porządek społeczny legł w gruzach, zaczyna działać zgodnie z nowymi regułami - zdobywa broń, żywność i postanawia znaleźć schronienie w górach. Baldwinowie przekonują się, że bezludna okolica nie jest wcale bezpieczna. Kilku młodych ludzi usiłuje zgwałcić Karen. Harry wraz z synem wyrusza na poszukiwanie napastników, po odkryciu kryjówki, zabija ich z zimną krwią, uwalnia też więzioną przez nich dziewczynę, Marylin (Freeman). Wszelako Rick zostaje zraniony przez jed- 337 P nego z młodocianych przestępców, a to oznacza, że rodzina musi opuścić górską kryjówkę, by znaleźć lekarza. Panika w roku zerowym należy do najbardziej pesymistycznym i okrutnych filmów science fiction z przełomu lat 50. i 60., przede wszystkim ze względu na obraz stosunków społecznych, opartych na przemocy i wyzysku - globalna katastrofa nie łączy ludzi, ale dzieli ich. Jack G. Shaheen, analizując film Millanda, podkreślał znaczenie motywów biblijnych, zaś Bill Warren zwracał uwagę na inspiracje literackie (opowiadania Warda Moora). PARYŻ ŚPI Paris qui dort Francja 1923, 61 min Reżyseria: René Clair Scenariusz: René Clair Zdjęcia: Maurice Defassjaux, Paul Guichard Montaż: René Clair Scenografia: André Foy Producent: Henri Diamant Berger Obsada: Henri Rollan, Albert Préjean, Charles Martinelli, Madeleine Rodrique, Marcel Valée, Myla Seller Produkcja: Films Diamant Paryż śpi W filmach fantastycznonaukowych z okresu międzywojennego istotną rolę odgrywało napięcie między demonicznym a dobroczynnym wpływem nauki (wynalazek może posiadać moc zarówno niszczycielską, jak uzdrawiającą - np. Niewidzialny promień). Ostrzeżenie przed możliwymi skutkami rozwoju nauki jest również jednym z tematów francuskiego filmu Paryż śpi, którego bohater (Martinelli) skonstruował urządzenie pozwalające kontrolować ludzkie zachowania. Jedynie kilkuosobowa grupa przyjaciół, lecących właśnie balonem, uniknęła losu pozostałych mieszkańców Paryża, których „uśpił" tajemniczy promień. Film Rene Claira był nie tylko opowieścią o wpływie techniki na człowieka, ale równocześnie ogólną krytyką procesu mechanizacji i racjonalizacji świata. W podobnej tonacji utrzymane były inne filmy przedstawiające wizerunek człowieka faustowskiego, za wszelką cenę dążącego do postępu wiedzy, poznania niedostępnych obszarów, pragnącego odkryć tajemnicę stworzenia, jednak Paryż śpi ma więcej wspólnego z komedią niźli horrorem. THE PHANTOM EMPIRE USA 1935 (serial kinowy, 12 odcinków), Reżyseria: Otto Brower, Breezy Eason Scenariusz: John Rathmell, Armand Shaefer Zdjęcia: Ernest Miller, William Nobels Muzyka: Gene Autry, Lee Zahler, Hugo Riesenfeld Montaż: Earl Turner Efekty specjalne: Jack Coyle, Howard Lydec-ker Producent: Armand Shaefer The Phantom Empire 338 P Obsada: Gene Autry, Betsy King Ross, Frankie Darrow, Dorothy Christy, Wheeler Oatman, Smiley Burnett Produkcja: Mascot Scenariusz serialu oparto na cyklu książek Jamesa Churchwarda, opowiadających o zaginionym kontynencie Mu. The Phantom Empire jest prawdziwą hybrydą gatunkową - przypomina skrzyżowanie filmu przygodowego, science fiction, westernu i musicalu. Bohaterem jest szalony kowboj (Autry), właściciel malej stacji radiowej nadającej piosenki w jego wykonaniu, który pewnego dnia, goniąc drobnych złodziejaszków, znajduje wejście do podziemnego królestwa Muranii. W 1940 producenci przedstawili pełnometrażową wersja serialu pt. Men With Steel Faces. PI (H) USA 1998, 85 min Reżyseria: Darren Aronofsky Scenariusz: Darren Aronofsky Zdjęcia: Matthew Libatique Muzyka: Clint Mansell, Sioux Z Montaż: Oren Sarch Efekty specjalne: Ariyela Wald-Cohain Producent: Eric Watson Obsada: Sean Gullette, Mark Margolis, Ben Shenkman, Pamela Hart, Stephen Pearlman, Sarnia Shoaib, Ajay Naidu, Kristyn Mae-Anne Lao, Lauren Fox Produkcja: Artisan Entertainment Niezwykły thriller science fiction, odwołujący się do nauk ścisłych, Kabały, teorii spiskowych. Bohaterem jest młody mężczyzna, zdolny matematyk, Maximillian Cohen (Gullette), którego życie podporządkowane jest trzem zasadom: po pierwsze, matematyka jest językiem natury; po drugie, wszystko może zostać przedstawione za pomocą liczb; po trzecie, liczby należące do dowolnego systemu tworzą pewien wzór, a to oznacza, że schematy istnieją również w naturze. Max ostatnie dziesięć lat życia spędził zamknięty we własnym mieszkaniu--pracowni, usiłując „uporządkować chaos", odnaleźć powtarzający się schemat liczbowy na przykładzie kursów giełdowych. Zbliżając się stopniowo do epokowego odkrycia, Max zauważa, że otaczający świat zaczyna pogrążać się w chaosie, w dodatku spotyka ludzi, którzy pragną wykraść jego tajemnicę. Bohater, przekonany o słuszności swych teorii, cierpi również na poważne zaburzenia, nie tylko natury psychicznej, ale i fizjologicznej. Pi było debiutem fabularnym młodego reżysera Darrena Arono-fsky'ego (dwa lata później nakręcił Requiem dla snu). Film wyróżniał się nie tylko znakomitym pomysłem fabularnym, ale przede wszystkim niezwykłą formą (czarno białe, ziarniste zdjęcia, niewyraźny obraz) i na wskroś oryginalnym stylem (twórca konsekwentnie stosował narrację perspektywiczną). PIĄTY ELEMENT The Fifth Element (Le cinquième élément) USA-Francja 1997, 127 min Reżyseria: Luc Besson Scenariusz: Luc Besson, Robert Mark Kamen Zdjęcia: Thierry Arbogast Muzyka: Eric Serra Montaż: Sylvie Landra Efekty specjalne: Nick Adler, Neil Corbould, Ron Grass, Bill Neil, Mark Stetson Producent: Patrice Ledoux, Iain Smith Obsada: Bruce Willis, Gary Oldman, Milla Jovovich, Luke Perry, Ian Holm, Chris Tucker, Brion James, Tommy „Tiny" Lister, Lee Evans, John Veville, Mathieu Kassovitz Produkcja: Columbia Pictures I Gaumont Wiek XXIII. Ziemi zagraża wielka katastrofa, jedynym ocaleniem jest odnalezienie „piątego elementu", wysłanego na naszą planetę przez mieszkańców innego świata. Zbieg okoliczności sprawia, że wysłanniczka z kosmosu, Leeloo (Jovovich), musi skorzystać z pomocy przypadkowo spotkanego taksówkarza, Korbena Dallasa (Willis), byłego komandosa. Leeloo poszukiwana jest zarówno przez żołnierzy, jak i kapłana Cor-neliusa (Holm), świadomego roli, jaką kobieta ma do odegrania. Niebawem bohaterowie muszą zmierzyć się ze znacznie potężniejszym przeciwnikiem, wcieleniem Absolutnego Zła, którego ziemskim przedstawicielem jest Zorg (Oldman). Akcja filmu Luca Bessona (Leon zawodowiec, Nikita) nie wyróżnia się żelazną logiką, mamy raczej do czynienia z łańcuchem samodzielnych epizodów, które prowadzą do szczęśliwego finału. Naiwność przesiania oraz 339 P pewne niekonsekwencje fabularne nie przysłaniają głównego waloru Piątego elementu, jakim jest warstwa wizualna. Wspaniała scenografia Dana Weila, futurystyczne kostiumy znanego projektanta mody, Jeana-Pau-la Gaultiera, oraz zdjęcia Thierry'ego Arbo-gasta budzą podziw, choć jedyną sekwencją, która zapada w pamięć jest niezwykły występ śpiewaczki operowej pochodzącej z innego świata, wykonującej arię z Łucji z Lam-mermooru Donizetiego. PIEKIELNA GŁĘBIA Deep Blue See USA 1999, 102 min Reżyseria: Renny Harlin Scenariusz: Duncan Kennedy, Donna Powers, Wayne Powers Zdjęcia: Stephen Windom Muzyka: Trevor Rabin Montaż: Frank J. Urioste, Derek G. Brechin, Dallas Puett Efekty specjalne: William Sandell, Walt Conti, Jeffrey A. Okun, John Richardson Producent: Alan Riche, Tony Ludwig, Akiva Goldman, Duncan Henderson Piekielna głębia Obsada: Samuel L. Jackson, Saffron Burrows, Thomas Jane, LL Cool J, Jacqueline McKenzie, Michael Rapaport, Stellan Skarsgard Produkcja: Warner Bros. Susan McAlester (Burrows) prowadzi badania nad możliwością regeneracji ludzkich komórek mózgowych. Królikami doświadczalnymi są rekiny, których DNA zostało poddane genetycznej modyfikacji. Eksperymenty potwierdziły słuszność przyjętych założeń, aczkolwiek pojawiły się pewne problemy. Otóż, podczas gwałtownego sztormu rekiny wydostały się z laboratorium, a pracownicy znaleźli się w śmiertelnym niebezpieczeństwie. Film Renny'ego Herlina {Na krawędzi, Szklana pułapka 2) jest udanym thrillerem z elementami science fiction i horroru, trzymającym w napięciu, ze starannie dobraną obsadą (niezły Samuel L. Jackson), a przede wszystkim znakomitymi efektami specjalnymi. PIERWSI LUDZIE NA KSIĘŻYCU First Men in the Moon Wielka Brytania-USA 1964, 107 min Reżyseria: Nathan Juran Scenariusz: Nigel Kneale, Jan Read na podst. powieści Herberta George'a Wellsa Zdjęcia: Wilkie Cooper, Harry Gillam Muzyka: Laurie Johnson Montaż: Maurice Rooter Efekty specjalne: Ray Harryhausen Producent: Charles Schneer, Ray Harryhausen Obsada: Edward Judd, Martha Hyer, Lionel Jef-fries, Erik Chitty, Betty McDowall, Miles Mal-leson, Hugh McDermott, Peter Finch Produkcja: Columbia Pictures Adaptacja klasycznej powieści Herberta George'a Wellsa, zrealizowana przez Nathana Jurana, twórcę Mózgu z planety Arous czy Ataku kobiety o 50 stopach wzrostu. Scenariusz napisał Nigel Kneale, autor Zemsty kosmosu, zaś efekty specjalne przygotował Ray Harryhausen {Bestia z głębokości 20 000 sążni, Latające talerze}. Na Księżycu ląduje rakieta z międzynarodową załogą na pokładzie, zaś astronauci znajdują resztki flagi brytyjskiej. Okazuje się, że żyje ostatni z uczestników lotu sprzed sześćdziesięciu lat, który postanowił opowiedzieć o losach wyprawy. Historia rozpoczyna się w 1899 roku, w hrabstwie Kent, od wizyty, jaką 340 p młodzi narzeczeni, Bedford (Judd) i Kate (Hyer), składają mieszkającemu w sąsiedztwie profesorowi Cavorowi (Jeffries), odkrywcy niezwykłej substancji pozwalającej na pokonanie siły ciążenia. Entuzjazm naukowca udziela się bohaterom, toteż wspólnie przystępują do budowy rakiety. W końcu przygotowania zostają ukończone i wszyscy wyruszają na Księżyc, gdzie spotykają mieszkańców srebrnego globu. Selenici postanawiają uwięzić profesora, by zdobyć potrzebne informacje pozwalające przygotować się do inwazji na Ziemię, jednak bohaterom udaje się pokonać przeciwnika (podobnie jak w Wojnie światów najlepszą bronią są ziemskie wirusy). PIERWSZY CZŁOWIEK W KOSMOSIE First Man into Space Wielka Brytania 1958, 77 min Reżyseria: Robert Day Scenariusz: John C. Cooper, Lance Z. Hargreaves Zdjęcia: Geoffrey Faithfull Muzyka: Buxton Orr Montaż: Peter Mayhew Producent: John Croydon, Charles Vetter Jr. Obsada: Marshall Thompson, Marla Landi, Bill Edwards, Carl Jaffe, Bill Nagy, Robert Ayers, Roger Delgado, John McLaren, Richard Shaw Produkcja: Amalgamated Production I MGM Wbrew tytułowi film Roberta Daya nie jest realistyczną opowieścią o wyprawie badawczej, ale horrorem o krwiożerczej bestii z kosmosu, choć pierwsze sekwencje mogą wprowadzić widzów w błąd. Porucznik Dan Prescott (Edwards) jest pilotem-oblatywa-czem. Podczas testów nowego modelu rakiety nie wykonuje polecenia kierownika kontroli lotów - którym jest jego starszy brat Chuck (Thompson) - co kończy się tragicznie. Po kilku dniach zostaje znaleziona kapsuła ratunkowa. Rozpoczynają się gorączkowe poszukiwania zaginionego pilota. Tymczasem pojawiają się pierwsze doniesienia o tajemniczych morderstwach w okolicy - ciała ofiar pozbawione zostały krwi. Dr Paul Von Essen (Jaffe) podejrzewa, że zabójcą może być porucznik Prescott, którego organizm został napromieniowany podczas zderzenia z meteorytem. W dodatku kapsuła ratunkowa była pokryta dziwną substancją pozaziemskiego pochodzenia, będącą zapewne przyczyną mutacji. Ciało pilota ulega stopniowej przemianie, jednak tuż przed śmiercią bohater odzyskuje świadomość i opowiada o tym, co zdarzyło się w kosmosie, by w przyszłości można było uniknąć podobnego zagrożenia. Twórcą Pierwszego człowieka w kosmosie był Robert Day, reżyser kilku filmów z udziałem Borisa Karloffa (The Haunted Strangler, Corridors of Blood), zaś scenariusz stanowił nawiązanie do głośnej Zemsty kosmosu (postać pilota-monstrum wzorowana była na bohaterze filmu Val Guesta). PIERWSZY KROK W KOSMOS The Right Stuff USA 1983, 193 min Reżyseria: Philip Kaufman Scenariusz: Philip Kaufman na podst. powieści Toma Wolfe'a Zdjęcia: Caleb Deschanel Muzyka: Bill Conti Montaż: Glenn Farr, Lisa Fruchtman, Stephen A. Rotter, Douglas Stewart, Tom Rolf Efekty specjalne: John V. Fantee, Gary Gutierrez, Karl Herrman, Pat Turner Producent: Irwin Winkler, Robert Chartoff Obsada: Sam Shepard, Scott Glenn, Ed Harris, Dennis Quaid, Fred Ward, Lance Henriksen, Charles Frank, Scott Paulin, Barbara Hershey, Veronica Cartwright, Pamela Reed, Jeff Goldblum Produkcja: Warner Bros. Pierwszy krok w kosmos nie jest właściwie filmem science fiction, ale paradokumentalną opowieścią o podboju kosmosu oraz pierwszych astronautach. Historia rozpoczyna się w 1947 roku od pokonania bariery dźwięku przez Chucka Yeagera (Shepard) oraz zainicjowania programu „Merkury", którego celem jest wysłanie w kosmos pierwszego człowieka. Spośród kilkudziesięciu kandydatów zostaje wybranych „siedmiu wspaniałych", którym udało się przejść wszystkie testy psychologiczne i wydolnościowe: Gordon Cooper (Quaid), John Glenn (Harris), Al Shepard (Glenn) i inni. Fabuła filmu Kaúfmana przypomina najlepsze westerny, z tym że celem nie jest już zdobycie Dzikiego Zachodu, ale podbój kosmosu. Akcja rozgrywa się poniekąd na dwóch płaszczyznach: publicznej - związanej z rywali 341 p zacją dwóch wielkich mocarstw - oraz prywatnej, dotyczącej miłości, przyjaźni i konfliktów. Na dalszym planie mamy opowieść o latach 50. i 60., o medialnym szaleństwie wokół pierwszych astronautów i ich rodzin. Wszystko to umiejętnie połączone zostało z fragmentami autentycznych kronik filmowych, zdjęć z nieudanych startów itp. Pierwszy krok w kosmos został wyróżniony czterema Oscarami (za montaż, dźwięk, muzykę, efekty dźwiękowe). PIĘCIORO Five USA 1951, 93 min Reżyseria: Arch Oboler Scenariusz: Arch Oboler Zdjęcia: Louis Clyde Stoumen, Sid Lubow Muzyka: Henry Russell Montaż: Arthur Swerdloff, Ed Spigel Producent: Arch Oboler Obsada: Earl Lee, William Phipps, Charles Lampkin, Susan Douglas, James Anderson Produkcja: An Arch Oboler Production I Columbia Pictures Dzieło Archa Obolera, niezależnego producenta, jest jednym z pierwszych powojennych filmów katastroficznych - opowiada o ludziach, którzy przeżyli wojnę atomową. Skażenie promieniotwórcze sprawiło, że niemal zupełnie wymarło życie na naszej planecie, z nuklearnej zagłady ocalało jedynie pięcioro ludzi: marzący o powrocie na łono natury Michael (Phipps), kobieta w ciąży -Rosanne (Douglas), czarnoskóry portier Charles (Lampkin), kasjer Barnstaple (Lee) oraz poszukiwacz przygód Erie (Anderson), który w czasie wybuchu bomby przebywał w górach. Bohaterowie zostają zamknięci w jednym budynku (willi zaprojektowanej przez Franka Lloyda Wrighta, której właścicielem był reżyser filmu), więc niebawem dochodzi do nieuchronnych konfliktów na tle rasowym, uczuciowym, intelektualnym. Erie zabija Charlesa, postanawia też „zaopiekować się" ostatnią kobietą i jej nowo narodzonym dzieckiem, wkrótce jednak przekonuje się, że sam cierpi na chorobę popromienną. Tymczasem Rosanne postanawia odnaleźć zaginionego męża. Poszukiwania nie przynoszą pocieszenia, jako że bohaterka znajduje jedynie martwe ciało, umiera też jej dziecko. W finale młoda kobieta odchodzi w góry wraz z Michaelem, by dać początek nowej rasie ludzkiej. Amerykańska publiczność z niechęcią odniosła się do filmu Obolera, ale w Europie spotkał się on ze znakomitym przyjęciem, szczególnie ze strony krytyków francuskich, którzy zwracali uwagę na powinowactwa z „filmem czarnym". PITCH BLACK USA 2000, 107 min Reżyseria: David Twohy Scenariusz: Jim Wheat, Ken Wheat, David Twohy Zdjęcia: David Eggby Muzyka: Graeme Revell Montaż: Rick Shaine Efekty specjalne: Peter Chiang, John Cox, Patrick Tatopoulos, Brian Cox, David Hardie, Pauline Grebert, Pieter Plooy Producent: Tom Engelman, Ted Field, Scott Kroopf Obsada: Vin Diesel, Radha Mitchell, Cole Hauser, Keith David, Lewis Fitz-Gerald, Claudia Black, Rhiana Griffith, John Moore, Simone Burke, Les Chantery, Sam Sari Produkcja: USA Films Pitch Black 342 p Film Davida Twohy (Spotkanie) jest przykładem udanego połączenia współczesnego kina akcji z konwencjami science fiction. Na pokładzie małego statku kosmicznego przebywa niebezpieczny przestępca, Riddick (Diesel), eskortowany przez strażnika, Johnsa (Hauser). Podczas lotu dochodzi do zderzenia z meteorytem, w wyniku którego ginie kapitan, zaś statek, pilotowany przez jedynego ocalałego członka załogi, Carolyn Fly (Mitchell), musi awaryjnie lądować na nieznanej planecie, która z pozoru wdaje się niezamieszkana. Wszystko wskazuje na to, że nieliczni pasażerowie, którzy przeżyli katastrofę, będą musieli stawić czoło poważnemu zagrożeniu, gdyż po zapadnięciu zmroku planeta przechodzi we władanie krwiożerczych bestii. Bohaterowie mają jedynie kilka godzin na dotarcie do małej rakiety, która niegdyś wylądowała na niebezpiecznej planecie. Film Davida Twohy wyróżnia nie tylko pełna napięcia akcja, ale przede wszystkim niezwykła scenografia, surrealistyczna wyobraźnia twórców, którzy powołali do życia niesamowity świat. PLAN NR 9 Z KOSMOSU Plan 9 from Outer Space USA 1959, 79 min Reżyseria: Edward J. Wood Jr. Scenariusz: Edward J. Wood Jr. Zdjęcia: William C. Thompson Muzyka: Bruce Campbell, Wolf Droysen, Steve Race, Trevor Duncan Montaż: Edward J. Wood Jr. Efekty specjalne: Charles Duncan Producent: Edward J. Wood Jr. Obsada: Lyle Talbot, Mona McKinnon, Gregory Walcott, Vampira (Maila Nurmi), Tor Johnson, Tom Keene, Duke Moore, Dudley Manlove, Bela Lugosi, Joanne Lee Produkcja: A Reynolds Pictures / DCA Plan nr 9 z kosmosu jest szczególnym przypadkiem, gdyż w zgodnej opinii krytyków i publiczności uchodzi za najgorszy film w dziejach kinematografii. Ale to sprawiło, że film Edwarda J. Wooda (Glen or Glenda?, Narzeczona potwora) stał się również dziełem kultowym, wyświetlanym na licznych pokazach. Plan nr 9 z kosmosu jest swoistym połączeniem horrorów o zombie z opowieściami o inwazji z kosmosu. W ma- Plan nr 9 z kosmosu łym miasteczku dochodzi do serii tajemniczych wypadków na cmentarzu. Sprawę znikających zwłok prowadzi inspektor Clay (Johnson), który sam zostaje zabity przez „żywego trupa", zaś sprawę przejmuje jego zastępca, porucznik Harper (Moore). Na miejscu pojawią się wojskowi, gdyż jeden z pilotów, Jeff Trent (Walcott), widział w powietrzu latające talerze. W końcu poznaje-my przybyszów z kosmosu, Erosa (Manlo-ve) iTannę (Lee), którzy przygotowują się do podboju naszej planety. Scenariusz filmu przypomina łańcuch niepowiązanych ze sobą epizodów, ciekawostką był zaś udział Beli Lugosiego, niegdyś gwiazdy horrorów z Universalu, który wystąpił w roli starszego mężczyzny (w pierwszych scenach rozpacza z powodu śmierci żony). W 1994 roku Tim Burton nakręcił znakomity film fabularny opowiadający o niezwykłej karierze Eda Wooda, zaś w tytułowej roli wystąpił Johnny Depp. PLANETA BURZ Płanieta bur' ZSRR 1962, 85 min Reżyseria: Paweł Kłuszancew Scenariusz: Arkadij Kazancew, Paweł Kłuszancew na podst. powieści Arkadija Kazancewa Zdjęcia: Arkadij Klimów Muzyka: Iogann Admoni, Aleksander Czernow Montaż: W. Susiow Efekty specjalne: W. Szelkow, A. Lawrientiew Producent: Władimir Jemieljankow 343 p Obsada: Gienadij Wiernow, Władimir Jemiel-janow, Jurij Sarancew, Gieorgij Zżenow, K. Ignatowa Produkcja: Lenningrad Studio Planeta burz nawiązuje zarówno do klasycznego schematu wyprawy badawczej, jak i do konwencji space opery. Akcja filmu rozgrywa się na Wenus, tytułowej „planecie burz", na której ląduje radziecka sonda z dwoma astronautami na pokładzie, gdy tymczasem olbrzymi statek kosmiczny krąży wokół orbity. Pierwsi ludzie na Wenus zapadają na tajemniczą chorobę, toteż wkrótce ich śladem wyrusza wyprawa ratunkowa. Chorzy wracają do zdrowia, dzięki czemu można kontynuować badanie planety, której powierzchnia przypomina ziemską dżunglę -bohaterowie spotykają miejscowe zwierzęta, walczą z drapieżnikami i groźnymi gadami, wciąż jednak poszukują istot obdarzonych inteligencją. W końcu, tuż przed powrotem, odnajdują rysunek na skale, przypominający postaci podobne do ludzi. Film Pawła Kłuszancewa należy do najbardziej udanych produkcji radzieckich od czasów Aelity, odniósł też sukces w Stanach Zjednoczonych, mimo że dystrybutor (był nim Roger Corman) dokonał poważnych zmian, wprowadzając sceny, w których występowali amerykańscy aktorzy (film wyświetlano w 1965 pod tytułem Voyage to a Prehistorie Planet) PLANETA MAŁP Planet of the Apes USA 1968, 112 min Reżyseria: Franklin J. Schaffner Scenariusz: Michael Wilson, Rod Serling na podst. powieści Pierre'a Boulle'a Zdjęcia: Leon Shamroy Muzyka: Jerry Goldsmith Montaż: Hugh S. Fowler Efekty specjalne: L. B. Abbott, Art Cruickshank Producenci: Mort Abrahams, Arthus R Jacobs Obsada: Charlton Heston, Roddy McDowall, Kim Hunter, Maurice Evans, James Daly, Linda Harrison Produkcja: 20th Century Fox Statek kosmiczny ląduje awaryjnie na nieznanej planecie, której warunki klimatyczne zbliżone są do ziemskich. Z załogi ocalało jedynie trzech astronautów, którzy po Planeta małp (1968) kilkudniowej wędrówce przez pustynię docierają do osad zamieszkałych przez prymitywne plemiona ludzkie. Nieoczekiwanie osada zostaje zaatakowana przez... człekokształtne małpy. W walce ginie jeden z pilotów, pozostali, ranni, dostają się do niewoli. Jeden z ocalałych, George Taylor (Charlton Heston), jest obiektem obserwacji młodych naukowców, Corneliusa (McDowall) i Ziry (Hunter), zwłaszcza od chwili, gdy po wyleczeniu się odzyskał głos. Na tej podstawie para naukowców wysuwa hipotezę, iż może on stanowić brakujące ogniwo w ewolucji gatunku. Taylor próbuje wyjaśnić całą sytuację i dojść do porozumienia z małpami, niestety, nikt nie wierzy w jego opowieści. Tymczasem jego towarzysz zostaje poddany operacji mózgu. Rozpoczyna się walka o przetrwanie. Film Schaffnera spotkał się z bardzo dobrym przyjęciem zarówno u krytyków, jak i publiczności. Chwalono znakomite kostiumy, niezwykle sugestywne maski małp oraz niezły scenariusz, napisany w oparciu o znaną w naszym kraju powieść Pierre'a Boulle'a. Nic więc dziwnego, że producenci zrealizowali kolejne części Planety małp (m.in. W podziemiach planety małp, Ucieczka z planety małp, Podbój planety małp), nie tak udane jednak jak pierwowzór, reżyserowane też przez różnych twórców. PLANETA MAŁP Planet of the Apes USA 2001, 119 min 344 P Reżyseria: Tim Burton Scenariusz: William Broyles Jr., Lawrence Kon-ner, Mark Rosenthal na podst. powieści Pier-re'a Boulle'a Zdjęcia: Philippe Rousselot Muzyka: Danny Elfman Montaż: Denise Chamian Efekty specjalne: Ken Pepiot, Lindsay Burnett, Kazuhiro Tsuji Producent: Richard D. Zanuck Obsada: Mark Wahlberg, Tim Roth, Helen Bonham Carter, Michael Clarke Duncan, Paul Gia-matti, Estella Warren, David Warner, Erick Ava-ri, Kris Kristofferson Produkcja: The Zanuck Company I 20th Century Fox Nowa ekranizacja popularnej powieści Pier-re'a Boulle'a została przygotowana przez Tima Burtona, twórcę Edwarda Nożycorękie-go, Soku z żuka i Batmana. Rok 2029. Na stacji orbitalnej „Oberon" prowadzone są eksperymenty naukowe z udziałem małp. Podczas burzy elektromagnetycznej dowódca stacji traci kontakt z dwoma pojazdami: jednym pilotowanym przez małpę „Perykłesa", drugim - przez kapitana Leo Davidsona (Wahlberg). Po awaryjnym lądowaniu na powierzchni planety, Davidson zostaje niespodziewanie schwytany przez oddział zbrojnych... małp zajmujących się handlem niewolnikami. Niebawem odkrywa przerażającą prawdę o świecie, w którym ludzie traktowani są jak dzikie zwierzęta, zaś władza spoczywa w rękach małp. Kapitan zostaje kupiony przez córkę senatora, Ari (Bonham Carter), obrończynię „praw człowieka", o której względy stara się przywódca plemienia, general Thade (Roth), bezwzględny i krwiożerczy osobnik o dyktatorskich skłonnościach. Dzięki pomocy Ari, Davidson wraz z grupą ludzi ucieka z osady, zamierzając nawiązać kontakt ze stacją orbitalną, jednak gdy dociera na miejsce przekonuje się, że podczas awarii nastąpił uskok w czasie. Tymczasem zbrojne oddziały Thade'a przygotowują się do walki ze zwolennikami Davidsona. Kapitanowi uda-je się przechytrzyć przeciwnika i odlecieć w kapsule ratunkowej, kierując się powtórnie w stronę burzy elektromagnetycznej. Film Burtona różni się znacząco od wersji z 1968 roku, nie tylko w warstwie fabularnej czy stylistycznej, ale przede wszystkim w płaszczyźnie ideologicznej, przepełniony jest bowiem natrętnym dydaktyzmem, charakterystycznym dla amerykańskich produkcji science fiction przełomu wieków. PLAZMA The Blob USA 1988, 85 min Reżyseria: Chuck Russell Scenariusz: Chuck Russell, Frank Darabont Zdjęcia: Mark Irwin Muzyka: Mike Hoenig Montaż: Terry Stokes, Tod Feuerman Efekty specjalne: A. J. Workman, Hoyt Yeat-man, Chuck Comisky Producent: Andre Blay, Elliot Kastner, Jack Harris Obsada: Shawnee Smith, Ricky Paul Goldin, Donovan Leitch, Kevin Dillon, Billy Beck, Candy Clark, Jeff DeMunn Produkcja: Tri-Star Remake klasycznego filmu science fiction, wyreżyserowany przez Chucka Russella, twórcę trzeciej części Koszmaru z ulicy Wiązów, wyraźnie nawiązuje do poetyki horroru. Tytułowa, bezpostaciowa magma tym razem jest wytworem człowieka, a właściwie ubocznym skutkiem genetycznych eksperymentów, prowadzonych w przestrzeni kosmicznej. Tajemniczy organizm wchłania w siebie wszystko, do czego się zbliża, siejąc grozę i spustoszenie. Para głównych bohaterów (Dillon i Smith) postanawia zniszczyć monstrum, które znalazło schronienie w podziemnych kanałach ściekowych, gdzie dochodzi do ostatecznej konfrontacji Dobra ze Złem. Plazma opiera się przede wszystkim na znakomitych efektach specjalnych i trzymającym w napięciu scenariuszu, którego współautorem był Frank Darabont (Skazani na Shawshank, Szeregowiec Ryan, Zielona mila). PO DRUGIEJ STRONIE SŁOŃCA Doppelganger (Journey to the Far Side of the Sun) Wielka Brytania 1969, 92 min Reżyseria: Robert Parrish Scenariusz: Gerry Anderson, Sylvia Anderson Zdjęcia: John Read Muzyka: Barry Gray Montaż: Len Walter Efekty specjalne: Derek Meddings, Harry Oakes Producent: Gerry Anderson, Sylvia Anderson 345 Obsada: Roy Thinnes, Lynn Loring, Herbert Lorn, Patrick Wymark, Ian Hendry, Loni von Friedl, George Sewell, Franco Derosa Produkcja: Century 21 / Universal Pułkownik Glenn Ross (Thinnes) dowodzi wyprawą kosmiczną, której celem jest zbadanie drugiej strony Słońca, gdzie naukowcy spodziewają się odkryć nową planetę, krążącą po orbicie podobnej do ziemskiej. Niestety, wyprawa kończy się niepowodzeniem, gdyż podczas awaryjnego lądowania giną niemal wszyscy członkowie załogi. Po powrocie pułkownik staje przed komisją śledczą, mającą wyjaśnić przyczyny katastrofy, a następnie zostaje oskarżony o zaniedbanie oraz niewykonanie rozkazu. Ross, zaniepokojony dziwnym zachowaniem przełożonych, zaczyna podejrzewać, iż być może udało mu się dotrzeć do celu, czyli wylądować na bliźniaczej planecie. Niebawem znajduje dowody, potwierdzające niezwykłą hipotezę. Po drugiej stronie Słońca nie tylko wykorzystuje schemat światów równoległych, ale jest również znakomitym przykładem paranoicznej wizji świata, spiskowej teorii, wyznawanej przez bohaterów późniejszych filmów w rodzaju Z Archiwum X. Warto również zwrócić uwagę na parę scenarzystów i producentów zarazem - Gerry'ego i Sylviç Andersonów, którzy w latach 70. zrealizowali popularny w Polsce serial Kosmos 1999. PO WSTRZĄSIE Aftershock USA 1989, 90 min Reżyseria: Frank Harris Scenariusz: Michael Standing Muzyka: Kevin Klinger, Bob Mamet Montaż: Howard Heard Efekty specjalne: Fred Cramer Producent: Roy McAree Obsada: Elizabeth Kaitan, Chuck Jeffreys, John Saxon, Jay Roberts Jr., Deanna Oliver, Claudia Wick, Bob Schott, Russ Tamblyn, Michael Standing, Richard Lynch, Christopher Mitchum Produkcja: Bonaire Films Nieudolne połączenie dystopii ze schematem kina sztuk walki. Frank Harris przedstawia wizję świata przyszłości, w którym władza spoczywa w rękach kilkuosobowego „Zarządu Centralnego" (Lynch i Saxon), walczącego z buntownikami, którym przewodzi pułkownik Slater (Mitchum). Sytuacja ulega zmianie, gdy do akcji wkracza przybysz z kosmosu (Kaitan), stając po stronie rebeliantów, wśród których znajduje się również bohater opowieści, Willie (Roberts). PODBÓJ KOSMOSU Conquest of Space USA 1955, 80 min Reżyseria: Byron Haskin Scenariusz: James O'Hanlon na podst. powieści Willy'ego Leya i Chesleya Bonestella Zdjęcia: Lionel Lindon Muzyka: Nathan Van Cleave Montaż: Everett Douglas Efekty specjalne: John P Fulton, Paul Lerpae, John Domels Producent: George Pal Obsada: Walter Brooke, Eric Fleming, Ross Martin, William Hopper, Joan Shawlee, Mickey Shaughnessy, William Redfield Produkcja: Paramount Podbój kosmosu należy do rzadkiej w latach 50. realistycznej odmiany science fiction, wyrażającej wiarę w postęp naukowo-techniczny, do której zaliczyć można Kierunek Księżyc czy Rakietę XM. Podstawowym tematem jest podróż w kosmos, przedstawiona w sposób wiarygodny (jak na ówczesny stan wiedzy), z naciskiem na rolę szczegółów, rozwiązań technicznych. Akcja filmu rozgrywa się w 1980 roku, w przededniu pierwszego lotu załogowego na Księżyc. Podczas podróży kosmicznej dochodzi do zderzenia z meteorytem, w wyniku którego ginie jeden z członków wyprawy, zaś rakieta schodzi z obranego wczesnej kursu, kierując się w stronę Marsa. Wszystko to wpływa niekorzystnie na stan psychiczny Podbój kosmosu 346 P dowódcy wyprawy, a zarazem konstruktora statku kosmicznego, który wpada w rodzaj psychozy religijnej, stając się zagrożeniem dla pozostałych uczestników wyprawy. Po przezwyciężeniu licznych trudności udaje się wrócić z powrotem na stację okoloziemską, skąd wyruszyli kosmonauci. Byron Haskin, reżyser Podboju kosmosu, oraz George Pal, producent, współpracowali już ze sobą na planie Wojny światów, jednakże tym razem znakomite efekty specjalne, autorstwa Johna P. Fultona (Niewidzialny promień, Dziesięcioro przykazań), nie uchroniły filmu przed porażką, za którą obwiniać można przede wszystkim odtwórców głównych ról oraz scenarzystę, któremu nie udało się utrzymać napięcia. W warstwie wizualnej odnaj-dziemy zapowiedź 2001: Odysei kosmicznej, jako że Stanley Kubrick odwoływał się do pomysłów z Podboju kosmosu. PODBÓJ PLANETY MAŁP Conquest of the Planet of the Apes USA 1972, 87 min Reżyseria: J. Lee Thompson Scenariusz: Paul Dehn Zdjęcia: Bruce Surtees Muzyka: Tom Scott Montaż: Marjorie Fowler, Allan Jaggs Efekty specjalne: Philip M. Jeffries Producent: Arthur R Jacobs Obsada: Roddy McDowall, Don Murray, Ricardo Montalban, Natalie Trudy, Severn Darden, Hari Rhodes Produkcja: Apjac / 20th Century Fox Czwarta część Planety małp opowiada o losach Caesara (McDowall), syna Ziry, bohaterki Ucieczki z planety małp. Jest rok 1990, Caesar od lat ukrywa się w cyrku, tymczasem społeczeństwo ludzkie wraca do ustroju opartego na niewolnictwie, z tym że stroną wykorzystywaną są teraz małpy. Bohater staje na czele ruchu rewolucyjnego, którego celem jest odzyskanie wolności. Rozpoczyna się prawdziwa wojna między gatunkami, zakończona klęską człowieka -od tej chwili małpy będą rządziły światem. Scenariusz filmu J. Lee Thompsona opiera się na swoistej analogii między sytuacją małp a pozycją czarnoskórych mieszkańców Ameryki, choć analiza społeczna ogranicza się w gruncie rzeczy do antyrasistowskie-go przesłania. PODRÓŻ DO KRAINY NIEMOŻLIWOŚCI Voyage à travers l'impossible Francja 1904, 25 min Reżyseria: Georges Méliès Scenariusz: Georges Méliès Zdjęcia: Georges Méliès Montaż: Georges Méliès Efekty specjalne: Georges Méliès Producent: Georges Méliès Obsada: Georges Méliès, Fernande Albany, May de Lavergne, Jehanne d'Alcy Produkcja: Star Podróż do krainy niemożliwości potwierdza niezwykłą wyobraźnię oraz umiejętności techniczne Georges'a Mélièsa, twórcy kina science fiction. Inżynier Mabouloff (Méliès) rozpoczyna przygotowania do wyprawy w stronę Słońca. W wysokogórskiej miejscowości alpejskiej powstaje specjalny ośrodek, z którego mają wyruszyć uczestnicy niezwykłego przedsięwzięcia. W podróży niesamowitym wehikułem, przypominającym połączenie lokomotywy, samolotu i łodzi podwodnej, bierze udział dwunastu profesorów (oraz ich żony). Podobnie jak w Podróży na Księżyc, bohaterowie docierają do celu, jednak kosmiczny pociąg rozbija się na powierzchni Słońca. Członkowie załogi ze zniszczonego pojazdu obserwują zorzę polarną, wybuchy wulkanów, ale z powodu wysokiej temperatury muszą w pośpiechu powrócić na Ziemię. Zgodnie z oczekiwaniem wszystko kończy się szczęśliwie. Film Mélièsa cieszył się niezwykłym powodzeniem, toteż twórca, korzystając z okazji, przygotował natychmiast rozszerzoną wersję, z nowymi scenami. PODRÓŻ DO WNĘTRZA CZASU Journey to the Center of Time USA 1968, 82 min Reżyseria: David L. Hewitt Scenariusz: David Prentiss Zdjęcia: Robert Caramico Muzyka: John Barber Montaż: Bill Welburn Efekty specjalne: Modern Film Effects Producent: Roy Dorn, David L. Hewitt 347 P Obsada: Scott Brady, Gigi Perreau, Anthony Eisley, Lyle Waggoner, Abraham Soafer, Poupee Gamin Produkcja: Borealis - Dorad Zgodnie z tytułem twórcy wykorzystali popularny motyw podróży w czasie, odwołując się jednak nie do wybitnej powieści Herberta George'a Wellsa, ile raczej do wcześniejszego o cztery lata filmu Wędrówka w czasie. Grupa naukowców pracuje nad skonstruowaniem wehikułu czasu. Przygotowania przebiegają pomyślnie, ale pośpiech sprawia, że kierownictwo projektu rezygnuje z przeprowadzenia koniecznych prób. Kilkuosobowy zespół rozpoczyna podróż w czasie. Najpierw bohaterowie udają się w przyszłość, która przypomina totalitarną antyutopię (ludzkość od lat prowadzi wojnę z mutantami z kosmosu), a następnie w przeszłość (do czasów prehistorycznych, gdy planetą władały dinozaury). Film Davida Hewitta, niegdyś współpracownika łba Melchiora, nie należy do udanych, nie tylko z powodu schematycznego scenariusza, ale przede wszystkim ze względu na słabe efekty specjalne. PODRÓŻ NA KSIĘŻYC Le voyage dans la lune Francja 1902, 21 (16) min Reżyseria: Georges Méliés Scenariusz: Georges Méliés na podstawie powieści Juliusza Verne'a i Herberta George'a Wellsa Zdjęcia: Lucien Tainguy Efekty specjalne: Claudel, Georges Méliés Producent: Georges Méliés Obsada: Georges Méliés, Victor André, Bleuet-te Bernon, Depierre, Corps de Ballet de Cha-telet Produkcja: Star Films Podróż na Księżyc uznawana jest przez krytyków za pierwsze arcydzieło fantastyki naukowej, choć przecież Georges Méliès realizował krótkie obrazy z pogranicza science fiction już od 1897 (np. Gugusse et 1'Automate czy La lune à un mètre). Musimy jednak zauważyć, że Podróż na Księżyc jest bodaj pierwszym filmem, który trwał więcej niż kilka minut. W warstwie fabularnej odnajdziemy tu nawiązania do popularnych powieści Verne'a (Podróż z Ziemi na Księżyc) Podróż na Księżyc i Wellsa (Pierwsi ludzie na Księżycu). Pierwsza część opowiada o przygotowaniach do wyprawy w kosmos: poznajemy szczegóły budowy rakiety oraz wielkiej wyrzutni. W drugiej części oglądamy lądowanie na srebrnym globie. Bohaterowie zostają schwytani przez Selenitów (podobnych do małp) i doprowadzeni przed oblicze księżycowego króla, zostają uwolnieni i wracają na Ziemię. Film Melićsa jest swoistym przeglądem możliwości technicznych kina, niezwykłym montażem efektów wizualnych i gagów, bowiem widowiskowość graniczy tu z komedią. Aleksander Jackiewicz, pisząc o Podróży na Księżyc, porównywał dzieło Meliesa do starożytnej satyry menippejskiej, w której swobodnie mieszają się gatunki, style i tonacje. POMOST La Jetée Francja 1962, 29 min Reżyseria: Chris Marker Scenariusz: Chris Marker Zdjęcia: Jean Chiabaud Muzyka: Trevor Duncan Montaż: Jean Ravel Producent: Anatole Dauman Obsada: Hélène Chatelain, Davos Hanich, Jacques Ledoux, William Klein, Ligia Branice, Ettienne Becker Produkcja: Argos / Arcturus Krótkometrażowy film Chrisa Markera, którego scenariusz wykorzystał Terry Gilliam podczas realizacji 12 małp, należy do najbardziej niezwykłych obrazów science fiction zarówno ze względu na strukturę narracyjną, jak i sposób realizacji. Całość filmu jest 348 p wynikiem montażu nieruchomych fotografii, składających się na opowieść o mężczyźnie nawiedzanym przez wspomnienie nieznajomej kobiety, który pewnego dnia zostaje wysłany w przeszłość. Motyw podróży w czasie nie jest niczym nowym, ale sposób przedstawienia tematu przez Markera jest nad wyraz oryginalny i przejmujący, zarówno w warstwie fabularnej, jak i obrazowej. PORYWACZE CIAŁ Body Snatchers USA 1994, 87 min Reżyseria: Abel Ferrara Scenariusz: Stuart Gordon, Larry Cohen, Dennis Paoli, Nicholas St. John Zdjęcia: Bojan Bazelli Muzyka: Joe Delia Montaż: Anthony Redman Efekty specjalne: Phil Cory, Jim Danforth Producent: Robert H. Solo Obsada: Gabrielle Anwar, Meg Tilly, Forest Whitaker, Terr Kinney, Billy Wirth, Reilly Murphy, Christine Elise, R. Lee Ermey Produkcja: Warner Bros. Kolejna - po bardzo udanym filmie Kauf-mana - wersja Inwazji porywaczy ciał, wyreżyserowana przez Abla Ferrarę (Zły porucznik). Tym razem większy nacisk położono na elementy grozy oraz efekty specjalne, a więc wizualną stronę opowieści o najeźdźcach z kosmosu. Do bazy wojskowej przyjeżdża dr Steve Malone (Kinney), geolog, mający zbadać poziom zanieczyszczenia środowiska. W podróży towarzyszy mu rodzina: młoda żona Carole (Tilly), 17-letnia córka Marti (Anwar) z pierwszego małżeństwa oraz 6-letni syn Andy (Murphy). Od początku nie mamy wątpliwości, że w okolicy dzieje się coś dziwnego, gdyż żołnierze zachowują się nad wyraz podejrzanie. Mały Andy jest świadkiem przerażającej sceny -jego matka umiera, zaś jej miejsce zajmuje doskonała kopia. Podobnie dzieje się w innych domach: u generała Platta (Ermey), którego córka Jenn (Elise) przyjaźni się z Marti, czy w koszarach wojskowych. Do tajemniczych wypadków dochodzi w nocy. W czasie snu obcy przejmują kontrolę nad ludzkim organizmem i zastępują go kopią. Rodzina Malone'ow próbuje w pośpiechu opuścić bazę, jednak zadanie to okazuje się być niełatwe. W ucieczce pomaga im młody pilot Tim (Wirth), zakochany w córce doktora. Film Ferrary z pewnością nie dorównuje oryginałowi Siegela, pozbawiony jest owej niezwykłej atmosfery niepewności, a później osaczenia, wszystko dzieje się bowiem zbyt szybko. POŚLIZG W CZASIE Timeslip Wielka Brytania 1956, 93 min (77 min - wersja ameryk.) Reżyseria: Ken Hughes Scenariusz: Charles Eric Maine na podst. własnej powieści powieści The Isotop Man Zdjęcia: A. T (Dick) Dinsdale Muzyka: Richard Taylor Montaż: Geoffrey Muller Producent: Alec C. Snowden Obsada: Gene Nelson, Faith Domergue, Joseph Tomelty, Donald Gray, Vic Perry, Peter Arne Produkcja: Allied Artists W latach 50. w Wielkiej Brytanii nastąpił rozkwit kina science fiction, a choć Poślizg w czasie nie należy do najwybitniejszych osiągnięć brytyjskiej kinematografii, wart jest wzmianki z kilku powodów. Po pierwsze, scenariusz powstał na podstawie powieści jednego z bardziej cenionych wówczas autorów na gruncie fantastyki naukowej (kilka lat wcześniej Terence Fisher nakręcił film Spaceways według słuchowiska radiowego Maine'a). Po drugie, ze względu na wprowadzenie motywu podróży w czasie, niezbyt często wykorzystywanego w owym okresie. Po trzecie, schemat fabularny Poślizgu w czasie nawiązuje do konwencji thril- Poślizg w czasie 349 p lera. Pewnego dnia z Tamizy wyłowione zostaje ciało niezidentyfikowanego mężczyzny, który uległ silnemu napromieniowaniu. Tajemniczą sprawą zajmuje się amerykański dziennikarz Mike Delany (Nelson), zaintrygowany podobieństwem ofiary do słynnego naukowca prowadzącego badania nad energią atomową. Podczas poszukiwania odkrywa, że w laboratorium pracuje osobnik, który podszywa się pod profesora Raynera (Ame) - pozostaje jedynie zdemaskować złoczyńcę. Oprócz kryminalnej intrygi, mamy tu również tytułowy motyw poślizgu w czasie. Skażenie promieniotwórcze oraz utrata przytomności sprawiły, że Rayner żyje w innym wymiarze, niezdolny do skomunikowania się z otoczeniem. Film wyreżyserował Ken Hughes, współtwórca Casino Royale. POŚLUBIŁAM POTWORA Z KOSMOSU I Married a Monster from Outer Space USA 1958, 78 min Reżyseria: Gene Fowler Jr. Scenariusz: Louis Vittes Zdjęcia: Haskell B. Boggs Montaż: George Tomasini Efekty specjalne: John E Fulton Producent: Gene Fowler Jr. Obsada: Tom Tryon, Gloria Talbott, Ken Lynch, John Eldredge, Jean Carson, Maxie Rosenbloom, Valerie Allen Produkcja: Paramount Melodramat w kostiumie science fiction. Bill Farrell (Tryon) planuje zawrzeć związek małżeński, jednak w drodze na ślub zostaje zatrzymany oraz uprowadzony przez kosmitów, zaś jego miejsce zajmuje „uzurpator". Podczas nocy poślubnej, w świetle błyskawicy, po raz pierwszy widzimy prawdziwe oblicze „szczęśliwego małżonka". Po roku Marge Farrell (Talbott) wciąż czuje się nieswojo w towarzystwie męża. Niebawem odkrywa, że Bill nie jest jedynym, którego zachowanie budzi uzasadnione podejrzenia - obcym udało się bowiem przejąć ciała innych mieszkańców miasteczka. „Uzurpatorzy" mają pewne słabe punkty: nie piją alkoholu, boją się zwierząt itp. Gdy Marge próbuje skontaktować się z kimś z ze wnątrz, przekonuje się, że miasto zostało odcięte od świata. Bill wyjaśnia żonie, że pochodzi z Mgławicy Andromedy. Na jego planecie doszło do katastrofy, w wyniku której zginęły wszystkie kobiety, przybył więc na Ziemię, by zapewnić przetrwanie własnej rasie. Marge postanawia odzyskać prawdziwego narzeczonego i pozbyć się intruza z kosmosu. Wszystko kończy się happy endem - kosmici zostają zwyciężeni, zaś kochankowie połączeni. Poślubiłam potwora z kosmosu przypomina Inwazję porywaczy ciał i Najeźdźców z Marsa, gdzie mieliśmy do czynienia z motywem kryptoinwazji oraz przejmowaniem ciał ludzi przez kosmitów. Z kolei przedłużenie gatunku jako przyczyna wizyty obcych sugeruje pokrewieństwo z japońskim obrazem Tajemniczy przybysze. POTWORNE MONOLITY The Monolith Monsters USA 1957, 77 min Reżyseria: John Sherwood Scenariusz: Norman Jolley, Robert F. Fresco Zdjęcia: Ellis W. Carter Muzyka: Joseph Gershenson Montaż: Patrick McCormack Efekty specjalne: Clifford Stine, Bud Westmore Producent: Howard Christie Obsada: Grant Williams, Lola Albright, Les Tre-mayne, Phil Harvey, Trevor Bardette, Harvey Jackson, Richard Cutting, William Flaherty, Linda Scheley, Dean Cromer, Steve Darrell Produkcja: Universal Pictures W niewyjaśnionych okolicznościach ginie geolog (Harvey) badający odłamki meteorytu. Przyczyną nieszczęścia była reakcja chemiczna wywołana przez krople wody, które spadły na fragmenty skały pozaziemskiego pochodzenia. Pod wpływem wilgoci meteoryt zaczyna wpływać na otoczenie, powodując, że wszystko w promieniu kilkunastu metrów zmienia się w kamień. Nic więc dziwnego, że pojawiają się kolejne ofiary. Dave Miller (Williams) i profesor Flanders (Bardette) próbują wyjaśnić przyczyny dziwnego zjawiska. Wspólnie dochodzą do wniosku, że kamień wiąże krzem, który znajduje się w ludzkim ciele, powodując owo „skamienienie". Prawdziwym nieszczęściem okazuje się deszcz, który sprawia, że cała okolica zmienia się w olbrzymi 350 p kryształ. Film Sherwooda popadl w zapomnienie, a przecież należy do najciekawszych obrazów science fiction lat 50. Skalne monolity przypominają kadry z niemieckich filmów ekspresjonistycznych, zaś motyw krystalizacji świata powrócił w powieści J.G. Bal-lard Tke Crystal World (1966). POTWÓR Creature (The Titan Find) USA 1985, 97 min Reżyseria: William Malone Scenariusz: William Malone, Alan Reed Zdjęcia: Harry Mathias Muzyka: Thomas Chase, Steve Rucker Montaż: Bette Cohen Efekty specjalne: Doug Beswick, Robert Skotak Producent: William G. Dunn, William Malone Obsada: Klaus Kinski, Stan Ivar, Wendy Schaal, Lyman Ward, Robert Jaffe, Diane Salinger, Annette McCarthy Produkcja: Tifin Productions / Trans World Entertainment William Malone nie tylko wykorzystuje schemat fabularny znany z Obcego - z czym spotykaliśmy się wielokrotnie - ale próbuje przenieść specyficzną atmosferę, a nawet wizualny styl filmu Ridleya Scotta. Na Tytana, jeden z księżyców Jowisza, wyrusza ekspedycja badawcza. Na miejscu naukowcy odkrywają wrak statku kosmicznego pozaziemskiego pochodzenia. Niebawem członkowie załogi przekonują się, że na pokładzie wciąż przebywa istota, która zagraża życiu uczestników wyprawy. Rozpoczyna się walka o przetrwanie, a choć krwiożercza bestia wydaje się być niezwyciężona, to bohaterowie nie tracą nadziei. Zgodnie z oczekiwaniem, Potwora wyróżniają sceny pełne przemocy, w których oglądamy ludzkie ciała rozrywane na strzępy. Wszystko to nie pomogło w zbudowaniu napięcia, scenariusz razi bowiem sche-matycznością, a efekty specjalne wypadły poniżej oczekiwań. POTWÓR Z ATOMOWYM MÓZGIEM The Creature With the Atom Brain USA 1955, 69 min Reżyseria: Edward L. Cahn Scenariusz: Curt Siodmak Zdjęcia: Curt Siodmak Muzyka: Mischa Bakaleinikoff Montaż: Aaron Stell Efekty specjalne: Jack Erickson Producent: Sam Katzman Obsada: Richard Denning, Angela Stevens, Tris Coffin, Gregory Gay, John Launer, Michael Granger, Linda Bennett, Harry Lauter Produkcja: Columbia Pictures Film Edward Cahna reprezentuje odmianę fantastyki naukowej, zakorzenioną w opowieściach grozy, z tym że monstrum nie posiada tu nadprzyrodzonych właściwości, ale jest ubocznym skutkiem działalności człowieka, a w szczególności eksperymentów z energią jądrową. Twórcą scenariusza był Curt Siodmak, autor Mózgu Donovana oraz przedwojennego Tunelu, który tym razem posłużył się konwencją kryminału. Mamy bowiem przestępcę (Granger), detektywa (Denning) Potwór z atomowym mózgiem 351 p i szalonego naukowca (Gay) na usługach gangu. Historia nie jest zbyt skomplikowana: groźny bandyta postanawia sfinansować badania nad tajemniczym promieniowaniem, które pozwoli zmienić ludzi w posłuszne automaty obdarzone wielką siłą. Wszystko po to, by pozbyć się najpierw niewygodnej konkurencji, a później policjantów zagrażających jego planom. Przestępca ginie jednak, osaczony we własnym laboratorium. Potwór z atomowym mózgiem stanowi zapowiedź filmów w rodzaju Nocy żywych trupów, jako że kontrolowani przez gangstera ludzie, pozbawieni wolnej woli, przypominają zombie. POTWÓR Z CZARNEJ LAGUNY The Creature from the Black Lagoon USA 1954, 79 min Reżyseria: Jack Arnold Scenariusz: Harry Essex, Arthur Ross Zdjęcia: William E. Snyder Muzyka: Hans J. Salter Montaż: Ted J. Kent Efekty specjalne: Bud Westmore Producent: William Alland Obsada: Richard Carlson, Julie Adams, Richard Denning, Antonio Moreno, Whit Bissell, Nestor Paiva, Ricou Browning, Bernie Gozier Produkcja: Universal Potwór z Czarnej Laguny należy do najciekawszych filmów science fiction lat 50. Może ze względu na obecność „gotyckich" korzeni, tak istotnych w opowieści o wodnym potworze zakochanym w pięknej kobiecie, może zaś z powodu postaci tytułowego bohatera, będącego jednym z bardziej udanych monstrów w dziejach gatunku (co było zasługą nie tylko Buda Westmore'a, projektanta kostiumu, ale i aktorów weń odzianych). Fabuła filmu Arnolda przypomina zarówno Diabła morskiego - z tym że pływający stwór nie jest człowiekiem - jak i Zaginiony świat Arthura Conan Doyle'a. Odnajdziemy też motyw wyprawy badawczej, która w dorzeczach Amazonki poszukuje śladów prehistorycznego gatunku zwierząt. Amerykańskim naukowcom, Da-vidowi Reederowi (Carlson) i Markowi Wil-liamsowi (Denning), towarzyszy piękna dziewczyna, Kay (Adams), co prowadzi do nieuchronnego konfliktu między dwoma mężczyznami, choć bezpośrednia rywaliza- Potwór z Czarnej Laguny cja przenosi się z płaszczyzny uczuciowej na zawodową. Krytycy zwracali uwagę na mityczny wymiar fabuły, podkreślali irracjonalne skłonności reżysera, widoczne również w innych jego filmach. Zgodnie z konwencją gatunkową, potwór zostaje osaczony i zniszczony, choć - podobnie jak w horrorach - sympatia widzów jest po stronie człekokształtnej istoty, obdarzonej uczuciami. Sukces filmu opierał się nie tylko na dobrze opowiedzianej historii, ale również na umiejętnie tworzonej atmosferze, świetnie skomponowanych, pełnych napięcia scenach oraz mistrzowskich zdjęciach podwodnych (reżyserowanych przez Jamesa C. Havensa). Rok później Jack Arnold nakręcił dalszy ciąg opowieści pt. Zemsta potwora, jednak tym razem film nie spotkał się z tak życzliwym przyjęciem ze strony krytyki i publiczności. POTWÓR Z GŁĘBOKOŚCI 10 000 SĄŻNI Phantom from the 10,000 Leagues USA 1956, 81 min Reżyseria: Dan Milner Scenariusz: Lou Rusoff Zdjęcia: Brydon Baker Muzyka: Ronald Stein Montaż: Jack Milner, Dan Milner Efekty specjalne: Jack Milner, Paul Blaisdell Producent: Jack Milner, Dan Milner Obsada: Kent Taylor, Cathy Downs, Michael Whalen, Philip Pine, Vivi Janiss, Rodney Bell, Michael Garth, Helen Stanton Produkcja: Milner Bros. I America Releasing Corp. 352 p Ted Stevens (Taylor), oceanograf, przybywa do Kalifornii, by odnaleźć tajemniczego potwora morskiego, który odpowiada za śmierć kilku ludzi. Śledztwo prowadzi przedstawiciel Ministerstwa Obrony, Bill Grant (Bell), który podejrzewa, że w sprawę może być zamieszany profesor King (Whalen) z Instytutu Oceanografii. Poznanie prawdy utrudnia fakt, że niemal wszyscy wydają się być związani z tajemniczymi zgonami. Twórcy wprowadzili także wątek romantyczny - Grant zakochuje się w córce profesora, Lois (Downs). W końcu okazuje się, że potwór powstał wskutek działania promieniowania radioaktywnego -w pobliżu znajdują się złoża uranu - zaś jego twórcą był prof. King. Struktura narracyjna filmu jest wyjątkowo niespójna, fabuła pozbawiona umotywowania, zaś sam potwór przypomina skrzyżowanie żółwia z aligatorem. POTWÓR Z GREEN HELL The Monster from Green Hell USA 1958, 71 min Reżyseria: Kenneth G. Crane Scenariusz: Louis Vittes, Endre Boehn Zdjęcia: Ray Flin Muzyka: Albert Glasser Montaż: Kenneth G. Crane Efekty specjalne: Jack Rabin, Louis DeWitt, Irving Block, Jess Davison Producent: Al Zimbalist Obsada: Jim Davis, Robert E. Griffin, Barbara Turner, Eduardo Ciannelli, Vladimir Sokoloff, Joel Fluellen, LaVerne Jones Produkcja: A Gross-Krasne Production I DCA Obraz Kennetha Crane'a powstał zapewne pod wpływem sukcesu filmu One! (Them!). Dwaj naukowcy, Quent Brady (Davis) i Dan Morgan (Griffin), postanawiają wysiać w kosmos rakietę ze zwierzętami na pokładzie (małpy, kraby, osy, świnki morskie). Podczas podróży dochodzi do awarii i pojazd rozbija się w środku Afryki. W pobliżu miejsca katastrofy zaczynają dziać się dziwne rzeczy, a mieszkańcy opowiadają o potworach żyjących w dżungli. Do wioski przybywają dwaj naukowcy - zatrzymują się w obozie doktora Lorentza (Sokoloff), który wspólnie z piękną córką Lorną (Turner) od lat opiekuje się członkami miejscowego ple mienia. W okolicy znajdują olbrzymie osy, choć wybuch wulkanu niszczy ich gniazdo. „Natura naprawia własne błędy" - tłumaczy w zakończeniu dr Brady. Potwór z Green Hell łączy schemat fabularny filmu przygodowego (wyprawa w głąb dżungli) z poetyką horroru (obecność potwora) i konwencjami science fiction (rakieta kosmiczna), jednak całość nie wypadła zbyt przekonująco, również efekty specjalne, przygotowane przez znakomity zespól, nie wyróżniały się niczym szczególnym. POTWÓR Z GŁĘBI OCEANU Monster from the Ocean Floor USA 1954, 64 min Reżyseria: Wyott Ordung Scenariusz: William Danch Zdjęcia: Floyd Crosby Muzyka: Andre Brumer Montaż: Ed Sampson Efekty specjalne: Bob Baker Producent: Roger Corman Obsada: Annę Kimbell, Stuart Wade, Dick Pinner, Jack Hayes, Wyott Ordung, Inez Palange Produkcja: Palo Alto Productions / Lippert Potwór zgłębi oceanu nie jest dziełem wybitnym ani nowatorskim, ale warto o nim pamiętać chociażby dlatego, że był pierwszym filmem fantastycznonaukowym wyprodukowanym przez Rogera Cormana. Julie Blair (Kimbell) spędza wakacje w Meksyku. Miejscowa ludność opowiada o morskim potworze, który zabija ludzi. Pewnej nocy bohaterka spotyka groźne monstrum, z wyglądu przypominające ośmiornicę z olbrzymim okiem pośrodku głowy. Nikt jej jednak nie wierzy. Nawet biolog Steve Dunning (Wade), prowadzący w okolicy badania, podważa wiarygodność jej relacji. Nieoczekiwanie udaje się zdobyć pierwszy dowód potwierdzający istnienie potwora, którego obecność jest zapewne skutkiem działania promieniowania radioaktywnego. Julia postanawia samotnie zmierzyć się z monstrum, jednak dzięki pomocy Dunninga wychodzi cało z opresji. Opowieści o potworach cieszyły się niezwykłym powodzeniem w latach 50., ale film Ordunga - pozbawiony napięcia - szybko popadł w zapomnienie. 353 p POWRÓT BATMANA Batman Returns USA 1992, 126 min Reżyseria: Tim Burton Scenariusz: Sam Hamm, Dan Waters Zdjęcia: Stefan Czapsky Muzyka: Danny Elfman Montaż: Chris Lebenzon Efekty specjalne: John Brune, Jan Aaris, Mike Fink, Dan Gaspar, Jenny Fulle, Mike Weaver Producent: Tim Burton, Ben Melniker, Mike Uslan, Ian Bryce, Peter Gruber Obsada: Michael Keaton, Danny DeVito, Michelle Pfeiffer, Christopher Walken, Michael Rough, Michael Murphy, Pat Hingle Produkcja: Warner Bros. Mroczna i posępna wizja przyszłości przeniesiona z komiksów Boba Kane'a i Billa Fin-gera nie spotkała się z życzliwym przyjęciem ani publiczności, ani krytyki, toteż była to ostatnia część wyreżyserowana przez Tima Burtona. W Powrocie Batmana raz jeszcze Bruce Wayne (Keaton) musi założyć kostium nietoperza, by zmierzyć się ze Złem, które zagraża mieszkańcom Gotham City. Głównymi przeciwnikami Batmana są: zamożny przemysłowiec Max Schreck (Walken) oraz mieszkający w kanałach człowiek--pingwin (De Vito), który postanowił zostać burmistrzem miasta. Do rozgrywki włącza się również tajemnicza kobieta-kotka (Pfeiffer), niegdyś sekretarka Schrecka, wypchnięta z okna przez swego pracodawcę. Zaletą filmu Burtona jest warstwa obrazowa, pełna odniesień do niemieckiego eks-presjonizmu, również aktorzy - Michael Keaton, Danny De Vito, Michelle Pfeiffer i Christopher Walken - stanęli na wysokości zadania, jedynie scenariusz Sama Ham-ma i Dana Watersa nie był tak spójny, jak w poprzedniej części. POWRÓT DO PRZYSZŁOŚCI Back to the Future USA 1985, 116 min Reżyseria: Robert Zemeckis Scenariusz: Robert Zemeckis, Bob Dale Zdjęcia: Dean Cundey Muzyka: Alan Silvestri Montaż: Harry Keramidas, Arthur Schmidt Efekty specjalne: Kevin Pike Producenci: Neil Canton, Bob Gale Obsada: Michael J. Fox, Christopher Lloyd, Lea Thompson, Crispin Glover, Thomas Wilson, Claudia Wells, Casey Siemaszko, Billy Zane, Marc McClure Produkcja: Universal Pictures, Amblin Entertainment Motyw podróży w czasie potraktowany na wesoło. Jest rok 1985. Marty McFIy (Fox) nie może znaleźć wspólnego języka z rodzicami, zaprzyjaźnia się z szalonym naukowcem, doktorem Emmetem Brownem (Lloyd), który pracuje nad nowym wynalazkiem - wehikułem czasu. Pewnego dnia doktor proponuje Marty'emu udział w eksperymencie, który kończy się połowicznym sukcesem: chłopak przenosi się do 1955 roku, nie ma jednakże szans na powrót. Podczas zwiedzania rodzinnego miasta Marty spotyka... ojca i przypadkowo uniemożliwia mu spotkanie z Lorraine (Thompson), swą przyszłą matką. Musi teraz naprawić błąd, gdyż jeśli rodzice się nie poznają, on nigdy się nie urodzi. Próbuje także znaleźć możliwość powrotu do swego czasu. Odwiedza młodego Emmeta Browna i prosi go o pomoc w konstrukcji wehikułu. Niestety, niezbędny do podróżowania w czasie pluton trzeba zastąpić innym źródłem energii. Wszystko kończy się pomyślnie i Marty wraca do domu. Ale wypadki z przeszłości sprawiły, iż życie rodziny McFly'ów wygląda teraz zupełnie inaczej. Robert Zemeckis, najzdolniejszy „uczeń" Spielberga, przystępując do realizacji Powrotu do przeszłości miał za sobą tylko jedną wielką produkcję (Miłość, szmaragd i krokodyl). Film okazał się prawdziwym przebojem i kluczem do hollywoodzkiej kariery, toteż reżyser nakręcił kolejne części Powrotu do przyszłości (w 1989 i 1990 roku), które również cieszyły się sporym powodzeniem. Film Zemeckisa znako- Powrót do przyszłości 354 P micie wpisał się w nurt tzw. kina nostalgicznego, wykorzystując możliwości fabularne tkwiące w motywie podróżowania w czasie („paradoks dziadka", pętle czasowe itp.), a przy tym adresowany byl do możliwie szerokiej widowni. POWRÓT DO PRZYSZŁOŚCI II Back to the Future II USA 1989, 107 min Reżyseria: Robert Zemeckis Scenariusz: Robert Zemeckis, Bob Gale Zdjęcia: Dean Cundey Muzyka: Alan Silvestri Montaż: Arthur Schmidt Efekty specjalne: Michael Lanteri Producent: Steven Spielberg Obsada: Michael J. Fox, Christopher Lloyd, Lea Thompson, Joe Flaherty, Harry Waters Jr., Charles Fleischer, Elisabeth Shue, Casey Siemaszko, Thomas F. Wilson, James Tolkan Produkcja: Universal Druga część trylogii o przygodach amerykańskiego nastolatka i szalonego naukowca rozgrywa się początkowo w przyszłości (w 2015 roku), do której przenoszą się bohaterowie filmu Zemeckisa - Marty McFly (Fox), jego dziewczyna Jennifer (Shue) oraz dr Emmet Brown (Lloyd). Oglądamy świat pogrążony w chaosie, w którym panują przemoc i bezprawie. Chcąc naprawić zlo wyrządzone przez „odwiecznego wroga" rodziny McFly'ów, Biffa Tannena (Wilson), któremu udało się zmienić przyszłość, Marty musi raz jeszcze wrócić do 1955 roku i odzyskać skradziony przez Biffa przedmiot. Powrót do przyszłości II okazał się - zgodnie z oczekiwaniem producentów - wielkim sukcesem kasowym, toteż rok później na ekranach kin pojawiła się trzecia część przygód Marty'ego, mniej udana, choć wciąż zabawna. POWRÓT DO PRZYSZŁOŚCI III Back to the Future III USA 1990, 119 min Reżyseria: Robert Zemeckis Scenariusz: Robert Zemeckis, Bob Gale Zdjęcia: Dean Cundey Muzyka: Alan Silvestri Montaż: Arthur Schmidt Efekty specjalne: Patricia Blau, Donald Elliott Producent: Steven Spielberg Obsada: Michael J. Fox, Christopher Lloyd, Lea Thompson, Joe Flaherty, Thomas F. Wilson, Matt Clark, Mary Steenburgen, Richard Dysart, Pat Buttram, Harry Carey Jr., Elisabeth Shue, James Tolkan, ZZ Top Produkcja: Universal Ostatnia część cyklu Roberta Zemeckisa rozpoczyna się od nawiązania do finałowych scen Powrotu do przyszłości II. Marty McFlye (Fox) przenosi się do XIX wieku, by uratować uwięzionego w pętli czasowej dr Em-meta Browne'a (Lloyd). Choć bohaterem filmu wciąż jest Marty, to jednak kluczową rolę odgrywa szalony wynalazca, który zakochuje się w kobiecie z przeszłości (Steenburgen) i nie zamierza wracać do swojego czasu. Elementy kina fantastycznonaukowe-go ustępują miejsca zabawie z konwencjami klasycznego westernu, jako że nastoletni bohater musi zmierzyć się z rewolwerowcami z Dzikiego Zachodu, którym przewodzi Mad Dog Tannen (Wilson) POWRÓT JEDI Return of the Jedi USA 1983, 132 min Reżyseria: Richard Marquand Scenariusz: Lawrence Kasdan, George Lucas Zdjęcia: Alan Hume Muzyka: John Williams Montaż: Sean Barton, Marcia Lucas, Duwayne Dunham Efekty specjalne: Roy Arbogast, Kit West, Richard Edlund, Dennis Muren, Ken Ralston Producenci: Howard Kazanjian, Robert Watts, Jim Bloom, George Lucas Obsada: Mark Hamill, Carrie Fisher, Harrison Ford, David Prowse, Billy Dee Williams, Anthony Daniels, Peter Mayhew, Sebastian Shaw Produkcja: Lucasfilm Ltd. Trzecia część „gwiezdnej sagi" Lucasa rozpoczyna się tuż po zakończeniu Imperium kontratakuje. Han Solo (Ford), schwytany przez ludzi Vadera i przekazany łowcy nagród, znajduje się w rękach Jabby, uwięziony na planecie Tatooine. Na ratunek przyjacielowi przybywają księżniczka Leia (Fisher), Lando (Williams) oraz Luke Skywalker (Hamill) w towarzystwie dwóch robotów C3PO i R2D2. Pokojowe negocjacje kończą się fiaskiem, dochodzi do walki, w której ginie Jabba. Tymczasem Imperium 355 p kończy budowę nowej stacji kosmicznej, która zagraża ostatnim przyczółkom rebeliantów. Bohaterowie wracają do bazy, ale Lukę postanawia udać się do systemu Da-gobah, by dokończyć naukę u Yody. Sędziwy mistrz Jedi niebawem umiera, przed śmiercią przekazuje Lukowi cenne informacje o jego pochodzeniu i rodzinie. Finałowa bitwa z siłami Imperium rozgrywa się na księżycu planety Endor, zamieszkanym przez Ewoków. Sympatyczne stworzenia przypominające misie staną się sojusznikami w walce ze wspólnym wrogiem, zaś Lukę Skywalker tym razem będzie musial zmierzyć się nie tylko z lordem Vaderem, ale i samym Imperatorem. Powrót Jedi, wyreżyserowany przez Richarda Marquanda, kończy środkową część trylogii, stanowiąc chyba najsłabsze jej ogniwo. Lucas wyjaśnił wszystkie tajemnice (odkrywa mroczną przeszłość rodziny Sky-walkerów), rozwiązał konflikty („pokojowe" zakończenie rywalizacji o względy księżniczki), zamykając tym samym opowieść o młodym rycerzu Jedi walczącym z siłami Zła. Kolejna część Gwiezdnych wojen, której premiera odbyła się w maju 1999 roku, opowiada o czasach młodości Obi-Wan Kenobiego i lorda Vadera (wtedy jeszcze Anakina Skywalkera) oraz o „wojnach Klonów". POWRÓT Z ORBITY Wozwroszczenije s orbity ZSRR 1984, 87 min Reżyseria: Aleksander Surin Scenariusz: Jewgienij Miesjacew Zdjęcia: Siergiej Stasenko Muzyka: Eduard Artemiew Obsada: Juosas Budraitis, Witalij Solomin, Tamara Akulowa, Igor Wasiljew, Walerij Jurszen-ko, Michaił Szigariew Produkcja: Mosfilm Film Aleksandra Surina jest typową opowieścią o wyprawie w kosmos i zagrożeniach z tym związanych, zaś główną atrakcją są dokumentalne zdjęcia wykonane na orbicie okołoziemskiej przez Władimira Lachowa i Aleksandra Aleksandrowa. Bohaterami Powrotu z orbity są tzw. „dublerzy", którzy muszą wykonać niezwykle trudne zadanie. Pilot Kuzniecow (Budraitis) czeka właśnie na przylot starszego i bardziej doświadczonego kolegi, majora Muchina (Sołomin). Niespodziewanie dochodzi do awarii statku kosmicznego - burza meteorytów spowodowała uszkodzenie niektórych urządzeń. Rezerwowa załoga zostaje wysłana z misją ratunkową. Andrzej Koło-dyński zwrócił przed laty uwagę na psychologiczny wymiar całej opowieści, w której problemy osobiste i moralne bohaterów splatają się z fantastycznonaukową intrygą. POWSTANIE HUMANOIDÓW The Creation of the Humanoids USA 1962, 75 min Reżyseria: Wesley E. Barry Scenariusz: Jay Simms Zdjęcia: Hal Mohr Montaż: Leonard W. Herman Efekty specjalne: Louis M. Zabner Producent: Wesley E. Barry Obsada: Erica Elliot, Don Doolittle, Frances McCann, Don Megowan, Dudley Manlove, Richard Vath, Malcolm Smith, George Milan Produkcja: Genie Productions / Emerson Film Enterprises Tytuł filmu stanowi zapewne nawiązanie do powieści Jacka Williamsona The Humanoids (1949), choć poza samym określeniem, wskazującym na człekokształtne maszyny, trudno dostrzec bliższy związek między książką a filmem Barry'ego. Akcja rozpoczyna się od obrazu wybuchu atomowego, zaś narrator opowiada nam o wojnie nuklearnej, w której zginęła większość mieszkańców naszej planety, zaś pozostali przy życiu skonstruowali roboty, mające pomóc im w przetrwaniu. Z upływem czasu mechaniczne istoty, obdarzone ludzkimi uczuciami, stały się poważnym zagrożeniem dla ocalałych. Dr Raven (Doolittle) prowadzi badania nad stworzeniem cyborga, który nie różniłby się niczym od człowieka (poza kolorem krwi), planom tym próbuje się przeciwstawić grupa obrońców ludzkości, na czele z Kennethem Cragisem (Megowan). Niestety, przywódca ruchu an ty maszynowego również jest robotem (choć nieświadomym swego pochodzenia). Przekonujemy się wszelako, że celem maszyn nie jest zdobycie niezależności i zniewolenie istot ludzkich, ale wręcz przeciwnie, ich ochrona. Po 356 p mimo licznych wad Powstanie humanoidów jest filmem ważnym, choćby ze względu na to, że zapowiada tematy, które znalazły rozwinięcie w kinie ostatniego dwudziestolecia. POZA BARIERĄ CZASU Beyond the Time Barrier USA 1960, 75 min Reżyseria: Egdar G. Ulmer Scenariusz: Arthur C. Pierce Zdjęcia: Meredith M. Nicholson Muzyka: Darrell Calker Montaż: Jack Ruggiero Efekty specjalne: Roger George, Howard Anderson Producent: Robert Clarke Obsada: Robert Clarke, Darleene Tompkins, John Van Drelen, Tom Ravick, Arianne Arden, Stephen Bekassy, Vladimir Sokoloff, Red Morgan, Neil Fletcher Produkcja: A Miller Consolidated Pictures / American International Film Edgara G. Ulmera, twórcy Człowieka z planety X i Zdumiewająco przezroczystego człowieka, stanowi próbę wykorzystania pomysłu zaczerpniętego z Wehikułu czasu Herberta George'a Wellsa. Cała historia została przedstawiona w serii retrospekcji - major Bill Allison (Ciarkę) opowiada o tym, co przydarzyło się podczas próbnego lotu rakiety. Pilot, zmuszony do awaryjnego lądowania, odkrywa, że baza lotnicza została zniszczona, zaś otoczenie uległo całkowitej zmianie. Jedynym racjonalnym wytłumaczeniem jest znaczący upływ czasu, jednak Bill początkowo odrzuca takie wyjaśnienie. Niebawem bohater zostaje schwytany przez grupę uzbrojonych osobników i przewiezio- Poza barierą czasu ny do podziemnego miasta, którego mieszkańcy są głuchoniemi, ale posiadają zdolności telepatyczne. Władca Miasta-Cytadeli (Sokoloff) sądzi, iż Bill jest szpiegiem, trwa bowiem wojna z mutantami. Wnuczka przywódcy, Trirene (Tompkins), opowiada (za pomocą znaków) o zarazie, która przed laty zdziesiątkowała ludzkość. Bohater domyśla się, że przyczyną katastrofy było promieniowanie kosmiczne, wywołane przez szereg testów jądrowych, w wyniku których połowa mieszkańców planety poniosła śmierć, reszta zaś uległa mutacji. Bill postanawia wrócić do przeszłości, by zapobiec nieuchronnej katastrofie. Film Ulmera mógł być jednym z bardziej udanych dzieł science fiction lat 50., poniekąd za sprawą sztucznej, zaprojektowanej scenerii, która znakomicie oddawała futurystyczny charakter rzeczywistości przedstawionej, jednak fatalne aktorstwo oraz wyraźna wymowa ideologiczna przysłoniły walory plastyczne dzieła. PREDATOR USA 1987, 107 min Reżyseria: John McTieman Scenariusz: Jim Thomas, John Thomas Zdjęcia: Donald McAlpine Muzyka: Alan Silvestri Montaż: John F. Link Efekty specjalne: Laurencio Cordero, Joel Hynek, Al D. Sarro, Keith Shartle, Robert Greenberg Producent: Jon Davis, Lawrence Gordon, Joel Silver, Laurence Pereira Obsada: Arnold Schwarzenegger, Carl Weathers, Jesse Ventura, Elpida Carillo, Bill Duke, Sonny Landham, Richard Chaves, R. G. Armstrong, Shane Black, Kevin Peter Hall Produkcja: 20th Century Fox Film akcji z elementami kina science fiction. Przelatujący w pobliżu Ziemi statek kosmiczny wysyła sondę zwiadowczą z „obcym" na pokładzie. Pojazd ląduje pośrodku dżungli, a na miejscu zdarzenia pojawia się jednostka specjalna, dowodzona przez Dutcha Schaeffera (Schwarzenegger), który ma jakoby odbić zakładników porwanych przez miejscowych partyzantów. W istocie rzeczy poprzedni oddział komandosów zaginął w nie--wyjaśnionych okolicznościach, zaś w dżungli, 357 P oprócz partyzantów, grasuje niebezpieczny drapieżnik, który odziera ze skóry wszystkie ofiary. Po drodze oddział Schaeffera likwiduje obóz rebeliantów, wpada jednak w pułapkę zastawioną przez obcego przybysza. Zgodnie z oczekiwaniem finałowe sceny ukazują walkę głównego bohatera z bezwzględnym zabójcą z kosmosu. Zaletą filmu McTiernana (Szklana pułapka, Polowanie na „Czerwony październik") są znakomite ujęcia subiektywne, z punktu widzenia niewidzialnego przeciwnika, kręcone kamerą termowizyjną, dzięki czemu udało się stworzyć efekt niesamowitości, odmienności. PREDATOR 2 USA 1990, 108 min Reżyseria: Stephen Hopkins Scenariusz: Jim Thomas, John Thomas Zdjęcia: Peter Levy Muzyka: Alan Silvestri Montaż: Mark Goldblatt Efekty specjalne: Ken Pepiot, J.W. Kompare, Joel Hynek Producent: Jon Davis, Lawrence Gordon, Joel Silver, Terry Carr, Suzanne Todd Obsada: Danny Glover, Gary Busey, Ruben Blades, Maria Conchita Alonso, Bill Paxton, Kevin Peter Hall, Robert Davi, Adam Baldwin, Kent McCord, Morton Downey Jr. Produkcja: 20th Century Fox Akcja drugiej części Predatora rozgrywa się w Los Angeles, w 1997 roku. Od samego początku oglądamy znane już ujęcia z punktu widzenia tytułowego bohatera, który tym razem poluje w miejskiej dżungli oraz uczestniczy w krwawej wojnie gangów narkotykowych. Do akcji włącza się również policja - m.in. porucznik Mike Harrigan (Glover), Leona (Alonso), Danny (Blades) - oraz oddział FBI, poszukujący niewidzialnego sprawcy masakry wśród przestępców. Sprawę prowadzi agent specjalny Peter Keyes (Busey), który zamierza schwytać przybysza z kosmosu, by rząd mógł zapoznać się z pozaziemską technologią. Pułapka zastawiona na Predatora okazuje się być niewypałem - w akcji giną niemal wszyscy ludzie Keyesa. Harrigan nie daje za wygraną i zabija potwora, który wydawał się być niezniszczalny. W finale pojawiają się jego towarzysze z innej planety, by zabrać zwłoki. Film Stephena Hopkinsa jest w zasadzie thrillerem policyjnym z elementami science fiction. PROJEKT: BAZA KSIĘŻYCOWA Project Moonbase USA 1953, 63 min Reżyseria: Richard Talmadge Scenariusz: Robert A. Heinlein, Jack Seaman Zdjęcia: William Thompson Muzyka: Herschel Burke Gilbert Montaż: Roland Gross Efekty specjalne: Jacques Fresco, Jerome Pycha Jr. Producent: Jack Seaman Obsada: Donna Martell, Ross Ford, James Craven, Hayden Rorke, Larry Johns, Harb Jacobs, Barbara Morrison Produkcja: Galaxy Production / Lippert Scenariusz Project Moonbase powstał przy współpracy Roberta A. Heinleina, jednego z najwybitniejszych amerykańskich pisarzy science fiction, jednakże sam film rozczarowuje. W istocie zrealizowany został jako produkt uboczny planowanego serialu telewizyjnego Ring Around the Moon. Rok 1970, zakończono właśnie budowę stacji orbitalnej, wciąż jednak trwają przygotowania do pierwszego lotu załogowego na Księżyc. Płk Briteis (Martell) oraz dwaj członkowie załogi, mjr Moore (Ford) i dr Wernher (Johns), zostają wysłani na orbitę okołoksiężycową, by wybrać miejsce dla bazy księżycowej. Uczestnicy wyprawy nie wiedzą wszak, że rzekomy dr Wernher jest szpiegiem, mającym uniemożliwić wykonanie zadania. Wywiązuje się walka, w wyniku której rakieta zostaje zmuszona do awaryjnego lądowania na srebrnym globie. Wernher ginie podczas instalacji anteny satelitarnej, zaś dowodząca załogą płk Briteis i jej zastępca mjr Moor postanawiają wziąć ślub na Księżycu. Fabuła filmu Richarda Talmadge'a jest nad wyraz schematyczna, zaś wątek miłosny potwierdza przywiązanie twórców science fiction do konwencji melodramatu. PROJEKT FORBINA Colossus: The Forbin Project USA 1970 (prod. 1968), 100 min Reżyseria: Joseph Sargent Scenariusz: James Bridges i D. F. Jones 358 p Zdjęcia: Gene Polito Muzyka: Michel Colombier Montaż: Folmar Blangsted Producent: Stanley Chase Obsada: Erie Braeden, Susan Clark, Gordon Pinsent, William Schallert, Leonid Rostoff, Wil-lard Sagę, George S. Brown, Alex Rodine Produkcja: Security Pictures Jeden z ciekawszych filmów opowiadających o buncie maszyn. „Kolos", potężny komputer zaprojektowany przez doktora Char-lesa Forbina (Braeden), ma nadzorować system obrony Stanów Zjednoczonych. Prezydent (Pinsent) wydaje oświadczenie, w którym informuje, iż zadaniem „Kolosa" jest zapewnienie bezpieczeństwa kraju w obliczu ataku przeciwnika. Niebawem wychodzi na jaw, że podobną maszyną dysponują również Rosjanie, toteż Kolos postanawia połączyć się z „konkurencyjnym" komputerem o nazwie „Strażnik". Pomimo licznych zastrzeżeń dowództwo armii USA wyraża zgodę na przeprowadzenie operacji: rozpoczyna się wymiana danych między maszynami. Gdy okazuje się, iż zarówno Amerykanie, jak i Rosjanie nie panują nad przepływem informacji, dr Forbin postanawia przerwać połączenie. W obliczu zagrożenia „Kolos" powiadamia swego „stwórcę", że w razie przecięcia łączności ze „Strażnikiem" zamierza wystrzelić pocisk nuklearny w stronę Związku Radzieckiego. Oba mocarstwa przekonują się, iż są zdane na laskę komputerów. Z motywem buntu maszyn spotykaliśmy się w kinie wielokrotnie, od 2001: Odyseja kosmiczna przez Diabelskie nasienie po Terminatora, film Sargenta nie jest więc czymś wyjątkowym. Również pesymistyczna ocena możliwości człowieka w rywalizacji z komputerem jest charakterystyczna dla twórczości science fiction (może z wyjątkiem filmu Kubricka). Nowoczesne technologie przedstawiane są jako przekleństwo ludzkości, zaś bunt maszyn jest swoistą karą za marzenia o stworzeniu „nowego życia". PROMIENIE ŚMIERCI Sieriebristaja pyl' ZSRR 1953, 102 min Reżyseria: Abram Room Scenariusz: August Jakobson, A. Filimonow na podst. sztuki Augusta Jakobsona Śaakalid Zdjęcia: Eduard Tisse Muzyka: M. Czulaki Efekty specjalne: E Malaniczew Obsada: Michaił Bolduman, Walentina Uszako-wa, Władimir Łarionow, A. Chanów Produkcja: Mosfilm Promienie śmierci, wyreżyserowane przez Abrama Rooma, jednego z pionierów radzieckiego kina dźwiękowego, były bodaj pierwszym powojennym filmem fantastycz-nonaukowym nakręconym w krajach socjalistycznych, a przy tym charakterystycznym przykładem propagandowego kina epoki zimnowojennej. Amerykański naukowiec Sam Still (Bołduman) pracuje nad nowym rodzajem broni - urządzeniem emitującym radioaktywny pył. Nowy wynalazek pragną zdobyć przedstawiciele dwóch wielkich koncernów. Still wciąż zwleka z podjęciem decyzji, kilkakrotnie podnosząc cenę, prowadząc równocześnie testy na ludziach. Wszystko to ujawnia syn profesora, który opisuje działalność ojca na łamach prasy. W końcu uczony zostaje zabity przez wynajętych morderców, zaś broń wpada w ręce faszysty, jednak niszczycielska moc promieni śmierci obraca się przeciwko tym, którzy jej użyli. Fabuła ma wyraźną wymowę polityczną, zaś jedynym atutem Promieni śmierci są znakomite zdjęcia Eduarda Tissego, niegdyś współpracownika Siergieja Eisensteina. PROMIEŃ ŚMIERCI Łucz smierti ZSRR 1925, 125 min Reżyseria: Lew Kuleszów Scenariusz: Wsiewołod Pudowkin Zdjęcia: Aleksander Lewicki Obsada: Porfirij Podobied, Wsiewołod Pudowkin, Siergiej Komarow, Władimir Fogiel, Aleksandra Koklowa, Leonid Oboleński, Andriej Gorszylin, Lew Kuleszów Produkcja: Goskino Promień śmierci jest próbą przeniesienia amerykańskich wzorców gatunkowych na grunt kinematografii radzieckiej. Autorami pomysłu byli dwaj wybitni twórcy, Lew Kuleszów i Wsiewołod Pudowkin. Fabuła nawiązuje do popularnych seriali przygodowych. Główny 359 P Promień śmierci bohater, Thomas Lann (Komarow), pragnie zdobyć tajemnicze urządzenie wysyłające promieniowanie, by wzniecić bunt w fabryce. Niestety, wynalazkiem Inżyniera (Podobied) zainteresowana jest również grupa przestępcza, na czele której stoi niejaki Reveau (Pu-dowkin). Promień śmierci jest znakomitym przykładem wczesnego kina akcji, kluczową rolę odgrywają tu pojedynki między przeciwnikami, którzy pragną zawładnąć tajemniczym urządzeniem. Film wyreżyserował Lew Kuleszów, twórca Niezwykłych przygód Mr Westa w kraju bolszewików, a zarazem czołowy teoretyk kina, natomiast scenariusz napisał i zagrał jedną z głównych ról Wsiewołod Pudow-kin - niewątpliwie, jeden z najważniejszych autorów w historii kina (reżyser Matki oraz Burzy nad Azją). PROTOTYP X29A Prototype X29A Niemcy-USA 1991, 98 min Reżyseria: Phillip J. Roth Scenariusz: Phillip J. Roth, George Tempie Zdjęcia: Mark W. Gray Muzyka: Emilio Kauderer Montaż: Daniel Lawrence Efekty specjalne: Tim Douglas Producent: Talaat Captan, Phillip J. Roth, Gian--Carlo Scandiuzzi Obsada: Lane Lenhart, Marcus Aurelius, Harold Cannon, Mitchell Cox, Kato Kaelin, Zack Nesis, Brenda Swanson, Robert Tossberg Produkcja: Vidmark Entertainment Opowieść o człowieku, którego dusza została przeniesiona do ciała robota. Rok 2057. Cybernetycznie udoskonaleni ludzie (Omeganie) ścigani są przez zabójców -cyborgi z serii „Prototyp". Pewien nauko wiec postanawia przeprogramować maszynę, by mogła służyć ludziom. Futurystyczny thriller Phillipa Rotha należy do nurtu filmów, do których zaliczyć można Nemesis, American Cyborg czy Hardware, a więc przedstawiających pesymistyczną wizję przyszłości, gdzie władzę nad światem przejęły cyborgi, zaś dotychczasowe struktury społeczne uległy rozkładowi. Podstawowym tematem jest oczywiście związek człowieka i maszyny. PRZYBYSZ The Thing USA 1982, 109 min Reżyseria: John Carpenter Scenariusz: Bill Lancaster na podstawie opowiadania Johna W. Campbella Zdjęcia: Dean Cundey Muzyka: Ennio Morricone Montaż: Todd Ramsay Efekty specjalne: Roy Arbogast, Albert Whitlock, Rob Bottin, Leroy Routly, Michael Clifford Producenci: David Foster, Lawrence Turman Obsada: Kurt Russell, Wilford Brimley, T. K. Carter, David Clennon, Keith David, Richard Dysart, Charles Hallahan, Peter Maloney, Richard Masur Produkcja: Universal Remake klasycznego filmu z 1951 roku Przybysz z innego świata (The Thing from Another World), zrealizowany w konwencji nawiązującej do krwawych horrorów. Wyjątkowo makabryczne efekty specjalne zdominowały wersję Carpentera, stając się jej główną atrakcją. Fabuła filmu jest niezwykle prosta. Arktyczna stacja badawcza została zaatakowana przez obcego, którego zamrożone szczątki znaleźli pracujący tam naukowcy. Przybysz nie tylko nie jest martwy, ale potrafi przybierać dowolne kształty, wykorzystując każdy napotkany na swej drodze żywy organizm. Najpierw atakuje psa, którego ciało zostaje na oczach zniesma-czonego i zaszokowanego widza rozerwane na strzępy, później ofiarami są również ludzie. John Carpenter całkowicie zrezygnował z ducha oryginału. Pierwsza wersja filmu, choć podpisana przez Christiana Nyby, była w istocie dziełem producenta Howarda Hawksa i zawierała wszystkie charakterystyczne dla tego twórcy motywy. Nyby pozostawał pod silnym wpływem mistrza, 360 P z którym współpracował wcześniej jako montażysta. Obcy - w pierwotnej wersji z 1951 roku - wyzwala odruch zbiorowego działania, a wymowa filmu jest jednoznacznie optymistyczna: nawet największe zagrożenie może zostać przezwyciężone, jeśli połączymy wysiłki. Obraz Carpentera jest zdecydowanie bardziej pesymistyczny. Przybysza z 1982 roku można wręcz odczytywać jako studium zbiorowej paranoi. Zmieniający kształty obcy jest w pewnym sensie projekcją lęków uwięzionych w stacji naukowców, którzy nie są w stanie działać wspólnie. Obcy może bowiem kryć się wszędzie i ukrywać się pod postacią najlepszego przyjaciela. PRZYBYSZ Z GWIAZD Starman USA 1984, 115 min Reżyseria: John Carpenter Scenariusz: Bruce Evans, Raynold Gideon Zdjęcia: Donald M. Morgan Muzyka: Jack Nietzsche Montaż: Marion Rothman Efekty specjalne: Roy Arbogast, Bill Lee, Pamela Marcotte, Scott Farrar, Gary Zinc, Michael Gleason, Bill Kimberlin, Bruce Nicholson, David Simmons Producent: Larry J. Franco Obsada: Jeff Bridges, Karen Allen, Charles Martin Smith, Richard Jaeckel, Robert Phalen, Tony Edwards Produkcja: Columbia Pictures Kilkanaście lat po wysłaniu w przestrzeń kosmiczną sondy „Voyager 2" z przesłaniem do pozaziemskich cywilizacji sygnał został odebrany, zaś naszą planetę odwiedził „przybysz z gwiazd". Obca forma życia przybrała postać zmarłego małżonka głównej bohaterki, Jenny Hayden (Allen), mieszkającej w pobliżu miejsca lądowania. W okolicy pojawiają się też wojskowi oraz specjalista od kontaktów z pozaziemskimi istotami, Mark Shermin (Smith). Wszyscy mają nadzieję, że uda im się odnaleźć przybysza z innego świata. Tymczasem tytułowy bohater (Bridges) pragnie dotrzeć na wyznaczone miejsce spotkania. W tym celu zabiera samochód Jenny i wyrusza wraz z właścicielką w podróż z Wisconsin do Arizony. Z upływem czasu Jenny przełamuje niechęć wobec „porywacza", pokonuje nieufność, zaprzyjaźnia się, a nawet zakochuje się w nim. Przybysz z gwiazd jest nie tylko filmem science fiction - z motywem spotkania z istotą pochodzącą z innego świata - ale również opowieścią o miłości wykorzystującą struktury kina drogi, jako że bohaterowie przemierzają Stany Zjednoczone, uciekając przed ścigającymi ich policjantami i oddziałami wojska. Mimo przeszkód, wszystko kończy się pomyślnie, „przybysz z gwiazd" żegna się z zakochaną w nim kobietą i odlatuje w kosmos. PRZYBYSZ Z INNEGO ŚWIATA The Thing from Another World USA 1951, 86 min, Reżyseria: Christian Nyby Scenariusz: Charles Lederer na podst. noweli Johna W. Campbelia Who Goes There? Zdjęcia: Russell Harlan Muzyka: Dimitri Tiomkin Montaż: Roland Gross Efekty specjalne: Donald Stewart, Linwood Dunn Producent: Howard Hawks Obsada: Kenneth Tobey, Margaret Sheridan, Robert Cornthwaite, Douglas Spencer, James Arness, Dewey Martin, William Self, George Fenneman, James Young Produkcja: A Winchester Pictures / RKO Przybysz z innego świata należy do najważniejszych filmów science fiction w historii gatunku, zapowiada bowiem specyficzną jego odmianę, której tematem są opowieści o najeźdźcach z kosmosu (choć motyw spotkania z pozaziemskimi cywilizacjami nie był nowy na gruncie fantastyki naukowej, szczególnie w jej powieściowym wydaniu, np. Wojna światów). Autorem scenariusza był Charles Lederer (Strona tytułowa, Bunt na okręcie), zaś reżyserem Christian Nyby, choć z pewnością decydujący wpływ na ostateczny kształt dzieła miał producent Howard Hawks, twórca znakomitych filmów gangsterskich (Człowiek z blizną), kryminalnych (Wielki sen) oraz westernów (Rzeka Czerwona). Do amerykańskiej stacji naukowo-badawczej, położonej za kołem polarnym, przybywa kapitan Patrick Hendry (Tobey), chcąc zbadać tajemniczy obiekt, który rozbił się w pobliżu bazy. Wokół miejsca katastrofy powstał olbrzymi krater, zaś na powierzchni widać wyraźnie zarys pojazdu 361 P kosmicznego, przypominający kształtem latający talerz. Podczas prób przebicia się przez skorupę lodową, Hendry przypadkowo wysadza statek w powietrze. Znalezisko zostaje natychmiast przewiezione do laboratorium, w którym pracuje dr Carring-ton (Cornthwaite). Naukowcy próbują zbadać organizm pozaziemskiej istoty. Niespodziewanie, kosmita ożywa i zaczyna szukać pożywienia, którym jest... krew. Rozpoczyna się walka o przeżycie. W 1982 John Car-penter nakręcił remake filmu Christiana Nyby, zmieniając nie tylko fabułę, ale i ogólne przesłanie dzieła. PRZYBYSZ Z KOSMOSU The Cosmic Man USA 1959, 72 min Reżyseria: Herbert Greene Scenariusz: Arthur C. Pierce Zdjęcia: John F. Warren Muzyka: Paul Sawtell, Bert Shefter Montaż: Helene Turner, Richard C. Currier Efekty specjalne: Charles Duncan Producent: Robert A. Terry Obsada: Bruce Bennett, John Carradine, An-gela Greene, Paul Langton, Scotty Morrow, Lyn Osborn, Walter Maslow, Herbert Lytton Produkcja: Futura Pictures / Allied Artists Klasyczna opowieść o spotkaniu z obcą cywilizacją. Pewnego dnia nieopodal bazy wojskowej, ukrytej w górach, ląduje niezidentyfikowany obiekt latający. W pobliżu znajduje się także Pacific Institute of Tech-nology, nie dziwi więc fakt, że jego szef, doktor Karl Sorenson (Bennett), wspólnie z pułkownikiem Mathewsem (Langton), postanawiają przyjrzeć się z bliska niecodziennemu zjawisku. Zgodnie z oczekiwaniem dochodzi do rozbieżności w ocenie sytuacji, jako że naukowiec nie podziela militarystycznych poglądów swojego kolegi. Bohaterowie znajdują tajemniczy kulisty obiekt wykonany z metalu pozaziemskiego pochodzenia, zaś kilka dni później spotykają przybysza z obcej planety (Carradine), który według teorii Sorensena zbudowany jest z antymaterii (twórcy posłużyli się tu obrazem negatywowym). W okolicy dochodzi do serii niewyjaśnionych wypadków, również w laboratorium Instytutu Technologii dzieją się dziwne rzeczy (z kompute ra zostały wymazane wszystkie dane). Po pewnym czasie dowiadujemy się o celu misji obcego przybysza, a wówczas fabuła filmu Greene'a zaczyna przypominać Dzień, w którym zatrzymała się Ziemia. W obu przypadkach mamy do czynienia z pacyfistycznym przesłaniem, a zarazem opowieścią o próbie nawiązania międzyplanetarnego kontaktu. Choć Przybysz z kosmosu nie wyróżnia się oryginalnością, ale przedstawia to korzystnie na tle amerykańskiej produkcji z przełomu lat 50. i 60. PRZYBYSZE Z PRZESTRZENI KOSMICZNEJ It Came from Outer Space USA 1953, 81 min Reżyseria: Jack Arnold Scenariusz: Harry Essex na podst. opowiadania Raya Bradbury'ego Muzyka: Irving Gertz, Henry Mancini Zdjęcia: Clifford Stine Montaż: Paul Weatherwax Efekty specjalne: David Horsley Producent: William Alland Obsada: Richard Carlson, Barbara Rush, Charles Drake, Russell Johnson, Jack Sawyer, Kathleen Hughes Produkcja: Universal Pictures Adaptacja opowiadania Raya Bradbury'ego, jednego z mistrzów amerykańskiej literatury fantastycznonaukowej. Na pustyni ląduje statek kosmiczny z przybyszami z obcej planety. John Putnam (Carlson), jedyny świadek niezwykłego wydarzenia, postanawia poinformować o wszystkim władze, ale nikt nie okazuje większego zainteresowania osobliwą relacją astronoma-amatora. Tymczasem w niewyjaśnionych okolicznościach z miasteczka znikają dwaj mieszkańcy, a choć wracają z powrotem, to jednak można dostrzec zmianę w ich zachowaniu. Wyjaśnienie nasuwa się samo: kosmici opanowali ludzkie ciała. Do tej hipotezy skłania się również miejscowy szeryf, który postanowił zorganizować zbrojną wyprawę przeciw obcym przybyszom. Bohater odkrywa, że kosmici nie planowali żadnej inwazji, a na Ziemi wylądowali awaryjnie, chcąc wyłącznie usunąć usterki i odlecieć w dalszą drogę. Tajemnicza, pełna niedopowiedzeń, poetycka historia opowiedziana przez Bradbury'ego, 362 R została niezwykle sugestywnie (choć niezbyt wiernie) przeniesiona na ekran przez Jacka Arnolda, jednego z czołowych twórców kina science fiction lat 50. Znakomicie skonstruowana, trzymająca w napięciu fabuła, przedstawiona bez zbędnych udziwnień, stanowi dziś o sile filmu. Na uwagę zasługują również zdjęcia, kręcone w naturalnych plenerach pustyni Arizony, zaś sam motyw opanowania ludzkich ciał przez przybyszów z kosmosu był później wielokrotnie wykorzystywany przez twórców filmowych. QUATERMASS I STUDNIA Quatermass and the Pit Wielka Brytania 1967, 97 min Reżyseria: Roy Ward Baker Scenariusz: Nigel Kneale Zdjęcia: Arthur Grant Muzyka: Tristram Cary Montaż: Spencer Reeve Efekty specjalne: Les Bowie Films Producent: Anthony Nelson-Keys Obsada: Andrew Keir, James Donald, Barbara Shelley, Julian Glover, Maurice Good, Duncan Lamont, Bryan Marshall Produkcja: Hammer Films Trzecia część trylogii o profesorze Quater-massie powstała dziesięć lat po telewizyjnej premierze sześcioodcinkowego serialu pod tym samym tytułem - zmieniono więc nie tylko reżysera, ale i odtwórcę głównej roli, jedynie fabuła pozostała nienaruszona. Podczas prac budowlanych prowadzonych w londyńskim metrze robotnicy znajdują dwie czaszki pochodzące sprzed sześciu milionów lat. Badaniami archeologicznymi kieruje profesor Matthew Roney (Donald), a pomaga mu piękna asystentka, Barbara Judd (Shelley). Gdy wykopane zostaje kolejne znalezisko, kształtem przypominające pocisk rakietowy, kontrolę nad całym terenem postanawia przejąć wojsko. Na miejscu zdarzenia pojawia się profesor Quatermass (Keir), kierownik badań kosmicznych, który wysuwa hipotezę, że tajemniczy obiekt jest w istocie statkiem kosmicznym pozaziemskiego pochodzenia. W końcu udaje się otworzyć pojazd i wejść do środka. We wnętrzu odnalezione zostają szkielety istot z innej planety. Naukowcy muszą zmierzyć się z największą zagadką naszych czasów. Polski krytyk filmowy, Andrzej Ko-łodyński, pisał przed laty, że „wśród elementów tej ekscentrycznej łamigłówki jest teoria ewolucji, demonologia, telepatia, psychoanaliza - wszystko, co należy do stałego repertuaru metafizycznej odmiany literatury fantastycznonaukowej". RAKIETA NA KSIĘŻYC Missile to the Moon USA 1958, 78 min Reżyseria: Richard Cunha Scenariusz: H. E. Barrie, Vincent Fotre Zdjęcia: Meredith Nicholson Muzyka: Nicholas Carras Montaż: Everett Dodd Efekty specjalne: Ira Anderson Producent: Marc Frédéric Obsada: Richard Travis, Tommy Cook, Cathy Downs, Gary Clarke, K. T. Stevens, Michael Whalen, Nina Bara, Marjorie Hellen, Laurie Mitchell Produkcja: A Marc Frédéric - George Foley Productions / Astor Pictures Rakieta na Księżyc jest nieudanym remakiem drugorzędnego filmu Kobiety z Księżyca. Pewnego dnia Dirk Green (Whalen) otrzymuje wiadomość, że rząd wstrzyma! finansowanie programu badań kosmicznych, choć rakieta jest już gotowa do startu. Dowiadujemy się również, że policja poszukuje dwóch zbiegłych skazańców, którzy podobno ukrywają się w okolicy. Gdy Green znajduje obu uciekinierów - Gary'ego (Cook) i Łona (Clarke) - w pobliżu rakiety, proponuje im lot na Księżyc lub powrót do więzienia. Młodzi przestępcy bez wahania przyjmują ofertę doktora. Załogę statku kosmicznego uzupełniają jeszcze dwie osoby: przyjaciel Greena, Steve Dayton (Travis), i jego narzeczona June (Downs). Po przybyciu na miejsce bohaterowie nie tylko znajdują ślady cywilizacji, ale spotykają również Selenitów, kobiety rządzące srebrnym globem. Gary i Łon zawierają bliższą znajomość z mieszkankami Księżyca, zaś Steve, odrzucając zaloty drapieżnej Alfy (Bara), naraża się na poważne niebezpieczeństwo. Niezwykłe przygody Ziemian, ich romanse oraz pojedynki z potworami wypełniają resztę filmu Richarda Cunhy. 363 R RAKIETA XM Rocketship X-M USA 1950, 78 min Reżyseria: Kurt Neumann Scenariusz: Kurt Neumann Zdjęcia: Karl Struss Muzyka: Ferde Grofe Montaż: Harry Gerstad Efekty specjalne: Jack Rabin, Irving Block Producent: Kurt Neumann Obsada: Lloyd Bridges, Osa Massen, Hugh O'Brian, John Emery, Noah Beery Jr. Produkcja: Lippert Rakieta XM, zrealizowana przez Kurta Neu-manna, późniejszego twórcę Kronosa i Muchy, jest jednym z pierwszych amerykańskich filmów fantastycznonaukowych nakręconych po II wojnie światowej, jednak utwór ten zawsze pozostawał w cieniu głośnej produkcji George'a Pala Kierunek Księżyc. Oba dzieła odwoływały się do tego samego schematu wyprawy badawczej, której obiektem był Księżyc, z tym że w przypadku Rakiety XM bohaterom nie udało się osiągnąć celu. Z powodu deszczu meteorytów statek kosmiczny, na pokładzie którego znalazło się pięciu członków załogi - Floyd Graham (Bridges), Lisa Van Home (Massen), dr Karl Ekstrom (Emery), Bill Corrigan (Beery) i Harry Chamberlain (O'Brian) - został zmuszony do zmiany kursu i awaryjnego lądowania na... Marsie. Na „czerwonej planecie" bohaterowie odkrywają ślady dawnej cywilizacji, zniszczonej zapewne pod wpływem wybuchu jądrowego. Marsjanie, żyjący w małych wspólnotach plemiennych, uderzają na uczestników wyprawy i zabijają jej dowódcę, Karla Eks- Rakieta XM troma, oraz jednego z astronautów, Billa Corrigana. Pozostałej trójce udaje się wrócić na Ziemię. Pierwsza część filmu rozgrywa się podczas lotu na Księżyc, toteż oglądamy przede wszystkim rozmowy prowadzone przez głównych bohaterów (mamy również wątek romantyczny - rodzące się uczucie między Floydem i Lisą), druga część jest znacznie bardziej udana, ze znakomitymi zdjęciami Karla Strussa (kręconymi w sepii), stałego współpracownika Kurta Neumanna. RAPORT MNIEJSZOŚCI Minority Report USA 2002, 145 min Reżyseria: Steven Spielberg Scenariusz: Scott Frank, John Cohen na podst. opowiadania Philipa K. Dicka Zdjęcia: Janusz Kamiński Muzyka: John Williams Montaż: Michael Kahn Efekty specjalne: Michael Lantieri, Blondel Aidoo, Peter Frankfurt, David Gray, Roni McKinley, Nathan McGuinness, Mark Miller Producent: Jan de Bont, Bonnie Curtis, Gerald R. Moren, Walter F. Parkes Obsada: Tom Cruise, Colin Farrell, Samantha Morton, Max von Sydow, Lois Smith, Peter Stormare, Patrick Kilpatrick, Tim Blake Nelson Produkcja: Amblin Entertainment I 20th Century Fox Adaptacja opowiadania Philipa K. Dicka należy do najciekawszych filmów fantastycznonaukowych początku nowego stulecia. Steven Spielberg przedstawił obraz świata przyszłości, w którym zbrodnia została wyeliminowana dzięki wykorzystaniu pa-rapsychologicznych zdolności grupy ludzi potrafiących przewidywać przyszłość. John Anderton (Cruise) jest policjantem, zatrudnionym w „wydziale prewencji", zajmuje się tropieniem niedoszłych przestępców. Pewnego dnia sam pada ofiarą skomplikowanego systemu wyłaniania przyszłych zbrodniarzy i zostaje oskarżony o morderstwo nieznanego mężczyzny. John, przekonany o swej niewinności, postanawia na własną rękę wyjaśnić pomyłkę, wiedząc przy tym, że została uruchomiona cała procedura policyjna, prowadząca do zatrzymania go. Porywa młodą dziewczynę, Aga-thę (Morton), posiadającą zdolności psi, 364 R mając nadzieję, że przy jej pomocy odnajdzie człowieka, którego ma zabić. Stopniowo odkrywa przerażającą prawdę: wszystko było częścią spisku, przygotowanego przez Lamara Burgessa (von Sydow), szefa wydziału do zwalczania przestępczości. Film Stevena Spielberga, podobnie jak nakręcony 20 lat wcześniej Łowca androidów, opowiada o problemie tożsamości, życiu w technologicznym społeczeństwie. W warstwie wizualnej nawiązuje do poetyki film noir, zaś w płaszczyźnie fabularnej do tech-nothrillera. REPLIKANT Replicant USA-Niemcy-Francja 2001, 101 min Reżyseria: Ringo Lam Scenariusz: Lawrence Riggins, Les Weldon Zdjęcia: Mike Southon Muzyka: Guy Zerafa Montaż: David M. Richardson Efekty specjalne: Sandra Almond, Louise Barkholt, Ryan Nicholson Producent: David Dadon, Dannye Lerner, John Thompson, William Vance Obsada: Jean-Claude Van Damme, Michael Rooker, Catherine Dent, Brandon James Olson, Pam Hyatt, Ian Robinson, Allan Gray, James Huston Produkcja: 777 Films Corporation, Millennium Films / Artisan Entertainment Jack Riley (Rooker) prowadzi sprawę „Pochodni", seryjnego zabójcy o psychopatycznych skłonnościach, mordującego kobiety i dzieci, a następnie podpalającego zwłoki ofiar. Mijają lata, zabójca wciąż po-zostaje na wolności, zaś Jack przechodzi na emeryturę. Tymczasem Agencja Bezpieczeństwa Narodowego postanawia wyprodukować klona „Pochodni" (Van Damme), który mógłby pomóc Rileyowi w schwytaniu prawdziwego psychopaty. Policjant przyjmuje propozycję agentów rządowych i raz jeszcze rusza śladem zabójcy. Film Ringo Lama jest niezbyt udanym połączeniem psychothrillera z filmem policyjnym, w którym elementy science fiction schodzą na dalszy plan. W roli głównej wystąpił zaś niegdysiejszy mistrz kina sztuk walki, Jean-Claude Van Damme (Cyborg, Universal Soldier). REPO MAN USA 1984, 92 min Reżyseria: Alex Cox Scenariusz: Alex Cox Zdjęcia: Robby Müller Muzyka: Steven Hufsteter, Tito Larriva, Iggy Pop Montaż: Dennis Dolan Efekty specjalne: Roger George, Robby Knott Producenci: Peter McCarthy, Jonathan Wacks, Michael Nesmith Obsada: Harry Dean Stanton, Emilio Estevez, Tracey Walter, Olivia Barash, Sy Richardson, Susan Barnes, Fox Harris, Tom Finnegan, Del Zamora, Jennifer Balgobin, Susan Barnes, Eddie Velez Produkcja: Edge City Repo Man to komedia science fiction, ciesząca się dziś kultowym statusem, zrealizowana przez debiutującego Brytyjczyka, który trafił do Stanów Zjednoczonych jako stypendysta Fulbrighta. Otto (Estevez) jest młodym człowiekiem, desperacko poszukującym pieniędzy. Po utracie pracy w supermarkecie przyjmuje propozycję nieznajomego mężczyzny, który oferuje mu 20 dolarów w zamian za odstawienie samochodu. Otto nie wie, że został on wcześniej skradziony, a jego zadaniem jest zwrócenie go właścicielowi. Wkrótce chłopak zostaje współpracownikiem Buda (Stanton), który zajmuje się zawodowo okradaniem złodziei. Choć zapotrzebowanie na nietypowe usługi jest spore, niekonwencjonalni przedsiębiorcy z trudem wiążą koniec z końcem. Ich los może ulec zmianie, jeśli uda im się odnaleźć Che-vroleta Malibu, w którym pewien fizyk nuklearny ukrył coś, czego poszukują wszystkie służby specjalne w Stanach Zjednoczonych. Czy jest to nowy rodzaj broni masowego rażenia, a może przybysze z kosmosu? Jedno jest pewne - każdy, kto miał okazję zobaczyć zawartość bagażnika samochodu Parnella, nie ujrzy już niczego więcej. Film Coxa jest przede wszystkim zabawą konwencjami gatunkowymi. Niski budżet i umowność scen fantastycznych nie przeszkadzała jednak widzom, znakomicie czu-jącym się w papierowym świecie Repo Mana. Reżyser podkreśla zresztą celowo jego sztuczność. Widać tu także fascynacje młodzieżowymi subkulturami, które 365 R znajdą jednak pełne odzwierciedlenie dopiero w kolejnym filmie reżysera - Sid i Nancy (Sid and Nancy), opowiadającym o współtwórcy legendarnej grupy Sex Pistols. RESIDENT EVIL USA 2002, 100 min Reżyseria: Paul W. S. Anderson Scenariusz: Paul W. S. Anderson Zdjęcia: David Johnson Muzyka: Marco Beltrami, Marilyn Manson Montaż: Alexander Berner Efekty specjalne: Karl-Heinz Boching, Gerd Feuchter Producent: Paul W. S. Anderson, Jeremy Bolt, Bernt Eichinger, Samuel Hadida Obsada: Milla Jovovich, Michelle Rodríguez, Eric Mabius, James Purefy, Martin Crewes, Pasquale Aleardi, Colin Salmon, Heike Makatsch, Michael Dicker Produkcja: New Legacy / Columbia Tri-Star Niezbyt odległa przyszłość. Wielki koncern elektroniczny w tajnych laboratoriach prowadzi badania nad najnowszymi technologiami. Pewnego dnia dochodzi do katastrofy - pracownicy zatrudnieni w podziemnych instytutach zostają zarażeni zabójczym wirusem. Zarządzający budynkiem system komputerowy o nazwie „Czerwona Królowa" postanawia odciąć wszystkie pomieszczenia od reszty świata, co oznacza wyrok śmierci dla każdego, kto znalazł się w środku. Na miejsce zdarzenia przybywa kilkuosobowy oddział specjalny, mający za zadanie zbadać przyczyny awarii komputera. Jego dowódca odkrywa przerażającą prawdę o wirusie, który zamienił ludzi w zombie. Rozpoczyna się walka o prze- Resident Evil trwanie - walczyć trzeba nie tylko z setkami „żywych trupów", ale i z komputerem, który pragnie zapobiec rozprzestrzenianiu się zarazy. Bohaterowie mają jedynie kilka godzin na wykonanie zadania i opuszczenie budynku. Nie wszystkim udaje się wyjść cało z morderczej walki. W dodatku okazuje się, że przyczyną epidemii byl sabotaż, gdyż jeden z pracowników ochrony, Spence (Purefy), umyślnie uwolnił wirusa, kradnąc uprzednio wszystkie pojemniki z szczepionką. Dzieło Paula Andersona, twórcy Mortal Kombat i Ukrytego wymiaru, jest ekranizacją popularnej gry komputerowej, co widać szczególnie w drugiej połowie filmu. Resident Evil przypomina skrzyżowanie thrillera futurystycznego i kina akcji z horrorami w rodzaju Nocy żywych trupów. ROBINSON CRUZOE NA MARSIE Robinson Crusoe on Mars USA 1964, 109 min Reżyseria: Byron Haskin Scenariusz: Ib Melchior, John C. Higgens Zdjęcia: Winton C. Hoch Muzyka: Nathan Van Cleave Montaż: Terry Morse Efekty specjalne: Wally Westmore, Bud Bashaw, Lawrence W. Butler Producent: Aubrey Schenck Obsada: Paul Mantee, Adam West, Vic Lundin Produkcja: Paramount Film Byrona Haskina jest swobodną adaptacją powieści Daniela Defoe, z tym że bezludną wyspę zastąpiono planetą Mars. Sama fabuła pozostała w zasadzie niezmieniona, gdyż oglądamy dobrze znaną opowieść o zmaganiach samotnego rozbitka z przeciwnościami losu. Tytułowym Robinsonem jest astronauta Christopher Draper (Mantee), pilot dwuosobowej rakiety, zmuszony do awaryjnego lądowania na powierzchni Marsa, podczas którego ginie współtowarzysz podróży (West). Od początku bohater toczy walkę o przetrwanie w trudnych warunkach. Musi nie tylko znaleźć tymczasowe schronienie, ale przede wszystkim tlen, gdyż marsjańskie powietrze jest zbyt rozrzedzone. W poszukiwaniach pomaga mu małpka, zabrana z Ziemi w celach doświadczalnych - to dzięki niej znajduje wodę i pożywienie. Sytuacja ulega zmianie, 366 R gdy w okolicy pojawia się drugi rozbitek, przybysz z innej planety, któremu Chri-stopher nadaje imię Piętaszek. Dalsza część filmu, znacznie słabsza, opowiada o wspólnej wędrówce, którą kończy przybycie statku ratunkowego. Robinson Cru-zoe na Marsie został bardzo dobrze przyjęty przez krytykę, film kręcono w plenerach (w okolicach Doliny Śmierci), co okazało się bardzo dobrym pomysłem. Dwadzieścia lat później Wolfgang Petersen również skorzysta! z pomysłu przeniesienia opowieści Daniela Defoe w obcy świat, z jeszcze lepszym skutkiem. ROBOCOP USA 1987, 102 min Reżyseria: Paul Verhoeven Scenariusz: Michael Miner, Edward Neumeier Zdjęcia: Jost Vacano Muzyka: Basil Poledouris Montaż: Frank J. Urioste Efekty specjalne: Bob Bottin, Dale Martin, Phil Tippett, Peter Kuran Producent: Arne Schmidt Obsada: Peter Weller, Nancy Allen, Dan O'Her-lihy, Ronny Cox, Miguel Ferrer, Kurtwood Smith, Ray Wise, Felton Perry Produkcja: Orion Pictures Akcja filmu Verhoevena umiejscowiona jest w niezbyt odległej przyszłości. Potężna korporacja, Omni Consumer Products, sprawująca całkowitą kontrolę nad systemem bezpieczeństwa w Detroit, zamierza wdrożyć nowy plan przeciwdziałania zbrodni. Jones (Cox), jeden z szefów OCP, przedstawia model robota-policjanta o kryptonimie ED-209, jednak maszyna zawodzi już podczas wstępnej prezentacji, zabijając jednego z członków firmy. Wówczas z konkurencyjnym projektem występuje Morton (Ferrer), młody, zdolny i ambitny pracownik OCR Celem programu o nazwie RoboCop jest stworzenie cyborga, hybrydy człowieka i maszyny, który byłby w stanie działać skuteczniej od zwykłych robotów. Tymczasem podczas próby schwytania jednego z najgroźniejszych gangsterów w Detroit ginie policjant Murphy (Peter Weller), a jego ciało zostanie wykorzystane jako „tworzywo" dla realizacji planu Mortona. Na ulicach miasta pojawia się nowy obrońca pra wa. Film holenderskiego reżysera, który w latach 90. stal się czołową postacią amerykańskiego kina akcji (Pamięć absolutna, Nagi instynkt, Żołnierze kosmosu), to znakomita próba połączenia elementów thrillera, filmu policyjnego z konwencjami kina science fic-tion. Trzymający w napięciu scenariusz, przekonująca kreacja Petera Wellera w roli cierpiącego na rozdwojenie jaźni cyborga oraz bardzo dobre efekty specjalne sprawiły, iż film okazał się sporym sukcesem kasowym i doczekał się dalszych dwóch części (nie reżyserowanych już przez Verhoevena), które nie wniosły nic nowego do naszkicowanego wcześniej schematu. ROBOCOP II USA 1990, 118 min Reżyseria: Irvin Kershner Scenariusz: Frank Miller, Walon Green Zdjęcia: Mark Irwin Muzyka: Leonard Rosenman Montaż: William Anderson Efekty specjalne: Bob Bottin, Phil Tippett, Peter Kuran, Visual Concept Engineering Producent: Patrick Crowley, Jon Davidson Obsada: Peter Weller, Nancy Allen, Daniel O'Herlihy, Belinda Bauer, Tom Noonan, Robert DoQui, Felton Perry, Gabriel Damon, Willard Pugh, Patricia Charbonneau Produkcja: Orion Pictures Scenariusz drugiej części Robocopa, wyreżyserowanej przez Irvina Kershnera (Imperium kontratakuje), napisali Frank Miller i Walon Green, twórcy komiksowego Mrocznego rycerza. Niewiele odnajdziemy tu oryginalnych pomysłów i nowatorskich rozwiązań. Akcja rozgrywa się w Detroit, w niezbyt odległej przyszłości. Na ulicach miasta panują chaos i przemoc, spotęgowane jeszcze przez strajk służb mundurowych - jedynie Ro-bocop (Weller) stoi na straży prawa i porządku. OCP przejmuje całkowitą kontrolę nad miastem, równocześnie prowadzi też prace nad stworzenia nowego cyborga. Tym razem „dawcą" mózgu jest demoniczny Caine (Noonan), handlarz narkotyków i szef przestępczego podziemia. Rozpoczyna się mordercza rozgrywka między dwoma pół ludźmi, pół robotami. W 1992 roku Fred Dekker nakręcił Robocopa III (ale bez udziału Petera Wellera). 367 R THE ROBOT MONSTER USA 1953, 63 min Reżyseria: Phil Tucker Scenariusz: Wyatt Ordung Zdjęcia: Jack Greenhalagh Muzyka: Elmer Bernstein Montaż: Bruce Schoengarth Efekty specjalne: Jack Rabin, David Commons Producent: Phil Tucker Obsada: George Nader, Claudia Barrett, Gregory Moffett, Pamela Paulson, Selena Royle, John Mylong, George Barrows Produkcja: A Three-Dimensional Pictures / Astor Pictures Czteroosobowa rodzina - samotna matka (Royle), jej syn Johnny (Moffett) i dwie córki, Carla (Paulson) i Alice (Barrett) - wyrusza na piknik do Bronson Canyon. Po drodze spotykają profesora geologii (Mylong) i jego asystenta Roya (Nader), i wszystko byłoby w porządku, gdyby nie drobny wypadek, który przytrafił się małemu John-ny'emu. Chłopiec uderzył się w głowę i stracił przytomność, a gdy odzyskał świadomość z przerażeniem stwierdził, że rzeczywistość uległa zmianie - jego rodzina oraz dwaj towarzysze podróży są jedynymi, którzy przeżyli tajemniczą katastrofę. Dowiadujemy się, że odpowiedzialnym za zagładę był przybysz z planety Ro-Man (Barrows), który za pomocą śmiercionośnych promieni zabił wszystkich mieszkańców Ziemi na rozkaz Wielkiego Wodza. Tymczasem kosmita morduje również Carlę i Roya, a następnie porywa Alice. Mimo że pozostałym udaje się uwolnić dziewczynę, to jednak wszystkich spotyka śmierć. Gdy wydaj e się, że koniec świata jest nieuchronny (Wielki Wódz postanowił zniszczyć naszą planetę), Johnny budzi się ze snu i wszystko wraca do normy. Robot Monster należy do najgorszych filmów science fiction zrealizowanych w latach 50. -zarówno reżyseria, scenariusz, jak i efekty specjalne mogą służyć za przykład wyjątkowej nieudolności. RODAN - PTAK ŚMIERCI Sorano daikaiju Radon Japonia 1956, 79 min Reżyseria: Inoshiro Honda Scenariusz: Takeshi Kimura, Takeo Murata Zdjęcia: Isamu Ashida Muzyka: Akira Ifukube Montaż: Robert Eisen Efekty specjalne: Eiji Tsuburaya Obsada: Kanji Sahara, Yumi Shirakawa, Akihi-ko Hirata, Akio Kobori, Yasuko Nakata, Mono-suke Yamada, Yoshimubi Tojima Produkcja: Toho Rodan - ptak śmierci, wyreżyserowany przez Inoshiro Hondę, należy, obok Godzil-li, do najsłynniejszych japońskich filmów z potworami. Scenariusz przypomina swoistą wariację na temat amerykańskich filmów o olbrzymich owadach będących wytworem promieniowania radioaktywnego. Policja prowadzi śledztwo w sprawie śmierci górnika, podejrzewając, iż sprawcą mógł być jeden z jego kolegów. Podczas wizyty w kopalni przekonują się, że sprawa jest znacznie poważniejsza - odkrywają jaskinię, w której żyją prehistoryczne zwierzęta. Dr Kashi-wagi (Hirata), paleontolog, tłumaczy, że przyczyną przebudzenia się przerażających stworów są eksperymenty prowadzone z bombą wodorową. Nieoczekiwanie pojawia się nowe zagrożenie - olbrzymi ptero-daktyl, który rozpoczyna niszczycielski marsz (czy raczej lot) przez Japonię. W końcu naukowcom udaje się odnaleźć kryjówkę potwora i zniszczyć go, wykorzystując do tego siłę wybuchu wulkanu. Sukces Rodana opierał się na znakomitych efektach autorstwa Eiji Tsuburayi, stałego współpracownika Hondy, który sprawił, że miniaturowe modele wyglądały jak prawdziwe. ROK 1980 Just Imagine USA 1930, 113 min Reżyseria: David Butler Scenariusz: Ray Henderson, Buddy G. DeSylva, Lew Brown, David Butler Zdjęcia: Ernest Palmer Muzyka: Ray Henderson Montaż: Irene Morra Efekty specjalne: Stephen Goosson, Ralph Ham-meras Producent: Ray Henderson, Buddy G. DeSylva, Lew Brown Obsada: El Brendel, Maureen O'Sullivan, John Garrick, Marjorie White, Frank Albertson, Hobart Bosworth, Mischa Auer, Ivan Lino, Kenneth Thompson Produkcja: 20th Century Pictures 368 R Rok 1980 Zapomniany dziś film Davida Butlera był jedną z najbardziej widowiskowych produkcji w początkach kina dźwiękowego. Rok 1980 powstał pod wpływem sukcesu musicalu Sunnyside Up (1929), toteż jego twórcy -Ray Henderson, Buddy G. DeSylva i Lew Brown - zdecydowali się na nakręcenie dalszego ciągu, umieszczając akcję w mieście przyszłości, przypominającym nieco Metropolis. W przeciwieństwie do filmu Langa, Rok 1980 przedstawia optymistyczną wizję świata - technologicznego raju -choć sam obraz przyszłości jest tu znacznie bardziej jednowymiarowy. Świat pozostał w gruncie rzeczy niezmieniony, rządzą nim te same wartości i cele, jedynie życie uległo przyspieszeniu, miasta rozrosły się, zaś transport drogowy ustąpił miejsca powietrznemu. W filmie Davida Butlera odnajdujemy charakterystyczny motyw filmu fantastycznonaukowego, mianowicie podróż w czasie - bohater, trafiony piorunem, przenosi się do roku 1980 (choć wszystko to nie jest dziełem przypadku, ale częścią eksperymentu naukowego). Cała opowieść utrzymana jest raczej w tonacji komedii romantycznej, uzupełnionej numerami wokalno-tanecznymi. Mamy w gruncie rzeczy do czynienia z futurystycznym musicalem, w którym mieszają się rozmaite konwencje gatunkowe. ROK 2000 Things to Come Wielka Brytania 1936, 113 min Reżyseria: William Cameron Menzies Scenariusz: Herbert George Wells na podst. własnej książki Muzyka: Arthur Bliss Zdjęcia: Georges Perinal Montaż: Charles Crichton, Francis D. Lyon Efekty specjalne: Lawrence Butler, Edward Cohen, Ned Mann Producent: Alexander Korda Obsada: Raymond Massey, Edward Chapman, Ralph Richardson, Margaretta Scott, Cedric Hardwicke, Sophie Stewart, Maurice Braddell Produkcja: London Films, Inc. Wizja świata przyszłości stworzona przez Herberta George'a Wellsa. Akcja filmu rozpoczyna się w 1940 roku i obejmuje bez mała sto lat. Trójka przyjaciół, John Cabal (Massey), Passworthy (Chapman) i Harding (Braddell) - losy ich rodzin będziemy śledzić w dalszej części filmu - rozprawia o możliwości wybuchu nowej wojny światowej. Wkrótce ich przewidywania stają się rzeczywistością - dochodzi do konfliktu zbrojnego, który potrwa długie lata. Przez Europę przetacza się tajemnicza zaraza, dziesiątkująca ludność. Na gruzach dawnej cywilizacji wyrasta nowe, prymitywne społeczeństwo, na czele którego stoi sprawujący dyktatorskie rządy Wódz (Richardson). Niebawem rozchodzą się wieści, że ocalałe grupy naukowców budują nowe państwo. Dochodzi do starcia dwóch porządków, dwóch ustrojów: technokratycznego i militarnego. Technokraci zwyciężają i to oni realizują swą wizję przyszłego raju. Film kończy się w roku 2036, kiedy to wnukowie Cabalów i Passworthych wsiadają do rakiety lecącej na Księżyc. Rok 2000 to jedno z pierwszych arcydzieł kina science fiction. Alexan- Rok 2000 369 R der Korda, znakomity reżyser i producent filmowy, postanowi! nakłonić do współpracy Herberta George'a Wellsa, najwybitniejszego wówczas pisarza science fiction, który przygotował scenariusz oparty na pomysłach zaczerpniętych z własnego traktatu futurologicznego The Shape of Things to Come. Produkcja filmu pochłonęła 350 tysięcy funtów: stworzono wspaniałe, monumentalne dekoracje, zaprojektowano niezwykłe kostiumy, wykorzystano środki techniczne dla ożywienia wizji miasta przyszłości. Wszystko to nie zapewniło filmowi sukcesu kasowego, również krytycy zarzucali dziełu Menziesa nadmierne uproszczenia, niezborność fabularną, brak wyrazistych postaci. Z dzisiejszej perspektywy dzieło razi naiwną wiarą w postęp technologiczny i w dobrodziejstwa nauki, jednak pamiętać musimy, iż Wells należał do pokolenia pozytywistów i racjonalistów. ROLLERBALL USA 1975, 129 min Reżyseria: Norman Jewison Scenariusz: William Harrison Zdjęcia: Douglas Slocombe Muzyka: Thomaso Albinioni, Jan Sebastian Bach, Dmitrij Szostakowicz, Piotr Czajkowski Montaż: Anthony Gibbs Efekty specjalne: Sass Bedig, John Richardson Producent: Norman Jewison Obsada: James Caan, John Houseman, Maud Adams, John Beck, Moses Gunn, Pamela Hen-sley, Ralph Richardson, Shane Rimmer Produkcja: United Artists Wizja świata przyszłości, w którym ludzkość emocjonuje się krwawymi zawodami sportowymi, stanowiącymi odpowiednik rzymskich walk gladiatorów. Jonathan E. (James Caan) należy do najlepszych zawodników grających w piłkę na wrotkach (tytułowy „rollerball"), niebawem też otrzymuje propozycję objęcia stanowiska w zarządzie pewnej spółki. Korporacja zajmująca się organizacją i finansowaniem zawodów, chcąc zapewnić sobie jeszcze większą oglądalność i wpływy (zarówno finansowe, jak i polityczne, gdyż Rollerball jest swoistym wentylem bezpieczeństwa w rządzonym totalitarnie państwie), zamierza „unowocześnić" reguły gry, by zawody były bardziej atrakcyj ne (czyli krwawe). Walka staje się niezwykle brutalna, wkrótce też pojawią się pierwsze ofiary. Tymczasem Jonathan odkrywa zakulisowe działania członków zarządu korporacji i postanawia ujawnić spisek, jednak przekonuje się, iż jego bezkompromisowa postawa doprowadziła do sytuacji, w której sam stał się kolejnym celem. Świadom niebezpieczeństwa, nie poddaje się i postanawia walczyć do końca. Pesymistyczny obraz przyszłości, w której królują przemoc i krew, zaś jednostka została sprowadzona do roli trybu w potężnej maszynie przemysłu rozrywkowego, pojawiał się w kinie wielokrotnie, np. w takich filmach jak Uciekinier czy Wyścig śmierci, gdzie mieliśmy do czynienia zarówno z „neo-gladiatorami", jak i buntownikami walczącymi z systemem. Rollerball wydaje się być najlepszą realizacją tego schematu, przede wszystkim ze względu na znakomitą kreację Jamesa Ca-ana i świetnie zainscenizowane sceny sportowych pojedynków. W 2002 John McTier-nan nakręcił nową wersję filmu z Chrisem Kleinem i Jeanem Reno w rolach głównych, jednak remake okazał się znacznie słabszy od pierwowzoru. ROSWELL Roswell USA 1994, 91 min Reżyseria: Jeremy Paul Kagan Scenariusz: Arthur Kopit na podst. książki Ke-vina D. Randle'a i Donalda R. Schmitta UFO Crash at Roswell Zdjęcia: Steven B. Poster Muzyka: Elliot Goldenthal Montaż: David Holden, Bill Yahraus Efekty specjalne: Bill Corso, Scott Billups Producent: Jeremy Paul Kagan, Ilene Kahn Obsada: Kyle MacLachlan, Martin Sheen, Dwi-ght Yoakam, Xander Berkeley, Bob Gunton, Kim Greist, Peter MacNicol, John M. Jackson Produkcja: Citadel Entertainment Scenariusz telewizyjnego filmu Jeremy'ego Paula Kagana powstał na motywach pseu-dodokumentalnej książki Kevina D. Randle'a i Donalda R. Schmitta, opowiadającej o niezwykłym wydarzeniu, do jakiego podobno doszło w 1947 roku w Roswell, oraz o konsekwencjach spotkania z UFO. Twórcy filmu „wiernie" przedstawili powszech- 370 s nie znany przebieg wydarzeń, skupiając się na działalności wojskowych służb specjalnych, mających za zadanie ukrycie podstawowych faktów dotyczących awaryjnego lądowania obcego statku kosmicznego oraz odkrycia ciał istot pozaziemskiego pochodzenia. Bohaterem jest major Jesse Marcel (MacLachlan), który jako jeden z pierwszych żołnierzy znalazł się na miejscu niezwykłego zdarzenia, a następnie został zmuszony do złożenia fałszywych zeznań. Marcel nigdy nie zapomniał o wypadku z przeszłości, dlatego po latach postanowił odkryć prawdę. W poszukiwaniach pomaga mu tajemniczy informator z Białego Domu, Townsend (Sheen). Roswell jest sprawnie zrealizowanym, trzymającym w napięciu thrillerem, z udanymi kreacjami Kyle MacLachlana i Martina Sheena. RZEKA WICHRU Slipstream Wielka Brytania 1989, 92 min Reżyseria: Steven M. Lisberger Scenariusz: Bill Bauer, Tony Kayden Zdjęcia: Frank Tidy Muzyka: Elmer Bernstein Montaż: Terry Rawlings Efekty specjalne: Brian Johnson Producent: William Braunstein, Arthur H. Ma-skansky, Steve Lanning, Gary Kurtz Obsada: Mark Hamill, Bill Paxton, Bob Peck, Kitty Aldridge, Eleanor David, F. Murray Abraham, Ben Kingsley, Robbie Coltrane Produkcja: Entertainment Film Rzeka wichru jest kolejnym wariantem po-stapokaliptycznego scenariusza, zainspirowanego serią obrazów o przygodach Mad Маха. W filmie Stevena Lisbergera odnaj-dziemy również nawiązania do westernu, thrillera policyjnego, a nawet opowieści o androidach. Bohaterem jest policjant, Will Tasker (Hamill), ścigający swego konkurenta, łowcę głów Matta (Paxton), który wcześniej porwał mu więźnia, niejakiego Byrona (Peck). Fabuła jest nazbyt epizodyczna, bohaterowie wędrują z miejsca na miejsce, a cała opowieść pozbawiona jest wewnętrznej spójności, zaś jedynym atutem są zdjęcie lotnicze (gdyż znaczna część akcji rozgrywa się w powietrzu). Tytułowa „rzeka wichru" to niezwykle silny prąd powietrza, który pojawił się w świecie przyszłości, zmuszając łudzi do życia w schronach. W drugoplanowych rolach wystąpili m.in. Ben Kingsley (jako Avatar) i F. Murray Abraham (jako Cornelius). RZEŹNIA NUMER PIĘĆ Slaughterhouse Five USA 1971, 104 min Reżyseria: George Roy Hill Scenariusz: George Roy Hill, Stephen Geller na podst. powieści Kurta Vonneguta Zdjęcia: Miroslav Ondricek Muzyka: Jan Sebastian Bach Montaż: Dede Allen Efekty specjalne: Enzo A. Martinelli Producent: Paul Monash Obsada: Michael Sachs, Ron Leibman, Eugene Roche, Sharon Gans, Valerie Perrine, John Deh-ner, Holly Near, Perry King Produkcja: Universal Pictures Przenoszenie na ekran powieści Kurta Vonneguta nie należy do zadań łatwych, o czym przekonał się George Roy Hill, twórca Żądlą, Świata według Garpa czy Małej doboszki. Billy Pilgrim (Sachs) jest zwyczajnym człowiekiem - ma pracę, żonę, mieszkanie - jednak pewnego dnia jego życie zmienia się zupełnie. Bohater zaczyna przemieszczać się w czasie i przestrzeni, wraca do wydarzeń z II wojny światowej (przeżywa bombardowanie Drezna, trafia do niewoli), przenosi się także na inną planetę, Tralfamado-rię, gdzie mieszka w ekskluzywnym domu z piękną gwiazdą filmową (Perrine). Scenariusz został napisany w sposób niezwykle pomysłowy, ale nie udało się w równym stopniu oddać realności wszystkich światów. Najbardziej udane są sekwencje rozgrywające się w przeszłości Pilgrima, zaś do najsłabszych należą sceny na Tralfamadorii. Na uwagę zasługuje również ścieżka dźwiękowa, której autorem był wybitny pianista Glenn Gould, grający kompozycje Jana Sebastiana Bacha (Wariacje goldbergowskie). SATELITA NA NIEBIE Satellite in the Sky Wielka Brytania 1956, 84 min Reżyseria: Paul Dickson Scenariusz: John Mather, J. T. Mclntosh, Edith Dell 371 Zdjęcia: George Perinal, Jimmy Wilson, Denys Coop Muzyka: Albert Elms Montaż: Sidney Stone Efekty specjalne: Wally Veevers Producent: Edward Danziger, Harry Lee Dan-ziger Obsada: Kieron Moore, Jimmy Hanley, Donald Wolfit, Lois Maxwell, Byran Forbes, Thea Gregory, Barry Keegan Produkcja: Tridelta Productions / Warner Bros. W kosmos został wystrzelony pierwszy brytyjski statek kosmiczny, mający zarazem pełnić funkcję sztucznego satelity. Oprócz licznej załogi, dowodzonej przez Michaela Haydena (Moore), na pokładzie znalazł się również nowy rodzaj broni, skonstruowanej przez profesora Merrity'ego (Wolfit). O wojskowym charakterze wyprawy badawczej dowiaduje się młoda dziennikarka Kim Hamilton (Maxwell). Zgodnie z oczekiwaniem, dochodzi do awarii urządzeń sterujących bombą, załodze zagraża więc poważne niebezpieczeństwo. W końcu twórca pocisku, prof. Merrily, postanawia poświęcić życie, by uchronić wszystkich przed zgubnymi skutkami wybuchu. Film Paula Dickso-na zawiera charakterystyczne dla kina science fiction antywojenne przesłanie - ostrzeżenie przed zgubnymi skutkami użycia broni jądrowej. SATURN 3 Wielka Brytania 1980, 87 min Reżyseria: Stanley Donen Scenariusz: Martin Amis, John Barry Zdjęcia: Billy Williams Muzyka: Elmer Bernstein Montaż: Richard Marden Efekty specjalne: Colin Chilvers Producent: Stanley Donen, Eric Rottray Obsada: Kirk Douglas, Farrah Fawcett, Harvey Keitel, Douglas Lambert, Ed Bishop Produkcja: AFD Odległa przyszłość. Mimo że człowiek opanował Układ Słoneczny, to nie udało mu się powstrzymać kryzysu na Ziemi: wyczerpały się zasoby żywności, zaś środowisko naturalne uległo skażeniu. Do stacji naukowo-badawczej Saturn 3, zamieszkanej przez dwoje ludzi, starszego mężczyznę, Adama (Douglas), i młodą kobietę, Alex, (Fawcett), przybywa kapitan Benson (Keitel), wprowadzając zamęt w spokojne życie zakochanej pary. Nowo przybyły zdradza wyraźne skłonności psychopatyczne, a bohaterowie nie wiedzą, iż jest również zabójcą. Benson przywiózł ze sobą androida nowej generacji, który ma przejąć dotychczasowe obowiązki pracowników stacji, jednak od początku maszyna działa nieprawidłowo. Przyczyna niestabilności systemu wydaje się być oczywista, gdyż mózg androida jest odzwierciedleniem zaburzonej psychiki swego „wychowawcy", Bensona. Robot staje się poważnym zagrożeniem dla pary bohaterów. Film Stanleya Donena, niegdyś twórcy głośnych musicali (Na przepustce, Deszczowa piosenka, Zabawna buzia), jest kolejnym wariantem opowieści o buncie maszyny, z wyraźnym podtekstem erotycznym. Udział znanych aktorów i bardzo dobre efekty specjalne nie uchroniły filmu przed artystyczną i komercyjną porażką. SCANNER COP USA 1993, 105 min Reżyseria: Pierre David Scenariusz: George Saunders, John Brayant Zdjęcia: Jacques Haitkin Muzyka: Louis Febre Efekty specjalne: John Carl Buechler Producent: Pierre David, René Malo Obsada: Daniel Quinn, Darlanne Fluegel, Richard Grove, Mark Rolston, Richard Lynch, Hilary Shepard, James Horan Produkcja: Republic Films Scenariusz Scanner Cop powstał na podstawie pomysłu fabularnego Davida Cronen-berga z filmu Scanners. Młody chłopiec, Samuel Staziak, jest świadkiem śmierci ojca. Sierotą postanawia zaopiekować się policjant Peter Harrigan (Grove), wiedząc, że dziecko może paść ofiarą eksperymentów medycznych, posiada bowiem nadzwyczajne zdolności parapsychologiczne. Mija 15 lat. Samuel (Quinn) poszedł w ślady przybranego ojca i został policjantem, jednak pierwszy dzień służby nie należał do najszczęśliwszych. Bohater jest świadkiem jednego z wielu tajemniczych zabójstw, których ofiarami są poliqanci, zaś sprawcami - przeciętni obywatele. Wkrótce okazuje się, że przyczyną zła jest dr John Aiden (Fluegel), któ- s remu udało się „zaprogramować" zabójców. Samuel, pragnąc pomóc ojcu, musi wykorzystać swoje niezwykłe zdolności. Film Pierre'a Davida odniósł sukces, toteż rok później nakręcono dalszy ciąg pt. Scanner Cop II: Volkin's Revenge w reżyserii Steve'a Barnetta. SCANNERS Kanada 1981, 103 min Reżyseria: David Cronenberg Scenariusz: David Cronenberg Zdjęcia: Mark Irwin Muzyka: Howard Shore Montaż: Ronald Sanders Efekty specjalne: Dick Smith, Gary Zeller, Henry Pierrig, Dick Smith, Chris Walas Producent: Claude Heroux Obsada: Stephen Lack, Jennifer O'Neill, Patrick McGoohan, Lawrence Dane, Charles Shamata, Adam Ludwig, Michael Ironside, Victor Desy, Mavor Moore, Robert Silverman Produkcja: Filmplan/AVCO Embassy Fabuła Scanners nawiązuje do Stereo, jednego z pierwszych, średniometrażowych filmów Cronenberga, który opowiadał o eksperymencie naukowym przeprowadzonym na małej grupie ludzi, mającym na celu rozwinięcie telepatycznych zdolności. W obrazie sprzed lat mieliśmy do czynienia z chirurgiczną ingerencją w organizm człowieka, zablokowaniem organów mowy i usunięciem pewnych obszarów mózgu, odpowiedzialnych za komunikację werbalną, podczas gdy w późniejszym filmie zdolności parapsychologiczne były ubocznym skutkiem terapii farmakologicznej. W obu dziełach pojawia się wątek budowania nowej wspólnoty, opartej z jednej strony na bezpośredniej komunikacji, z drugiej zaś na podległości i zależności, odnajdziemy również wyraźną sugestię, że zmysły odbierające bodźce ze świata zewnętrznego stanowią bądź to przeszkodę w rozwijaniu zdolności telepatycznych (Stereo), bądź to są przyczyną fizycznego cierpienia. Bohaterem filmu Cronenberga jest trzydziestopięcioletni telepata Cameron Vale (Lack), jedna z licznych ofiar eksperymentalnej kuracji farmakologicznej, której w połowie lat czterdziestych poddano ciężarne kobiety. Podawane im środki uspokajające sprawiły, że nowo Scanners narodzone dzieci były w stanie odczytywać cudze myśli oraz wpływać na rzeczywistość silą swojego umysłu. Cameron ani nie jest świadomy swoich możliwości, ani nie potrafi ich kontrolować, są dla niego wyłącznie źródłem udręki psychicznej i fizycznego cierpienia. Nie jest też jedynym „skanerem". Pozostali uczestnicy eksperymentu zostali członkami podziemia, wykorzystując telepatię w celu przejęcia władzy nad światem. Dr Paul Ruth (McGoohan), pomysłodawca całego doświadczenia i twórca efemerolu, leku podawanego niegdyś kobietom w ciąży, jest obecnie współpracownikiem tajemniczej firmy Consec. Naukowiec pragnie odnaleźć Vale'a i wykorzystać jego zdolności, by rozprawić się z Darrylem Revokiem (Ironside), przywódcą telepatycznego podziemia, a zarazem szefem koncernu chemicznego Biocarbon Amalgamate. Cameron, przy pomocy Kim Obrist (O'Neill), postanawia przeciwstawić się zbrodniczym planom Revoka. W finale dochodzi od „myślowego" pojedynku między rywalizującymi ze sobą skanerami, z którego zwycięsko wychodzi dobro. Na fali popularności filmu Cronenberga powstały liczne imitacje, niedorównujące poziomem oryginałowi, m.in.: Scanners II: The New Order (1989) czy Scanners III: The Takeover (1992) - oba w reżyserii Christiana Duguaya. SEKSMISJA Polska 1983, 120 min Reżyseria: Juliusz Machulski Scenariusz: Juliusz Machulski, Jolanta Hartwig, Pavel Hajny 373 s Zdjęcia: Jerzy Łukaszewicz Muzyka: Henryk Kuźniak Montaż: Mirosława Garlicka Efekty specjalne: Zdzisław Cichocki Producent: Andrzej Sołtysik Obsada: Jerzy Stuhr, Olgierd Łukaszewicz, Bożena Stryjkówna, Bogusław Pawelec, Hanna Stankówna, Beata Tyszkiewicz, Ryszarda Hanin, Barbara Ludwiżanka, Wiesław Michnikowski, Dorota Stalińska Produkcja: Zespół Filmowy „Kadr" Jeden z najpopularniejszych polskich filmów fabularnych lat 80., udane połączenie komedii i science fiction. W 1991 roku dwóch młodych ludzi, Albert (Łukaszewicz) i Maks (Stuhr), bierze udział w niecodziennym eksperymencie - mężczyźni zostają poddani hibernacji, z której mają zostać przebudzeni po kilku latach. Tymczasem wybucha wojna nuklearna i wszyscy zapominają o pogrążonych we śnie uczestnikach programu badawczego. 50 lat później bohaterowie budzą się w świecie rządzonym przez kobiety - wojna zniszczyła wszystkich przedstawicieli płci męskiej, zaś rozmnażanie odbywa się drogą partenogene-zy. Kobieca społeczność żyje w całkowicie sztucznych warunkach, w podziemnym mieście, utrzymywana w przeświadczeniu, że planeta nie nadaje się do zamieszkania. Maks i Albert mają zostać poddani operacji zmiany płci, by mogli przystosować się do życia w nowych warunkach. Bohaterom udaje się jednak uciec i wydostać na powierzchnię, gdzie znajdują tajną siedzibę Jej Ekscelencji, która okazuje się... mężczyzną. Film Machulskiego w żartobliwy sposób pokazuje obraz społeczeństwa przyszłości, w którym władza spoczywa w rękach kobiet. SENNY OBRAZ Dreamscape USA 1984, 99 min Reżyseria: Joseph Rubin Scenariusz: Joseph Rubin, Chuck Russell, David Loughery Zdjęcia: Brian Tufano Muzyka: Maurice Jarre Montaż: Lorenzo De Stefano, Richard Halsey Efekty specjalne: Peter Kuran Producent: Bruce Cohn Curtis Obsada: Dennis Quaid, Max von Sydow, Christopher Plummer, Eddie Albert, Kate Capshaw, George Wendt, David Patrick Kelly, Larry Gelman Produkcja: 20th Century Fox Senny obraz przypomina połączenie Scanners i Koszmaru z ulicy Wiązów. Dr Paul Novotny (von Sydow) jest kierownikiem instytutu w Thornhill College, gdzie prowadzone są badania nad zdolnościami parapsychologicz-nymi. Doktor, przy pomocy pięknej asystentki, Jane de Vries (Capshaw), postanawia przekonać jednego z najzdolniejszych „uczniów", Alexa Gardnera (Quaid), do wzięcia udziału w nowym eksperymencie, którego celem jest poznanie istoty marzeń sennych oraz odkrycie przyczyn nieświadomych lęków. Mimo początkowych oporów Alex wyraża zgodę, wiedząc, że będzie musial rywalizować z dotychczasowym „ulubieńcem" doktora, Tommym Glatma-nem (Kelly). Niebawem w instytucie Novot-ny'ego pojawia się niezwykły pacjent - prezydent Stanów Zjednoczonych (Albert), od wielu dni dręczony koszmarami. Niestety, przyjaciel głowy państwa, a zarazem szef służb specjalnych, Bob Blair (Plummer), postanawia skorzystać z okazji i pozbyć się niewygodnego przywódcy, który pragnie podpisać traktat rozbrojeniowy ze Związkiem Radzieckim. Jedyną nadzieją na ocalenie życia prezydenta jest Alex Gardner. Film Josepha Rubina odwołuje się zarówno do schematu political fiction, jak i do opowieści o bohaterach obdarzonych nadprzyrodzonymi zdolnościami. SĘDZIA DREDD Judge Dredd USA 1995, 96 min Reżyseria: Danny Cannon Scenariusz: Michael De Luca, William Wisher, Steven E. De Souza Zdjęcia: Adrian Biddle Muzyka: Alan Silvestri Montaż: Alex Mackie, Harry Keramidas, Jeremy Gibbs Efekty specjalne: Joss Williams, Diane Pearlman, Steve Cullane, Clive Beard, Kevin Heard, Michael Dawson, Joel Hynek Producent: Andrew G. Vajna, Edward R. Pressman Obsada: Sylvester Stallone, Armand Assante, Diane Lane, Rob Schneider, Joan Chen, Jurgen 374 s Sędzia Dredd Prochnow, Max von Sydow, Balthazar Getty, Joanna Miles, James Russo Produkcja: Hollywood Pictures / Cinergi Pictures Rok 2139. Obraz świata po katastrofie ekologicznej - powierzchnia planety uległa skażeniu, ludzie mieszkają w kilku wielkich miastach, zaś na ulicach panuje przemoc. W Megacity władzę sprawuje Rada Sędziów, gdyż nowy porządek społeczny został oparty na bezwzględnym egzekwowaniu prawa. Joseph Dredd (Śtallone) jest jednym ze strażników - sędziów, walczących z ulicznymi gangami, przemytnikami i terrorystami. Tymczasem na wolność wychodzi superprzestępca Rico (Assante), niegdyś przedstawiciel prawa, a zarazem partner Dredda, który wspólnie z sędzią Griffinem (Prochnow) przygotowuje się do przejęcia władzy nad miastem. Realizacja szalonego planu rozpoczyna się od wyeliminowania najgroźniejszych przeciwników: Dredda oraz Sędziego Fargo (von Sydow) - przewodniczącego Rady, który zostaje zmuszony do rezygnacji po tym, jak jego protegowany, Dredd, został skazany za podwójne zabójstwo. Samolot przewożący więźniów do kolonii karnej w Aspen rozbija się, toteż bohater postanawia na własną rękę wymierzyć sprawiedliwość tym, którzy sprzeniewierzyli się prawu. Scenariusz Sędziego Dredda powstał na podstawie popularnego komiksu, zaś sam film Danny'ego Cannona został zrealizowany z dużym rozmachem, o czym świadczą nie tylko znakomite efekty specjalne czy nazwiska znanych aktorów w drugoplanowych rolach, ale również fakt, że kostium tytułowego bohatera zaprojektował sam Gianni Versace. W sumie jednak widzowie obejrzeli po prostu kolejny film akcji z udziałem Sylvestra Stallone'a. SIŁA OGNIA Firepower USA 1993, 95 min, Reżyseria: Richard Pepin Scenariusz: Michael January Zdjęcia: Ken Blakely Muzyka: John Gonzales Efekty specjalne: Ron Petruccione Producent: Joseph Merhi Obsada: Jim Hellwig, Chad McQueen, Gary Daniels, Joseph Ruskin, Art Camacho, Alisha Das, Vanessa Hampton, Dennis Keiffer, George Murdock, Gerald Okamura Produkcja: PM Entertainment Group Film sztuk walki, wykorzystujący futurystyczną ikonografię oraz schemat thrillera policyjnego. Rok 2008, Los Angeles. Część miasta, zwana „Heli Zone", została opanowana przez gangi. Podczas akcji ginie jedna z policjantek, zaś jej partnerzy, Braniff (McQueen) i Sledge (Daniels), postanawiają rozpocząć walkę z przywódcą podziemnego świata, Drakonem (Hellwig). Od tej pory scenariusz Siły ognia podporządkowany jest logice kina akcji - dominują więc pościgi, sceny walki oraz efektowne wybuchy. Film wyreżyserował Richard Pepin, twórca The Silencers oraz CyberTracker, stylowo oddając atmosferę wielkomiejskiej dżungli. SIŁA WITALNA Lifeforce USA 1985, 101 min Reżyseria: Tobe Hooper Scenariusz: Dan O'Bannon, Don Jacoby na podst. powieści Colina Wilsona Zdjęcia: Alan Hume Muzyka: Henry Mancini, Michael Kamen Montaż: John Grover Efekty specjalne: John Grant, Richard Hiscott, Kevin Welch, Roy Scott, Grant McCune, Roger Dorney Producent: Menahem Golan, Yoram Globus, Michael J. Kagan Obsada: Steve Railsback, Peter Firth, Frank Finlay, Patrick Stewart, Mathilda May, Michael Gothard, Nicholas Ball, Aubrey Morris, John Hallam, Nancy Paul Produkcja: Tri-Star Pictures / Cannon Group Niskobudżetowy film Tobe Hoopera to zręczne połączenie konwencji science fiction z horrorem wampirycznym. Wahadłowiec kosmiczny „Churchill" wyrusza w misję, któ- 375 s Sila witalna rej celem jest zbadanie komety Halleya. Podczas lotu astronauci znajdują opuszczony statek, na pokładzie którego odkrywają obcą formę życia (choć w ludzkiej postaci). Po chwili kontrola lotów traci kontakt z członkami załogi „Churchilla". Jedynymi ocalałymi są pułkownik Carlsen (Railsback) oraz tajemnicza kobieta (May). Oboje zostają przewiezieni do Centrum Badań Kosmicznych pod Londynem. Wkrótce jednak okazuje się, że piękna kobieta posiada nadprzyrodzone zdolności i wysysa siły życiowe z każdego, kto znajdzie się w jej pobliżu. Rozpoczynają się zakrojone na szeroką skalę poszukiwania morderczyni, która zbiegła z kliniki. Zadanie to wydaje się być niezwykle trudne, gdyż przybysz z kosmosu bez trudu potrafi zmieniać postać. Jedyną nadzieją na odnalezienie kosmitki jest pik Carlsen, który z nieznanych powodów nawiązał kontakt telepatyczny z poszukiwaną. Tymczasem w stolicy Anglii rozprzestrzenia się tajemnicza zaraza, która dotyka zarówno zwykłych obywateli, jak i członków rządu i głównodowodzących (wątek ów przypomina Noc żywych trupów). Gdy sytuacja wydaje się być beznadziejna - statek obcych zbliża się do naszej planety - Carslen zabija przeciwniczkę. SKAŻENIE Contaminazione (Alien Contamination) Wlochy-RFN 1980, 82 min Reżyseria: Lewis Coates (Luigi Cozzi) Scenariusz: Lewis Coates Zdjęcia: Giuseppe Pinori Muzyka: The Goblin, Agostino Marangolo Montaż: Nino Baragli Efekty specjalne: John Carridan Producent: Claudio Mancini Obsada: Ian McCulloch, Louise Marleau, Siegfried Rauch, Mario Mase, Gisela Hahn Produkcja: Cannon Policja znajduje statek-widmo. Załoga zginęła w niewyjaśnionych okolicznościach, zaś w ładowni odkryto dziwne jaja, z których wydobywa się zabójcza dla ludzkiego organizmu substancja. Sprawę prowadzą policjant z Brooklynu (Mase) oraz agentka rządowa (Marleau). Wszystko wiąże się z tragiczną wyprawą na Marsa, z której wrócili tylko dwaj astronauci: Hubbard (McCulloch) i Hamilton (Rauch), wykorzystani przez mieszkańców czerwonej planety w celu przewiezienia na Ziemię jaj. Scenariusz filmu przypomina swoiste połączenie Obcego i Plazmy, z jednym małym dodatkiem, a mianowicie spiskiem, którego celem jest uczynienie z ludzi marsjań-skich niewolników. SOLARIS Związek Radziecki 1972, 165 min Reżyseria: Andriej Tarkowski Scenariusz: Andriej Tarkowski, Friedrich Goren-stein na podst. powieści Stanisława Lema Zdjęcia: Wadim Jusów Muzyka: Eduard Artemiew Montaż: Ljuba Fejginowa Producent: Wiaczesław Tarasów Obsada: Donatas Banionis, Natalia Bondarczuk, Anatolij Solonicyn, Nikołaj Grińko, Wladislaw Dworżeckij, S. Sarkisjan Produkcja: Mosfilm Oryginalna adaptacja wybitnej powieści Stanisława Lema. Kris Kelvin (Banionis) zosta-je wysłany na stację badawczą położoną na planecie Solaris, na której doszło do serii tajemniczych wypadków. Pozostali przy życiu naukowcy, Sartorius i Snaut, odizolowali się w swoich laboratoriach i unikają kontaktów z nowo przybyłym. Atmosfera strachu, niepewności i oczekiwania udziela się także Krisowi: słyszy on dziwne głosy, szmery, szepty, które nie należą do żadne- 376 Solaris (1972) go z przebywających na stacji ludzi. Niespodziewanie ukazuje mu się postać dawno zmarłej żony, Harey (Bondarczuk), a wówczas zaczyna rozumieć, co dzieje się z pozostałymi członkami ekipy badawczej. Źródłem niezwykłych „halucynacji" jest zapewne znajdujący się w pobliżu stacji ocean, będący specyficzną formą życia, która wyzwala i materializuje nieświadome pragnienia. Tarkowski przystępując do realizacji Solaris zrezygnował z całego sztafażu fantastycznonaukowego, skupiając się na wyabstrahowanej z powieści Lema problematyce moralnej oraz kwestii odpowiedzialności człowieka za własne czyny. Temat spotkania z obcą cywilizacją został tu potraktowany marginalnie i zastąpiony przez motyw spotkania człowieka z samym sobą. Samopoznanie oraz odkrycie tajemnicy ludzkiego bytu wydają się być dla Tarkowskiego znacznie ważniejszym zagadnieniem niż poznanie obcych form istnienia. Film zdobył Nagrodę Specjalną Jury na MFF w Cannes w 1972 roku. SOLARIS USA 2002, 99 min Reżyseria: Steven Soderbergh Scenariusz: Steven Soderbergh na podst. powieści Stanisława Lema Zdjęcia: Peter Andrews (Steven Soderbergh) Muzyka: Cliff Martinez Montaż: Mary Ann Bernard Efekty specjalne: Brooke Breton Producent: James Cameron, Rae Sanchini, Jon Landau Solaris (2002) Obsada: George Clooney, Natasha McElhone, Jeremy Davies, Viola Davis, Ulrich Tukur Produkcja: Lightstorm Entertainment, 20th Century Fox Przenoszenie na ekran utworów Stanisława Lema nigdy nie należało do zadań łatwych, o czym przekonali się twórcy Milczącej gwiazdy, Śledztwa czy Testu pilota Pirxa. Solaris Stevena Soderbergha (Seks, kłamstwa i kasety wideo, Traffic) jest kolejną próbą zmierzenia się z najpopularniejszą powieścią polskiego pisarza i podobnie jak dzieło Andrieja Tarkowskiego wyraźnie odmienną od literackiego pierwowzoru. Wersja Soderbergha różni się także od wcześniejszej adaptacji tego dzieła. Nie odnajdziemy tu filozoficznych dysput, tak ważnych dla Tarkowskiego. W zamian otrzymujemy kameralną opowieść o związku między mężczyzną i kobietą, pozbawioną nie tylko epistemologicznych rozterek znanych czytelnikowi Lema, ale i widowiskowych scen, charakterystycznych dla amerykańskiego kina science fiction. Reżyser wykorzystał tekst powieści jako punkt wyjścia dla psychologicznych rozważań nad kondycją człowieka, a fabuła ma charakter „terapeutyczny". Mamy bowiem do czynienia z bohaterem, który nie mogąc pogodzić się z samobójczą śmiercią ukochanej osoby (na co jednoznacznie wskazują pierwsze sceny filmu), żyje wyłącznie przeszłością. SPACE MASTER X-7 USA 1958, 71 min. Reżyseria: Edward Bernds Scenariusz: George Worthing Yates, Daniel Ma-inwarning Zdjęcia: Brydon Baker s Muzyka: Josef Zimanich Montaż: John F. Link Producent: Bernard Glasser Obsada: Bill Williams, Paul Frees, Robert Ellis, Moe Howard, Lyn Thomas, Joan Barry, Thomas Browne Henry Produkcja: A Regal Film / 20th Century Fox Satelita „Space Master X-7" wraca na Ziemię z przestrzeni kosmicznej, przywożąc na pokładzie próbki tajemniczej substancji, zapewne grzyba pozaziemskiego pochodzenia. Szczegółowe badania prowadzi dr Charles Pommer (Frees), który odkrywa, że grzyb zaczyna rosnąć pod wpływem kontaktu z ludzką krwią. Zaniepokojony Pommer powiadamia o zagrożeniu szefa ochrony, Johna Handa (Williams), który po przybyciu na miejsce przekonuje się, że laboratorium zostało pokryte dziwną pleśnią. Cały obszar natychmiast został poddany kwarantannie, jednak chwilę wcześniej jedno z pomieszczeń opuściła kobieta, mogąca być nosicielką zarazy. Rozpoczynają się zakrojone na szeroką poszukiwania nieznajomej, nieświadomej powagi sytuacji. Twórcy filmu postanowili poprowadzić oba wątki równolegle - dopiero w zakończeniu dochodzi do spotkania detektywa Joe Rattigana (Ellis) i tajemniczej kobiety na pokładzie samolotu lecącego do Honolulu. SPACEWAYS USA 1953, 76 min Reżyseria: Terence Fisher Scenariusz: Paul Tabori, Richard Landau na podst. słuchowiska radiowego Charlesa Erica Maine'a Zdjęcia: Reginald Wyer Muzyka: Ivor Slaney Montaż: Maurice Rootes Efekty specjalne: Les Bowie, The Trading Post Producent: Michael Carreras Obsada: Howard Duff, Eva Bartok, Alan Wheatley, Michael Medwin, Andrew Osborn, Philip Leaver, Cecile Chevreau Produkcja: Hammer Film Stephen Mitchell (Duff), amerykański uczony, pracuje nad projektem wysiania w kosmos pierwszego brytyjskiego sztucznego satelity. Tymczasem jego żona, Vanessa (Chevreau), ma romans z innym naukowcem, Philipem Crenshowem (Osborn). Nie spodziewanie kochankowie znikają w dniu wystrzelenia w kosmos rakiety. Smith (Wheatley), pracownik wywiadu wojskowego, przypuszcza, że Mitchell zamordował kochanków, zaś ciała umieścił wewnątrz pojazdu. Podejrzany zaprzecza oskarżeniom, pragnie też dowieść swej niewinności. Niebawem wychodzi na jaw, że Crenshow był szpiegiem obcego państwa i zapewne ukrywa się w okolicy. Mitchell, chcąc odnaleźć żonę, postanawia wyruszyć w ślad za wystrzelonym wcześniej satelitą. W podróży kosmicznej towarzyszy mu Lisa Frank (Bartok). Niestety, okazuje się, że Vanessa została zamordowana przez Crenshowa. Film został wyreżyserowany przez Teren-ce'a Fishera, twórcę wielu głośnych horrorów (Mumia, Dracula - książę ciemności, Zemsta Frankensteina), ale nie znajdziemy tu scen budzących grozę, ani trzymającej w napięciu akcji. SPIDER-MAN USA 2002, 121 min Reżyseria: Sam Raimi Scenariusz: David Koepp Zdjęcia: Don Burgess Muzyka: Danny Elfman Montaż: Arthur Coburn, Bob Murawski Efekty specjalne: John Dykstra, John Frazier Producent: łan Bryce, Laura Ziskin Obsada: Tobey Maguire, Willem Dafoe, Kirsten Dunst, James Franco, Cliff Robertson, Rosemary Harris, J. K. Simmons, Gerry Becker, Bill Nunn Produkcja: Columbia Filmowa wersja popularnego komiksu, nakręcona w czterdziestą rocznicę wydania pierwszego zeszytu z przygodami Człowie-ka-Pająka przez wydawnictwo Marvel. Peter Parker (Maguire), uczeń ostatniej klasy liceum, jest sierotą, wychowywanym przez wujostwo. Pewnego dnia bohater zostaje ukąszony przez groźnego pająka - stopniowo jego organizm ulega mutacji. Przeciętny nastolatek zyskuje siłę i niespotykane zdolności, które wykorzystuje w walce ze Złem. Przeciwnikiem Spider-Mana jest Zielony Goblin, pod którego maską ukrywa się dr Norman Osborne (Dafoe), szalony naukowiec, a zarazem ojciec najlepszego przyjaciela Petera. Efektowne sceny walk, zrealizowane przy użyciu najnowszej tech 378 s niki komputerowej, zderzone zostały z wątkiem romantycznym - opowieścią o miłości bohatera do szkolnej koleżanki, Mary Jane Watson (Dunst). W 2004 roku Raimi ukończył drugą część Spider-Mana. SPORT PRZYSZŁOŚCI Futuresport USA 1998, 91 min Reżyseria: Ernest R. Dickinson Scenariusz: Robert Hewitt Wolfe Zdjęcia: Jonathan Freeman Muzyka: Stewart Copeland Montaż: Stephen Lovejoy Efekty specjalne: Mike Vézina, Keith Hamaka-wa, Barry Watkins Producent: David Roessell, Wesley Snipes Obsada: Dean Cain, Vanessa L. Williams, Wesley Snipes, Valerie Chow, Adrian Hughes, Bill Smitrovich, J. R. Bourne, Tera Frederick, Ken Kirzinger Produkcja: Amen Ra Films Pesymistyczny obraz przyszłości, w której główną atrakcją są zawody w „futurospor-cie". Terrorystyczna Organizacja Wyzwolenia Hawajów przygotowuje zamach na czołowych sportowców ligi zawodowej - obiektem napaści jest Tre Ramzey (Cain) oraz towarzysząca mu dziennikarka, Alex Torres (Williams). Dzięki pomocy pozostałych członków drużyny oraz dawnego przyjaciela, a zarazem twórcy „futurosportu", Fixxa (Snipes), atak zostaje udaremniony. Wkrótce rozpoczynają się finałowe rozgrywki, zaś terroryści opracowują plan kolejnego uderzenia. Sport przyszłości do złudzenia przypomina schemat fabularny znany z głośnego filmu Normana Jewisona Rollerball (sama gra również jest podobna), ale brak tu wyrazistych postaci oraz trzymającej w napięciu akcji SPOTKANIE The Arrival USA 1996, 109 min Reżyseria: David Twohy Scenariusz: David Twohy Zdjęcia: Hiro Narita Muzyka: Arthur Kempel Montaż: Martin Hunter Efekty specjalne: Charles 1. Finance Producent: Ted Field, Robert W. Cort Spotkanie Obsada: Charlie Sheen, Teri Polo, Lindsey Crouse, Richard Schiff, Leon Rippy, Tony T. Johnson, Ron Silver Produkcja: Live Entertainment Film Davida Twohy (Pitch Black) opowiada o inwazji (czy raczej kryptoinwazji) z kosmosu, choć punkt wyjścia przypomina raczej Kontakt Zemeckisa niźli Oni żyją Car-pentera. Zane Zaminsky (Sheen) pracuje w obserwatorium astronomicznym, prowadzi nasłuch przestrzeni kosmicznej, szukając śladów pozaziemskiej inteligencji. Pewnego dnia odbiera niezwykle silny sygnał pochodzący z odległej o kilkanaście lat świetlnych gwiazdy. Niestety, kierownik programu, Phil Goldian (Silver), nastawiony niezwykle sceptycznie do odkryć Zane'a, postanawia zwolnić młodego pracownika (tłumacząc się ograniczeniami budżetowymi). Równolegle rozwija się drugi wątek filmu - dr Lana Green (Crouse) prowadzi badania nad zmianami klimatycznymi, zajmując się szczególnie obecnością gazów śladowy w atmosferze, ale jej projekt również jest sabotowany przez zwierzchników. Bohaterowie odkrywają, że od kilku lat trwają przygotowania do kolonizacji Ziemi przez przybyszów z innej planety, zaś efekt cieplarniany jest wynikiem celowej działalności kosmitów, którzy dostosowują klimat Ziemi do własnych potrzeb. Nikt nie wierzy w spiskową teorię Zaminsky'ego, toteż młody naukowiec musi znaleźć dowód potwierdzający fakt kolonizacji. Fabuła Spotkania nawiązuje zarówno do filmów z lat 50. (Inwazji porywaczy ciał czy Najeźdźców z Marsa), jak i 80. (Oni żyją), nie należy więc spodziewać się nowości. W 1998 Kevin Tenney nakręcił Spotkanie II (The Second Arrival). 379 s STALKER Związek Radziecki 1979, 161 min Reżyseria: Andriej Tarkowski Scenariusz: Andriej Tarkowski oraz Arkadij i Borys Strugaccy na podst. własnej powieści Zdjęcia: Aleksander Kniażyński Muzyka: Eduard Artemiew Montaż: Ljuba Fejginowa Producent: Aleksandra Demidowa Obsada: Aleksander Kajdanowski, Anatolij So-lonicyn, Nikołaj Grińko, Alisa Frejndlich, Natasza Abramowa Produkcja: Mosfilm Oryginalna adaptacja powieści braci Stru-gackich Piknik na skraju drogi. Przed laty, na Ziemi wylądowali przybysze z kosmosu, pozostawiając po sobie jedynie skażony teren, zwany Strefą, oraz szereg tajemniczych przedmiotów nieznanego pochodzenia. Choć obszar ten chroniony jest przez oddziały wojskowe, a poruszanie się po nim jest surowo zabronione, to nie brakuje chętnych, pragnących poznać jego tajemnice. Nielegalnymi przeprawami w głąb Strefy kierują tropiciele - stalkerzy. O poranku, w miejscowej gospodzie, spotykają się trzej uczestnicy wyprawy - Pisarz (Sołonicyn), Profesor (Grińko) i ich przewodnik, tytułowy Stalker (Kajdanowski). Celem podróży jest tajemnicza Komnata, w której podobno spełniają się najskrytsze pragnienia każdego człowieka. Blisko trzy godziny projekcji wypełnia piesza wędrówka przez Strefę - swoiste misterium inicjacyjne - będąca w istocie podróżą w głąb duszy każdego z jej uczestników. Tarkowski rezygnuje tu z wszystkiego, co kojarzy się ze schema- Stalker tami filmu fantastycznonaukowego, pozostawia wyłącznie zewnętrzny szkielet fabularny, który posłuży jako nośnik dla filozoficznych dysput, prowadzonych przez bohaterów filmu, na temat sensu życia, istoty człowieczeństwa, wiary i prawdy. Niezwykła kompozycja kadru, swoiste operowanie kolorem, długie i płynne ujęcia oraz sugestywna muzyka, służą przede wszystkim budowaniu atmosfery, pozwalającej widzowi na stopniowe odkrywanie tajemnicy, jaką przedstawia nam twórca. Na MFF w Cannes w 1980 roku Stalker zdobył Nagrodę Specjalną Jury Ekumenicznego. STAR TREK Star Trek: The Motion Picture USA 1979, 142 min Reżyseria: Robert Wise Scenariusz: Harold Livingston Zdjęcia: Richard H. Kline Muzyka: Jerry Goldsmith, Alexander Courage Montaż: Todd C. Ramsay Efekty specjalne: Scott Squires, John Dykstra, Bo Gehring, Robert Swarthe, Richard Yuricich Producent: Gene Roddenberry Obsada: William Shatner, Leonard Nimoy, DeForest Kelley, James Doohan, George Takei, Majel Barrett, Walter Koenig, Nichelle Nichols, Persis Khambatta, Stephen Collins Produkcja: Century Associates, Paramount Pictures Kinowa wersja popularnego serialu telewizyjnego, który w latach 1966-69 byl jedną z największych atrakcji sieci NBC. Zrealizowano 79 odcinków, które zyskały sobie status kultowy, dowodząc, że można z sukcesem połączyć formułę kina fantastycznego i soap opery. Do Ziemi zbliża się ogromnych rozmiarów statek kosmiczny. Można podejrzewać, że ma wrogie zamiary. Okazuje się, że pojazd jest czymś więcej niż tylko zwykłą maszyną - jest ciągle doskonalącym się mechanizmem, który powstał na bazie elementów sondy kosmicznej wystrzelonej przed laty w kosmos przez samych ludzi. Początkowo obcy próbował nawiązać z Ziemianami przyjazny kontakt, lecz brak odpowiedzi sprawiał, że zmieniał swój stosunek do naszej planety. Z tym dziwnym wrogiem spotyka się oczywiście załoga statku „Enterprise". Na typowe dla wielkiego wi- 380 s Star Trek dowiska science fiction motywy nałożono tu, nawiązujące do serialu, wątki obyczajowe. Nowym dowódcą „Enterprise" zostaje komandor Decker (Collins), zaś kapitan Kirk (Shatner) jest tylko jednym z członków załogi. Konflikty są nieuchronne, w finale okazuje się jednak, że Decker godny jest powierzonego mu stanowiska. Pomimo nieuniknionej anachroniczności, wynikającej z bezpośrednich nawiązań do serii sprzed lat, Star Trek jest widowiskiem zdolnym zainteresować współczesnego widza. Po zmianie ekipy realizującej efekty specjalne, udało się wypełnić film wizualnymi fajerwerkami. Sukces skłonił producentów do realizacji kolejnych odcinków kinowego cyklu oraz następnego serialu przeznaczonego dla telewizji (Star Trek: The Next Generation). STAR TREK II: GNIEW KHANA Star Trek II: The Wrath of Khan USA 1982, 113 min Reżyseria: Nicholas Meyer Scenariusz: Herve Bennett, Nicholas Meyer, Jack B. Sowards Zdjęcia: Gayne Rescher Muzyka: James Horner Montaż: William P Dornisch Efekty specjalne: Scott Farrar, Edward A. Ayer, Fred Brauer, Martin Beckler, Gary F. Bentley, Bob Dawson, William Purcell, Harry Stewart Producent: Harve Bennett, Robert Sallin, William F. Phillips Obsada: William Shatner, Walter Koenig, James Doohan, George Takei, Leonard Nimoy, DeForest Kelly, Nichelle Nichols, Ricardo Montalban, Kirstie Alley, Bibi Besch, Merritt Buttrick, Paul Winfield Produkcja: Paramount Scenariusz Gniewu Khana nawiązuje do jednego z odcinków pierwszej serii Star Trek pt. Space Seed (z 1966 roku), w którym załoga „Enterprise" spotkała się z ostatnimi przedstawicielami wymierającej rasy nadludzi, których przywódcą był Khan, grany w obu wersjach przez Ricarda Montalbana. Kapitan James T. Kirk (Shatner) jest obecnie admirałem oraz wykładowcą na Akademii Wojskowej, również kapitan Spock (Nimoy) prowadzi zajęcia z kadetami. Tymczasem na stacji orbitalnej Reguła I trwają badania nad Projektem Genesis, niebezpieczną bronią, którą zamierza wykraść Khan, by następnie wykorzystać ją przeciwko ludzkości. Admirał Kirk podczas lotu szkoleniowego na „Enterprise" zostaje nieoczekiwanie zaatakowany przez dawnego wroga pałającego rządzą zemsty. Kapitan Spock, chcąc ocalić załogę statku, a zarazem zniszczyć Khana, poświęca własne życie. Film Nicholasa Meyera był bardziej udany niż pierwsza część, nakręcona trzy lata wcześniej, zaś sukces kasowy sprawił, że wkrótce powstały kolejne filmy opowiadające o przygodach załogi „Enterprise". STAR TREK III: W POSZUKIWANIU SPOCKA Star Trek III: The Search for Spock USA 1984, 105 min Reżyseria: Leonard Nimoy Scenariusz: Harve Bennett, Gary Nardino, Ralph Winter Zdjęcia: Charles Correll Muzyka: James Horner Montaż: Robert F. Shugrue Efekty specjalne: Bob Dawson, Scott Farrar, Bill George, Ken Ralston, John McLeod Producent: Harve Bennett Obsada: William Shatner, Walter Koenig, James Doohan, George Takei, Leonard Nimoy, DeFo-rest Kelly, Nichelle Nichols, Robin Curtis, Chri-stopher Lloyd, Mark Lenard Produkcja: Paramount Punktem wyjścia trzeciej części Star Treku są wydarzenia przedstawione w Gniewie Khana. Admirał Kirk (Shatner) dowiaduje się, że choć kapitan Spock (Nimoy) zginął, to jego nieśmiertelna dusza wciąż żyje, przebywając tymczasowo w ciele doktora Leonarda McCoya (Kelly). Pozostaje więc odnaleźć zwłoki Spocka i ożywić jej za pomocą urządzenia znanego z poprzedniej części 381 s (Projekt Genesis), a następnie połączyć ciało i duszę. Pomysł jednak okazuje się być trudny w realizacji, jako że dowództwo „Gwiezdnej Floty" odmawia Kirkowi prawa do wykorzystania własnego statku. W tej sytuacji admirał postanawia działać na własną rękę. Wspólnie z wierną załogą porywa „Enterprise". Chcąc ratować Spocka, musi dotrzeć na jego rodzinną planetę Vulkan. Reżyserem W poszukiwaniu Spocka był odtwórca tytułowej roli, Leonard Nimoy, ale film nie został przyjętą zbyt entuzjastycznie, podobnie jak kolejne części przygód załogi „Enterprise". STAR TREK IV: POWRÓT NA ZIEMIĘ Star Trek IV: The Voyage Home USA 1986, 119 min Reżyseria: Leonard Nimoy Scenariusz: Harve Bennett, Nicholas Meyer, Steve Meerson, Peter Krikes Zdjęcia: Don Peterman Muzyka: Leonard Roseman Montaż: Peter E. Berger Efekty specjalne: Walt Conti, Brian Tipton, Tony Hudson, John V. Fante Producent: Harve Bennett, Ralph Winter, Kirk Thatcher Obsada: William Shatner, Walter Koenig, James Doohan, George Takei, Leonard Nimoy, DeFo-rest Kelly, Nichelle Nichols, Robin Curtis, Jane Wyatt, Catherine Hicks Produkcja: Paramount Wiek XXIII. Do Ziemi zbliża się tajemniczy obiekt, który wywołuje awarię wszystkich urządzeń. Tymczasem załoga statku „Enterprise" przygotowuje się do powrotu na Ziemię z ostatniej wyprawy ratunkowej (W poszukiwaniu Spocka), wiedząc, że dowództwo Floty będzie domagało się wyjaśnień w sprawie bezprawnego wykorzystania statku. Podczas lotu komandor Kirk (Shatner) odbiera niepokojące wieści z Ziemi - jakiś tajemniczy obiekt wysyła sygnał w stronę oceanu, próbując nawiązać łączność z mieszkańcami podwodnego świata. Kapitan Spock (Nimoy) wysuwa hipotezę, że chodzi o rasę wielorybów, które wyginęły w XX wieku, toteż pragnąc ocalić Ziemię załoga „Enterprise" musi odbyć podróż w czasie, by odpowiedzieć na sygnał nadany z przeszłości. Czwarta część Star Trek nie jest pozbawiona elementów komicznych, co szczególnie widoczne w sekwencjach rozgrywających się w 1986 w San Francisco, fabuła zaś stanowiła nawiązanie do serialu telewizyjnego sprzed lat. STAR TREK V: OSTATNIA GRANICA Star Trek V: The Final Frontier USA 1989, 106 min Reżyseria: William Shatner Scenariusz: William Shatner, Harve Bennett, David Loughery Zdjęcia: Andrew Laszlo Muzyka: Jerry Goldsmith Montaż: Peter E. Berger Efekty specjalne: Eric Angelson, Patricia Barry, Bran Ferren, Susan LeBer, Mike Edmonson, Michael Wood, John McLeod Producent: Harve Bennett, Ralph Winter, Mel Efros, Brook Breton Obsada: William Shatner, Walter Koenig, James Doohan, George Takei, Leonard Nimoy, DeForest Kelly, Nichelle Nichols, David Warner, Laurence Luckinbill, Charles Cooper Produkcja: Paramount Załoga statku kosmicznego „Enterprise" zostaje wezwana na planetę Nimbus 3, gdzie grupa ambasadorów została zatrzymana w charakterze zakładników przez niejakiego Syboka, dalekiego krewnego Spocka (Nimoy), poszukującego tajemniczej planety Shaka-Ri, będącej źródłem wszelkiego życia. Piąta część Star Trek wyróżnia się nie tylko obecnością mistyczno-religijnych podtekstów, ale również tematycznym nawiązaniem do 2001: Odysei kosmicznej, jednak wszystkie wątki nie składają się w spójną całość, zaś starzejący się bohaterowie nie wypadali zbyt przekonująco. STAR TREK VI: WOJNA O POKÓJ Star Trek VI: The Undiscovered Country USA 1991, 109 min Reżyseria: Nicholas Meyer Scenariusz: Nicholas Meyer, Leonard Nimoy, Dennis Martin Flynn, Mark Rosenthal, Lawrence Konner Zdjęcia: Hiro Narita Muzyka: Cliff Eidelmann Montaż: Ronald Roose 382 s Star Trek: Wojna o pokój Efekty specjalne: Scott E. Anderson, Scott Farrar, Bill George, Mark Moore, Andrea D'Amico, Craig Barron Producent: Leonard Nimoy, Ralph Winter, Brooke Breston, Marty Horenstein, Steven-Char-les Jaffe Obsada: William Shatner, Walter Koenig, James Doohan, George Takei, Leonard Nimoy, DeForest Kelly, Nichelle Nichols, David Warner, Kim Cattrail, Christopher Plummer, Mark Lenard, Kurtwood Smith, Christian Slater Produkcja: Paramount Szósta, a zarazem ostatnia część Star Trek z pierwszą załogą „Enterprise" powstała po upadku bloku komunistycznego, nie dziwi więc obecność odniesień ideologicznych oraz aluzji politycznych. Po latach walki Klingonowie postanowili przyłączyć się do Federacji (przyczyną była katastrofa ekologiczna na ich własnej planecie), jednak proces pokojowy nie przebiega zgodnie z planem. W niewyjaśnionych okolicznościach ginie przywódca Klingonów, podejrzenie pada na kapitana Kirka (Shatner) i dr McCoya (Kelly), przeciwników porozumienia. Bohaterowie zostają zatrzymani i przewiezieni do więzienia w Rura Penthe, z którego wkrótce uciekają. Tymczasem Spock i pozostali członkowie załogi próbują wyjaśnić tajemnicę i znaleźć prawdziwego zabójcę. STAR TREK: POKOLENIA Star Trek: Generations USA 1994, 118 min Reżyseria: David Carson Scenariusz: Rick Berman, Ronald D. Moore, Brannon Braga Zdjęcia: John A. Alonzo Muzyka: Jerry Goldsmith Montaż: Peter E. Berger Efekty specjalne: Alia Agha, C. Marie Davis, Habib Zargarpour, Terry D. Frazee, Bill George, Ronald D. Moore, John Knoll, John Grower Producent: Rick Berman, Peter Lauritson Obsada: William Shatner, Walter Koenig, James Doohan, George Takei, Malcolm McDowell, Patrick Stewart, Jonathan Frakes, Brent Spiner, LeVar Burton, Gates McFadden, Marina Sirtis, Michael Dorn, Barbara March Produkcja: Paramount W 1987 roku Gene Roddenberry przedstawił amerykańskiej publiczności telewizyjnej nową załogę statku kosmicznego „Enterprise" - kapitana Jeana-Luca Picarda (Stewart), pierwszego oficera Williama Rikera (Frakes), androida w stopniu komandora porucznika, Datę (Spiner), oficera medycznego doktor Beverly Crusher (McFadden), komandora Worfa (Dorn) i porucznika La Forge'a (Burton). Star Trek: Pokolenia wprowadza nowych bohaterów na duży ekran. Wszystko poprzedza prolog, rozgrywający się kilkadziesiąt lat wcześniej, opowiadający o pożegnaniu z dawnym dowódcą statku, kapitanem Kirkiem (Shatner), który ginie bohaterską śmiercią (czy raczej przenosi się w inny wymiar, o czym przekonujemy się później). Nowa załoga musi zmierzyć się ze złowrogim doktorem Soranem (McDowell), sprawcą zagłady całej planety, marzącym o powrocie do niezwykłego raju, jakim jest Nexus. Do świata wiecznej rozkoszy przedostaje się również Picard. Kapitan wyrzeka się jednak iluzji szczęścia rodzinnego (w rzeczywistości jest samotny) i postanawia zmienić przeszłość oraz pokonać przeciwnika, w czym pomaga mu spotkany wcześniej... kapitan Kirk. STAR TREK: PIERWSZY KONTAKT Star Trek: First Contact USA 1996, 110 min. Reżyseria: Jonathan Frakes 383 s Star Trek: Pierwszy kontakt Scenariusz: Rick Berman, Ronald D. Moore, Brannon Braga Zdjęcia: Matthew F. Leonetti Muzyka: Jerry Goldsmith Montaż: John W. Wheeler Efekty specjalne: Craig Baron, Donald Meyers, Andrea D'Amico, Jeff Olson, Adam Howard, David Takemura, John Knoll Producent: Rick Berman, Martin Hornstein, Peter Lauritson Obsada: Patrick Stewart, Jonathan Frakes, Brent Spiner, LeVar Burton, Gates McFadden, Marina Sirtis, Michael Dorn, Alfie Woodard, James Cromwell, Alice Krige Produkcja: Paramount W opinii krytyków najbardziej udana cześć cyklu od czasu Gniewu Khana. Przeciwnikami załogi „Enterpise" jest Borg, rasa cybernetycznie udoskonalonych istot, posiadających kolektywną świadomość, których celem jest podbój wszechświata. Rozpoczyna się inwazja na planety Federacji, wkrótce opór zostaje złamany, a jedyną nadzieją jest kapitan Picard (Stewart), znający metody postępowania wroga, gdyż kilka lat wcześniej został uwięziony przez Królową Borg (Krige). Zadaniem bohaterów jest powrót do przeszłości (do XXI wieku), by powstrzymać bezwzględnych najeźdźców. Niestety, podczas walki z Borgami do niewoli dostaje się komandor Data (Spiner). Psychiczny pojedynek z Królową, która kusi androida obietnicą zaspokojenia jego ukrytych pragnień, jest kulminacyjnym punktem filmu. Pierwszy kontakt wykorzystuje popularną w latach 90. poetykę cyberpunku, choć w jej hollywoodzkim wydaniu. Twórcy wprowadzili również szereg klasycznych motywów fantastyki naukowej, jak podróż w czasie czy spotkanie z obcą cywilizacją. Star Trek: Rebelia STAR TREK: REBELIA Star Trek: Insurrection USA 1998, 103 min Reżyseria: Jonathan Frakes Scenariusz: Rick Berman, Michael Pillar Zdjęcia: Matthew F. Leonetti Muzyka: Jerry Goldsmith Montaż: Peter E. Berger Efekty specjalne: John Grower, Adam Howard, Mark Spatny, Siouxsie Stewart Producent: Rick Berman, Michael Pillar, Marty Hornstein, Peter Lauritson, Patrick Stewart Obsada: Patrick Stewart, Jonathan Frakes, Brent Spiner, LeVar Burton, Gates McFadden, Marina Sirtis, Michael Dorn, F. Murray Abraham, Daniel Hugh, Donna Murphy, Anthony Zerbe Produkcja: Paramount Pictures Dziewiąty film z serii Star Trek. Akcja rozgrywa się na odległej planecie, zamieszkanej przez lud Ba'ku - miłujący pokój, zajmujący się rolnictwem i rzemiosłem, nie-używający techniki w życiu codziennym. Życiu mieszkańców zagraża poważne niebezpieczeństwo, gdyż planeta posiada niezwykle cenne „zasoby naturalne", które pragnie wykorzystać zarówno Federacja, jak i ich nowi sojusznicy, lud Son'a, umierająca rasa. Spisek odkrywa komandor Data (Spiner), android, a zarazem członek załogi „En-terprise". Niebawem w osadzie Ba'ku pojawiają się kapitan Picard (Stewart), komandor Worf (Dorn) oraz dr Beverly Cursher (McFadden) z zamiarem wyjaśnienia przyczyn awarii Daty. Picard poznaje prawdę o Ba'ku - kilkuset osadników przybyło przed trzystu laty ze zniszczonego wojną świata na opuszczoną planetę, gdzie odkryli źródło wiecznej młodości. Okazuje się, że 384 s Son'a za zgodą Federacji zamierza przesiedlić mieszkańców osady, by rozpocząć eksplorację złóż. Dowódca „Enterprise" postanawia przeciwstawić się rozkazom admirała Dougharty'ego (Zerbe), by pomóc Ba'ku w ocaleniu życia. W końcu dowiadujemy się, że Son'a to odszczepieńcy, którzy przed laty zostali wygnani z wioski Ba'ku, a teraz pragną zemścić się i odzyskać planetę. STAR TREK: NEMESIS USA 2002, 116 min Reżyseria: Stuart Baird Scenariusz: John Logan Zdjęcia: Jeffrey L. Kimball Muzyka: Jerry Goldsmith Montaż: Dallas Puett Efekty specjalne: Mark O. Forker, Mark Eggen-weiler, Digital Domain Producent: Rick Berman, Marty Hornstein Obsada: Patrick Stewart, Jonathan Frakes, Brent Spiner, LeVar Burton, Gates McFadden, Marina Sirtis, Michael Dorn, Ron Perlman, Shan-non Cochran, Dina Meyer, Tom Hardy Produkcja: Paramount Pictures Star Trek: Nemesis przypomina nakręconą dziesięć lat wcześniej szóstą część przygód załogi „Enterprise" (Wojnę o pokój). W obu filmach mamy starzejących się bohaterów, którzy czują się zmęczeni międzygalaktycz-nymi podróżami, ale ponownie muszą przeciwstawić się zlu. Romulanie, odwieczny wróg Federacji, pragną zawrzeć pokój, a ich nowy przywódca, Shinzon (Hardy), odcina się od militarystycznej ideologii swych poprzedników. Polityczne deklaracje okazują się być zasłoną dymną, jako że Romulanie przygotowują się do ostatecznej rozgryw- ki, wykorzystując w tym celu repliki kapi- tana Picarda i Daty. Reżyserem dziesiątego Star Trek: Nemesis odcinka Star Trek został Stuart Baird, twórca dwóch znakomitych thrillerów (Krytycznej decyzji i Wydziału pościgowego), który wcześniej pracował jako montażysta przy realizacji głośnych filmów science fiction (Superman, Odległy ląd). STATEK NIEBIAŃSKI Himmelskibet Dania 1917, 97 min Reżyseria: Holger Madsen Scenariusz: Sophus Michaelis, Ole Olsen na podst. powieści Sophusa Michaelisa Zdjęcia: Louis Larsen, Frederik Fuglsang Producent: Ole Olsen Obsada: Nicolai Neiiendam, Gunnar Tolnaes, Zanny Petersen, Alf Bluetecher, Frederik Jacobsen, Svend Kombeck, Birger von Coatt-Schanberg, Harald Mortensen, Nils Asther Produkcja: Nordisk Statek niebiański jest jedynym - obok Końca świata (Verdens Undergang, 1916) Augusta Bloma - duńskim filmem fantastycznonau-kowym nakręconym w epoce kina niemego, a zarazem pierwszą w dziejach gatunku space operą. W warstwie fabularnej mamy nawiązanie do konwencji opowieści awan-turniczo-przygodowej: ojciec i syn (Neiiendam i Tolnaes) wyruszają na Marsa, gdzie spotykają miłujących pokój mieszkańców „czerwonej planety". Bohaterowie wracają na Ziemię w towarzystwie Marsjanki, córki kapłana, mającej przekazać wszystkim pokojowe orędzie. Jedynym człowiekiem, który odrzuca idealistyczną wizję świata jest miejscowy przestępca, pokonany jednak za pomocą błyskawicy. Film Madsena powstał w czasie I wojny światowej, nie dziwi więc polityczne przesłanie fantastycznej opowie- Statek niebiański 385 s ści oraz jej pacyfistyczna wymowa. Warto zaznaczyć, że następny duński film science fiction powstał pół wieku później, był to Maenden der Taenke Ting (1969). SUPERMAN Wielka Brytania 1978, 143 min Reżyseria: Richard Donner Scenariusz: Mario Puzo, David Newman, Leslie Newman Zdjęcia: Geoffrey Unsworth Muzyka: John Williams Montaż: Stuart Baird Efekty specjalne: Dennis Bartlett, Martin Body, John Richardson, Bob MacDonald, Les Bowie, Derek Meddings, Brian Smithies, George Gibbs Producent: Pierre Spengler Obsada: Christopher Reeve, Margot Kidder, Marlon Brando, Valerie Perrine, Ned Beatty, Jackie Cooper, Marc McClure, Glenn Ford, Trevor Howard, Susannah York, Maria Schell, Terence Stamp, Phyllis Thaxter Produkcja: Warner Bros. Najpopularniejszy komiksowy bohater wszech czasów narodził się w 1938 roku, a jego twórcami byli Jerry Siegel i Joe Shuster; dwa lata później powstał serial animowany, zaś w 1948 piętnastoodcinkowy serial kinowy (z Kirkiem Alynem w roli głównej). Obraz Richarda Donnera, twórcy Zabójczej broni, miał być odpowiedzią na popularność fantastycznych opowieści w rodzaju Gwiezdnych wojen czy Bliskich spotkań trzeciego stopnia. Mimo ogromnego budżetu, udziału znakomitego operatora, scenarzysty, oraz kilku gwiazd (Marlon Brando, Gene Hackman) film okazał się artystyczną porażką, zaś efekty specjalne (szczególnie sceny lotu) były nieprzekonujące. Scenariusz Maria Puzo wiernie przedstawia znaną historię. Właściwą opowieść poprzedza piętnastominutowy prolog, w którym poznajemy ojca bohatera, Jor-Ela (Brando), jego rodzinną planetę Krypton, skazaną na zagładę, oraz przyczyny pojawienia się Supermana na Ziemi. Małego chłopca znajduje starsze małżeństwo Kentów (Ford i Thaxter), które postanawia wychować go jak własne dziecko. Mijają lata, Clark Kent (Reeve) dorasta, ukrywając przed światem swoje pochodzenie, jednak po śmierci przybranego ojca postanawia wyruszyć w świat. Znajduje pracę w gazecie „Daily Planet", gdzie poznaje uroczą dziennikarkę, Lois Lane (Kidder), w której natychmiast się zakochuje (choć bez wzajemności). Niezgrabny okularnik zostaje zmuszony do wykorzystania niezwykłych zdolności - w przebraniu Supermana ratuje kobiety i dzieci, zapobiega katastrofom, walczy z przestępcami, stając się bohaterem pierwszych stron gazet. Jego głównym przeciwnikiem jest Lex Luthor (Hackman), geniusz zbrodni, który postanowił wzbogacić się kosztem milionów ludzi, mających zginąć w wielkim trzęsieniu ziemi. Na szczęście, w ostatniej chwili Supermanowi udaje się pokonać szaleńca. SUPERMAN II Wielka Brytania 1980, 127 min Reżyseria: Richard Lester Scenariusz: Mario Puzo, David Newman, Leslie Newman Zdjęcia: Geoffrey Unsworth, Bob Paynter Muzyka: Ken Thorne Montaż: John Victor Smith Efekty specjalne: Jimmy Benson, John Evans, Colin Chilvers, Zoran Perisić, Derek Meddings, Bob Harman Producent: Pierre Spengler Obsada: Christopher Reeve, Margot Kidder, Gene Hackman, Ned Beatty, Jackie Cooper, Valerie Perrine, Susannah York, Clifton James, Terence Stamp, Jean-Pierre Cassel, Sarah Douglas, Jack O'Halloran Produkcja: Warner Bros. Drugą część przygód Supermana - wyreżyserowaną tym razem przez Richarda Lestera, twórcę kilku filmów z udziałem grupy The Beatles, a zarazem specjalistę od komedii (Sposób na kobiety, Zabawna rzecz, która zdarzyła się w drodze na Forum) - rozpoczyna nieudany atak terrorystów na wieżę Eiffla. Ubocznym skutkiem owych wydarzeń był wybuch bomby atomowej w kosmosie, który spowodował uwolnienie trójki złoczyńców z planety Krypton - generała Zoda (Stamp), Ursy (Douglas) i Nona (O'Halloran) - skazanych niegdyś przez ojca głównego bohatera. Równocześnie z więzienia ucieka „geniusz zbrodni" Lex Luthor (Hackman), toteż siły ziemskich i kosmicznych przestępców łączą się w walce z Supermanem. Przybysze z Kryptona bez większych przeszkód przejmują władzę nad Stanami Zjednoczonymi. Tymczasem zakochany 386 s Clark Kent postanawia zrezygnować z nadprzyrodzonych zdolności, by związać się z uroczą Lois Lane. Na wieść o zagrożeniu z kosmosu, odzyskuje siły i podejmuje wyzwanie rzucone przez Zoda i jego przyjaciół. Superman II, choć niepozbawiony ironicznego humoru, nie należy z pewnością do najbardziej udanych filmów science fiction: nieznośny dydaktyzm, skłonności moralizatorskie, a przy tym niezbyt udane efekty specjalne, nie przemawiają raczej do współczesnego widza. SUPERMAN III Wielka Brytania 1983, 125 min Reżyseria: Richard Lester Scenariusz: David Newman, Leslie Newman Zdjęcia: Bob Paynter Muzyka: Ken Thorne Montaż: John Victor Smith Efekty specjalne: Colin Chilvers, Martin Body, Roy Field, David Ford Producent: Pierre Spengler Obsada: Christopher Reeve, Richard Pryor, Jackie Cooper, Marc McClure, Annette O'Toole, Annie Ross, Pamela Stephenson, Robert Vaughn, Margot Kidder Produkcja: Warner Bros. Trzecia część przygód Supermana wyreżyserowana została - podobnie jak poprzednia - przez Richarda Lestera, dlatego też nad całością unosi się duch komedii. Multimilio-ner Ross Webster (Vaughn), przy pomocy geniusza komputerowego, Gusa Gormana (Pryor), postanawia pomnożyć swój majątek, a następnie przejąć władzę nad światem. Zamierza również unieszkodliwić Supermana, używając w tym celu syntetycznie wyprodukowanego kryptonitu. Tymczasem Clark Kent (Reeve) spędza wakacje w miasteczku, w którym się wychował. Do Small-ville przyjechał na zjazd absolwentów szkoły średniej, a przy okazji zakochał się w pięknej Lanie Lang (O'Toole). Niestety, bohater musi przerwać wypoczynek, by ponownie założyć strój Supermana i uratować świat przed kolejnym szaleńcem. SUPERNOVA USA 2000, 91 min Reżyseria: Thomas Lee Scenariusz: David Campbell Wilson Supernova Zdjęcia: Lloyd Ahern II Muzyka: David Williams Montaż: Michael Schwaitzer, Melissa Kent Efekty specjalne: Mark Stetson, Patrick Tatopo-ulos, Thomas L. Fisher, Scott R. Fisher, Tim McGovern, Rochelle Gross, Jake Garber, Julie Mańkowski, Russell Seifer Producent: Ralph Singleton, Ash R. Shah, Daniel Chiba, Jamie Dixon Obsada: James Spader, Angela Bassett, Robert Forster, Lou Diamond Phillips, Peter Facinelli, Robin Tunney, Wilson Cruz, Eddy Rice Jr., Kerrigan Mahan Produkcja: Screenland Pictures I Hammerhead / MGM Kapitan (Forster) statku ratunkowego „Słowik" odbiera sygnał z wołaniem o pomoc, pochodzący z opuszczonej kolonii górniczej na Tytanie 37, którego nadawcą jest Karl James Larson. Podczas skoku w nadprzestrzeń ginie dowódca jednostki, zaś chwilę później w „Słowika" uderza meteoryt, niszcząc zbiorniki paliwa - udaje się jednak uratować rozbitka, syna Larsona, Troya (Facinelli). We wraku statku, w którym dryfował astronauta, zostaje znaleziony pojemnik z tajemniczą substancją pozaziemskiego pochodzenia. Nie ma wątpliwości, że rozbitek szukał możliwości przetransportowania znaleziska na Ziemię. Niebawem „Słowik" zamienia się w pułapkę bez wyjścia, jako że Larson eliminuje kolejnych członków załogi, którzy sprzeciwiają się jego planom. Próbuje pozbyć się pilota Nicka Van-zanta (Spader), zabija młodą dziewczynę, Danikę (Tunney), jej narzeczonego, Penalo-sę (Phillips), oraz czarnoskórego nawigatora Benjamina (Cruz). Na pokładzie zostaje tylko dr Evers (Bassett), która przy pomocy Vanzanta zwycięża groźnego przeciwnika. Mimo że film nakręcono przy współpracy naukowców z NASA (konsultantem była dr 387 s Jacklyn R. Green), Supernova nie wyróżnia się niczym oryginalnym ani w warstwie fabularnej (scenariusz jest schematyczny), ani naukowej, choć C. J. Henderson, autor The Encyclopedia of Science Fiction Movies, uważa film Thomasa Lee za jedno z najbardziej udanych dziel w historii gatunku. SYGNAŁY MMXX Signale - ein Weltraumabenteuer NRD - Polska 1970, 91 min Reżyseria: Gottfried Kolditz Scenariusz: Claus Ulrich Wieser, Gottfried Kolditz na podst. powieści Carlosa Rascha Łowcy asteroidów Zdjęcia: Otto Hanisch Muzyka: Karl-Emest Sasse Efekty specjalne: Otto Hanisch, Kurt Marks, Stanisław Diilz Producent: Dorothea Hildebrant, Marceli Nowak Obsada: Piotr Pawłowski, Jewgienij Żarikow, Gojko Mitić, Helmut Schreiber, Irena Karel, Karin Ugowski, Wolfgang Kieling Produkcja: DEFA / Zespoły Filmowe Sygnały MMXX, podobnie jak nakręcona dziesięć lat wcześniej Milcząca gwiazda, powstały we współpracy polsko-niemieckiej (NRD), zaś scenariusz oparto na wydanej w naszym kraju powieści Łowcy asteroidów, choć można znaleźć również pewne nawiązania do 2001: Odysei kosmicznej. Połowa XXI wieku. Statek kosmiczny „Ikaros" wyrusza z misją badawczą w kierunku Jowisza. Podczas lotu dochodzi do zderzenia z meteorytem, wskutek którego uszkodzony został jeden z silników pojazdu, co uniemożliwia dalsze sterowanie. Awarii uległy również urządzenia nadawcze, dlatego na Ziemi uznano załogę za zaginioną. Prowadzone są przygotowania do kolejnego lotu, którego celem jest zbadanie pasa asteroidów między Marsem a Jowiszem. Wśród członków wyprawy jest również radiotelegrafista Paweł (Żarikow), którego narzeczona uczestniczyła w misji „Ika-rosa". Nieoczekiwanie bohater odbiera zniekształcone sygnały pochodzące zapewne z zaginionego statku. Naukowcom udaje się namierzyć sygnał i określić położenie wraku - załoga statku zostaje uratowana w ostatniej chwili. SZALONA WYPRAWA BILLA I TEDA Bill and Ted's Bogus Journey USA 1991, 98 min Reżyseria: Peter Hewitt Scenariusz: Chris Matheson, Ed Solomon Zdjęcia: Oliver Wood Muzyka: David Newman Montaż: Larry Bock, Patrick Rand Efekty specjalne: George L. McMurry, David Stump Producenci: Paul Aaron, Robert W. Cort, Stephen Deutsch, Ted Field, Scott Kroopf, Chris Matheson, Barry Spikings, Obsada: Keanu Reeves, Alex Winter, William Sadler, George Carlin, Amy Stock-Poyton, An-net Azcuy, Joss Ackland, Jim Martin, Sarah Trigger, Hal Landon, Pam Grier. Produkcja: Interscope Communications Dalszy ciąg zabawnej komedii fantastycz-nonaukowej zrealizowanej dwa lata wcześniej przez Stephena Hereka (Przygody Bil-la i Teda). Rok 2691. Podczas wykładu prowadzonego na Uniwersytecie im. Billa i Teda przez profesora Rufusa (Carlin) dochodzi do zamachu stanu. Demoniczny De Nomolos (Ackland) postanawia przejąć władzę, a następnie zmienić przeszłość, wykorzystując w tym celu wehikuł czasu (przypominający budkę telefoniczną). Plan De Nomolosa wydaje się być prosty i skuteczny - dwa androidy, doskonałe repliki Billa i Teda, mają przenieść się w czasie, zabić bohaterów, a następnie zająć ich miejsce. Tymczasem Bill (Winter) i Ted (Reeves), wraz z narzeczonymi ze średniowiecznej Anglii, Elizabeth (Azcuy) i Joanną (Trigger), przygotowują się do udziału w „Bitwie kapel", programie będącym ich „szansą na sukces". Niebawem zaczynają się kłopoty, których przyczyną jest obecność sobowtórów. Na szczęście w ślad za androidami przybył również Rufus. Choć film Hewitta nie dorównuje pierwszej części, to Szalona wyprawa Billa i Teda jest udanym przykładem parodii na gruncie science fiction. SZÓSTY DZIEŃ The Sixth Day USA 2000, 123 min Reżyseria: Roger Spottiswood Scenariusz: Cormac Wibberley, Marianne Wib-berley Zdjęcia: Pierre Mignot 388 1 I 4 Szósty dzień Muzyka: Trevor Rabin Montaż: Michael Arcand, Mark Conte, Dominique Fortin Efekty specjalne: Caleb J. Howard, Michael Walls Producent: Jon Davison, Mike Medavoy, Arnold Schwarzenegger Obsada: Arnold Schwarzenegger, Michael Ra-paport, Tony Goldwyn, Michael Rooker, Sarah Wynter, Wendy Crewson, Rodney Rowland, Terry Crews Produkcja: Phoenix Pictures / Columbia Pictures Niezbyt odległa przyszłość, w której inżynieria genetyczna stała się główną dziedziną wiedzy, a zarazem źródłem władzy politycznej, prawo zakazuje bowiem klonowania istot ludzkich. Adam Gibson (Schwarzenegger) jest szczęśliwym mężem i ojcem, prowadzi własną firmę przewozową. Pewnego dnia wraca do domu i przekonuje się, że miejsce u boku żony zajął klon, zaś na jego życie czyhają płatni mordercy, mający za zadanie usunąć „zbędny" egzemplarz. Poszukiwany przez policję bohater zostaje zmuszony do ucieczki, a następnie staje przed koniecznością odzyskania tożsamości i dotychczasowego życia. Pozostaje odnaleźć sprawcę zamieszania - którym jest Michael Drucker, szef potężnego koncernu prowadzącego badania genetyczne - i przywrócić porządek, jednak wówczas Adam poznaje przerażającą prawdę. Szósty dzień posiada intelektualny potencjał, związany z ekstrapolacyjnym wymiarem fantastyki, ukazującym konsekwencje obecnego rozwoju nauki i techniki, ale twórcy zrezygnowali z wnikliwej analizy na rzecz schematycznej opowieści, charakterystycznej dla filmów z udziałem Arnolda Schwarzeneggera. ŚMIERĆ NA ŻYWO La Mort en direct Francja-Niemcy 1979, 128 min Reżyseria: Bertrand Tavernier Scenariusz: David Rayfiel, Bertrand Tavernier, Géza von Radvâny na podst. powieści Davida Comptona Zdjęcia: Pierre-William Glenn Muzyka: Antoine Duhamel Montaż: Armand Psenny, Michael Ellis Producent: Jean-Serge Breton, Gabriel Boustani Obsada: Harvey Keitel, Harry Dean Stanton, Romy Schneider, Max von Sydow, Thérèse Lio-tard, Robbie Coltrane Produkcja: Gaumont Film Bertranda Taverniera (Round Midnight, Córka d'Artagnana) nie jest zwykłą opowieścią fantastycznonaukową, ale studium psychologicznym, portretem umierającej kobiety. Śmierć na żywo jest również filmem o mediach, roli środków masowego przekazu w życiu społeczeństwa, o przekraczaniu granicy między sferą publiczną i prywatną, znoszeniu dystansu. Śmierć na żywo to równocześnie tytuł popularnego programu telewizyjnego, którego twórcy pokazują na ekranie ostatnie dni z życia umierających ludzi. Katherine Mortenhoe (Schneider) dowiaduje się właśnie, że jest śmiertelnie chora, wkrótce zgłasza się do niej Vincent (Stanton), przedstawiciel MTV, proponując udział w programie na żywo. Realizatorem niezwykłego spektaklu ma być człowiek (Keitel), który zgodził się na wszczepienie w oko miniaturowej kamery, mogącej rejestrować wszystkie obrazy i przekazywać bezpośrednio do studia. Katherine podpisuje umowę, ale jeszcze tego samego dnia wyjeżdża z miasta. W ślad za nią wyrusza Roddy - człowiek z kamerą. Bohaterowie zawierają bliższą znajomość, a następnie decydują się na wspólną ucieczkę. Katherine pragnie odwiedzić byłego męża, Geralda Mortenhoe (von Sydow), by w jego towarzystwie pożegnać się z życiem. Twórcy Śmierci na żywo zrezygnowali z futurystycznej scenografii, typowej dla science fiction ikonografii, skupiając się na ludziach i ich przeżyciach, a nie na przedmiotach. Głównym walorem filmu Taverniera są znakomici aktorzy: Romy Schneider, Harvey Keitel i Max von Sydow. 389 z s ŚMIERĆ Z KOSMOSU La Morte viene dalla spazio Wlochy-Francja 1958, 85 min Reżyseria: Paolo Heusch Scenariusz: Marcello Coscia, Alessandro Contineza Zdjęcia: Mario Bava Montaż: Otello Colangeli Muzyka: Carlo Rustichelli Producent: Guido Gianbartolomei Obsada: Paul Hubschmid, Madeleine Fischer, Fiorella Mari, Ivo Garrani, Dario Michaelis, Sam Gaiter, Jean-Jacques Delbo, Massimo Zeppieri Produkcja: Lux I C.C.F Lux I Royal Film Jeden z pierwszych włoskich filmów science fiction. Z australijskiego kosmodromu zostaje wystrzelona rakieta z amerykańsko--radziecką załogą na pokładzie, niebawem dochodzi do nieoczekiwanej katastrofy, w wyniku której część statku oddziela się od reszty i leci w stronę Słońca. Naukowcy przypuszczają, że zderzenie z gwiazdą spowoduje nieodwracalne zmiany, a w konsekwencji globalną zagładę. Astronauta Mac-Laren (Hubschmid), uczestnik pechowego lotu, próbuje przekonać wszystkich do połączenia sił w celu powstrzymania zagłady. Głównym atutem filmu Heuscha są znakomite zdjęcia Maria Bavy, późniejszego mistrza horroru. ŚMIERTELNY POCAŁUNEK Kiss Me Deadly USA 1955, 105 min Reżyseria: Robert Aldrich Scenariusz: A. I. Bezzerides Zdjęcia: Ernest Laszlo Muzyka: Frank De Vol Montaż: Michael Luciano Efekty specjalne: Complete Film Service Producent: Robert Aldrich Obsada: Ralph Meeker, Albert Dekker, Paul Stewart, Coris Leachman, Wesley Addy, Nick Dennis, Maxine Cooper, Gaby Rogers, Jack Elam, Jack Lambert Produkcja: United Artists Śmiertelny pocałunek jest dziełem zamykającym piętnastoletnią epokę „filmów czarnych", a zarazem zapowiedzią nowej odmiany thrillera sensacyjnego. Bohaterem jest Mikę Hammer (Meeker), prywatny detektyw, który pewnej nocy spotyka pośrodku drogi bosą, przerażoną, na wpół obłąkaną dziewczynę, poszukiwaną przez tajemniczą organizację. Niespodziewanie samochód Mike'a zostaje zepchnięty z drogi - nieznajoma ginie w wypadku, zaś on sam spędza kilka miesięcy w szpitalu. Po odzyskaniu zdrowia, detektyw rozpoczyna własne śledztwo, ale napotyka na poważne trudności, gdyż w sprawę zamieszane są agencje rządowe. W spisek zaangażowanych jest wiele osób, giną też kolejni ludzie pomagający Mike'owi w zdobywaniu informacji. Bohater przekonuje się, że nie chodzi wcale o pieniądze, ale tajemniczą substancję pozwalającą na wyprodukowanie bomby atomowej. Wszystko kończy się na nadmorskiej plaży, gdzie dochodzi do wybuchu jądrowego: detektywowi i jego sekretarce udaje się jednak ocalić życie. Film Roberta Aldricha (Vera Cruz, Parszywa dwunastka) należy do najciekawszych przykładów scenariusza apokaliptycznego w kinie science fiction, choć elementy fantastyczne zdecydowanie ustępują tu miejsca konwencji opowieści detektywistycznej czy kryminalnej. ŚWIAT BEZ KOŃCA World Without End USA 1956, 80 min Reżyseria: Edward Bernds 390 ✓ s Scenariusz: Edward Bernds Zdjęcia: Ellsworth Fredericks Muzyka: Leith Stevens Montaż: Eda Warren Efekty specjalne: Milt Rice, Jack Rabin, Irving Block Producent: Richard Hermanance Obsada: Hugh Marlowe, Nancy Gates, Rod Taylor, Booth Coleman, Shawn Smith, Nelson Leigh, Christopher Dark, Lisa Montell Produkcja: Allied Artists Jeden z pierwszych amerykańskich filmów science fiction opisujących podróż w czasie. Rok 1957. Czterech astronautów - John Borden (Marlowe), Herbert Ellis (Taylor), dr Galbraithe (Leigh) i Henry Jaffe (Dark) - wraca z wyprawy na Marsa. Podczas podróży powrotnej dochodzi do dziwnego wypadku. Gdy po kilku godzinach członkowie załogi odzyskują przytomność, przekonują się, że zboczyli z kursu i znaleźli się w pobliżu nieznanej planety. Po przymusowym, awaryjnym lądowaniu, w czasie badania jej powierzchni, zostają zaatakowani przez olbrzymie pająki oraz człekokształtne istoty. Wkrótce bohaterowie z przerażaniem odkrywają, że znajdują się na Ziemi, jednak w odległej przyszłości. Dowiadują się, że w roku 2188 doszło do wielkiej wojny atomowej, która zmusiła ludzi do ukrycia się pod ziemią, wywołała też nieoczekiwane zmiany genetyczne. Nieliczni, którzy przetrwali zagładę, żyją w warunkach przypominających czasy prehistoryczne, w dodatku muszą walczyć z żyją-cymi na powierzchni mutantami. Zgodnie z oczekiwaniem dzielni astronauci postanawiają przyjść z pomocą swym współbraciom. Scenariusz filmu Edwarda Berndsa powstał niewątpliwie pod wpływem lektury Wehikułu czasu, fabuła do złudzenia przypomina bowiem wątek przyszłościowy z powieści Herberta George'a Wellsa (spotkanie podróżnika z Morlockami i Eloiami). ŚWIAT DZIKIEGO ZACHODU Westworld USA 1973, 89 min Reżyseria: Michael Crichton Scenariusz: Michael Crichton Zdjęcia: Gene Polito Muzyka: Fred Karlin Montaż: David Bretheron Świat Dzikiego Zachodu Efekty specjalne: Charles Schulthiese, Brent Sellstrom Producent: Paul Lazarus Obsada: Yul Brynner, Richard Benjamin, James Brolin, Norman Bartold, Alan Oppenheimer, Linda Gaye Scott, Victoria Shaw Produkcja: Metro Goldwyn Meyers Wizja przyszłości, w której główną atrakcją są wyjazdy do sztucznych, elektronicznych światów, przypominających futurystyczną wersję Disneylandu. Peter Martin (Benjamin) i John Blane (Brolin) postanawiają skorzystać z urlopu i wyjechać do nowo otwartego „parku tematycznego". Goście przybywający do technologicznego raju mają do wyboru jeden z kilku możliwych światów: starożytny Rzym, średniowiecze lub Dziki Zachód. Za jedyne 1000 dolarów (za dzień pobytu) można wcielić się w postać gladiatora, rycerza lub kowboja i skorzystać z możliwości uczestnictwa w rzymskich ba-chanaliach, średniowiecznym turnieju lub napadzie na bank. Peter i Martin wybierają „Świat Dzikiego Zachodu", z jego saloona-mi i rewolwerowymi pojedynkami. Przeciwnikami ludzi są cyborgi, do których można bezkarnie strzelać. Zgodnie z oczekiwaniem dochodzi do uszkodzenia systemu komputerowego i przeprogramowania „automatycznych" rewolwerowców. Rozpoczyna się walka na śmierć i życie między ludźmi i maszynami, wkrótce pojawiają się pierwsze ofiary. Raz jeszcze przekonujemy się, iż nowoczesna technologia bywa zawodna. Świat Dzikiego Zachodu byl reżyserskim debiutem popularnego pisarza i sce 391 T narzysty, Michaela Crichtona, a zarazem „pierwotną" wersją pomysłów wykorzystanych przez niego później w Jurassic Park (w obu przypadkach mamy do czynienia z futurystyczną wizją „parków tematycznych"). Głównym atutem filmu był udział Yula Brynnera (w roli rewolwerowca-cybor-ga), który w filmie Crichtona stworzył „mechaniczną" replikę postaci Chrisa z Siedmiu wspaniałych. Film doczekał się także ciągu dalszego, zrealizowanego tym razem przez Richarda T. Heffrona, a zatytułowanego Świat przyszłości (1976). ŚWIAT PRZYSZŁOŚCI Futureworld USA 1976, 104 min Reżyseria: Richard T. Heffron Scenariusz: Mayo Simon, George Schenck Zdjęcia: Howard Schwartz Muzyka: Fred Karlin Montaż: James Mitchell Efekty specjalne: Gene Griggs, Brian Sellstrom Producent: Paul Lazarus, James T. Aubrey Obsada: Peter Fonda, Blythe Danner, Arthur Hill, Yul Brynner, Stuart Margolin, John Ryan, Jim Antonio, Robert Cornthwaite Produkcja: Aubrey Co. / American International Świat przyszłości powstał jako sequel znakomitego filmu Michaela Crichtona Świat Dzikiego Zachodu. Akcja ponownie rozgrywa się w nowoczesnym parku rozrywki, w którym każdy może urzeczywistnić swoje marzenia, posługując się zaawansowaną technologią komputerową. Tym razem mamy do czynienia nie tyle z buntem maszyn, ile z szalonym planem właścicieli wielkiego koncernu, którzy zamierzają przejąć władzę nad światem, wykorzystując w tym celu cyborgi - sobowtóry, mające zastąpić rzeczywistych przywódców. Na ślad spisku trafia dziennikarz, Chuck Browning (Fonda), który wspólnie z przyjacielem, Trącym Ballardem (Danner), zamierza przeszkodzić w realizacji szalonego planu, w czym pomaga mu znany z poprzedniej części rewolwerowiec, grany przez Yula Brynnera. Mimo dobrej obsady i trzymającego w napięciu scenariusza Świat przyszłości nie dorównuje pierwowzorowi. TAJEMNICA SYRIUSZA Screamers Kanada-USA-Japonia 1995, 107 min Reżyseria: Christian Duguay Scenariusz: Miguel Tejeda-Flores, Dan O'Bannon na podst. opowiadania Philipa K. Dicka Zdjęcia: Rodney Gibbons Muzyka: Norman Corbeil Montaż: Yves Langlois Efekty specjalne: Cineffects Productions, Ryan Cosgrove, Ernest D. Farino, Adrien Morot, Monica Babic, Daniel Blais, Laserlite F/X Producent: Masao Takiyama, Franco Battisa, Anthony I. Ginnane, Tom Berry Obsada: Peter Weller, Roy Dupuis, Jennifer Rubin, Andy Lauer, Charles Powell, Ron White, Michael Caloz, Liliana Komorowska Produkcja: Triumph Films Niezbyt udana ekranizacja opowiadania Philipa K. Dicka pt. Second Variety. Od dziesięciu lat trwa wojna między N.E.B. - wielkim koncernem przemysłowym - a Sojuszem, czyli przedstawicielami władz ziemskich. Przedmiotem sporu są złoża berynu, niezwykle cennego surowca energetycznego, wydobywanego na planecie Syriusz 6b. W związku z odkryciem pokładów berynu na Trytonie 4, N.E.B pragnie rozpocząć rokowania pokojowe z Ziemią, wkrótce jednak sytuacja zaczyna się komplikować. Komandor Joe Hendricksson (Weller), dowódca ziemskiej jednostki wojskowej na Syriuszu, postanawia wyruszyć na spotkanie z dowództwem N.E.B., ale przeprawa przez pustkowia wiąże się z poważnym ryzykiem, gdyż bezdroża opanowane są przez zabójcze automaty, stworzone niegdyś przez ludzi, a obecnie działające „na własną rękę". Po dotarciu do kwatery przeciwnika okazuje się, że nie ma nikogo, z kim można by rozpocząć negocjacje, baza została bowiem przejęta przez androidy najnowszej generacji. TAJEMNICZY PRZYBYSZE Chikyu Boeigun Japonia 1957, 89 min Reżyseria: Inoshiro Honda Scenariusz: Takeshi Kimura, Shigeru Kayama Zdjęcia: Hajime Koizumi Muzyka: Akira Ifukube Montaż: Koichi Iwashita Efekty specjalne: Eiji Tsuburaya 392 Tajemniczy przybysze Producent: Tomoyuki Tanaka Obsada: Kenji Sahara, Yumi Shirakawa, Momo-ko Kochi, Takeshi Shimura, Akihiko Hirata, Takeshi Shimura, Hisaya Ito, Fuyuki Murakami Produkcja: Toho Film Inoshiro Hondy, twórcy Godzilli, korzysta z formuły „scenariusza inwazyjnego". Mieszkańcy planety Mysteroid, zniszczonej w wyniku wojen nuklearnych, poszukują nowych terenów do zasiedlenia - wybór pada na Ziemię. Najpierw lądują „maszyny oblężnicze", potężne roboty, których zadaniem jest „przygotowanie terenu", zaś flota wojenna Mysterian ukrywa się za Księżycem. Gdy zagrożenie ze strony obcych przybyszów staje się oczywiste, wówczas przekonujemy się, że kosmici pragną jedynie... naszych kobiet, jako że w wyniku skażenia radioaktywnego ich własne potomstwo przedwcześnie umiera. Rozpoczynają się przygotowania do wojny, jednak ziemskie wojska nie są w stanie przeciwstawić się potędze Mysterian, którym w dodatku udało się porwać siostrę bohatera, dziennikarza Ryoichi (Hirata). Wszystko kończy się pomyślnie - śmiercionośne promienie, wynalezione przez Ziemian, niszczą statki Obcych, zaś Etsuko (Shirakawa) zostaje uratowana przez brata. Tajemniczy przybysze, podobnie jak pozostałe japońskie filmy science fiction, opierają się nie tyle na zręcznym scenariuszu, ile raczej na efektownej stronie wizualnej, mistrzowskim wykorzystaniu miniaturowych modeli oraz niezwykłej wyobraźni twórców. TANK GIRL USA 1995, 104 min Reżyseria: Rachel Talalay Tank Girl Scenariusz: Alan Martin, Jamie Hewlett, Tedi Sarafian Zdjęcia: Gale Tattersall Muzyka: Graeme Revell Montaż: James R. Symons Efekty specjalne: Ken Pepiot, Rochelle Gross, Peter Crosman, Gin tar Repecka, Albert Delgado Producent: Pen Densham, Richard B. Lewis, Aron Warner, John Watson Obsada: Lori Petty, Ice-T, Naomi Watts, Don Marvey, Jeff Kober, Scott Coffey, Malcolm McDowell, Stacy Lynn Lamsower, Ann Cusack, Brian Wimmer, Iggy Pop Produkcja: United Artists Filmy nakręcone na podstawie popularnych komiksów zawsze cieszyły się dużym powodzeniem, ale Tank Girl nie odniosła spodziewanego sukcesu, mimo że autorce, Rachel Talalay, udało się stworzyć świat bliski rysunkowemu pierwowzorowi. Film odwołuje się do komiksowej estetyki w sposób bezpośredni, zarówno poprzez wprowadzenie sekwencji animowanych, jak i wykorzystanie fragmentów rysunków, będących swoistym komentarzem do przedstawianych wydarzeń. Niezwykły styl dzieła opiera się na odniesieniach do poetyki absurdu, groteski, parodii czy pastiszu, zaś w warstwie fabularnej do anarchicznej ideologii punku, której ucieleśnieniem jest postać głównej bohaterki. Rebeka (Petty), wspólnie z przyjaciółką z obozu pracy, Jet (Watts), oraz gromadą pół ludzi, pól kangurów (będących wytworem genetycznych eksperymentów), pod przywództwem T-Sainta (Ice-T), postanawia przeciwstawić się władzy potężnego koncernu „W&P" („Woda i Prąd"), na czele którego stoi szalony Kes-slee (McDowell). Akcja, w gruncie rzeczy 393 T dość schematyczna, toczy się w XXI wieku, kilkadziesiąt lat po tym, jak w Ziemię uderzyła kometa, powodując ogólnoświatową katastrofę ekologiczną. TERMINATOR Terminator USA 1984, 107 min Reżyseria: James Cameron Scenariusz: James Cameron, Gale Anne Hurd Zdjęcia: Adam Greenberg Muzyka: Brad Fiedel Montaż: Mark Goldblatt Efekty specjalne: Stan Winston, Gene Warren Producent: Gale Annę Hurd Obsada: Arnold Schwarzenegger, Michael Biehn, Linda Hamilton, Paul Winfield, Lance Henriksen, Earl Boen, Bess Motta Produkcja: Pacific Western Production, Hemdale Motyw podróży w czasie. Z niezbyt odległej przyszłości, w której toczy się wojna między ludźmi i maszynami, przybywają dwaj wysłannicy: elektroniczny zabójca (Schwarzenegger) i członek oddziałów specjalnych, Kyle Reese (Biehn). Mają odnaleźć młodą kobietę, Sarę Connor (Hamilton), przyszłą matkę przywódcy ludzkości. Rozpoczyna się nierówna walka między człowiekiem i cyborgiem. Bezwzględny, pozbawiony ludzkich uczuć, konsekwentny i precyzyjny w działaniu Terminator ma za zadanie wyeliminowanie Sary Connor. Celem sierżanta Reese'a jest zapewnienie jej bezpieczeństwa. Film Jamesa Camerona, który miał wówczas w dorobku jedynie ni-skobudżetową kontynuację Piranii, i produ-centki Gale Ann Hurd, również stawiającej pierwsze kroki w branży filmowej, okazał Terminator się prawdziwym przebojem kasowym, był też momentem przełomowym w karierze Arnolda Schwarzeneggera, który stał się pierwszoplanową gwiazdą kina akcji. Cameronowi udało się znakomicie wykorzystać wszystkie możliwości tkwiące w tej dość schematycznej historii: walka Dobra ze Złem - choć jej finał możemy łatwo przewidzieć - trzyma bowiem w napięciu od początku do końca, zaś Schwarzenegger kreuje postać Terminatora w sposób tak przekonujący, iż odnosimy wrażenie, że został aktorem tylko po to, by zagrać cyborga. Prawdziwą rewelacją okazały się efekty specjalne, mimo że środki finansowe, jakimi dysponowano przy realizacji filmu były dość ograniczone. W sumie powstał obraz, który wyznaczył nowe kierunki w kinie akcji lat 80. TERMINATOR 2 - OSTATECZNA ROZGRYWKA Terminator 2: Judgment Day USA 1991, 136 min Reżyseria: James Cameron Scenariusz: James Cameron, William Wisger Jr. Zdjęcia: Adam Greenberg Muzyka: Brad Fidel Montaż: Richard A. Harris, Mark Goldblatt, Conrad Buff Efekty specjalne: James Belkin, Doug Chiang, John Bruno, George C. Dodge, Dennis Muren, Leslie Hunter, Stan Winston Producent: James Cameron, Gale Annę Hurd, Stephanie Austin, Mario Kassar Obsada: Arnold Schwarzenegger, Linda Hamilton, Edward Furlong, Robert Patrick, Earl Boen, Joe Morton, S. Epatha Merkerson, Castulo Gu-erra, Danny Cooksey Produkcja: Carolco Pictures Los Angeles, rok 2029. Ziemia została zniszczona wskutek wojny nuklearnej, nieliczni ludzie, którzy ocaleli z zagłady, prowadzą nierówną walkę z maszynami. John Connor, przywódca ludzkości, postanawia wysłać w przeszłość cyborga, którego zadaniem byłaby ochrona... Johna Connora. W ślad za znanym z poprzedniej części T 800 (Schwa-rzenneger) komputer wysyła nowoczesną jednostkę T 1000 (Patrick), wykonaną ze stopu mimetycznego. Rok 1994. 10-letni John (Furlong) wychowywany jest przez zastępczych rodziców, jako że matka, Sarah Con- 394 T Terminator 2 nor (Hamilton), od dłuższego czasu przebywa w szpitalu psychiatrycznym. Niebawem chłopiec odkrywa przerażającą prawdę o przyszłości. Tymczasem Sarah, w obawie o życie syna, postanawia uciec ze szpitala - na miejscu pojawiają się również dwa cyborgi i John Connor. Najważniejszym zadaniem jest powstrzymanie przyszłego twórcy nowej technologii komputerowej, doktora Mylesa Dysona (Morton), odpowiedzialnego za zagładę ludzkości. Sarah, niezdolna do zabójstwa z zimną krwią, postanawia wykorzystać Dysona, by zakraść się do laboratoriów Skynetu i zniszczyć jednostkę centralną z pierwszego Terminatora, która posłuży w przyszłości do produkcji nowoczesnego procesora. Druga część Terminatora należała do najdroższych filmów w dziejach science fiction (blisko 100 milionów dolarów), zaś na szczególną uwagę zasługują nagrodzone Oscarem efekty specjalne, opracowane przez Dennisa Murena, z wykorzystaniem tzw. morfingu. W 2003 Jonathan Mostow nakręcił Terminatora 3: Bunt maszyn (Terminator 3: Rise of the Machines) z postacią kobiety-cyborga. TERROR PRZED ŚWITEM Daybreak USA 1993, 91 min Reżyseria: Stephen Tolkin Scenariusz: Stephen Tolkin na podst. sztuki Alana Bowne'a Beiruit, Daybreak Zdjęcia: Newton Thomas Sigel Muzyka: Michael Colombier Montaż: Brunilda Torres Producent: John Bard Manulis Obsada: Moira Kelly, Cuba Gooding Jr., Mar-tha Plimpton, Omar Epps, Amir Williams, David Eigenberg, Alice Drummond, John Cameron Mitchell Produkcja: HBO Niezbyt odległa przyszłość. Głównym zagrożeniem dla życia są choroby przenoszone drogą płciową. Możliwość wybuchu epidemii sprawia, że rząd podejmuje niezwykle restrykcyjne działania wymierzone przeciwko zarażonym, którzy znikają w niewyjaśnionych okolicznościach. Część społeczeństwa postanawia stawić czynny opór władzy - wkrótce zaczyna działać zbrojne podziemie, na czele któego stoi niejaki Torch (Gooding). Telewizyjny film Stephena Tolkina (Stephen King's Golden Years) nie został zbyt dobrze przyjęty przez publiczność, również krytyka pominęła go milczeniem, ale warto zwrócić na niego uwagę, nie tylko ze względu na udział Cuby Goodinga Jr. (Jerry Maguire), ale i inteligentny, pomysłowy scenariusz. TERROR Z ROKU 5000 Terror from the Year 5000 USA 1958, 74 min Reżyseria: Robert Gourney Jr. Scenariusz: Robert Gourney Jr. na motywach opowiadania Henry'ego Slesara Bottle Baby Zdjęcia: Arthur Florman Montaż: Dede Allen Producent: Robert Gourney Jr. Obsada: Ward Costello, Fred Herrick, John Stratton, Joyce Holden, Frederic Downs, Salome Jens Produkcja: La Jolla Prod. I American International Jeden z pierwszych amerykańskich filmów science fiction opowiadający o podróżach w czasie. W laboratorium profesora Howarda Erlinga (Downs) pojawia się tajemniczy posąg. Naukowiec wysyła znalezisko do Nowego Jorku, gdzie pracuje jego były student, Robert Hedges (Costello), archeolog. Po dokładnych badaniach okazuje się, że posąg pochodzi z przyszłości, z roku 5000, w dodatku emituje silne promieniowanie radioaktywne. Robert postanawia odwiedzić profesora w jego domu na Florydzie, gdzie poznaje Claire Erling (Holden) i jej narzeczonego, Victora (Stratton), co oczywiście prowadzi do bezwzględnej rywaliza 395 T cji między młodymi mężczyznami. Hedges odkrywa w laboratorium profesora niezwykłe urządzenie, wehikuł czasu, wykorzystywany do przenoszenia rozmaitych przedmiotów. Niebawem, po raz pierwszy, w maszynie pojawia się żywa istota. Kobieta z przyszłości zabija pielęgniarkę (Jens), a następnie sama zajmuje jej miejsce. Dowiadujemy się, że w przyszłości, z powodu silnego promieniowania, często rodzą się mutanty, przetrzymywane później w odosobnieniu. Nieznajoma zamierza uprowadzić Victora, chcąc wykorzystać to, że mężczyzna pozbawiony jest wad genetycznych. Robert i Erling odkrywają prawdę i postanawiają powstrzymać kobietę. Niestety, podczas walki dochodzi do zwarcia instalacji, wskutek czego giną Victor i kobieta z przyszłości. Scenariusz filmu Roberta Gourneya jest dość chaotyczny, choć oryginalnym pomysłem było wprowadzenie wątku istoty z przyszłości. TEST PILOTA PIRXA Polska-ZSRR 1979, 104 min Reżyseria: Marek Piestrak Scenariusz: Marek Piestrak, Władimir Wałucki na podst. opowiadania Stanisława Lema Rozprawa Zdjęcia: Janusz Pawłowski Muzyka: Arvo Part Montaż: Roman Kolski Efekty specjalne: Jerzy Śnieżawski Producent: Edward Klosowicz, Karl Levoll Obsada: Siergiej Desnitski, Bolesław Abart, Władimir Iwaszow, Aleksander Kajdanowski, Zbigniew Lesień, Ferdynand Matysik, Igor Prze-grodzki Produkcja: PRF „Zespoły Filmowe", Tallinnfilm, Wytwórnia Filmów im. Aleksandra Dowżenki Koncern elektroniczny „Cybertronics" przygotowuje się do masowej produkcji androidów (tzw. „nieliniowców"), mających zastąpić ludzi w badaniach przestrzeni kosmicznej. UNESCO postanawia przeprowadzić ostateczny test, będący wszechstronną oceną przydatności „sztucznej" załogi. Dowódcą wyprawy zostaje komandor Pirx (Desnitski), a załoga składa się zarówno z ludzi, jak i cyborgów. Na pokładzie „Goliata" znalazło się czterech astronautów: pierwszy pilot John Calder (Lesień), neurolog Tom No wak (Kajdanowski), elektronik Jan Otis (Abart), drugi pilot Harry Brown (Iwaszow). Celem misji jest wysłanie sondy w kierunku szczeliny między pierścieniami Saturna. Niestety, podczas wykonywania zadania dochodzi do uszkodzenia sondy i zagrożenia życia uczestników lotu. Okazuje się, że John Calder - android - postanowił udowodnić swoją wyższość nad ludźmi. Po powrocie na Ziemię rozpoczyna się śledztwo mające ocenić odpowiedzialność Pirxa za niepowodzenie misji, jednak taśma z nagraniem „myśli" Caldera sprawia, że komandor zostaje oczyszczony z zarzutów. Film Marka Piestraka zdobył nagrodę na MFF w Trieście, choć efekty specjalne przypominają produkcje George'a Pala z lat 50., zaś problematyka filozoficzna, istotna w pierwowzorze literackim, schodzi na dalszy plan. TETSUO - CZŁOWIEK Z ŻELAZA Tetsuo, the Iron Man Japonia 1988, 67 min Reżyseria: Shinya Tsukamoto Scenariusz: Shinya Tsukamoto Zdjęcia: Kei Fujiwara, Shinya Tsukamoto Muzyka: Chu Ishikawa Montaż: Shinya Tsukamoto Efekty specjalne: Shinya Tsukamoto Producent: Shinya Tsukamoto Obsada: Tomoro Taguchi, Kei Fujiwara, Renji Ishibashi, Nobu Kanaoka, Naomasa Musaka, Shinya Tsukamoto Produkcja: Kaijy Theater Bohaterem niezwykłego filmu Tsukamoto -który był nie tylko reżyserem, ale również scenarzystą, montażystą, producentem oraz aktorem - jest młody mężczyzna, taksówkarz, zafascynowany metalem, który pewnego dnia postanawia wszczepić sobie pod skórę żelazny pręt. Niedługo później uczestniczy w wypadku samochodowym, w którym jego ciało łączy się z kolejnymi kawałkami metalu. Sprawcę wypadku również spotyka podobny los, a jego ciało stopniowo ulega przemianie. W końcu dochodzi do ponownego spotkania i pojedynku dwóch metalowych potworów. Tetsuo nawiązuje zarówno do klasycznych japońskich opowieści o Godzilli, jak i amerykańskich filmów o cyborgach (Terminator), ale całość jest znacznie bardziej drapieżna, okrutna w wy 396 mowie, perwersyjna, podporządkowana rytmowi postindustrialnej, agresywnej muzyki, która hipnotyzuje widza, wprowadzając go w swoisty trans. Wyróżnikiem Tetsuo jest niezwykła, surrealistyczna wyobraźnia twórcy, zaś samo dzieło osiągnęło status kultowy wśród miłośników cyberpunku. W1992 powstał dalszy ciąg pt. Tetsuo 2: Body Hammer, pozbawiony swoistej siły pierwowzoru. THX 1138 USA 1970, 95 min Reżyseria: George Lucas Scenariusz: George Lucas Zdjęcia: Albert Kihn, David Myers Muzyka: Lalo Schifrin Montaż: George Lucas Producenci: Lawrence Sturhahn, Francis Ford Coppola Obsada: Robert Duvall, Donald Pleasence, Don Pedro Colley, Maggie McOmie, Ian Wolfe, Marshall Efron, Sid Haig, John Pearce Produkcja: Warner Bros., American Zoetrope Pesymistyczna wizja świata przyszłości. W wyniku nieokreślonej katastrofy ludzkość została zmuszona do zejścia pod ziemię. Społeczeństwo rządzone jest przez bezduszne komputery, które zaprowadziły sterylny ład oraz skutecznie wyeliminowały wszystkie ludzkie odruchy - zanikł nawet popęd seksualny, a dzieci rodzą się z probówki. Wszyscy mieszkańcy nowego świata wyglądają identycznie, noszą takie same stroje, mają ogolone głowy, praktycznie nie istnieje naturalny podział ze względu na pleć. Funkcja jednostki sprowadza się do bycia cząstką organizmu społecznego, ludzie nie posiadają imion, ale wyłącznie nadane przez komputer symbole identyfikacyjne. Wszystko przebiega sprawnie i bezboleśnie dzięki codziennym porcjom narkotyków zażywanych obowiązkowo przez wszystkich obywateli państwa. Para bohaterów, THX 1138 (Duvall) i jego partnerka LUH 3417 (McOmie), postanawiają skończyć z przyjmowaniem narkotyków. Powoli zaczynają się w nich budzić nieznane uczucia, odkrywają, czym jest miłość, rozkosz fizyczna. Niestety, THX zostaje aresztowany i odizolowany w specjalnej strefie, a współtowarzyszem niedoli jest niezrównoważony SEN (Donald Pleasence). Pewnego dnia, THX THX 1138 podejmuje próbę ucieczki i po licznych perypetiach udaje mu się dotrzeć do drzwi prowadzących na powierzchnię. THX 1138 było pełnometrażowym debiutem George'a Lucasa, przyszłego twórcy Gwiezdnych wojen, a zarazem pierwszym przedsięwzięciem wytwórni American Zoetrope, założonej przez Francisa Forda Coppolę. Film poniósł finansową klęskę, która przyczyniła się do bankructwa wytwórni, ale dziś uchodzi za jedno z najbardziej oryginalnych przedsięwzięć na gruncie kina science fiction TO PRZYSZŁO Z GŁĘBIN MORZA It Came from Beneath the Sea USA 1955, 77 min Reżyseria: Robert Gordon Scenariusz: George Worthing Yates, Hal Smith Zdjęcia: Henry Freulich Muzyka: Mischa Bakaleinikoff Montaż: Jerome Thomas Efekty specjalne: Ray Harryhausen, Jack Erickson Producent: Charles H. Schneer Obsada: Kenneth Tobey, Faith Domergue, Donald Curtis, Ian Keith, Harry Lauter, Del Courtney, Dean Maddox Jr. Produkcja: A Clover Production I Columbia To przyszło z głębin morza było pierwszym wspólnym przedsięwzięciem Raya Harry-hausena (efekty specjalne) i Charlesa H. Schneera (produkcja) - zespołu, który w następnych latach zrealizował kilka głośnych dzieł: Latające talerze, 20 milionów mil od Ziemi, Pierwsi ludzie na Księżycu. Film należy do popularnego w latach 50. nurtu opowieści o potworach - bohaterem jest gigantyczna ośmiornica - jednak scenariusz Yatesa i Smitha nie wnosi wiele nowego do zna- 397 T nego schematu. Pete Matthews (Tobey) jest dowódcą atomowej łodzi podwodnej „Nautilus". Pewnego dnia, podczas rejsu, spotyka olbrzymiego potwora morskiego, zaś po powrocie do portu zwraca się o pomoc do pary naukowców, Johna Cartera (Curtis) i Lesley Joyce (Domergue). Zgodnie z oczekiwaniem wyjaśnienie jest proste: przyczyną niezwykłych rozmiarów ośmiornicy jest promieniowanie radioaktywne, spowodowane podwodnym wybuchem bomby wodorowej. Po pewnym czasie pojawiają się informacje o pierwszych atakach ośmiornicy na pływające w okolicy statki oraz turystów opalających się na plaży. Jedynym wyjściem jest zniszczenie potwora. Bohaterowie zastawiają pułapkę i zabijają niebezpieczną ośmiornicę za pomocą torpedy z głowicą atomową. Główną atrakcją filmu były sceny z udziałem stwora morskiego, ożywionego przez Raya Harryhausena dzięki wykorzystaniu miniaturowych modeli, drukarki optycznej oraz zdjęć poklatkowych. TO PODBIŁO ŚWIAT It Conquered the World USA 1956, 71 min Reżyseria: Roger Corman Scenariusz: Lou Rusoff Zdjęcia: Frederick E. West Muzyka: Ronald Stein Montaż: Charles Gross Efekty specjalne: Paul Blaisdell Producent: Roger Corman Obsada: Peter Graves, Lee Van Cleef, Beverly Garland, Sally Fraser, Paul Blaisdell, Russ Bender, Jonathan Haze, Dick Miller Produkcja: A Sunset Production / American International To podbiło świat należy do najbardziej udanych niskobudżetowych filmów Rogera Cormana z lat 50. Z pozoru mamy do czynienia ze schematyczną opowieścią o potworach, ale krytycy (m.in. Bill Warren) podkreślali metaforyczną wymowę całości. Amerykański satelita został uprowadzony przez istoty z Wenus, które przygotowują się do podboju naszej planety. Po wylądowaniu kosmitów na Ziemi dochodzi do serii niewyjaśnionych zdarzeń, wywołujących panikę wśród mieszkańców. Niespodziewanie Paul Nelson (Graves) odkrywa, że przy- To podbiło świat czyną nieszczęść jest jego szalony przyjaciel, Tom Anderson (Van Cleef), działający w porozumieniu z obcymi przybyszami. Tymczasem Wenusjanie, którzy znaleźli schronienie w położonej na uboczu jaskini, zostają odnalezieni przez żonę Toma (Garland). Kobieta ginie w nierównej walce, wkrótce śmierć ponosi również Tom, zabijając uprzednio najeźdźcę z kosmosu. Przesłanie filmu zostało zawarte w zdaniu wypowiedzianym przez Paula: „Jeśli istnieje nadzieja, to musimy jej szukać w nas samych". Fabuła pełna jest niekonsekwencji, jednak zderzenie postaw w obliczu zagrożenia zostało znakomicie uchwycone (a szczególnie konfrontacja głównych bohaterów: Paula i Toma). Na szczególną uwagę zasługuje rola Lee Van Cleefa, znanego głównie z westernów Sergia Leone, oraz Petera Gravesa, który grywał przede wszystkim w filmach science fiction (Czerwona planeta Mars, Początek końca). TO! TERROR Z KOSMOSU It! The Terror from Beyond Space USA 1958, 69 min Reżyseria: Edward L. Cahn Scenariusz: Jerome Bixby Zdjęcia: Kenneth Peach Muzyka: Paul Sawtell Montaż: Grant Whytock Efekty specjalne: Lane Britton, Paul Blaisdell Producent: Robert E. Kent Obsada: Marshall Thompson, Shawn Smith, Kim Spalding, Ann Doran, Dabbs Greer, Paul Langton, Ray Carrigan, Thom Carney Produkcja: Vogue Pictures / United Artists Akcja filmu Cahna rozgrywa się w 1964 roku. Z pierwszej wyprawy badawczej na Marsa wraca jedyny ocalały członek zało- 398 T To! Terror z kosmosu gi, pułkownik Ed Carruthers (Thompson), oskarżony o zamordowanie współtowarzyszy podróży. Carruthers próbuje przekonać władze, że załoga statku została zabita przez marsjańskiego potwora, opowiada więc o pobycie na „czerwonej planecie", burzach piaskowych itd. Podczas drugiego lotu schemat zaczyna się powtarzać: w tajemniczych okolicznościach znika biolog Kienholz (Carney), później kolejni członkowie załogi. Ed i James Van Heusen (Spalding) próbują schwytać potwora - rozpoczyna się nierówna walka o przetrwanie, z której zwycięsko wychodzą ludzie. Scenariusz filmu napisał Jerome Bixby, popularny autor opowiadań fantastycznonauko-wych, wyraźnie zainspirowany wcześniejszym o kilka lat Przybyszem z innego świata. Współautorem efektów specjalnych, a zarazem twórcą potwora był - jak zwykle w tym okresie - Paul Blaisdell (To podbiło świat, Dzień końca świata), recenzenci zwracali jednak uwagę na nadmierne podobieństwo owego monstrum do Potwora z Czarnej Laguny. Warto również zauważyć, iż Ron Shusett i Dan O'Bannon, scenarzyści Obcego, wspominali o pokrewieństwie dzieła Ri-dleya Scotta do wcześniejszego o dwadzieścia lat filmu Cahna. TOKSYCZNY MŚCICIEL The Toxic Avenger USA 1985, 100 min Reżyseria: Michael Herz, Lloyd Kaufman Scenariusz: Joe Ritter Zdjęcia: James London Muzyka: Deimar Brown, Sandy Farina, Mark Hoffman Montaż: Richard W. Haines Producenci: Michael Herz, Lloyd Kaufman Obsada: Andree Maranda, Mitchell Cohen, Jennifer Babtist, Cindy Manion, Robert Prichard, Gary Schneider, Pat Ryan, Mark Torgi, Dick Martinsen Produkcja: Troma Films Toksyczny mściciel jest typową produkcją wytwórni Troma, specjalizującej się w tandetnych horrorach i filmach science fiction. Firma powstała w latach 70. na fali zainteresowania alternatywnym modelem kina gatunków. Uwagę fanów zwrócił przede wszystkim makabryczny horror Krwiożercze dziwolqgi (The Bloodsucking Freaks). Mściciel nie szokuje tak dosłowną przemocą, choć i tu znajdziemy wiele krwawych scen. Bohaterem filmu jest Melvin (Cohen), który na skutek kontaktu z nuklearnymi odpadami ulega przemianie w szlachetnego potwora. Już jako mściciel rozprawia się z narkotykowym gangiem i przemysłowcami zatruwającymi środowisko. Toksyczny mściciel to film skierowany do widzów o specyficznym poczuciu humoru, wielbicieli twórczości Johna Watersa czy Geor-ge'a Kuchara, zafascynowanych kiczem i złym smakiem. Komedia Herza i Kaufma-na odniosła niespodziewany sukces komercyjny. W rok później zrealizowano dwa kolejne filmy, z których jeden został od razy wprowadzony na ekrany, drugi natomiast czekał na premierę do 1988 roku. W Toksycznym mścicielu II (The Toxic Avenger Part IT) Melvin rozprawia się z japońskim koncernem odpowiedzialnym za zlikwidowanie domu dla ociemniałych w Tromavil-le. Kieruje się w tym przypadku osobistymi pobudkami: jego dziewczyna jest niewidoma. W Ostatnim kuszeniu Toxiego (The Toxic Avenger Part III — The Last Temptation of Toxie) bohater o mały włos nie zostaje najprawdziwszym yuppie. 399 T TOMMYKNOCKERS The Tommyknockers USA 1993, 168 min Reżyseria: John Power Scenariusz: Lawrence D. Cohen na podst. powieści Stephena Kinga Zdjęcia: Dan Burstall, David Eggby Muzyka: Christopher Franke Montaż: Tod Feuerman Efekty specjalne: Tad Pride Producent: Jayne Bieber Obsada: Jimmy Smits, Marg Helgenberger, John Ashton, Robert Carradine, Joanna Cassidy, Annie Corley, Cliff De Young, Traci Lords, Leon Woods Produkcja: Königsberg / Sanitsky Wielowątkowa opowieść Stephena Kinga z pogranicza horroru i science fiction została z powodzeniem przeniesiona na ekran przez Johna Powera. Akcja rozgrywa się w małym miasteczku w stanie Maine. Pewnego dnia młoda pisarka, Bobbie Anderson (Helgenberger), znajduje w pobliskim lesie tajemniczy obiekt, który spełnia jej ukryte marzenia. Również pozostali mieszkańcy są świadkami serii niezwykłych wydarzeń, jedynie przyjaciel bohaterki, Jim Gardner (Smits), wydaje się uodporniony na działanie pozaziemskich sil. Wszystko ma wszak swoją cenę, gdyż znalezisko stopniowo przejmuje władzę nad umysłami ludzi. Jim odkrywa przerażającą prawdę - wszystko jest częścią przemyślanego planu inwazji z kosmosu. THE TROLLENBERG TERROR Wielka Brytania 1958, 84 min Reżyseria: Quentin Lawrence Scenariusz: Jimmy Sangster Zdjęcia: Monty Berman Muzyka: Stanley Black Montaż: Henry Richardson Efekty specjalne: Les Bowie Producent: Robert S. Baker Obsada: Forrest Tucker, Laurence Payne, Janet Munro, Jennifer Jayne, Warren Mitchell, Frederick Schiller, Stuart Saunders Produkcja: A Tempean Production Film Quentina Lawrence'a powstał na podstawie sześcioodcinkowego serialu telewizyjnego autorstwa Petera Keya, wyemitowanego w Wielkiej Brytanii w gTudniu 1956 The Trollenberg Terror roku, wyraźnie wzorowanego na scenariuszach pisanych przez Nigela Kneale'a (Zemsta kosmosu). Właściwą akcję filmu poprzedza prolog, z którego dowiadujemy się o tajemniczym wypadku w górach. Wszystko rozpoczyna się w pociągu, w którym podróżują bohaterowie: siostry Pilgrim - Sarah (Jayne) i obdarzona zdolnościami parapsy-chologicznymi Anna (Munro) - Amerykanin Alan Brooks (Tucker), jadący do Trollenberg na spotkanie z profesorem Crevettem (Mitchell), oraz reporter Philip Truscott (Pay-ne). Pasażerowie zatrzymują się w małym hotelu, gdzie słyszą pogłoski o serii dziwnych zdarzeń, do jakich doszło w okolicy. Niebawem wychodzi na jaw, że w wiosce wylądowali kosmici i porywają jej mieszkańców. W finale obcy przybysze zostają pokonani za pomocą bomb zrzuconych z wojskowych samolotów. Mimo że streszczenie brzmi niezbyt przekonująco, film Lawrence'a jest udany, pełen znakomitych pomysłów, które choć nie tworzą spójnej całości, trzymają widza w napięciu - poniekąd za sprawą dobrych efektów specjalnych, przygotowanych przez Lesa Bowiego (zdobywcy Oscara za Supermana). Twórcy wykorzystali też szereg rozmaitych motywów -wątki parapsychologiczne, tajemnicze chmury, promieniowanie radioaktywne, potwory z kosmosu, temat inwazji - co sprawia, że oglądamy swoistą encyklopedię kina science fiction lat 50. TRON USA 1982, 96 min Reżyseria: Steven Lisberger Scenariusz: Steven Lisberger 400 T Zdjęcia: Bruce Logan Muzyka: Wendy Carlos Montaż: Jeff Gourson Efekty specjalne: Richard Taylor, Avril Bebby, Harrison Ellenshaven, Michael Gibson Producenci: Donald Kushner, Ron Miller Obsada: Jeff Bridges, David Warner, Bruce Bo-xleitner, Cindy Morgan, Bernard Hughes, Dan Shor Produkcja: Walt Disney, Lisberger/Kushner Na realizację Tronu wytwórnia Walta Disneya przeznaczyła blisko 30 milionów dolarów, zamierzając stworzyć pierwszy w historii kina film nakręcony w całości przy zastosowaniu najnowszej techniki cyfrowej. Skradziony zostaje jeden z projektów Ke-vina Flynna (Bridges), programisty zajmującego się pisaniem gier komputerowych. W czasie prób odzyskania własności, Flynn włamuje się przypadkowo do głównego systemu i dowiaduje się, że jego konkurent z branży, Dillinger (Warner), zamierza -przy pomocy superkomputera MCP - przejąć władzę nad światem. W czasie przeglądania danych zostaje nieoczekiwanie wchłonięty przez system komputerowy i zmuszony do walki w wirtualnym świecie. Rozpoczyna się gra, której wynik będzie decydował o dalszym życiu Flynna. W elektronicznym świecie bohater znajduje sojusznika w postaci programu o nazwie Tron - jedynej siły zdolnej przeciwstawić się zakusom MCE Prosta fabuła filmu Lisberge-ra była wyłącznie pretekstem dla pokazania możliwości tkwiących w generowanych cyfrowo obrazach. Wszystko, co oglądamy na ekranie przypomina więc grę komputerową, ale z dzisiejszej perspektywy film nie prezentuje się już tak okazale. Mimo starannego przygotowania warstwy wizualnej, Tron nie odniósł wielkiego sukcesu kasowego, gdyż oprócz efektów specjalnych publiczność oczekiwała również zajmująco opowiedzianej historii, a tego elementu po prostu zabrakło. TRUDNO BYĆ BOGIEM Es ist nicht leicht, ein Gott zu sein (Trudno byt' bogom) RFN-ZSRR-Szwajcaria 1990, 119 min Reżyseria: Peter Fleischmann Scenariusz: Peter Fleischmann, Jean-Claude Carrière na podst. powieści Arkadija i Borysa Strugackich Zdjęcia: Paweł Lebieszew, Klaus Müller-Laue, Jerzy Gościk Muzyka: Jürgen Fritz Montaż: Marie Jo Audiard Efekty specjalne: Jurij Lemieszew Producent: Peter Fleischmann Obsada: Edward Żentara, Anne Gautier, An-driej Bołtniew, Pierre démenti, Hugues Quester, Aleksander Filipenko, Christine Kaufmann, Birgit Doll, Werner Herzog Adaptacja wybitnej powieści braci Strugackich, zrealizowana we współpracy niemiec-ko-radzieckiej, była wyjątkowo kosztownym przedsięwzięciem (budżet wynosił 35 milionów marek). Niestety, mimo znakomitej scenografii i kostiumów, widzowie nie przyjęli filmu Fleischmanna zbyt przychylnie. Akcja rozgrywa się w odległej przyszłości. Bohaterami są naukowcy z Instytutu Eksperymentalnej Historii, prowadzący badania na planecie, której ustrój przypomina ziemskie średniowiecze. Anton, który jako miejscowy szlachcic Rumata (Żentara) od lat przebywa w stolicy królestwa, zmaga się z wątpliwościami co do słuszności obranej strategii postępowania. Pobyt w Ar-kanar opiera się bowiem na zasadzie nieingerencji w bieg wydarzeń, gdyż każde działanie mogłoby doprowadzić do nieodwracalnych zmian w strukturze społeczeństwa. Dopuszczalne jest jedynie tzw. „bezkrwawe oddziaływanie", czyli ewolucyjny wpływ na poszczególne jednostki, stopniowe wychowywanie ludności. Rumata, niezdolny do zachowania właściwego dystansu, zaczyna utożsamiać się ze średniowiecznym kostiumem, a gdy siepacze Reby (Filipenko), szefa tajnych służb, zabijają jego ukochaną, Kirę (Gautier), wówczas postanawia działać. Książka Strugackich opiera się na wyraźnych aluzjach politycznych, była raczej traktatem historiozoficznym czy moralitetem niźli opowieścią przygodową, toteż ekranizacja prowadziła do pewnego (koniecznego) uproszczenia. TRZYNASTE PIĘTRO The Thirteenth Floor USA 1999, 120 min Reżyseria: Josef Rusnak 401 Trzynaste piftro Scenariusz: Josef Rusnak Zdjęcia: Wedigo von Schultzendorff Muzyka: Harald Kloser Montaż: Henry Richardson Efekty specjalne: Kirk M. Petruccelli, John S. Baker, Centropolis Effects, Joe Jackman Producent: Roland Emmerich, Ute Emmerich, Marco Weber, Kelly Van Horn Obsada: Craig Bierko, Armin Mueller-Stahl, Gretchen Mol, Vincent D'Onofrio, Dennis Haysbert, Steven Schub, Jeremy Roberts, Rif Hutton, Leon Rippy, Brad Henke Produkcja: Columbia Jeden z najlepszych filmów science fiction ostatnich lat, opowiadający o granicy między realnością a złudzeniem. W niezbyt odległej przyszłości dokonał się przewrót w technologii komputerowej, pozwalający na urzeczywistnienie marzeń o tworzeniu sztucznych, wirtualnych światów. Hannon Fuller (Mueller-Stahl), właściciel wielkiego koncernu elektronicznego, z pomocą dwóch współpracowników, Douglasa Halla (Bierko) i Whitneya (D'Onofrio), wykreował w pamięci komputera doskonałą imitację Los Angeles z roku 1937, wraz z wszystkimi budynkami oraz ich mieszkańcami. Fuller zostaje zamordowany, zaś podejrzenie pada na jego bliskiego przyjaciela, Douglasa. Śledztwo w sprawie zabójstwa prowadzi detektyw Larry McBain (Haysbert). Niespodziewanie w LA pojawia się rzekoma córka Fullera, Jane (Mol). Douglas, chcąc poznać prawdziwe przyczyny śmierci szefa koncernu, postanawia przenieść się do wirtualnej rzeczywistości. W tym celu musi przejąć kontrolę nad ciałem elektronicznej symulacji człowieka. Jego awatarem jest John Ferguson, szeregowy pracownik banku. W sztucznym świecie Hall spotyka zarów no swego współpracownika Whitneya (jest barmanem), jak i samego Fullera, czy raczej ich odpowiedniki w systemie komputerowym. Stopniowo odsłania się przed nim przerażająca prawda - odkrywa bowiem, że jego własny świat również jest symulacją komputerową, a on sam postacią, w którą wciela się gracz, a zarazem prawdziwy zabójca Fullera. Pozostaje więc przywrócić równowagę między światami - między dobrem a ziem - w czym pomaga mu piękna kobieta, Jane Fuller. TUNEL Der Tunnel / The Tunnel Niemcy 1933, 80 min / Wielka Brytania 1935, 94 min Reżyseria: Kurt Bernhardt / Maurice Elvey Scenariusz: Kurt Siodmak, Reinhart Steinbicker na podst. powieści Bernharda Kellermanna Zdjęcia: Carl Hoffman / Günther Krampf Muzyka: Walter Gronostay / Louis Levy Montaż: Charles Frend Producent: Ernest Garden / Michael Balcon Obsada (wersja niem.): Paul Hartmann, Olly von Flint, Elga Brink, Atilla Hörbiger, Max Weydner, Will Dohm, Otto Wernicke, Richard Revy, Georg Henrich Obsada (wersja ang.): Richard Dix, Leslie Banks, Marge Evans, C. Aubrey Smith, Walter Huston, George Arliss, Helen Vinson, Walter Huston Produkcja: Vandor Film / Bavaria Film I Gaumont Ekranizacja powieści Bernharda Kellermanna została zrealizowana w dwóch wersjach, niemieckiej i angielskiej, nie różniących się od siebie w sposób znaczący. Film opowiada nie tylko o budowie tunelu przez Atlantyk, który połączyć ma Europę z Ameryką, ale i o nadziei na stworzenie nowego, lepszego świata. Mamy tu do czynienia z charakterystyczną dla okresu międzywojennego r Tunel 402 wiarą w postęp naukowo-techniczny. Sukces całego przedsięwzięcia jest równocześnie urzeczywistnieniem marzeń, zwycięstwem ludzkiej myśli nad przeciwnościami losu (wybuch podziemnego wulkanu, powódź, pożary, sabotaż itp.). Ale triumf techniki ma również wymiar bardziej osobisty: zjednoczeniu narodów towarzyszy bowiem przezwyciężenie problemów małżeńskich głównego bohatera, a zarazem konstruktora tunelu, inżyniera McAllana (Dix / Hartmann). Niezwykle przedsięwzięcie współfinansowane jest przez zamożnego przemysłowca i pomysłodawcę, Lloyda (Smith / Weydner). W obu wersjach filmu mamy znakomite efekty specjalne oraz rewelacyjną scenografię. THE TWONKY USA 1953, 72 min, Reżyseria: Arch Oboler Scenariusz: Arch Oboler Zdjęcia: Joseph E. Biroc Muzyka: Jack Meakin Montaż: Betty Steinberg Efekty specjalne: Robert Bonning, Harry D. Mills, Gus Bryz Producent: Arch Oboler Obsada: Hans Conried, Janet Warren, Al Jarvis, Ed Max, Gloria Blondell, Bill Lynn, Trilby Conried, Norman Field Produkcja: Arch Oboler Productions / United Artists Tytuł filmu Archa Obolera (Pięcioro) sugeruje pokrewieństwo z zabawnym opowiadaniem Henry'ego Kuttnera, choć fabuła niewiele ma wspólnego z literackim pierwowzorem. Caroline West (Warren), żona profesora filozofii Kerry'ego Westa (Hans Con- ried), postanawia kupić w prezencie mężowi telewizor. Nowy odbiornik staje się przyczyną poważnych kłopotów, jako że urządzenie zamieszkuje złośliwy stwór, który daje się we znaki profesorowi (w opowiadaniu Kuttnera jest nim robot domowy). Przed Kerrym staje niełatwe zadanie - chcąc ocalić życie, musi zniszczyć „chochlika". Niestety, film Obolera nie był zabawny, zaś satyryczny obraz telewizji i zagrożeń z nią związanych po prostu nieprzekonujący. 1984 Wielka Brytania 1956, 91 min Reżyseria: Michael Anderson Scenariusz: William P Templeton, Ralph Bettin-son na podst. powieści George'a Orwella Rok 1984 Zdjęcia: C. Penington Richards Muzyka: Malcolm Arnold Montaż: Bill Lewthwaite Efekty specjalne: Barry Langley, George Blackwell, Norman Warwick Producent: Peter Rathvon Obsada: Edmond O'Brien, Michael Redgrave, Jan Sterling, David Kossnoff, Mervyn Johns, Donald Pleasence, Michael Ripper Produkcja: Holiday Films Pierwsza filmowa adaptacja głośnej powieści George'a Orwella popadła dziś w zapomnienie. Z pewnością niesłusznie, gdyż twórcom udało się zachować niesamowitą atmosferę literackiego pierwowzoru oraz przenieść pesymistyczny obraz świata przyszłości (choć amerykańscy dystrybutorzy zmienili zakończenie). Na szczególną uwagę zasługuje kreacja Michaela Redgrave'a w roli powieściowego O'Briena (w wersji filmowej nazywa się O'Connor), pewnego siebie, cynicznego, ale niepozbawionego The Twonky 1984 (wersja z 1956) 403 u ludzkich cech członka Wewnętrznej Partii, którego zadaniem jest uświadomienie głównemu bohaterowi jego błędów. Słabością filmu Andersona (Ucieczka Logana, Kroniki mar-sjańskie) był odtwórca roli Winstona Smitha, Edmond O'Brien, nijaki i pozbawiony osobowości. 1984 Wielka Brytania 1984, 110 min Reżyseria: Michael Radford Scenariusz: Michael Radford na podst. powieści George'a Orwella Zdjęcia: Roger Deakins Muzyka: Dominie Muldowney, Eurythmies Montaż: Tom Priestley Efekty specjalne: lan Scoons Producent: Simon Perry Obsada: John Hurt, Richard Burton, Suzanna Hamilton, Cyril Cusack, Gregor Fisher, James Walker, Andrew Wilde, Phyllis Logan Produkcja: Virgin Adaptacja klasycznej powieści George'a Orwella zrealizowana przez Michaela Radfor-da w tytułowym, 1984 roku. Orwellowska wizja świata przyszłości nie napawa optymizmem. Nie widzimy futurystycznych budowli, pojazdów kosmicznych ani nawet nowoczesnych broni, ludzie wciąż jeżdżą starymi autobusami i mieszkają w zaniedbanych domach. Jedyną różnicą są wszechobecne ekrany telewizyjne, z których nieprzerwanym strumieniem płynie ideologiczna propaganda Partii. Wszystkie działania jednostki są pod stałym nadzorem wszechobecnej policji, a wszelkie przejawy krytycznego myślenia karane są z całą surowością. Bohaterem filmu jest Winston Smith (John Hurt), urzędnik niższego szczebla w Departamencie Archiwów, zajmujący się „poprawianiem" historii zgodnie z bieżącą linią Partii. W wolnych chwilach Winston prowadzi dziennik, w którym poczesne miejsce zajmują (zakazane przez Partię) erotyczne fantazje. Pewnego dnia spotyka piękną dziewczynę o imieniu Julia (Hamilton), która dość nieoczekiwanie wyznaje, iż jest zakochana i pragnie się z nim spotkać. Starannie zaplanowana, choć nielegalna schadzka kończy się seksem, który dla obojga jest symbolem buntu wobec istniejącego systemu. Winston i Julia postanawiają przyłączyć się do rebeliantów walczących z Wielkim Bratem, zostają jednak schwytani i przewiezieni do Ministerstwa Prawdy. Rozpoczynają się przesłuchania, prowadzone przez demonicznego O'Briena (ostatnia rola Bur-tona), których celem jest ostateczne złamanie oporu i niezależności Winstona Smitha. Pomimo pewnych uproszczeń oraz konieczności wyeliminowania niektórych wątków, film Michaela Radforda niezwykle trafnie oddal zarówno wymowę ideową książki, jak i jej przygnębiającą atmosferę, stając się jedną z bardziej udanych adaptacji wielkiej literatury światowej. UCIECZKA Runaway USA 1984, 100 min Reżyseria: Michael Crichton Scenariusz: Michael Crichton Zdjęcia: John A. Alonzo Muzyka: Jerry Goldsmith Montaż: Glenn Farr, James Coblentz Efekty specjalne: Mark Dornfield, John Thomas, William H. Orr Producent: Michael Rachmil Obsada: Tom Selleck, Cynthia Rhodes, Gene Simmons, Kirstie Alley, Stan Shaw, Joey Cramer, G. W. Bailey, Chris Mulkey Produkcja: Tri-Star Pictures Niezbyt odległa przyszłość. Szalony naukowiec, dr Charles Luther (Simmons), postanawia przeprogramować roboty domowe, zmieniając je w maszyny do zabijania. W poszukiwaniach przestępcy uczestniczy cała policja Los Angeles, własne śledztwo prowadzi również Jack Ramsay (Selleck). Jego głównym podejrzanym jest dr Luther, choć jego przełożeni nie przyjmują do wiadomości niezwykłej hipotezy. Jedyną osobą, której może zaufać jest partnerka z oddziału specjalnego (Rhodes). Po pokonaniu licznych przeszkód policjantom udaje się powstrzymać groźnego zabójcę. Film Michaela Crich-tona (Coma, Świat Dzikiego Zachodu) łączy elementy thrillera policyjnego z motywem buntu maszyn, tworząc przekonującą całość. UCIECZKA LOGANA Logan's Run USA 1976, 118 min Reżyseria: Michael Anderson 404 и Ucieczka Logana Scenariusz: David Zelag Goodman na podst. powieści Williama F. Nolana i George'a C. Johnsona Zdjęcia: Ernest Laszlo Muzyka: Jerry Goldsmith Montaż: Robert Wyman Producent: Saul David Efekty specjalne: L. B. Abbott, Glen Robinson Obsada: Michael York, Richard Jordan, Jenny Agutter, Roscoe Lee Brown, Farrah Fawcett--Majors, Michael Anderson Jr., Peter Ustinov Produkcja: Metro Goldwyn Meyer Obraz świata po katastrofie nuklearnej, w wyniku której ludzkość zmuszona została do szukania schronienia pod ziemią. Brak surowców naturalnych, niedobory żywności oraz ograniczenie przestrzenne sprawiły, że liczba ludności pozostaje pod ścisłą kontrolą. Nowym społeczeństwem rządzi zasada eksterminacji tych, którzy osiągnęli określony wiek. W dniu 30 urodzin rozpoczyna się rytuał przejścia (zwany „Karuzelą"), zapewniający wymianę pokoleniową, a zarazem dający obietnicę odnowy i przyszłego raju. Nie wszyscy mieszkańcy miasta zgadzają się na swoistą formę samobójstwa. Zbuntowanych obywateli ściga specjalna policja, której członkowie nazywają siebie „Sandmenami". Tytułowy bohater filmu, Logan 5 (York), jest jednym z „Sand-menów". W ostatnim dniu życia (kończy właśnie 30 lat) wyznaczył sobie za cel odnalezienie i zniszczenie mitycznego Sanktuarium, będącego schronieniem dla buntowników. Podczas wyprawy odkrywa ponurą prawdę o rytuale „Karuzeli" i sam staje się jednym z uciekinierów. Szczęśliwym trafem udaje mu się wydostać na powierzchnię, gdzie pośród ruin Waszyngtonu spotyka starca (Ustinov), który stanowi żywy dowód na to, że może istnieć życie po trzydziestce. Dzieło Michaela Andersona było bodaj ostatnim filmem z klasycznej serii postapokaliptycznych obrazów przyszłości, wkrótce bowiem za sprawą Gwiezdnych wojen pojawiła się fala filmów science fiction określanych mianem kina Nowej Przygody, zaś motyw świata po katastrofie powrócił w nowej formule, zaproponowanej przez twórców Mad Маха. Mimo sporych nakładów finansowych oraz zastosowania nowych technologii komputerowych (obrazy holograficzne, które pojawiają się w scenach przesłuchiwania bohatera przez komputer), Ucieczka Logana nie spotkała się z większym zainteresowaniem ze strony publiczności, ale też lata 70. nie były najlepszym okresem dla fantastyki. UCIECZKA W CZASIE Time Runner USA 1993, 90 min Reżyseria: Michael Mazo Scenariusz: John A. Curtis, Ian Bray, Greg De-rochie, Chuck Hyde, Michael Mazo, Ron Tarrant Zdjęcia: Danny Nowak Muzyka: Brian Farnon, Robert Smart Montaż: Michelle Bjornson Efekty specjalne: Gary Paller, Tom Price Producent: John Proust, A. William Smith, Lloyd A. Simandl, James R. Westwell, John A. Curtis, John Smith Obsada: Mark Hamill, Rae Dawn Chong, Brion James, Marc Baur, Gordon Tipple, Allen Forget, Barry W. Levy Produkcja: Excalibur Pictures / North American Pictures Kolejna opowieść o najeźdźcach z kosmosu. Rok 2022. Na Ziemi trwa wojna domowa, a raczej walka z przybyszami z innej planety. Kapitan Michael Raynor (Hamill), próbując uniknąć śmierci, postanawia skorzystać z okazji i uciec, wykorzystując w tym celu krążącą po orbicie okołoziemskiej stację kosmiczną. Nieoczekiwanie bohater przenosi się w czasie do 1992 - roku własnych narodzin. Szybko dochodzi do wniosku, że może zmienić bieg historii. Film Michaela Mazo powstał pod wpływem sukcesu dwóch części Terminatora, jednak ani scenariusz, ani efekty specjalne nie dorównywały znakomitym pierwowzorom. 405 u UCIECZKA Z NOWEGO JORKU Escape from New York USA 1981, 99 min Reżyseria: John Carpenter Scenariusz: John Carpenter, Nick Castle Zdjęcia: Dean Cundey, Jim Lucas Muzyka: John Carpenter Montaż: Todd C. Ramsay Efekty specjalne: Roy Arbogast, James Cameron, R.J. Kizer, Dennis Skotak Producenci: Barry Bernardi, Larry J. Franco, Debra Hill Obsada: Kurt Russell, Lee Van Cleef, Ernest Bor-gnine, Donald Pleasence, Harry Dean Stanton, Isaac Hayes, Season Hubley, Adrienne Barbeau Produkcja: International Film Investors, AVCO Embassy Pictures Film akcji rozgrywający się w niedalekiej przyszłości (z perspektywy 1981 roku). Nowy Jork został niemal całkowicie zniszczony i stał się schronieniem dla różnego rodzaju przestępców. Władze odcięły Manhattan od reszty kraju i zorganizowały tam więzienie dla najbardziej zatwardziałych bandytów. Każdy kto trafił na wyspę, zostanie tam aż do śmierci. Jeśli uda mu się przystosować do surowych warunków życia, przetrwa. Jeśli nie, zginie wkrótce po przybyciu. Policja nie ma żadnej kontroli nad tym, co dzieje się na Manhattanie. Działające tam gangi opanowały wszystko, co potrzebne do życia - dostawy wody, energii i żywności. Snake Plissken (Russell) jest skazańcem, który trafia na wyspę, by wykonać specjalne zadanie. Reszta jego wyroku ma być darowana, jeśli uda mu się odnaleźć i wywieźć prezydenta USA, który na skutek katastrofy lotniczej znalazł się w samym sercu wielkomiejskiej dżungli. Wyprawa Plisskena na Manhattan jest nie tylko walką o przetrwanie wśród setek wrogów, ale także zmaganiem z czasem. W ciele skazańca zostaje bowiem umieszczony rodzaj czasowej bomby, która zabije go, jeśli nie wykona zadania w wyznaczonym terminie. Podstawowym atutem filmu jest sugestywna atmosfera podkreślana przez mroczne zdjęcia oraz muzykę - jak zwykle w filmach tego twórcy - skomponowaną przez samego reżysera. Plissken jest wprawdzie postacią nieco papierową, o wyraźnie westernowym rodowodzie, ale grającemu go Rus- Ucieczka z Nowego Jorku sellowi nie można odmówić charyzmy, która zapewniła jego bohaterowi kultowy status. Carpenter po latach próbował powrócić do tematu realizując Ucieczkę z Los Angeles (Escape from L.A., 1996), będącą niemal dokładną powtórką wszystkich znanych wcześniej motywów. Film ten nie powtórzył sukcesu wersji sprzed lat. UCIECZKA Z PLANETY MAŁP Escape from the Planet of the Apes USA 1971, 97 min Reżyseria: Don Taylor Scenariusz: Paul Dehn Zdjęcia: Joseph Biroc Muzyka: Jerry Goldsmith Montaż: Marion Rothman Producent: Arthur R Jacobs Obsada: Roddy McDowell, Kim Hunter, Bradford Dillman, Natalie Trundy, Eric Braeden, William Windom, Sal Mineo, Ricardo Montalban Produkcja: 20th Century Fox Trzecia część Planety małp stanowi swoiste odwrócenie fabuły pierwowzoru. Na Ziemi ląduje statek kosmiczny z trójką małp na pokładzie: Zirą (Hunter), Corneliusem (McDowall) i Milo (Mineo). Niebawem załoga zostaje zatrzymana przez wojsko i uwięziona w celu przeprowadzenia koniecznych badań. Powołana zostaje również specjalna komisja rządowa mająca zdecydować o dalszym losie małp. Dr Lewis Dixon (Dillman) szybko przekonuje się o wysokiej inteligencji schwytanych zwierząt, próbuje 406 u też wyjaśnić zagadkę ich pochodzenia. Sytuacja ulega zmianie, gdy okazuje się, że Zira jest w ciąży. Dr Otto Hasslein (Bra-eden) przekonuje bowiem władze, iż potomstwo małp może stanowić poważne zagrożenie dla przyszłości ludzkości. W finałowych scenach Zira ginie w obronie swego dziecka. Film Dona Taylora różni się od poprzednich części nie tylko tym, że odwraca sytuację wyjściową, ale i obecnością pewnych elementów krytyki społecznej, wprowadzonych przez scenarzystę, Paula Dehna. UCIECZKA Z PLANETY ZIEMIA Escape from Planet Earth (Doomsday Machine) USA 1972, 88 min Reżyseria: Lee Sholem, Harry Hope Scenariusz: Stuart J. Byrne Zdjęcia: Stanley Cortez Efekty specjalne: William C. Davies, David L. Hewitt Producent: Harry Hope Obsada: Harry Hope, Denny Miller, Mala Powers, Bobby Van, Ruta Lee, Grant Williams, Henry Wilcoxon Produkcja: First Leisure Statek kosmiczny „Hydra", pilotowany przez dwóch astronautów (Williams i Wilcoxon), leci w stronę Wenus. Podczas wyprawy kosmicznej astronauci nawiązują kontakt z obcą cywilizacją. Tymczasem na Ziemi dochodzi do zbrojnego konfliktu między Stanami Zjednoczonym a Chinami. Fabuła filmu Sholema i Hope'a nie wyróżnia się niczym szczególnym, jedynym atutem są znakomite zdjęcia Stanleya Corteza (Noc myśliwego, Angry Red Planet). UCIEKINIER The Running Man USA 1987, 100 min Reżyseria: Paul Michael Glaser Scenariusz: Steven E. de Souza na podst. powieści Stephena Kinga Zdjęcia: Thomas Del Ruth Muzyka: Harold Faltermeyer Montaż: Mark Warner, Edward A. Warschilka, John Wright Efekty specjalne: R. Bruce Steinheimer Producent: Michael Rachmil Obsada: Arnold Schwarzenegger, Maria Conchita Alonso, Yaphet Kotto, Jim Brown, Richard Dawson, Jesse Ventura, Mick Fleetwood, Dwe-ezil Zappa Produkcja: Tri-Star Pictures Pesymistyczny obraz przyszłości. Rok 2027. Od lat trwa kryzys gospodarczy, zasoby naturalne zostały wyczerpane, gospodarka światowa załamała się, zaś demokracja ustąpiła miejsca rządom totalitarnym. Podstawowym narzędziem utrzymywania kontroli nad społeczeństwem jest telewizja, a największą popularnością cieszy się pełen przemocy program „Uciekinier". Jego uczestnikami są skazańcy, którzy otrzymali „szansę" na odzyskanie wolności pod warunkiem, że uda im się pokonać wysłanych za nimi zabójców. Bohaterem filmu jest Ben Richards (Schwarzenegger), były policjant, oskarżony o nieuzasadnione użycie broni, a obecnie zmuszony przez władze do udziału w nowej edycji programu, do którego „zaproszeni" zostali również Amber Mendez (Alonso) i Laughlin (Kotto). Widzowie filmu Paula Michaela Glasera, podobnie jak publiczność zgromadzona przed wielkimi ekranami telewizyjnymi, śledzą zmagania bohaterów, próbujących walczyć o przeżycie. Zgodnie z oczekiwaniem, Arnold Schwarzenegger pokonuje wszystkich przeciwników, by w finale obnażyć prawdę o systemie. Scenariusz Uciekiniera oparto na powieści Stephena Kinga (napisanej pod pseudonimem Richard Bachman). UKRYTY WYMIAR Event Horizon USA 1997, 95 min Reżyseria: Paul Anderson Scenariusz: Philip Eisner Zdjęcia: Adrian Biddle Muzyka: Michael Kamen Montaż: Martin Hunter Efekty specjalne: Richard Yuricich Producent: Lawrence Gordon Obsada: Laurence Fishburne, Sam Neill, Kathleen Quinlan, Joely Richardson, Richard T. Jones, Jack Noseworthy, Jason Isaacs, Sean Per-twee, Peter Marinker, Holley Chant Produkcja: A Golar I Paramount Pictures Ukryty wymiar jest z pewnością najlepszym filmem w dorobku Paula Andersona, twór- 407 u Ukryty wymiar cy Mortal Kombat i Żołnierza przyszłości. Rok 2047. Siedem lat po tym, jak statek kosmiczny „Event Horizon" został uznany za zaginiony, rusza wyprawa ratunkowa, mająca za zadanie odnalezienie wraku. Głównym organizatorem misji specjalnej jest dr Weir (Neill), konstruktor napędu nowej generacji, w który został wyposażony „Event Horizon". Na pokładzie statku „Lewis & Clark", dowodzonego przez kapitana Millera (Fish-burne), znalazło się sześciu członków załogi: porucznik Starek (Richardson), pilot Smith (Pertwee), lekarz pokładowy Peters (Quinlan), Cooper (Jones), D.J. (Isaacs) i Justin (Noseworthy). Po kilkudziesięciu dniach podróży wrak został odnaleziony, choć nikogo z załogi nie udało się uratować. Niebawem zaczynają dziać się dziwne rzeczy - astronauci cierpią na halucynacje, dochodzi też do niewyjaśnionej awarii. Bohaterowie podejrzewają, że przyczyną nieszczęść może być tajemniczy napęd grawitacyjny, który pozwala na podróżowanie między wymiarami, wytwarzając wokół pojazdu pole przypominające „czarną dziurę". Rozpoczyna się rozpaczliwa walka o przeżycie, zakończona śmiercią pięciu uczestników wyprawy. Ukryty wymiar sięga do najlepszych wzorców fantastyki, od-najdziemy tu bowiem pewne nawiązania do Solaris (bohaterów gnębią koszmarne wizje, będące czymś na kształt wyrzutów sumienia), Obcego czy Kuli. Znakomicie przygotowanym efektom specjalnym towarzyszą udane kreacje odtwórców głównych ról. UNIVERSAL SOLDIER USA 1992, 104 min Reżyseria: Roland Emmerich Universal Soldier Scenariusz: Dean Devlin, Richard Rothstein, Christopher Leitch Zdjęcia: Karl Walter Lindenlaub Muzyka: Christopher Franke Montaż: Michael Duthie Efekty specjalne: Volker Engel, Steve Bress, Matt Kutcher Producent: Craig Baumgarten, Joel B. Michaels, Allen Shapiro, Mario Kassar Obsada: Jean-Claude Van Damme, Dolph Lundgren, Ally Walker, Ed O'Ross, Leon Rippy, Tico Wells, Ralph Moeller, Jerry Orbach Produkcja: Carolco / Centropolis Film Prod. / IndieProd Schematyczna opowieść o walce dwóch cyborgów - jeden ze słabszych filmów w dorobku niemieckiego reżysera Rolanda Em-mericha, twórcy Gwiezdnych wrót i Dnia niepodległości. Właściwą akcję poprzedza prolog, rozgrywający się podczas wojny w Wietnamie. Oddział amerykańskich żołnierzy wpada w zasadzkę, giną również dwaj bohaterowie filmu, Luc Deveraux (Van Damme) i Scott (Lundgren), zabijając się wzajemnie. Dwadzieścia lat później w amerykańskiej bazie wojskowej prowadzone są testy nowego rodzaju żołnierzy - cyborgów. Dowództwo zamierza sprawdzić ich przydatność w akcji bezpośredniej. Z pozoru wszystko przebiega bez zakłóceń, jednak po wykonaniu zadania dochodzi do awarii jednego z członków oddziału specjalnego, GR 44, znanego niegdyś jako... Luc Deveraux. Pod wpływem nieokreślonych wspomnień z Wietnamu żołnierz ratuje piękną reporterkę CNN, Veronikę Roberts (Walker). W ślad za uciekinierami rusza Scott ze swymi ludźmi. Zgodnie z przewidywaniem wszystko kończy się finałowym pojedynkiem w strugach deszczu, w którym dobry żołnierz wy 408 V grywa ze złym. W 1999 powstał Uniwersalny żołnierz: Powrót (Universal Soldier: The Return) w reżyserii Mica Rodgersa. V USA 1983, 195 min Reżyseria: Kenneth Johnson Scenariusz: Kenneth Johnson Zdjęcia: John McPherson Muzyka: Joe Harnell Montaż: Jack Schoengarth, Alan Marks, Paul Dixon, Robert Richard Efekty specjalne: Tom Rybak Producent: Chuck Bowman, Kenneth Johnson Obsada: Jane Badler, Marc Singer, Faye Grant, Michael Durrell, Blair Tefkin, David Packer, Michael Wright, Neva Patterson, Robert Englund Produkcja: Warner Bros. Film (a raczej miniserial) Kennetha Johnsona należał do najdroższych, a przy tym najbardziej udanych telewizyjnych produkcji science fiction lat 80. Bohaterem jest dziennikarz Mike Donovan (Singer), jeden z świadków lądowania obcych statków kosmicznych. Przybysze z odległej planety, położonej w układzie słonecznym Syriusza, zwracają się o pomoc do przedstawicieli wszystkich rządów. Nie ma wszak wątpliwości, że ich celem jest całkowite podporządkowanie sobie mieszkańców Ziemi, a następnie wykorzystanie jej zasobów naturalnych. Strategia wojenna kosmitów opiera się na umiejętnym wykorzystaniu ludzkich słabości oraz właściwym wyborze „kozła ofiarnego" (eliminacja naukowców, stanowiących główne źródło zagrożenia). Zgodnie z oczekiwaniem pokojowa wizyta przeradza się w bezwzględną walkę z przeciwnikiem. Obcy przybysze ogłaszają stan wojenny, rozpoczynają się masowe aresztowania, co wywołuje zrozumiały sprzeciw ludności. Niebawem powstaje „ruch oporu", na czele którego staje młoda dziewczyna, Julie Parris (Grant). Do spiskowców przyłączają się uchodźcy, wspierani również przez grupę przybyszów, sprzeciwiających się prowadzonej przez ich władcę polityce. W sezonie 1984/85 telewizja amerykańska wyemitowała dziewiętna-stoodcinkowy serial, który nie odniósł jednak spodziewanego sukcesu, podobnie jak film V: The Final Battle. VATERLAND - TAJEMNICA TRZECIEJ RZESZY Fatherland USA 1994, 106 min Reżyseria: Christopher Menaul Scenariusz: Stenley Weiser, Ron Hutchinson na podst. powieści Roberta Harrisa Zdjęcia: Peter Sova Muzyka: Gary Hang Montaż: Tariq An war Efekty specjalne: Jaroslav Stolba Producent: Ilene Kahn, Frederick Muller Obsada: Rutger Hauer, Miranda Richardson, Peter Vaughan, Jean Marsh, John Woodvine, Clive Russell, John Shrapnel, Michael Kitchen Produkcja: Eis Film, HBO Niezwykle rzadki przykład filmu fanta-stycznonaukowego posługującego się schematem historii alternatywnej, wykorzystującego przy tym konwencję kryminału. Punkt wyjścia przypomina Człowieka z wysokiego zamku Philipa K. Dicka. Jest rok 1964, Niemcy wygrały wojnę, zaś przywódcą Trzeciej Rzeszy nadal jest Adolf Hitler. Xavier March (Hauer), oficer wydziału zabójstw SS, prowadzi śledztwo w sprawie zagadkowej śmierci jednego z wyższych urzędników państwowych, Josefa Bühlera. Bohater odkrywa, że sprawa ma tło polityczne, zaś za wszystkim stoi dowódca gestapo, generał Globus (Shrapnel). Śmierć kolejnych świadków, a także naciski ze strony przełożonych, sprawiają, że trudno postawić komukolwiek jakiś zarzut. We wszystko zamieszana jest także młoda dziennikarka ze Stanów, Charlie Maguire (Richardson), z którą pragnie skontaktować się niejaki Luther, były przemytnik, znajdujący się w posiadaniu niezwykle ważnych dokumentów. Bohaterowie odkrywają, że przyczyną wszystkich zgonów było wydarzenie sprzed lat - spotkanie, na którym zatwierdzono plan „ostatecznego rozwiązania" kwestii żydowskiej. Niemcy żyją bowiem w przekonaniu, że wszystkich Żydów przesiedlono, tworząc dla nich małe państewko. Prawda wychodzi na jaw, co kompromituje przywódców Rzeszy w oczach międzynarodowej opinii. Mimo udziału dobrych aktorów, film Christophera Menaula nie należy do udanych, a odwołanie się do schematu opowieści kryminalnej zepchnę 409 V ło na dalszy plan problematykę spoleczno-polityczno-kulturalną, która odgrywa zasadniczą rolę w historiach alternatywnych. VIDEODROME Kanada 1982, 89 min Reżyseria: David Cronenberg Scenariusz: David Cronenberg Zdjęcia: Mark Irwin Muzyka: Howard Shore Montaż: Ronald Sanders Efekty specjalne: Michael Lennick Producenci: Claude Heroux, Pierre David, Victor Solnicki Obsada: James Woods, Sonja Smits, Debbie Harry, Peter Dvorsky, Les Carlson, Jack Creley, Lynne Gorman, Julie Khaner, Reiner Schwartz, David Bolt, Lally Cadeau, Henry Gomez Produkcja: Universal Pictures, Filmplan, Guardian Trust Company Według Andy'ego Warhola Videodrome to Mechaniczna pomarańcza lat 80. W istocie można dostrzec pewne podobieństwa. Podobnie jak Kubrick, Cronenberg podejmuje wątek manipulacji ludzkim umysłem przy pomocy obrazów. W Mechanicznej pomarańczy jej instrumentem było kino, tu jest nim telewizja. Max Renn (Woods) jest operatorem telewizji kablowej, a przy tym jednym z właścicieli niezależnego Kanału 82. Poszukując nowych atrakcji dla swojej stacji trafia na program, ukazujący sceny przemocy, które wydają mu się zaskakująco realne. Postanawia dotrzeć do nadawcy, korzystając z pomocy dawnej przyjaciółki, Mashy Borowczyk (Gorman). Ślady prowadzą do Pittsburgha, do Cathode Ray Mission, gdzie Renn pozna-je Biankę O'Blivion (jej nazwisko oznacza w języku angielskim „zapomnienie") - córkę medialnego guru, twórcy programów Videodrome „Wideodromu". Brian O'Blivion (Creley) nie żyje od pewnego czasu, biblioteka z jego nagraniami jest jednak tak duża, że może on prowadzić telewizyjne dyskusje niemal na każdy temat. Max wypożycza kilka kaset, nie wiedząc, że ich oglądanie nie jest bezpieczne. Po obejrzeniu jednego z wykładów O'Bliviona ma przerażające wizje. Wkrótce dowiaduje się, że do neutralnego z pozoru przekazu dodano sygnał wywołujący nieodwracalne zmiany w mózgu. Stopniowo Renn pogrąża się coraz bardziej w święcie halucynacji. Okazuje się też, że padł ofiarą spisku (nieprzypadkowo bowiem sygnał „Wideodromu" dotarł właśnie do niego), na którego czele stoi niejaki Barry Convex (Carlson), szef tajemniczego koncernu Spectacular Optical. W finale bohater nie jest w stanie odróżnić rzeczywistości od telewizyjnej fikcji - jego ciało ulega przemianie, stając się „nowym mięsem". Videodrome jest z pewnością jednym z bardziej udanych dzieł Cro-nenberga. Mimo upływu lat sceny halucynacji nadal robią ogromne wrażenie. Dla wielu widzów mogą się one okazać zbyt drastyczne, gdyż film jest kolejnym dowodem fascynacji reżysera cielesnością, rozkładem i śmiercią. VIRUS Virus USA 1999, 106 min Reżyseria: John Bruno Scenariusz: Chuck Pfarrer, Denis Feldman Zdjęcia: David Eggby Muzyka: Joel McNeely Montaż: Scott Smith Efekty specjalne: Steve Berg, Chuck Gaspar, Mike Edmonson, Michael C. Vallillo Producent: Gale Anne Hurd Obsada: Jamie Lee Curtis, Donald Sutherland, William Baldwin, Joanna Pacuła, Marshall Bell, Julio Oscar Mechoso, Sherman August, Cliff Curtis, Keith Flippen Produkcja: Valhalla / Mutual Film Company / Universal Południowy Pacyfik. Rosyjski statek naukowo-badawczy zostaje zaatakowany przez nieznaną siłę z kosmosu. Tydzień później w okolicy pojawia się amerykański holownik „Sea Star", dowodzony przez sędziwego kapitana Evertona (Sutherland), na po- 410 w Virus kładzie którego płyną m.in. Steve Baker (Baldwin), Kit Foster (Lee Curtis), Woods (Bell) oraz Hiko (Cliff Curtis). Podczas sztormu kapitan traci cenny ładunek, zaś statek zo-staje zmuszony do wejścia w oko cyklonu. Prawdziwą niespodzianką jest spotkanie z rosyjskim okrętem widmo. Podczas przeszukiwania pokładu bohaterowie znajdują ostatniego członka załogi, Nadję (Pacuła). Marynarze nie wierzą jednak w jej nieskładną opowieść o pozaziemskiej formie życia, która opanowała systemy komputerowe oraz wszystkie urządzenia elektryczne na statku, wymordowała wszystkich członków wyprawy, a następnie wykorzystała ich ciała do budowy nowych, pól ludzkich, pół maszynowych organizmów. Niebawem bohaterowie przekonują się, że niesamowita historia może powtórzyć się raz jeszcze. Rozpoczyna się walka o przetrwanie, z której cało wychodzą jedynie Baker i Foster, wysadzając wcześniej w powietrze statek. Film Johna Bruno, wyprodukowany przez Gale Ann Hurd, współtwórczynię sukcesu Terminatora, jest udanym połączeniem thrillera i horroru z opowieściami o zbuntowanych maszynach (w rodzaju Hardware). W DRODZE NA KASJOPEJĘ Moskwa - Kasiopieja ZSRR 1973, 83 min Reżyseria: Riczard Wiktorów Scenariusz: Awenir Zak, Isaij Kuzniecow Zdjęcia: Andriej Kiryłow Muzyka: Wladimir Czernyszow Obsada: Innokientij Smoktunowski, Michaił Jerszow, Wołodia Basów, Ira Popowa, Wasilij Mierkuriejew, Natalja Fatiejewa, Sasza Grigoriew, Wladimir Sawin Produkcja: Centralna Wytwórnia Filmów Dziecięcych i Młodzieżowych im. M. Gorkiego W drodze na Kasjopeję Film Wiktorowa przeznaczony jest dla młodszej widowni, ale pomysł fabularny opiera się na swoistej grze z odbiorcą, wykorzystaniu napięcia między fikcją a realnością. Podczas konferencji naukowej zorganizowanej przez Instytut Badań Kosmicznych referat wygłasza Wiktor Sereda (Jerszow), uczeń szkoły podstawowej, proponując, by w planowaną podróż na Kasjopeję wysłać jego rówieśników, czternastolatków, bowiem tylko młodzi ludzie będą mieli szansę powrotu na Ziemię z trwającej kilkadziesiąt lat wyprawy. Pomysł zostaje jednak odrzucony, a wówczas pojawia się osobnik z innego świata, z krainy fikcji - zwany Pełniącym Specjalne Obowiązki (Smoktunowski) - który posługując się magią, przystępuje do zorganizowania planowanej przez dzieci wyprawy. Rozpoczynają się żmudne przygotowania, następnie start i długi lot w kierunku Kasjopei, co jest okazją do pokazania życia na pokładzie statku kosmicznego. Film spotkał się z przychylnym przyjęciem krytyki i publiczności, toteż reżyser nakręcił dwa lata później dalszy ciąg pt. Spotkanie na Kasjopei, opowiadający o kontakcie dziecięcych bohaterów z przedstawicielami obcej cywilizacji. W MGNIENIU OKA Split Second Wielka Brytania 1991, 87 min Reżyseria: Tony Maylam Scenariusz: Gary Scott Thompson Zdjęcia: Clive Tickner Muzyka: Stephen Parsons, Francis Haines Efekty specjalne: Stephen Norrington Producent: Laura Gregory, Chris Hanley 411 w Obsada: Rutger Hauer, Kim Cattrail, Neil Duncan, Alun Armstrong, Ian Dury, Pete Postle-thwaite, Roberta Eaton, Michael J. Pollard Produkcja: Challenge / Muse Productions Akcja filmu Tony'ego Maylama rozgrywa się w Londynie, w niezbyt odległej przyszłości. Policjant Harley Stone (Hauer) prowadzi śledztwo w sprawie serii tajemniczych morderstw - jedną z ofiar był jego przyjaciel. Partnerem Stone'a jest zdolny detektyw z wydziału zabójstw, Dick Durkin (Duncan). Policjanci odkrywają, że nieuchwytnym zabójcą jest... przybysz z kosmosu. W filmie Maylama pojawia się również wątek romantyczny, gdyż bohater nie jest samotnym tropicielem, ale ma piękną dziewczynę, Michelle (Cattrail). Mimo schematycznego scenariusza W mgnieniu oka zasługuje na uwagę, chociażby ze względu na niesamowitą atmosferę oraz znakomite zdjęcia, przedstawiające obraz miasta przyszłości, jedynie potwór nie budzi przerażenia. Na pochwałę zasługują natomiast aktorzy, a szczególnie Rutger Hauer, któremu bez trudu udało się wcielić w rolę psychopatycznego detektywa o niezwykłych zdolnościach. W PODZIEMIACH PLANETY MAŁP Beneath the Planet of the Apes USA 1970, 95 min Reżyseria: Ted Post Scenariusz: Mort Abrahams, Paul Dehn Zdjęcia: Milton Krasner Muzyka: Leonard Rosenman Montaż: Marion Rothman Efekty specjalne: L.B. Abbott, Art Cruickshank Producent: Arthur P Jacobs Obsada: Charlton Heston, James Franciscus, Kim Hunter, Maurice Evans, Linda Harrison, Victor Buono, Paul Richards, Thomas Gomez, David Watson Produkcja: Apjac / 20th Century Fox Dalszy ciąg Planety małp, wyreżyserowany przez Teda Posta, twórcę Siły magnum. Amerykańscy naukowcy postanawiają wysłać statek kosmiczny na poszukiwanie zaginionych astronautów. Na ochotnika zgłasza się pilot Brent (Franciscus), który - podobnie jak bohaterowie poprzedniej części - przenosi się w czasie i ląduje na planecie małp, a następnie zostaje schwytany przez dok- W podziemiach planety małp tora Zaiusa (Evans). W osadzie poznaje również Novę (Harrison), dziewczynę Taylora (Heston), z którą wyrusza na poszukiwanie przyjaciela. W końcu wspólnie docierają do ruin Nowego Jorku, gdzie w podziemnych kanałach spotykają rasę mutantów - czcicieli Wielkiej Bomby. W ślad za bohaterami ruszają również małpy. W finale dochodzi do konfrontacji między gatunkami, w wyniku której śmierć ponoszą Brent, Nova i Taylor, któremu udało się wcześniej zdetonować bombę. W podziemiach planety małp jest udanym przykładem filmowej an-tyutopii, choć przesłanie dzieła nie jest zbyt oryginalne, jako że ostrzeżenie przed groźbą nuklearnej zagłady znamy z wielu filmów science fiction nakręconych dwudzieści lat wcześniej. W PRZEDEDNIU ZAGŁADY Eve of Destruction USA 1991, 98 min Reżyseria: Duncan Gibbons Scenariusz: Duncan Gibbons, Yale Udoff Zdjęcia: Alan Hume Muzyka: Philippe Sarde Montaż: Caroline Biggerstaff 412 w Efekty specjalne: Peter Lamont Producent: David Madden Obsada: Gregory Hines, Renee Soutendijk, Michael Greene, Kurt Fuller, John M. Jackson, Kevin McCarthy Produkcja: Interscope Communications Opowieść o zbuntowanym androidzie, tym razem w kobiecym wydaniu. Eve Simmons (Soutendijk) pracuje nad stworzeniem maszyny na swój obraz i podobieństwo. Eksperyment kończy się połowicznym sukcesem - udaje się uruchomić próbny egzemplarz „Ewy 8", wyposażony we wspomnienia i osobowość konstruktorki, ale nie wszystko działa poprawnie. Android wymyka się spod kontroli i zaczyna siać spustoszenie. W ślad za uszkodzoną maszyną rusza pułkownik Jim McQuade (Hines), dowódca jednostki specjalnej, mający za zadanie zniszczenie prototypu, wewnątrz którego umieszczony został ładunek nuklearny. Rozpoczyna się wyścig z czasem, gdyż do eksplozji bomby zostały 24 godziny. Twórca filmu, Duncan Gibbons, umiejętnie połączył elementy science fiction z konwencjami kina akcji. W UKRYCIU The Hidden USA 1987, 98 min Reżyseria: Jack Sholder Scenariusz: Bob Hunt Zdjęcia: Jacques Haitkin Muzyka: Michael Convertino Montaż: Michael N. Knue Efekty specjalne: Michael Backanskas Producent: Robert Shaye, Gerald T. Olsen, Michael Meltzer Obsada: Kyle MacLachlan, Michael Nouri, Ed O'Ross, Clu Gulagar, Claudia Christian, Clarence Felder, William Boyett, Richard Brooks Produkcja: New Line Cinema W Los Angeles dochodzi do serii niewyjaśnionych wypadków - przeciętni mieszkańcy miasta, którzy nigdy wcześniej nie zdradzali przestępczych skłonności, nagle stają się mordercami, złodziejami i terrorystami. Sprawą zajmują się policjant Tom Beck (Nouri) i agent FBI Lloyd Gallagher (MacLachlan), którzy odkrywają, że prawdziwym winowajcą jest przybysz z kosmosu, wchodzący w ludzkie ciało i przejmujący kontrolę nad umysłem człowieka. Niestety, okazuje się, że zabicie „nosiciela" nie wystarcza, gdyż obcy natychmiast znajduje nowego „dawcę". Jedyną szansą na powstrzymanie kosmicznego zabójcy jest wykorzystanie krótkiej chwili, gdy przenosi się z jednego ciała do drugiego. Po pewnym czasie Beck i Gallagher odkrywają prawdziwy cel działań kosmity: otóż zamierza on odnaleźć człowieka, który w przyszłości zostanie wybrany prezydentem Stanów Zjednoczonych. Chcąc zapobiec nieszczęściu, bohaterowie muszą znaleźć sprzymierzeńca z innego świata. Pełen przemocy film Jacka Sholdera doczekał się po pięciu latach dalszego ciągu (W ukryciu II), wyreżyserowanego przez Setha Pinksera. WEHIKUŁ CZASU The Time Machine USA 1960, 103 min Reżyseria: George Pal Scenariusz: David Duncan na podst. powieści Herberta George'a Wellsa Zdjęcia: Paul Vogel Muzyka: Russell Garcia Montaż: George Tomasini Producent: George Pal Efekty specjalne: Gene Warren Obsada: Rod Taylor, Alan Young, Yvette Mi-mieux, Sebastian Cabot, Tom Helmore, Whit Bissell, Doris Lloyd Produkcja: Metro Goldwyn Meyer Adaptacja klasycznej, napisanej w 1895 roku powieści Herberta Geoge'a Wellsa, w której po raz pierwszy pojawił się motyw podróżowania w czasie. George (Rod Taylor), młody naukowiec, pracuje nad konstrukcją urządzenia pozwalającego na przemieszcza- Wehikul czasu 413 w nie się w czasie (zarówno w przeszłość, jak i przyszłość). Pewnego dnia postanawia zaprezentować przyjaciołom nowy wynalazek. Rozpoczyna się podróż po XX wieku. Bohater przekonuje się, że najbliższa przyszłość nie przyniesie niczego dobrego: świat pogrążony jest w wojnie, a zagłada nuklearna jest kwestią dni. George, chcąc ocalić życie, musi uciekać w odległą przyszłość. Tym razem zatrzymuje się w świecie, który wydaje się być rajem, jednak pozory mylą. Okazuje się, że szczęśliwi mieszkańcy naszej planety zdani są na łaskę podziemnego ludu, zwanego Morlockami. George próbuje skłonić bezbronnych Eloiów do oporu - dochodzi do walki z Morlockami, która kończy się połowicznym sukcesem, zaś George, w obawie przed utratą wehikułu, zmuszony jest do powrotu do swego czasu. Dzieło George'a Pala - producenta, którego filmy były wielokrotnie nominowane do Oscarów za efekty specjalne (m.in. Kierunek Księżyc i Wojna światów) - jest z pewnością jego najwybitniejszym dokonaniem reżyserskim, zaś przerażająca wizja przyszłości odmalowana przez Wellsa została niezwykle sugestywnie przedstawiona na ekranie. Nie ma wszak tego, co w powieści najważniejsze, czyli refleksji nad kierunkiem rozwoju ludzkości, nad zderzeniem dwóch systemów, dwóch postaw, istotą człowieczeństwa, a więc całego filozoficznego kontekstu, tak istotnego dla twórczości angielskiego pisarza. WĘDRÓWKA W CZASIE The Time Travelers USA 1964, 82 min Reżyseria: Ib Melchior Scenariusz: Ib Melchior Zdjęcia: Vilmos Zsigmond Muzyka: Richard La Salle Montaż: Hal Dennis Efekty specjalne: David Hewitt, Ray Storey Producent: William Redlin Obsada: Preston Foster, Philip Carey, Merry Anders, John Hoyt, Steve Franken, Forrest J. Ackerman, Joan Woodbury, Dolores Wells Produkcja: American International Pictures Ostatni film science fiction wyreżyserowany przez łba Melchiora, twórcę Angry Red Planet. Rok 1964. Zespół naukowców pra- Wędrówka w czasie cuje nad zbudowaniem wehikułu czasu. Niezwykle przedsięwzięcie zostaje uwieńczone powodzeniem, jednakże podczas testu dochodzi do wypadku - naukowcy przypadkowo zostają przeniesieni do 2071 roku. Obraz przyszłości nie jest zbyt optymistyczny. Wybuch bomby atomowej spowodował skażenie planety, ludność została zdziesiątkowana, zaś nieliczni, którym udało się przeżyć, znaleźli schronienie w podziemnych miastach. Na powierzchni żyją jedynie mutanty, pragnący przejąć władzę nad światem. Dr Erik von Steiner (Foster) i jego zespól postanowił pomóc ludziom w walce z mutantami - konstruują statek kosmiczny, którym mogliby polecieć w poszukiwaniu nowej planety, nie rezygnują też z prób powrotu do własnego świata. Niestety, zadanie okazuje się być niewykonalne, a bohaterowie zostają uwięzieni w pętli czasowej. WIADOMOŚĆ Z MARSA A Message from Mars Wielka Brytania 1913, 60 min Reżyseria: J. Wellett Waller Scenariusz: J. Wellett Waller Zdjęcia: Arthur Martinelli Producent: Nicholson Ormsby-Scott Obsada: E. Holman Clark, Charles Hawtrey, Chrissie Bell, Hubert Willis, Frank Hector, Kate Tyndale, Eileen Temple Produkcja: United Kingdom Films Scenariusz Wiadomości z Marsa powstał na podstawie sztuki teatralnej, wystawianej z powodzeniem w londyńskich teatrach na przełomie XIX i XX wieku. Film Wallera jest wierną adaptacją z udziałem aktorów sce- 414 w nicznych. Ze względu na ograniczenia techniczne obrazy Marsa oglądamy jedynie w szklanej kuli. Fabuła przypomina raczej baśń dla dorosłych bądź przypowiastkę umoralniającą niźli opowieść fantastyczno-naukową, chodzi bowiem o nawrócenie grzesznika, Horace'a Parlana (Hawtrey), w czym pomóc ma przybysz z Marsa, Ra-miel. W 1921 roku Maxwell Karger nakręcił w Stanach Zjednoczonych remake Wiadomości z Marsa. WIELKA, WIĘKSZA I NAJWIĘKSZA Polska 1962, 102 min Reżyseria: Anna Sokołowska Scenariusz: Jerzy Broszkiewicz, Anna Sokołowska na podst. powieści Jerzego Broszkiewicza Zdjęcia: Kazimierz Wawrzyniak Muzyka: Andrzej Markowski Montaż: Lidia Pstrokońska Producent: Stanisław Daniel Obsada: Kinga Sieńko, Wojciech Puzyński, Zofia Kucówna, Bronisław Pawlik, Urszula Modrzyń-ska, Andrzej Szczepkowski, Mieczysław Stoor Produkcja: Zespół „Start" Filmowa adaptacja książki Jerzego Broszkiewicza była opowieścią przygodową adresowaną do najmłodszej widowni. Bohaterami Wielkiej, większej i największej są bowiem dzieci, łka (Sieńko) i Groszek (Puzyński), które pewnego dnia wyruszają w niesamowitą podróż do innego świata. Udaje im się nawiązać kontakt z przedstawicielami obcej cywilizacji, a nawet odwiedzają odległą planetę. Ale przybysze z kosmosu, dla dobra dzieci, postanawiają wymazać z pamięci ich wcześniejsze przygody. Wielka, większa i największa jest wierną ekranizacją powieści, choć upływ czasu sprawił, że w warstwie wizualnej i narracyjnej film Anny Sokołowskiej znacznie stracił na atrakcyjności. WIELKI CHAOS Der Grosse Verhau RFN 1970, 86 min Reżyseria: Alexander Kluge Scenariusz: Alexander Kluge, Wolfgang Mai Zdjęcia: Thomas Mauch, Alfred Tichawsky Montaż: Maximiliane Mainka, Beate Mainka-Jel-linghaus Producent: Alexander Kluge Obsada: Siegfried Graue, Vincenz Sterr, Maria Sterr, Silvia Forsthofer, Henrike Fuerst, Claus- -Dieter Reents, Hajo von Zuendt, Hannelore Hoger Produkcja: Kairos Film Film wybitnego niemieckiego reżysera, twórcy Mocnego Ferdynanda i Dorywczej pracy niewolnicy, należy do nielicznych przykładów kina science fiction zaangażowanego politycznie. Film powstał jako swoista odpowiedź na 2001: Odyseję kosmiczną, z wyraźnym naciskiem na krytyczną polemikę utrzymaną w konwencji parodystycznej. Akcja rozgrywa się w 2034. Po kilku nieudanych przewrotach galaktycznych i sześciu przegranych wojnach wielka korporacja Suez-Kanal-Gesellschaft traci kontrolę nad środkami transportu, komunikacją, a w konsekwencji nad handlem. Drobni przemytnicy pracują na własny rachunek i latają zdezelowanymi pojazdami kosmicznymi. Do walki o władzę włączają się wojskowi, przygotowując się do nowej międzyplanetarnej wojny. Wielki chaos jest nie tylko krytyką ideologii konsumpcyjnej oraz stosunków społecznych opartych na wymianie towarowej, ale również atakiem na konwencje gatunkowe kina science fiction -wraz z jego ikonografią, określonym typem bohatera, rolą technologii itp. WIOSKA PRZEKLĘTYCH Village of the Damned Wielka Brytania 1960, 78 min Reżyseria: Wolf Rilla Scenariusz: Stirling Silliphant, Wolf Rilla na podst. powieści Johna Wyndhama Wioska przeklętych (1960) 415 w Zdjęcia: Geoffrey Faithfull Muzyka: Ron Goodwin Montaż: Gordon Haies Producent: Ronald Kinnoch Efekty specjalne: Tom Howard Obsada: George Sanders, Barbara Shelley, Michael Gwynn, Laurence Naismith, John Phillips, Richard Vernon. Produkcja: Metro Goldwyn Meyer Pewnego dnia mieszkańcy małego angielskiego miasteczka Midwich zapadają w dziwny sen, a po kilku tygodniach przekonują się, że wszystkie młode kobiety są w ciąży. Na świat przychodzi dwunastka dzieci, które z upływem czasu zaczynają zdradzać niezwykłe zdolności parapsychologiczne. Wszystkie są do siebie podobne, zarówno pod względem fizycznym (mają jasne włosy, hipnotyczne spojrzenie), jak i psychicznym (są ozięble, opanowane i nad wiek rozwinięte intelektualnie). Jedynie dr Gordon Zellaby (Sanders) próbuje zrozumieć zaistniałą sytuację i nawiązać kontakt z cudownymi dziećmi. Zaniepokojeni rodzice, którzy początkowo nie reagowali na dziwne zachowanie swych pociech, zaczynają szukać przyczyn ich odmienności. Niestety, jest już za późno, gdyż dysponujące niezwykłą mocą dzieci stają się zagrożeniem dla własnych rodzin. Walka z „odmieńcami" jest niełatwym zadaniem, bowiem umiejętność czytania w myślach skutecznie uniemożliwia wszelki atak. Wioska przeklętych należy do najciekawszych wariantów tematu ukrytej inwazji z kosmosu, jest też brytyjską odpowiedzią na amerykańskie kino science fiction lat 50. Scenariusz napisany przez Johna Wyndha-ma (Poczwarki, Dzień tryfidów) w oparciu o jego własną powieść Midwich Cuckoos jest przykładem wzorcowej konstrukcji dramaturgicznej. Film trzyma w napięciu nie tyle dzięki zastosowaniu efektów specjalnych, ale za sprawą niesamowitego nastroju, stworzonego przez operatora i autora muzyki. Wioska przeklętych odniosła sukces nie tylko w Europie, ale i w Ameryce, do dziś stanowi jedno z najwybitniejszych dokonań na gruncie science fiction. WIOSKA PRZEKLĘTYCH Village of the Damned USA 1995, 98 min Reżyseria: John Carpenter Scenariusz: David Himmelstein na podst. powieści Johna Wyndhama Zdjęcia: Gary B. Kibbe Muzyka: John Carpenter, Dave Davies Montaż: Edward A. Warschilka Efekty specjalne: Roy Arbogast, Dick Wood, Bruce Nicholson, Keith Urban, Mikę Wood Producent: Andre Blay, Shep Gordon, David Chackler, James Jacks, Sandy King, Sean Daniel, Michael Preger, Ted Vernon Obsada: Christopher Reeve, Kirstie Alley, Linda Kozłowski, Michael Paré, Mark Hamill, Meredith Salenger, Constance Forslund, Buck Fowler Produkcja: Universal Nowa wersja klasycznego filmu z 1960 roku, przygotowana przez Johna Carpen-tera (Przybysz, Ucieczka z Nowego Jorku), nie spotkała się przychylnym przyjęciem ze strony krytyków. Mimo że scenariusz był w zasadzie wierną adaptacją powieści Wyndhama, twórcom nie udało się przenieść niesamowitej atmosfery zagrożenia i niepewności, wyróżniającej pierwowzór literacki. Również udział kilku znanych aktorów - Christophera Reeve'a (Superman), Kirstie Alley (Star Trek 2: Gniew Khana), Marka Ha-milla (Gwiezdne wojny) - okazał się być chybionym pomysłem. WŁADCA MUCH Lord of the Flies Wielka Brytania 1963, 91 min Reżyseria: Peter Brook Scenariusz: Peter Brook na podst. powieści Williama Goldinga Zdjęcia: Gerald Feil, Tom Hollyman Muzyka: Raymond Leppard Montaż: Peter Brook, Gerald Feil, Jean-Claude Lubtchansky Producent: Lewis M. Allen Obsada: James Aubrey, Tom Chapín, Hugh Edwards, Roger Elwin, Tom Gaman Produkcja: Two Arts Ltd. Wydana w 1954 roku powieść Williama Goldinga, przyszłego laureata Nagrody Nobla, spotkała się z entuzjastycznym przyjęciem zarówno krytyki, jak i publiczności. Niebawem też rozpoczęto w Stanach Zjednoczonych przygotowania do jej ekranizacji, ale ostatecznie Amerykanie zrezygnowali z produkcji i odstąpili prawa do adaptacji Władcy much Peterowi Brookowj, jednemu z naj 416 w wybitniejszych twórców teatralnych XX wieku, który jednak nie miał wielkiego doświadczenia w pracy nad filmem (m.in. dziesięć lat wcześniej zrealizował nieudaną ekranizację Opery żebraczej). Trwa wojna. Jeden z samolotów przewożących ewakuowane dzieci zostaje uszkodzony i awaryjnie ląduje na bezludnej wysepce. Dzieci, pozostawione bez opieki dorosłych (piloci zginęli w katastrofie), rozpoczynają budowę nowego ładu. Przywódcą zostaje Ralph (Aubrey), chłopak inteligentny, opanowany oraz cieszący się szacunkiem wśród dzieci. Symbolem jego władzy jest koncha. Jack (Chapin), starszy z chłopaków, organizuje grupę „myśliwych", zajmującą się zdobywaniem pożywienia. Wkrótce rozpoczyna się rywalizacja o władzę i rząd dusz. Dają też o sobie znać pierwotne popędy: agresja, nienawiść, okrucieństwo. W walce ginie jeden z przyjaciół Ralpha, zwany „Prosiaczkiem" (Edwards), zaś sam przywódca, ścigany przez grupę Jacka, zostaje zmuszony do ucieczki. Gdy traci nadzieję na ocalenie, nagle do brzegu podpływa łódź ratunkowa z żołnierzami na pokładzie. Mimo że powieść Goldinga wydawała się być znakomitym materiałem na film, to jednak dzieło Brooka nie zostało życzliwie przyjęte przez publiczność, która uznała, iż paradokumentalny sposób przedstawiania rzeczywistości oraz rozwichrzona narracja nie odpowiadają konwencjom kina gatunkowego. W istocie Władca much nie jest utworem fantastycznym, podobnie jak nie była nim także książka Goldinga, w której elementy science fiction podporządkowane były refleksji nad naturą ludzką. W 1990 Harry Hook nakręcił telewizyjną wersję Władcy much. WŁADCA ŚWIATA Master of the World USA 1961, 104 min Reżyseria: William Whitney Scenariusz: Richard Matheson na podst. dwóch powieści Juliusza Verne'a Maître du monde i Król przestworzy Zdjęcia: Gil Warrenton Muzyka: Les Baxter Montaż: Anthony Carras Efekty specjalne: Ray Mercer, Tim Barr, Wah Chang, Gene Warren Producent: James H. Nicholson Obsada: Vincent Price, Henry Hull, Charles Bronson, Mary Webster, Vito Scotti, Richard Harrison, David Frankham Produkcja: Alta Vista Prod. / American International Pictures Udana adaptacja dwóch powieści Juliusza Verne'a z Vincentern Pricem w roli głównej. Bohaterem filmu (jak i obu książek) jest Robur, tajemnicza postać w stylu kapitana Nemo - władca przestworzy, poruszający się w powietrznym statku zwanym „Albatros". Góry Pensylwanii, rok 1868. Mieszkańcy małego miasteczka słyszą tajemniczy głos z nieba. Sprawę postanawia zbadać niejaki Strock (Bronson), agent Wydziału Spraw Wewnętrznych, który wspólnie z Prudentem (Hull), jego córką Dorothy (Webster) i jej narzeczonym Philipem (Frankham), wyrusza balonem w stronę gór. Balon zostaje zestrzelony, zaś rozbitkowie schwytani przez Robura. Rozpoczyna się długa podróż na pokładzie „Albatrosa", a niesamowite przygody podczas lotu wypełniają resztę filmu. WŁADCY MARIONETEK The Puppet Masters USA 1994, 109 min Reżyseria: Stuart Orme Scenariusz: Ted Elliot, Terry Rossio, David S. Goyer na podst. powieści Roberta A. Heinle-ina Zdjęcia: Clive Tickner Muzyka: Colin Towns Montaż: William Goldenberg Efekty specjalne: Roy Arbogast, Kevin Pike, Peter Montgomery Producent: Ralph Winter, Michael Engelberg Obsada: Donald Sutherland, Eric Thai, Julie Warner, David Keith, Will Patton, Richard Belzer, Tom Manson, Yaphet Kotto Produkcja: Hollywood Pictures Filmowa adaptacja głośnej powieści Roberta A. Heinleina przypomina Inwazję porywaczy ciał. W małym amerykańskim miasteczku ląduje niezidentyfikowany obiekt latający. Na miejsce zdarzenia przybywa kilkuosobowa grupa naukowców z NASA: dr Andrew Nivens (Sutherland), jego syn 417 w Sam (Thai) oraz urocza Mary Sefton (Warner), specjalizująca się w egzobiologii. Dziwne zachowanie mieszkańców budzi uzasadnione podejrzenie, że ich ciała i umysły zostały opanowane przez przybyszów z kosmosu. Pozaziemskie organizmy przypominają pasożyty, które wpijają się w rdzeń kręgowy człowieka i przejmują nad nim całkowitą kontrolę. Po schwytaniu kosmicznego robaka rozpoczynają się badania nad jego budową anatomiczną. „Choroba" zaczyna się rozprzestrzeniać. Nie pomaga szeroko zakrojona operacja wojskowa, w dodatku zarażeni zostają również bliscy współpracownicy doktora Nivensa, jego syn oraz Mary. Wszystko jednak kończy się pomyślnie, gdyż przybysze z kosmosu nie są odporni na ziemskiego wirusa wywołującego zapalenie mózgu. Władcy marionetek nie spotkali się ze zbyt przychylnym przyjęciem ze strony krytyki - choć film trzyma w napięciu - może dlatego, że na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat opowiedziano zbyt wiele podobnych historii. WŁADZA The Power USA 1968, 103 min Reżyseria: Byron Haskin Scenariusz: John Gay na podst. powieści Franka M. Robinsona Zdjęcia: Ellsworth Fredricks Muzyka: Miklos Rozsa Efekty specjalne: J. MacMillan Johnson, Gene Warren, Wah Chang Producent: George Pal Obsada: George Hamilton, Suzanne Pleshette, Richard Carlson, Yvonne De Carlo, Earl Holliman, Gary Merrill, Ken Murray, Barbara Nichols, Michael Rennie, Nehemiah Persoff, Arthur O'Connell Produkcja: MGM Jeden z ostatnich filmów wyprodukowanych przez George'a Pala, reżysera (Wehikuł czasu) i producenta (Zderzenie światów, Wojna światów). Pomysł fabularny opiera się na motywie szalonego naukowca, zaś ogólne przesłanie nawiązuje do klasycznych opowieści grozy z lat trzydziestych, będących refleksją nad odpowiedzialnością moralną człowieka, a zarazem ostrzeżeniem przed zgubnymi skutkami eksperymentów (np. Frankenstein czy Niewidzialny promień). W in stytucie naukowym prowadzone są badania nad zwiększeniem odporności psychicznej człowieka. Podczas narady dr Henry Halson (O'Connell), antropolog, oznajmia, że wśród pracowników znajduje się człowiek obdarzony nadzwyczajnymi zdolnościami, co potwierdziły wcześniejsze testy. Tymczasem do instytutu przybywa dr Nor-dlund (Rennie), przedstawiciel władz, jednak zanim udaje się przedstawić całą sprawę, w niewyjaśnionych okolicznościach ginie Halson. Podejrzenie pada na młodego naukowca, Jima Tannera (Hamilton), którego akta zostały usunięte z archiwum. Prywatne śledztwo prowadzi również wdowa (De Carlo) po tragicznie zmarłym antropologu. Sprawa jest znacznie bardziej skomplikowana, niż się początkowo wydawało, gdyż spisek zatacza coraz szersze kręgi. W końcu wychodzi na jaw, że tajemniczym osobnikiem, obdarzonym nadludzką mocą, a zarazem bezwzględnym mordercą, jest dr Nordlund. Reżyserem Władzy był Byron Haskin, dawny współpracownik George'a Pala, twórca Wojny światów i Podboju kosmosu. WODNY ŚWIAT Waterworld USA 1995, 134 min Reżyseria: Kevin Reynolds Scenariusz: Peter Rader i David N. Twohy Zdjęcia: Dean Semler Muzyka: James Newton Howard, Mark Isham, Henry Mancini Montaż: Peter Boyle Efekty specjalne: Rae Griffith, Michael J. Mc Alister, Chris Watts, Archie Ahuna, Martin Bresin, Christopher Edwards, David Führer Producenci: Kevin Costner, John Davis, Charles Gordon, Lawrence Gordon, Ilona Herzberg, Andrew Licht, Jeffrey A. Mueller Obsada: Kevin Costner, Jeanne Trippiehorn, R. D. Call, Tina Majorino, Robert Joy, Leonardo Cimino, Zakes Mokae, Luke Kaili Jr., Anthony DeMasters, Willy Petrovic, Jack Kehler Produkcja: Universal Pictures, Davis Entertainment, Gordon Company, Licht/Mueller Film Corporation Wodny świat wzbudzał ogromne zainteresowanie na długo przed premierą, przede wszystkim ze względu na pogłoski o ogromnym, wielokrotnie zresztą przekraczanym budżecie. Akcja rozgrywa się w przyszłości, 418 w Wodny świat planeta jest zrujnowana i zalana przez wodę. Ludzie żyją na sztucznych, stworzonych z rupieci i innych resztek cywilizacji wyspach. Ziemia, służąca do hodowli roślin, jest cenniejsza niż złoto, a kupić ją można od pojawiających się w okolicy wędrownych handlarzy. Jednym z nich jest Żeglarz (Costner), wierzący - podobnie jak wielu innych mieszkańców wodnego świata -w istnienie stałego lądu. Nie jest on człowiekiem, ale mutantem przystosowanym do życia w wodzie, zdolnym oddychać przy pomocy umieszczonych za uszami skrzeli. To właśnie umiejętność swobodnego poruszania się w głębinach pozwoli mu trafić na pozostałości dawnej cywilizacji. Poszukiwanie mitycznej zielonej krainy, ciągłe potyczki z piratami to wątki zbliżające Wodny świat do kina akcji, korzystającego jedynie z kostiumu science fiction. Ogromne środki zaangażowane w produkcję filmu są oczywiście widoczne na ekranie. Znaczna część wydatków nie musiała jednak zostać poniesiona. Ogromne kwoty pochłonęła na przykład rekonstrukcja źle zabezpieczonych dekoracji, które zostały zniszczone przez wodę. Ambicją Costnera była rezygnacja z wszechobecnych komputerów i kręcenie w naturalnych plenerach. Słabością filmu jest scenariusz, nie wykraczający poza przeciętność, przypominający inne opowieści o święcie po zagładzie nuklearnej. WOJNA SATELITÓW War of the Satellites USA 1958, 66 min Reżyseria: Roger Corman Scenariusz: Lawrence Louis Goldman Zdjęcia: Floyd Crosby Muzyka: Walter Greene Montaż: Irene Morra Efekty specjalne: Jack Rabin, Irving Block, Louis De Witt Producent: Roger Corman Obsada: Dick Miller, Susan Cabot, Michael Fox, Richard Devon, Robert Shayne, Eric Sinclair, Jerry Barclay Produkcja: Santa Cruz Prod. / Allied Artists Film Rogera Cormana, zrealizowany w 1958 roku, opowiada o problemach ze sztucznymi satelitami, co zważywszy na fakt, że Rosjanie rok wcześniej wysiali na orbitę okoloziemską „Sputnika 1", wydaje się być szczególnie aktualne. Wszystko rozpoczyna się od kłopotów, jakie ma rząd amerykański z wystrzelonymi wcześniej satelitami - dziesięć kosztownych urządzeń zostało wytrąconych z orbity i uległo zniszczeniu. Niebawem wychodzi na jaw, że katastrofy nie były dziełem przypadku, ale stanowiły ostrzeżenie przed dalszą penetracją kosmosu. Pol Van Ponder (Devon), kierownik programu badań kosmicznych, próbuje przekonać rząd, że wiadomość jest fałszywa, ale nikt nie wierzy w jego zapewnienia. Rozpoczynają się przygotowania do obrony przed możliwą inwazją z kosmosu. Tymczasem w wypadku samochodowym ginie Van Ponder, zaś jego ciało zostaje przywrócone do życia przez kosmitów, a następnie wykorzystane w celach szpiegowskich. W związku z nieoczekiwaną śmiercią bohatera, wprowadzone zostają nowe postaci, Dave Boyer (Miller) i Sybil Carrington (Cabot), na których będzie spoczywał obowiązek ujawnienia prawdy. Wojna satelitów, podobnie jak i pozostałe produkcje Rogera Cormana, została nakręcona w krótkim czasie za niewielkie pieniądze, ale efekty specjalne, autorstwa Jacka Rabina i Irvinga Błocka, były nadspodziewanie dobre. WOJNA ŚWIATÓW The War of the Worlds USA 1953, 85 min Reżyseria: Byron Haskin Scenariusz: Barré Lyndon na podst. powieści H. G. Wellsa Zdjęcia: George Barnes Muzyka: Leith Stevens Montaż: Everett Douglas Efekty specjalne: Gordon Jennings, Wallace Kelly, Ivyl Burst Producent: George Pal 419 w Wojna światów Obsada: Gene Barry, Ann Robinson, Les Tre-mayne, Lewis Martin, Sandro Giglio, William Phipps, Robert Cornthwaite, Henry Brandon, Jack Kruschen Produkcja: Paramount Pictures W małym amerykańskim miasteczku ląduje statek kosmiczny z istotami z innej planety. Okoliczni mieszkańcy, na czele z miejscowym burmistrzem oraz pastorem, tworzą komitet powitalny. Niestety, przybysze z Marsa nie są nastawieni przyjaźnie, delegacja Ziemian zostaje przywitana śmiercionośnym promieniem lasera. Gazety donoszą o podobnych wypadkach na całym świecie. Nikt nie ma wątpliwości, iż obcy zamierzają dokonać podboju naszej planety. Rozpoczynają się działania wojenne, których celem ma być powstrzymanie Marsjan. Ci, dysponując znacznie potężniejszą bronią, bezwzględnie niszczą wszystko, co napotkają na swojej drodze. Bezskuteczna w walce z maszynami wojennymi obcych okazuje się być również broń atomowa. Ludzie, ogarnięci paniką, przerażeni, próbują znaleźć schronienie przed okrutnymi najeźdźcami. Kiedy ludzkość pogodziła się z możliwością ostatecznej zagłady, Marsjanie nagle zaprzestali ataków. Ziemskie bakterie okazały się zabójcze dla przybyszów z kosmosu. Adaptacja klasycznej powieści Herberta George'a Wellsa była jednym z najbardziej widowiskowych filmów lat 50. Nad realizacją całości czuwał George Pal, twórca Wehikułu czasu, który tym razem ograniczył się wyłącznie do roli producenta. Akcja Wojny światów została uwspółcześniona oraz przeniesiona z Wielkiej Brytanii do Stanów Zjednoczonych. Autor scenariusza pominął również całą problematykę filozoficzną oraz przesłanie książki Wellsa, pozostawiając wyłącznie szkielet fabularny. Mimo rozmachu inscenizacyjnego film Haskina razi dziś nadmiernym patosem i brakiem wyraziście nakreślonych postaci. WOJNA ŚWIATÓW - NASTĘPNE STULECIE Polska 1981 (premiera 1983), 98 min Reżyseria: Piotr Szulkin Scenariusz: Piotr Szulkin Zdjęcia: Zygmunt Samosiuk Muzyka: Józef Skrzek Montaż: Elżbieta Kurkowska Producent: Jerzy Rutowicz Obsada: Roman Wilhelmi, Krystyna Janda, Mariusz Dmochowski, Jerzy Stuhr, Marek Walczewski, Bożena Dykiel, Janusz Gajos Produkcja: Zespól Filmowy Perspektywa, Wytwórnia Filmów Dokumentalych w Warszawie Film Szulkina nie jest adaptacją głośnej powieści Herberta George'a Wellsa, reżyser stworzył bowiem dzieło całkowicie oryginalne, tak w warstwie fabularnej, jak i wymowie filozoficznej. Akcja rozgrywa się pod koniec XX wieku, w kilkanaście dni po lądowaniu Marsjan na Ziemi. Bohaterem jest Iron Idem (Wilhelmi), popularny dziennikarz telewizyjny, prezenter wiadomości, który pewnego dnia ulega naciskom politycznym i zgadza się odczytać komunikat napisany przez Służbę Bezpieczeństwa. Okazuje się, że był to początek końca jego kariery: traci żonę (Janda), mieszkanie, trafia do ośrodka dla bezdomnych - wciąż ma jednak nadzieję na powrót do dawnego życia. Podczas pożegnalnego koncertu na cześć Marsjan Idem wdziera się na trybunę i wygłasza apel do ludności. Zostaje aresztowany i oskarżony o... kolaborację z przybyszami z Marsa. Wojna światów jest opowieścią o życiu w społeczeństwie totalitarnym, w którym prawo opiera się na 420 w strachu i przemocy, zaś obywatele są bezwolnymi i bezmyślnymi wykonawcami poleceń władzy. Wszystko zaś kontroluje wszechobecna telewizja, będąca podstawowym narzędziem władzy, zmuszając obywateli do bierności, posłuszeństwa, a przede wszystkim przyjęcia określonego światopoglądu. WOJNY ROBOTÓW Robot Wars USA 1993, 106 min Reżyseria: Albert Band Scenariusz: Jackson Barr Zdjęcia: Adolfo Bartoli Muzyka: David Arkenston Montaż: Margaret-Anne Smith Efekty specjalne: Dave Allen, Chris Endicott Producent: Charles Band Obsada: Don Michael Paul, Barbara Crampton, James Staley, Lisa Rinna, Danny Kamekona, Yuji Okumoto, Peter Haskell, Sam Scarber Produkcja: Full Moon Entertainment I Paramount Kontynuacja niezbyt udanego filmu Stuarta Gordona Robot fox, będącego opowieścią o gladiatorach przyszłości, którzy walczą ze sobą posługując się olbrzymimi maszynami. Akcja Wojen robotów rozgrywa się w 2041. Ziemia została podzielona na strefy wpływów - rząd Stanów Zjednoczonych zajmuje się sprzedażą nowoczesnych systemów bezpieczeństwa, których podstawą są roboty. Generał obcego mocarstwa (Kamekona) zamierza wykraść Mega-Robota, w czym próbuje mu przeszkodzić porucznik Drake (Paul) i jego dziewczyna, Leda (Crampton). Jedynym atutem filmu są efektowne sceny pojedynków. WSTRZĄSY Tremors USA 1990, 96 min Reżyseria: Ron Underwood Scenariusz: Steven S. Wilson, Brent Maddock Zdjęcia: Alexander Gruszynski Muzyka: Ernest Troost, Robert Folk Montaż: O. Nicholas Brown Efekty specjalne: Alec Gillis, Lise Romanoff, Tom Woodruff Jr. Producent: Gale Anne Hurd, Steven S. Wilson, Brent Maddock, Ginny Nugent, Ellen Collett Obsada: Fred Ward, Kevin Bacon, Michael Gross, Reba McEntire, Finn Carter,. Bobby Jacoby, Charlotte Stewart Produkcja: Universal Bohaterami Wstrząsów są dwaj mieszkańcy małego miasteczka w stanie Nevada, Valentine McKee (Bacon) i Earl Bassett (Ward). Pewnego dnia postanawiają wyjechać w poszukiwaniu pracy i lepszego życia, po drodze spotykają piękną studentkę geologii Rhondę Le Beck (Carter), prowadzącą badania w terenie. Ze zdumieniem odkrywają, że w piaskach pustyni żyją krwiożercze bestie, reagujące na drgania skorupy ziemskiej, przekonują się także, że wyjazd z doliny grozi niechybną śmiercią - co zresztą spotyka okolicznych mieszkańców. Bohaterowie muszą znaleźć sposób na opuszczenie pułapki. W pewnym sensie obraz Rona Underwooda jest hołdem złożonym nisko-budżetowym filmom z lat 50., czyli opowieściom o potworach powstałych w wyniku działania promieniowania. Mimo że Wstrząsy zachowują ironiczny dystans wobec konwencji klasycznego kina science fiction, to jednak trzymają w napięciu do samego końca. W 1996 Steven S. Wilson nakręcił drugą część Wstrząsów (Tremors 2: Aftershock), zaś w 2001 powstały - przeznaczone na rynek wideo - Wstrząsy 3: Powrót do perfekcji (Tremors 3: Back to the Perfection). WYBUCH Z PRZESZŁOŚCI Blast from the Past USA 1999, 106 min Reżyseria: Hugh Wilson Scenariusz: Bill Kelly, Hugh Wilson Zdjęcia: Jose Luis Alcaine Muzyka: Steve Doriff Montaż: Don Brochu Efekty specjalne: Jennifer Law-Stump, David Taritero, Ariel Velasco-Shaw, David Wine, Ultimate Effects, Illusion Arts Producent: Mary Kane, Renny Harlin, Hugh Wilson, Sunil Perkash, Claire Rudnick Polstern, Amanda Stern Obsada: Brendan Fraser, Christopher Walken, Sissy Spacek, David Foley, Alicia Silverstone, Joey Stolnik, Dale Raoul Produkcja: New Line Cinema Film Wilsona stanowi zręczne połączenie komedii z socjologiczną odmianą science fic- 421 w tion. Akcja rozpoczyna się w latach 60., w szczytowym okresie „zimnej wojny", kiedy to wybitny naukowiec (Walken), przekonany o nieuchronności sowieckiego ataku, postanawia wybudować idealny schron przeciwa tomowy, w którym mógłby przetrwać wraz z ciężarną żoną (Spacek) zagładę planety. Mijają lata, dorastający syn (Fraser), od urodzenia żyjący pod ziemią, zo-staje wysłany na powierzchnię, by zdobyć niezbędne lekarstwa i żywność. Do katastrofy nuklearnej nigdy jednak nie doszło - zaś młody chłopak postanawia przekonać się, co stracił. Od tej pory mamy do czynienia raczej z komedią obyczajową niż filmem fantastycznonaukowym. Na szczególne wyróżnienia zasługują odtwórcy głównych ról, nie tylko obie gwiazdy - Christopher Walken i Sissy Spacek, ale również młodzi aktorzy - Brendan Fraser i Alicia Silverstone. WYPRAWA DO WNĘTRZA ZIEMI Journey to the Center of the Earth USA 1959, 132 min Reżyseria: Henry Levin Scenariusz: Charles Brackett na podst. powieści Juliusza Verne'a Zdjęcia: Leo Tover Muzyka: Bernard Herrmann Montaż: Stuart Gilmore, Jack W. Holmes Efekty specjalne: L. B. Abbott, James B. Gordon Producent: Emil Kosa Jr. Obsada: James Mason, Pat Boone, Alan Napier, Alan Caillou, Diane Baker, Arlene Dahl, Thayer David, Peter Ronson Produkcja: 20th Century Fox Na przełomie lat 50. i 60. powstało wiele adaptacji powieści Juliusza Verne'a (m.in. 20 tysięcy mil podmorskiej żeglugi, Tajemnicza wyspa, W 80 dni dookoła świata), jednak film Henry'ego Levina miał być przedsięwzięciem szczególnym, ze względu na zaangażowane środki. Do współpracy zaproszono znakomitego scenarzystę, Charlesa Brac-ketta, wybitnego kompozytora, Bernarda Herrmanna (autora muzyki do filmów Alfreda Hitchcocka), zaś nad przygotowaniem efektów specjalnych czuwał L. B. Abbott, zdobywca czterech Oscarów. W sumie powstało wielkie widowisko, będące skrzyżowaniem science fiction, filmu przygodowe go i kina familijnego. Bohaterem jest profesor geologii Oliver Lindenbrook (Mason), który wspólnie z młodym studentem, Ale-kiem McEwanem (Boone), wyrusza w podróż na Islandię, chcąc odnaleźć krater prowadzący do wnętrza Ziemi opisany przez szwedzkiego odkrywcę, Arne Saknussema. W wyprawie uczestniczy również Hans (Ronson), islandzki przewodnik, oraz Carla Goetaborg (Dahl), wdowa po profesorze, który zaginął podczas ekspedycji w głąb krateru. W ślad za grupą Lindenbrooka wyrusza hrabia Saknussem (David), potomek znanego podróżnika, a zarazem główny przeciwnik. Po pokonaniu wielu przeszkód bohaterom udaje się w końcu dotrzeć do celu i znaleźć ruiny zaginionego kontynentu, Atlantydy. WYPRAWA NA BIEGUN The Voyage of the „Arctic" Wielka Brytania 1903, 10 min Reżyseria: Walter R. Booth Producent: Robert Paul Obsada: Fred Farren Produkcja: Paul Wyprawa na biegun powstała zapewne pod wpływem niezwykłego sukcesu fantastycznych filmów Georges'a Mélièsa, ale wyprzedza o kilka lat inne dzieło francuskiego mistrza, Zdobycie bieguna. Dziesięciominutowy film Waltera R. Bootha składał się z 11 scen opowiadających o wyprawie na biegun północny. Bohaterem jest kapitan Kettle (Farren), postać przeniesiona z opowiadań C. J. Cutcliffe'a-Hyne'a, który przeżywa niesamowite przygody w drodze na biegun. Niestety, film Bootha nie zachował się i znany jest wyłącznie z szczegółowego streszczenia, które przedstawił Phil Hardy w The Encyclopedia of Science Fiction Movies. WYPRAWA NA DNO MORZA Voyage to the Bottom of the Sea USA 1961, 105 min Reżyseria: Irwin Allen Scenariusz: Irwin Allen, Charles Bennett Zdjęcia: Winton Hoch Muzyka: Paul Sawtell Montaż: George Boemler Efekty specjalne: Lyle B. Abbott, Jack Martin Smith, Herman A. Blumenthal 422 w Producent: Irwin Allen Obsada: Walter Pidgeon, Joan Fontaine, Robert Sterling, Peter Lorre, Barbara Eden, Michael Ansara, Frankie Avalon, Regis Toomey Produkcja: 20th Century Fox Film Irwina Allena byl przed laty dużym sukcesem kasowym. W połowie lat 60. powstał nawet serial telewizyjny wykorzystujący wątki z Wyprawy, zaś znany pisarz amerykański Theodore Sturgeon zamierzał napisać powieść na podstawie scenariusza. Na pokładzie okrętu podwodnego „Seaview", dowodzonego przez admirała Harrimana Nelsona (Pidgeon), płynie dr Susan Hiller (Fontaine), prowadząca badania nad wpływem przebywania w zamknięciu na ludzką psychikę i zachowanie. Członkowie załogi nie wiedzą o tym, że pani doktor jest szpiegiem. Podczas podróży dochodzi do awarii - okręt uderza w lodowiec, zaś marynarze odkrywają, że wokół bieguna pojawiła się chmura ognia. Po powrocie do bazy rząd Stanów Zjednoczonych przystępuje do działania. Powołany zostaje specjalny sztab kryzysowy, w skład którego wchodzi komandor Lucius Emery (Lorre), mający znaleźć sposób na zneutralizowanie promieniowania. Admirał Nelson dochodzi do wniosku, że jedyną nadzieją na ocalenie jest wystrzelenie pocisku rakietowego, który mógłby zniszczyć pas promieniowania. Fabuła filmu pozbawiona jest wszelkiego prawdopodobieństwa (nawet na gruncie konwencji science fiction), zaś naukowe wyjaśnienia podawane przez bohaterów mogą jedynie budzić uśmiech politowania. W obsadzie Wyprawy na dno morza znalazło się wielu znanych aktorów -m.in. Peter Lorre (M - morderca) i Joan Fontaine (Rebeka) - ale tylko Walter Pidgeon (Pani Miniver, Zakazana planeta) jako admirał Nelson zasługuje na wyróżnienie. WYPRAWA NA SIÓDMĄ PLANETĘ Journey to the Seventh Planet Dania-USA 1961, 83 min Reżyseria: Sidney Pink Scenariusz: Ib Melchior Zdjęcia: Aage Wiltrup Muzyka: Ib Glindemann Montaż: Ib Melchior Efekty specjalne: Ben Barfod Films, Jim Danforth Producent: Sidney Pink Obsada: John Agar, Carl Ottosen, Ove Sprogoe, Louis Miehe Renard, Peter Mönch, Greta Thyssen, Ann Smyrner, Mimi Heinrich Produkcja: Cinemagic / Alta Vista Rok 2001. Z Ziemi wyrusza wyprawa badawcza na Uran. Na pokładzie statku kosmicznego „Explorer 12" znalazło się pięciu astronautów: komandor Eric Nilsson (Ottosen), kapitan Don Graham (Agar), Barry O'Neill (Sprogoe), inżynier Svend Viltoft (Renard) i nawigator Karl Heinrich (Monch). Po wylądowaniu członkowie załogi ze zdumieniem odkrywają, że na Uranie istnieje atmosfera podobna do ziemskiej, zaś planeta porośnięta jest lasami, ale niepokojący jest fakt, że znajdują tu również urzeczywistnienie swych marzeń. Po pewnym czasie przekonują się, że mają do czynienia ze swoistą iluzją, gdyż* planeta zamieszkana jest przez istotę przypominającą kształtem olbrzymi mózg (z okiem pośrodku). Jedyną szansą ocalenia życia jest oczywiście zniszczenie potwora. Wyprawę na siódmą planetę kręcono w Danii, jednak przed premierą film przemontowano, dodając nowe efekty specjalne oraz wykorzystując fragmenty innych filmów (m.in. Latające talerze, Angry Red Planet). Scenariusz napisał Ib Melchior, syn wybitnego tenora wagnerowskiego, a zarazem reżyser kilku niskobudżeto-wych produkcji science fiction (Wędrówka w czasie). WYPRAWA W PRZESZŁOŚĆ Cesta do praveku Czechosłowacja 1954, 92 min Reżyseria: Karel Zeman Scenariusz: Karel Zeman, J. A. Novotny Zdjęcia: Vaclav Pazdernik, Antonin Horak Muzyka: E. F. Burian Montaż: Zdenek Stehlik Efekty specjalne: Arnośt Kupćik, Karel Zeman, Zdenek Rozkopał, Frantiśek Krećmar Obsada: Vladimir Bejvar, Petr Herrmann, Zdenek Hustak, Josef Lukas Produkcja: Studio Gottwaldow Jeden z pierwszych filmów czeskiego mistrza animacji, Karela Zemana. Wyprawa w przeszłość, podobnie jak późniejszy Diabelski wynalazek, jest swobodną ekranizacją prozy Juliusza Verne'a, adresowaną głównie do 423 w Wyprawa w przeszłość młodego widza. Bohaterami są czterej chłopcy, którzy pewnego dnia wyruszają w dół rzeki, by odkryć krainę zamieszkaną przez prehistoryczne zwierzęta. Film stanowi umiejętne połączenie zdjęć animowanych oraz specjalnych z kukiełkami i prawdziwymi aktorami. Twórca posłużył się techniką zdjęć poklatkowych (z powodzeniem wykorzystywaną przez amerykańskiego mistrza kina science fiction Raya Harryhau-sena) oraz wielokrotną ekspozycją, wykorzystał miniaturowe modele i malowane dekoracje, tworząc całkowicie autonomiczny, oryginalny świat. WYSŁANNIK PRZYSZŁOŚCI The Postman USA 1997, 177 min Reżyseria: Kevin Costner Scenariusz: Eric Roth, Brian Hegeland Zdjęcia: Stephen Windon Muzyka: James Newton Howard Montaż: Peter Boyle Efekty specjalne: Petra Holtorf, Stephen Rosenbaum, Paul Taglianetti, Jay Riddle, Martin A. Kline Producent: Kevin Costner, Lester Berman, Steven Tisch, Jim Wilson Obsada: Kevin Costner, Will Patton, Larenz Täte, Olivia Williams, James Russo, Daniel Von Bargen, Tom Petty, Scott Bairstow, Roberta Maxwell Produkcja: Warner Bros. Niezbyt odległa przyszłość. Świat został zniszczony w wyniku wojny nuklearnej, skażeniu uległy zasoby wodne, zaś pozostałych przy życiu ludzi zdziesiątkowała zaraza. Nieliczni, którym udało się przetrwać, schronili się w niewielkich osadach - fortach. Głównym zagrożeniem są zbrojne oddziały generała Bethlehema (Patton), terroryzujące okolicznych mieszkańców. Bohaterem jest samotny włóczęga, wędrowny aktor (Costner), przemierzający pustynię w poszukiwaniu przygody. Nieszczęśliwy zbieg okoliczności sprawia, że zostaje schwytany przez ludzi Bethlehema, jednak udaje mu się zbiec z niewoli. W przebraniu listonosza dociera do osady Ford Lincoln Mercury i przekonuje miejscową ludność, że jest przedstawicielem nowego rządu Stanów Zjednoczonych. W końcu otwiera urząd pocztowy, powierzając obowiązki listonosza czarnoskóremu chłopcu, Johnowi Stephensowi (Tatę). Wymyślona opowieść wędrownego aktora przywraca nadzieję na odzyskanie porządku, a wieści o Listonoszu docierają do najdalszych zakątków kraju. Odbudowany zostaje system łączności, a następnie rozpoczyna się walka w obronie demokracji. Wysłannik przyszłości, podobnie jak poprzedni film science fiction z udziałem Kevina Costne-ra (Wodny świat), obciążony jest wyraźnym przesłaniem ideologicznym, toteż nad epicką (w zamierzeniu) opowieścią unosi się nieznośny duch dydaktyzmu i moralizatorstwa, zaś sentymentalna tonacja odbiera widzom resztki przyjemności z oglądania tego nazbyt długiego (trzy godziny) dzieła. Wysłannik przyszłości został „wyróżniony" Złotymi Malinami w kilku kategoriach: dla najgorszego filmu, aktora, za najgorszy scenariusz i reżyserię. WYSPA DOKTORA MOREAU Island of Lost Souls USA 1932, 72 min Reżyseria: Erie C. Kenton Scenariusz: Waldemar Young, Philip Wylie na podst. powieści Herberta George'a Wellsa Zdjęcia: Karl Struss Muzyka: Arthur Johnston, Sigmund Krumgold Efekty specjalne: Wally Westmore, Gordon Jennings Producent: National Board of Directors Obsada: Charles Laughton, Bela Lugosi, Richard Arlen, Stanley Fields, Kathleen Burke, Leila Hyams, Alan Ladd, George Irving, Tetsu Komai Produkcja: Paramount 424 w Pierwsza ekranizacja głośnej powieści Herberta George'a Wellsa ze znakomitą charakteryzacją Wally'ego Westmore'a. Statek, którym płynęli Edward Parker (Arlen) i Ruth Walker (Hyams), rozbija się u brzegów malej wyspy, należącej do doktora Moreau (Laughton), niegdyś wybitnego naukowca, ale wykluczonego ze społeczności akademickiej z powodu nielegalnych eksperymentów. Moreau wciąż prowadzi badania nad stworzeniem rasy istot będących skrzyżowaniem człowieka i zwierzęcia. Początkowo wydaje się, że wszystko przebiega pomyślnie - doktor przedstawia Edwardowi piękną i zmysłową Lotę (Burke), stworzoną z pantery. Bohater odkrywa, że wyspa zamieszkana jest przez nieudane wytwory wcześniejszych eksperymentów, istoty wynaturzone, pół ludzie, pól zwierzęta, których przywódcą jest Głosiciel Prawa (Lugosi). Wszystko kończy się buntem przeciwko okrutnemu stwórcy, w którym ginie Lota, zaś Moreau sam staje się obiektem eksperymentów. Wyspa doktora Moreau powstała jako odpowiedź na cykl horrorów zrealizowanych przez Universal - znakomite efekty specjalne i niesamowita atmosfera zagrożenia sprawiły, że dzieło Kentona do dziś ogląda się z przyjemnością, jest też najbardziej udaną adaptacją powieści Wellsa, gdyż ani film Dona Taylora z Burtem Lancasterem w roli tytułowej (z 1977), ani wersja Johna Fran-kenheimera z manierycznym Marlonem Brando (z 1996) nie odniosły spodziewanego sukcesu. WYSPA ZIEMIA This Island Earth USA 1955, 87 min Reżyseria: Joseph Newman Scenariusz: Franklin Coen, Edward O'Callaghan na podst. powieści Raymonda F. Jonesa Zdjęcia: Clifford Stine Muzyka: Herman Stein Montaż: Virgil Vogel Efekty specjalne: Clifford Stine, Bud Westmo-re, Stanley Horsley Producent: William Alland Obsada: Jeff Morrow, Rex Reason, Faith Domer-gue, Lance Fuller, Russell Johnson, Regis Barton, Eddie Parker, Douglas Spenser Produkcja: A Universal - International Wyspa Ziemia Waszyngton, lata 50. Dr Cal Meacham (Reason) prowadzi badania nad wykorzystaniem energii atomowej. Podczas lotu do położonego na pustyni laboratorium jego samolot ulega awarii, jednak tuż przed katastrofą nieznana siła sprawia, że udaje mu się bezpiecznie wylądować. Niedługo później Meacham odbiera przesyłkę z instrukcją budowy urządzenia, dzięki któremu nawiązuje kontakt z przedstawicielami innej cywilizacji. Doktor otrzymuje również zaproszenie do udziału w specjalnym programie badawczym, kierowanym przez niejakiego Exetera (Morrow). Na miejscu Cal spotyka piękną Ruth Adams (Domergue), próbuje też dowiedzieć się czegoś na temat przyczyn, dla których zostali sprowadzeni. Okazuje się, że Exeter i jego współpracownicy są mieszkańcami odległej planety Metaluna, którzy przybyli na Ziemię w poszukiwaniu ratunku. Meachum i Adams próbują uciec, jednak ich samolot zostaje przechwycony przez latający talerz, a bohaterowie zmuszeni do udziału w podróży kosmicznej. Dowiadujemy się, że odległej planecie grozi nieuchronna zagłada (uderzenia meteorytów zniszczyły powierzchnię, jak i specjalne osłony), zaś nieliczni mieszkańcy postanowili osiedlić się na Ziemi, gdzie znaleźli idealne warunki życiowe. Mimo poważnych trudności bohate- 425 X rom udaje się wrócić na Ziemię dzięki pomocy Exetera. Bill Warren napisał w Keep Watching the Skies!, że Wyspa Ziemia należy do najlepszych filmów fantastycznonauko-wych zarówno pod względem fabularnym, jak i technicznym. Z pewnością scenariusz odbiega od schematycznych opowieści o przybyszach z kosmosu zamierzających podbić naszą planetę, również efekty specjalne są nad wyraz udane, tylko aktorstwo pozostawia pewien niedosyt. WYŚCIG ŚMIERCI Death Race 2000 USA 1975, 78 min Reżyseria: Paul Bartel Scenariusz: Charles B. Griffith, Robert Thum, Ib Melchior Zdjęcia: Tak Fujimoto Muzyka: Paul Chihara Montaż: Tina Hirsch Efekty specjalne: Richard MacLean, Jack Rabin Producent: Roger Corman Obsada: David Carradine, Sylvester Stallone, Simone Griffith, Don Steele, Louise Moritz, Mary Woronow, John Landis, Roberta Collins, Fred Grady, Joyce Jameson, Martin Kove Produkcja: New World Pictures Wyścig śmierci jest dziełem ważnym nie tyle ze względu na walory scenariusza, udział Sylvestra Stallone'a (pierwsza główna rola w karierze) czy opiekę producenta Rogera Cormana, ale przede wszystkim dlatego, iż jest filmem zapowiadającym nową odmianę kina science fiction, którego ucieleśnieniem stały się opowieści o Mad Maxie. Obraz świata przyszłości po katastrofie - władza spoczywa w rękach dyktatora, zaś główną atrakcją są doroczne wyścigi samochodowe z Los Angeles do Nowego Jorku. Zwycięzcą zawodów jest ten, któremu uda się zabić największą liczbę przeciwników (wliczając w to postronnych świadków). Pretendentem do mistrzowskiego tytułu jest Frankenstein (Carradine), zaś jego głównym przeciwnikiem - „Machine Gun" Joe Viterbo (Stallone). Wśród pozostałych uczestników znajdują się Jenny (Woronow), Neron (Kove) oraz Mathilde (Collins). Film Paula Bartela nie pozbawiony jest humoru, ironicznego dystansu, który sprawia, iż nie traktujemy nazbyt poważnie wszystkich wydarzeń. Współtwórcą efektów specjalnych był Jack Rabin, znany z Rakiety XM czy Najeźdźców z Marsa, zaś autorem zdjęć japoński operator Tak Fujimoto (Kokon: Powrót, Szósty zmysł). X - CZŁOWIEK, KTÓRY WIDZIAŁ WIĘCEJ X - The Man with the X-Ray Eyes USA 1963, 88 min Reżyseria: Roger Corman Scenariusz: Robert Dillon, Ray Russell Zdjęcia: Floyd Crosby Muzyka: Les Baxter Montaż: Anthony Carras Efekty specjalne: Ted Coodley, Daniel Haller Producent: Rober Corman Obsada: Ray Milland, Diana Van Der Vlis, John Hoyt, Don Rickies, Harold J. Stone, Dick Miller, John Dierkes Produkcja: Alta Vista I American International X - człowiek, który widział więcej powstał w okresie, gdy Roger Corman pracował nad serią adaptacji Edgara Allana Poego, był też ostatnim, a zarazem najlepszym filmem science fiction nakręconym przez amerykańskiego reżysera i producenta w latach 50. i 60. Bohaterem opowieści o szalonym naukowcu jest dr James Xavier (Milland), znakomity chirurg, prowadzący badania nad substancją, która pozwoliłaby poszerzyć obszar ludzkiej percepcji. Po nieudanych eksperymentach na zwierzętach, doktor postanawia przeprowadzić testy na samym sobie, zmuszając przy tym do współpracy asystenta, doktora Brandta (Stone). Mimo że władze uczelni odmawiają dalszego finansowania projektu, to Xavier w tajemnicy kontynuuje prace nad wynalazkiem. Podczas drobnej sprzeczki z Brandtem dochodzi do nieszczęśliwego wypadku - asystent ginie tragicznie, a naukowiec postanawia schronić się w wesołym miasteczku, gdzie odnajduje go narzeczona, Diana (Van Der Vlis). Xavier nie zamierza bynajmniej oddać się w ręce policji, ucieka wraz z ukochaną do Las Vegas, jednak po pewnym czasie, cierpiący i opuszczony, wykluwa sobie oczy. X - człowiek, który widział więcej jest typową opowieścią science fiction o naukowcu, który przekroczył zakazy boskie i ludzkie, co znamy z Frankensteina czy Nie- 426 X X - Człowiek, który widział więcej widzialnego promienia, ale film Cormana posiada własny styl, niesamowitą atmosferę, toteż zasłużenie zdobył Grand Prix na Festiwalu Filmowym w Trieście w 1964 roku. X - CZYNNIK NIEZNANY X the Unknown Wielka Brytania 1957, 78 min Reżyseria: Leslie Norman, Joseph Walton Scenariusz: Jimmy Sangster Zdjęcia: Gerald Gibbs Muzyka: James Bernard Montaż: James Needs Efekty specjalne: Les Bowie, Jack Curtis Producent: Anthony Hinds Obsada: Dean Jagger, Leo McKern, William Lucas, Edward Chapman, John Harvey, Anthony Newley, James Clark, Jane Aird Produkcja: Hammer Film X - czynnik nieznany, podobnie jak większość brytyjskich produkcji science fiction z lat 50., wyróżnia się swoistym stylem, realistycznym sposobem przedstawiania wydarzeń oraz dobrym aktorstwem. Podczas ćwiczeń na poligonie wojskowym w północnej Szkocji grupa żołnierzy dociera do silnie napromieniowanego obszaru, co kończy się tragicznie dla wielu z nich. Dr Adam Royston (Jagger), kierownik Ośrodka Badań Atomowych, odkrywa, że w okolicy mieszka istota, powstała w wyniku działania promieniowania radioaktywnego. Jego przypuszczenia okazują się słuszne, pozo-staje więc znaleźć sposób na zniszczenie potwora. Obraz Lesliego Normana i Josepha Waltona stanowi wyraźne nawiązanie do serii filmów o profesorze Quatermassie (Zemsta kosmosu), zarówno w warstwie fabularnej, jak ¡wizualnej. W obu przypadkach mamy podobnych bohaterów, machinę urzędniczą oraz wojskową, każdy z filmów odwołuje się również do poetyki horroru. X-MEN USA 2000, 92 min Reżyseria: Bryan Singer Scenariusz: Tom DeSanto, Bryan Singer, David Hayter Zdjęcia: Newton Thomas Sigel Muzyka: Michael Kamen Montaż: Steve Rosenblum, Kevin Stitt Efekty specjalne: Michael Fink, Gordon Smith Producent: Lauren Shuler Donner, Ralph Winter, Avi Rand, Stan Lee, Richard Donner, Tom DeSanto, Joel Simon Obsada: Hugh Jackman, Patrick Stewart, Ian McKellen, James Marsden, Famke Janssen, Anna Paquin, Tyler Mane, Ray Park, Rebecca Romijn--Stamos, Bruce Davison Produkcja: 20th Century Fox Ekranizacja popularnego komiksu (stworzonego w 1963 roku). Niezbyt odległa przyszłość. Wśród dzieci występują liczne anomalie genetyczne, odpowiedzialne za rozwój niespotykanych zdolności (np. telepatycznych). Rząd Stanów Zjednoczonych zamierza przegłosować ustawę, popieraną przez senatora Kelly'ego (Davison), nakazującą rejestrację wszystkich mutantów, stanowiących zagrożenie dla ludzkości. Tymczasem wśród „odmieńców" od lat toczy się spór dotyczący wizji przyszłości: uczniowie doktora Charlesa Xaviera (Stewart) wierzą w możliwość pokojowego współżycia z „normalnymi" ludźmi, z kolei zwolennicy Erica Lensherra, zwanego Magneto (McKellen), dążą do konfrontacji. Kluczem do zwycięstwa jest młoda dziewczyna, Rogue (Paquin), która wspólnie z Loganem (Jackman) trafia do „szkoły" doktora X, będącej azylem dla młodocianych mutantów, poznających swoje zdolności. Rozpoczyna się walka dwóch frakcji - po stronie zła stoją „Mystique", „Ropuch" oraz „Szablozęby", zaś dobro reprezentują: dr Jean Grey, „Cyklop" 427 oraz „Burza". Finałowe sceny rozgrywają się na wyspie Ellis, u stóp Statui Wolności. Mimo schematycznej fabuły film Bryana Singera, twórcy Podejrzanych, należy do najbardziej udanych adaptacji komiksów, a to za sprawą znakomitych efektów specjalnych, dzięki którym można było stworzyć niesamowitą wizję świata przyszłości, a przede wszystkim pokazać fizyczne przemiany głównych bohaterów. XTRO Wielka Brytania-USA 1982, 82 min Reżyseria: Harry Bromley Davenport Scenariusz: Robert Smith, lain Cassie Zdjęcia: John Metcalfe Muzyka: Harry Bromley Davenport Montaż: Nick Gaster Efekty specjalne: David Anderson, Richard Gregory, Raymond Harris, Tom Harris, John Webber Producent: James M. Crawford, Robert Shaye, Mark Forstater Obsada: Philip Sayer, Bernice Siegers, Danny Brainin, Maryann d'Abo, Simon Nash, Peter Mandell, Anne Wing Produkcja: New Line Cinema Brytyjski film z pogranicza horroru i science fiction jest opowieścią o człowieku, który został uprowadzony przez kosmitów, a następnie wrócił po latach, choć całkowicie odmieniony. W sposobie przedstawiania Xtro nawiązuje do poetyki filmu gore, z charakterystycznym naciskiem na dosłowność scen budzących grozę (dziewczyna zmasakrowana pod prysznicem, kobieta rodząca monstrum itp.). Film Davenporta, mimo że nie odniósł spektakularnego sukcesu kasowego, doczekał się dalszych części - Xtro II: The Second Encounter (1990) i Xtro: Watch the Skies (1995) - nie mających wiele wspólnego z pierwowzorem ani w warstwie fabularnej, ani wizualnej. Z ARCHIWUM X The X-Files USA 1998, 122 min Reżyseria: Rob Bowman Scenariusz: Chris Carter Zdjęcia: Ward Russell Muzyka: Mark Snow Montaż: Stephen Mark Efekty specjalne: Mat Beck, Paul J. Lombardi, Ron Petruccione, Scott Roark, Scott Shields, Chuck Stewart Producenci: Chris Carter, Bruce Devan, Lata Ryan, Daniel Sackheim, Frank Spotnitz Obsada: David Duchovny, Gillian Anderson, John Neville, William B. Davis, Martin Landau, Mitch Pileggi, Jeffrey DeMunn, Blythe Danner, Terry O'Quinn, Armin Mueller-Stahl, Lucas Black Produkcja: 20th Century Fox, Ten Thirteen Productions Kinowa wersja popularnego serialu, która jest w pełni autonomicznym dziełem, nie tylko pod względem fabularnym, lecz także stylistycznym. Telewizyjna wersja przygód pary agentów FBI opierała się bowiem na umiejętnie budowanej atmosferze, podczas gdy film ma więcej wspólnego z formulą widowiskowego kina akcji. W jednej z pierwszych scen jesteśmy świadkami odkrycia dokonanego przez grupę chłopców w małym miasteczku w Teksasie. Tajemnicza istota, która przetrwała w ukryciu kilkadziesiąt tysięcy lat, zabija jednego z nich. Po kilku dniach w budynku Federalnego Biura Śledczego w Dallas eksploduje bomba. Ale zamach nie jest dziełem terrorystów. Chodziło o zniszczenie dowodów w sprawie kosmicznego spisku. O jego istnieniu przekonuje Muldera (Duchovny) niejaki Kurtzweil (Landau), zajmujący się kontaktami z obcymi cywilizacjami. Scully (Anderson), podobnie jak w serialu, jest sceptycznie nastawiona do teorii partnera. Twórcy celowo zrezygnowali z komplikowania scenariusza na rzecz wizualnych fajerwerków. Z archiwum X jest więc znacznie uproszczoną wersją serialu, mającą trafić do młodszej widowni, poszukującej w kinie przede wszystkim mocnych wrażeń. Tych na szczęście nie brakuje - duże 428 z Z archiwum X wrażenie robi sekwencja finałowa, która z pewnością pochłonęła znaczną część budżetu przeznaczonego na efekty wizualne. Z ZIEMI NA KSIĘŻYC From the Earth to the Moon USA 1958, 100 min Reżyseria: Byron Haskin Scenariusz: Robert Blees, James Leicester na podst. powieści Juliusza Verne'a Podróż z Ziemi na Księżyc Zdjęcia: Edwin B. Dupart Muzyka: Louis Forbes Montaż: James Leicester Efekty specjalne: Lee Zavitz Producent: Benedict Bogeaus Obsada: Joseph Cotten, George Sanders, Debra Paget, Don Dubbins, Patrie Knowles, Melville Cooper, Carl Esmond, Henry Daniell, Morris Ankrum Produkcja: A Waverly Production / RKO / Warner Bros. Niezbyt udana ekranizacja popularnej powieści Juliusza Verne'a. Akcja filmu rozpoczyna się po zakończeniu wojny secesyjnej. Bohaterami są Víctor Barbicane (Cotten) i Stuyvesant Nicholls (Sanders), którzy niedawno walczyli przeciwko sobie i wciąż jeszcze darzą się nienawiścią. Pierwszy z mężczyzn zaprojektował nowy rodzaj pocisku, zaś drugi, specjalizujący się w metalurgii, stworzył tarczę ochronną. Pewnego dnia Barbicane ogłasza, że planuje wystrzelić rakietę na Księżyc. W programie kosmicznym zamierza uczestniczyć również Nicholls. Na pokładzie rakiety znalazło się jeszcze dwóch członków załogi: córka konstruktora, Virginia (Paget), oraz jego asystent, Ben Shape (Dubbins). Rywale lądują na Księżycu, zaś Ben i Virginia zostają na orbicie okołoksiężycowej. Wszystko kończy się jednak pomyślnie. Film Byrona Haski-na (Wojna światów, Robinson Cruzoe na Marsie) nie spotkał się z przychylnym przyjęciem publiczności, która zamiast dramatycznej akcji otrzymała niekończące się rozmowy głównych bohaterów. ZABÓJCY Z KOSMOSU Killers from Space USA 1954, 71 min Reżyseria: W. Lee Wilder Scenariusz: Bill Raynor Zdjęcia: William H. Clothier Muzyka: Manuel Compinsky Montaż: William Farris Efekty specjalne: Consolidated Film Industries Producent: W. Lee Wilder Obsada: Peter Graves, Steve Pendleton, Shep Menken, Burr Wenland, Lester Dorr, Barbara Bestar, Frank Gerstle, John Merrick, James Seay Produkcja: RKO Radio Pictures Dr Doug Martin (Graves) prowadzi badania nad wpływem promieniowania radioaktywnego. Podczas lotu nad obszarem skażonym dochodzi do katastrofy samolotu, z której cała wychodzi jedynie główny bohater. Po pewnym czasie żona Douga, Ellen (Bestar), oraz najlepszy przyjaciel, dr Kruger (Gerstle), dostrzegają niepokojące zmiany w jego zachowaniu. Nic w tym dziwnego, jako że Martin został uprowadzony przez kosmitów, którzy przywrócili go do życia po to, by następonie wykorzystać jako agenta (gdyż przygotowują się do podboju naszej planety). Niestety, nikt nie wierzy w nieskładną opowieść cierpiącego na zaburzenia pamięci naukowca. Bohater odzyskuje jednak świadomość i niszczy jaskinię będącą schronieniem obcych przybyszów. Mimo interesującego punktu wyjścia (uczony, wbrew własnej woli, zostaje szpiegiem najeźdźców z kosmosu), scenariusz jest schematyczny, zaś efekty specjalne poniżej przeciętnej (szczególnie sceny, w których oglądamy kosmitów). ZABÓJCZA PERFEKCJA Virtuosity USA 1995, 105 min Reżyseria: Brett Leonard Scenariusz: Erie Bernt 429 z Zdjęcia: Gale Tattersall Muzyka: Christopher Young Montaż: Rob Kobrin, B. J. Sears Efekty specjalne: John Townley Producent: Gary Lucchesi, Gimel Everett, Howard W. Knock Jr. Obsada: Denzel Washington, Kelly Lynch, Russell Crowe, Stephen Spinella, William Forsythe, Louise Fletcher, William Fichtner, Kevin J. O'Connor Produkcja: Paramount Przeciętny film Bretta Leonarda, twórcy Kosiarza umysłów. Zasadniczą słabość stanowiły błędy obsadowe, gdyż ani Denzel Washington, ani (szczególnie) Russell Crowe nie czuli się dobrze w powierzonych im rolach. Akcja Zabójczej perfekcji rozpoczyna się w rzeczywistości wirtualnej. Dwaj więźniowie testują nowy program szkoleniowy dla policjantów. System komputerowy zostaje uszkodzony - jeden z królików doświadczalnych ginie, a drugi wraca do celi. Niebawem wychodzi na jaw, że w symulatorze został umieszczony specjalny program, Sid 6.7 (Crowe), przypominający sztuczną inteligencję. Dzięki pomocy jednego z konstruktorów, Sid przenosi się z cyberprzestrzeni do realnego świata (jego procesor pamięci został wszczepiony w organizm androida). Jedyną osobą, która może schwytać szalonego przestępcę jest były policjant, Parker Barnes (Washington), który w zamian za ułaskawienie zgadza się wykonać zadanie. Zabójcza perfekcja odwołuje się do schematu thrillera futurystycznego, ale pozbawiona jest napięcia, również efekty specjalne są znacznie słabsze niż w poprzednich filmach Bretta Leonarda. ZABÓJCZE RYJÓWKI The Killer Shrews USA 1959, 70 min Reżyseria: Ray Kellogg Scenariusz: Jay Simms Zdjęcia: Wilfred M. Cline Muzyka: Harry Bluestone, Emil Cadkin Montaż: Aarn Stell Efekty specjalne: Ben Chapman, Louise Caldwell, Ray Kellogg Producent: Ken Curtis Obsada: James Best, Ingrid Goude, Ken Curtis, Baruch Lumet, Gordon McLendon, Alfred DeSoto Produkcja: Hollywood Pictures Corporation Film Raya Kellogga, należący do najtańszych produkcji science fiction lat 50. (kosztował niewiele ponad sto tysięcy dolarów), wpisuje się w schemat opowieści o potworach. Tym razem są nimi olbrzymie ryjówki zamieszkujące małą wyspę, na której znaleźli się bohaterowie filmu: Thomas Sherman (Best), dr Milo Craigis (Lumet), jego piękna córka Ann (Goudę) oraz dwaj asystenci, Jerry Farrell (Curtis) i dr Radford Baines (McLendon), prowadzący badania nad metabolizmem niektórych gatunków zwierząt. Huragan sprawia, że na pewien czas wszyscy zostają odcięci od świata, co staje się przyczyną rozlicznych nieporozumień. Ray Kellogg, reżyser, a zarazem autor efektów specjalnych (na początku lat 50. współpracował przy realizacji kilku filmów, m.in. Dzień, w którym zatrzymała się Ziemia oraz Inferno) nakręcił kilka scen trzymających w napięciu, jednak całość filmu nie wypadła zbyt przekonująco, przede wszystkim za sprawą słabego scenariusza, pełnego luk i niekonsekwencji. ZAGINIONY ŚWIAT The Lost World USA 1960, 97 min Reżyseria: Irwin Allen Scenariusz: Irwin Allen, Charles Bennett na podst. powieści Arthura Conan Doyle'a Zdjęcia: Winton Hoch Muzyka: Bert Shefter, Paul Sawtell Montaż: Hugh S. Fawler Efekty specjalne: Lyle B. Abbott, Emil Kosa Jr., James B. Gordon, Ben Nye Producent: Irwin Allen Obsada: Claude Rains, Michael Rennie, Fernando Lamas, Jill St. John, David Hedison, łan Wolfe, Richard Haydn, Ray Stricklyn, Jay No-vello Produkcja: 20th Century Fox Nowa adaptacja popularnej powieści Arthura Conan Doyle'a nie dorównuje klasycznej wersji z 1925, mimo że film spotkał się z dobrym przyjęciem publiczności, zaś jego reżyser, Irwin Allen, zdobył w późniejszym okresie uznanie jako czołowy przedstawiciel kina katastroficznego (Tragedia Posejdona, Rój). Bohaterem jest odrobinę ekscentryczny profesor Challenger (Rains), który wrócił właśnie do Londynu z wyprawy 430 z w głąb dżungli Amazonii, by opowiedzieć wszystkim o niezwykłych odkryciach dokonanych podczas ekspedycji. Zgodnie z oczekiwaniem relacja profesora została wysłuchana z pewnym niedowierzaniem, toteż wkrótce rozpoczynają się przygotowania do nowej wyprawy, w której pragną wziąć udział: lord Roxton (Rennie), Jennifer Holmes (St. John) - córka magnata prasowego, finansującego całe przedsięwzięcie, jej brat, David Holmes (Stricklyn), dziennikarz Ed Malone (Hedison) oraz profesor Sum-merlee (Haydn). Po przybyciu na miejsce do zespołu badawczego przyłączają się pilot helikoptera Gomez (Lamas) i przewodnik Costa (Novello). Uczestnicy wyprawy odnajdują zaginiony świat zamieszkany przez wymarłe gatunki zwierząt, dinozaury, olbrzymie ptaki itp. Film Allena jest w gruncie rzeczy przygodową opowieścią dla młodzieży, zaś głównym atutem miało być wykorzystanie zdjęć z udziałem żywych zwierząt (jaszczurki, iguany itd.), które „wcieliły" się w role prehistorycznych gadów. ZAGUBIENI W KOSMOSIE Lost in Space USA 1998, 122 min Reżyseria: Stephen Hawkins Scenariusz: Akiva Goldsman Zdjęcia: Peter Levy Muzyka: Bruce Broughton Montaż: Roy Lovejoy Efekty specjalne: Norman Garwood, Angus Bickerton, Jim Henson's Creature Shop Producent: Carla Fry, Mark W. Koch, Stephen Hawkins, Akiva Goldsman Obsada: William Hurt, Gary Oldman, Matt LeBlanc, Mimi Rogers, Heather Graham, Lacey Chabert, Jack Johnson, Jared Harris, Edward Fox Produkcja: New Line Cinema Rok 2058. Ziemi zagraża katastrofa ekologiczna, zasoby naturalne są na wyczerpaniu, zaś skażenie środowiska osiągnęło niebezpieczny poziom. Jedyną nadzieją na ocalenie jest kolonizacja innych planet - trwają przygotowania do budowy nowego napędu kosmicznego, umożliwiającego podróżowanie z prędkością nadświetlną. Profesor John Robinson (Hurt), twórca nowego wynalazku, zamierza wyruszyć wraz z żoną Maureen (Rogers), i trójką dzieci - dorosłą córką Judy (Graham), jej młodszą siostrą Penny (Chabert), oraz synem Willem (Johnson) - w kierunku planety Alpha 1, na której panują warunki zbliżone do ziemskich, by zbudować tam hiperwrota, pozwalające na szybkie przemieszczanie się między dwoma światami. W wyprawie uczestniczy również pilot, Don West (LeBlanc). W realizacji programu próbuje przeszkodzić ugrupowanie terrorystyczne. Dr Smith (Oldman), jeden z pracowników instytutu, dokonuje aktu sabotażu, ale zostaje jednak zdradzony przez swego mocodawcę i zamknięty na pokładzie statku wraz z Robinsonami. Awaria urządzeń pokładowych grozi śmiercią, dlatego profesor, chcąc uniknąć katastrofy, podejmuje decyzję o użyciu hi-pernapędu. Ucieczka w nadprzestrzeń udała się, ale statek znalazł się w nieznanym obszarze kosmosu. Druga część filmu nie jest opowieścią o wyprawie badawczej, ale thrillerem wykorzystującym motyw „pętli czasoprzestrzennej", jako że bohaterowie spotykają samych siebie z przyszłości, próbują także zmienić historię, by ocalić najbliższych. Mimo pewnych słabości Zagubieni w kosmosie należą do najciekawszych filmów science fiction zrealizowanych w latach 90. - główną zaletą są nie tyle efekty specjalne, ile odtwórcy głównych ról: William Hurt, Gary Oldman i Mimi Rogers. ZAKAZANA PLANETA Forbidden Planet USA 1956, 98 min Reżyseria: Fred M. Wilcox Scenariusz: Cyril Hume Zdjęcia: George J. Folsey Muzyka: Bebe i Louis Barron Montaż: Ferris Webster Efekty specjalne: Arnold Gillespie, Joshua Meador, Warren Newcombe Producent: Nicholas Nayfack Obsada: Walter Pidgeon, Anne Francis, Leslie Nielsen, Warren Stevens, Jack Kelle, Earl Holliman, James Drury, Richard Anderson Produkcja: Metro Goldwyn Meyer Statek kosmiczny „Bellerofon" wyrusza z misją specjalną na planetę Altair, na której przed laty wylądowała ekspedycja badawcza kierowana przez kapitana Morbiusa (Pid- 431 z Zakazana planeta geon). Niestety, od lat brak informacji o członkach wyprawy. Dość nieoczekiwanie, po osiągnięciu orbity Altaira, komandor Adams (Nielsen), dowódca „Bellerofona", odbiera wiadomość od Morbiusa, który stwierdza, iż jest ostatnim ocalałym członkiem załogi oraz nie planuje powrotu na Ziemię, przestrzega też przed zatrzymywaniem się na jego planecie. Adams postanawia zbadać sprawę osobiście i ląduje na Altairze. Na powierzchni wita ich robot wysłany przez Morbiusa, pojawia się również sam kapitan, któremu towarzyszy... córka (Francis), urodzona na Altairze. Zgodnie z wcześniejszymi ostrzeżeniami, jesteśmy świadkami serii tajemniczych wypadków, w których giną członkowie załogi „Bellerofona". Okazuje się, iż groźny potwór jest projekcją nieświadomości Morbiusa, który obawia się utraty córki. Zakazana planeta uchodziła w opinii krytyki amerykańskiej za najwybitniejsze osiągniecie na gruncie science fiction do czasów 2001: Odysei kosmicznej. W licznych interpretacjach filmu zwracano uwagę przede wszystkim na psychoanalityczny wymiar Zakazanej planety, na odniesienia do Freudowskiej teorii nieświadomości. Jedną z atrakcji był także robot Robby, który stał się prawdziwą gwiazdą (wystąpił w kolejnym filmie science fiction Niewidzialny chłopiec). Twórcy Zakazanej planety mniej byli zainteresowani widowiskową stroną filmu, skupiali się raczej na wymiarze etycznym i psychologicznym, a choć dla współczesnego widza konwencja opowieści z morałem może się wydać nieco przestarzała, to jednak film wciąż zdumiewa świeżością i oryginalnością. ZARDOZ USA 1974, 105 min Reżyseria: John Boorman Scenariusz: John Boorman Zdjęcia: Geoffrey Unsworth Muzyka: David Munrow Montaż: John Merritt Efekty specjalne: Gerry Johnston Producent: John Boorman Obsada: Sean Connery, Charlotte Rampling, Sarah Kestelman, Sally Anne Newton, John Aiderton, Niall Buggy Produkcja: 20th Century Fox Niezwykle rzadki przykład filmu fanta-stycznonaukowego próbującego zmierzyć się z tematyką religijno-mitologiczną. Rok 2293. Ziemia zamieszkana jest przez barbarzyńskie plemiona, którymi rządzi okrutne bóstwo, Zardoz, nakazujące swym ka-planom-wojownikom eliminację nieposłusznych poddanych. Zed (Connery), jeden z eksterminatorów, przedostaje się do kamiennej głowy boga i odkrywa, że w środku znajduje się człowiek, Arthur Frayn (Buggy). Zed zabija uzurpatora i ląduje pośrodku wiejskiej osady, gdzie spotyka ludzi obdarzonych życiem wiecznym. Mimo że nieśmiertelni widzą w nim tylko zwierzę, dziką bestię zagrażającą porządkowi społecznemu, to jednak za radą May (Kestelman) postanawiają zachować go przy życiu, poddając szczegółowym badaniom. Zed poznaje prawdę o świecie Vortexu - trzysta lat wcześniej, w przeddzień zagłady, grupa naukowców postanowiła stworzyć swoistą „arkę Noego", w której zamieszkaliby ludzie wybrani, godni nieśmiertelności. Po pewnym czasie okazało się, że członkowie wspólno- Zardoz 432 z ty pogrążają się w apatii, zaś społeczeństwo straciło szanse rozwoju. Nadzieją na odrodzenie rodzaju ludzkiego jest przywrócenie naturalnego porządku, a tym samym wyrzeczenie się nieśmiertelności. W końcu Zed dociera do centrum Vortexu, miejsca, w którym ukryte jest „tabernakulum", zapewniające życie wieczne - niszczy je, a następnie ucieka z Consuellą (Rampling), by dać początek nowej rasie ludzkiej. Film Johna Boormana nie spotkał się z życzliwym przyjęciem publiczności ani krytyki, która uznała Zardoza za ambitną porażkę, zarzucając twórcy pretensjonalność i niepotrzebne przeintelektualizowane ZASADA ARKI NOEGO Das Arche Noach Prinzip RFN 1983, 100 min Reżyseria: Roland Emmerich Scenariusz: Roland Emmerich Zdjęcia: Egon Werdin Muzyka: Hubert Bartolomae Montaż: Tomy Wigand Efekty specjalne: Thomas Herbich, Thomas Merker, Egon Werdin Producent: Wolfgang Längsfeld, Hans Weth, Peter Zenk Obsada: Richy Müller, Franz Buchrieser, Aviva Joel, Matthias Fuchs, Nikolas Lansky, Matias Heller Produkcja: Maran Film I HFF Udany debiut fabularny niemieckiego reżysera Rolanda Emmericha, późniejszego twórcy kinowych przebojów w rodzaju Dnia niepodległości czy Godzilli. Struktura narracyjna opiera się na rozbudowanych retrospekcjach, z których wyłania się cała historia. Młody astronauta, Billy Hayes (Müller), oskarżony o zdradę, sabotaż i szpiegostwo, przedstawia relację z wypadków, jakie zaszły kilka dni wcześniej na pokładzie stacji orbitalnej „Florida Arklab". Dr Max Marek (Buchrieser) prowadzi badania nad możliwością zmian klimatycznych na Ziemi, jest również konstruktorem nowoczesnego urządzenia, pozwalającego kształtować pogodę w dowolnym regionie świata. Kierownictwo programu CORA postanawia wykorzystać wynalazek w celach polityczno-wojskowych, co wywołuje zrozumiały sprzeciw naukowca. Na stacji po jawią się zmiennicy odwołanych Maxa i Bil-ly'ego - Eva Thompson (Joel) i Gregor Van-denberg (Lansky), jednak Marek zamierza powstrzymać ich przed wykonaniem zadania. Niestety, urządzenie zostaje uszkodzone, zaś bohater ginie, zastrzelony przez Vandenberga, ranny zostaje również Billy, a w wypadku umiera sam zabójca. Po zakończeniu przesłuchania Billy i Eva zostają odwiezieni w nieznanym kierunku, zaś następnego dnia gazety donoszą o tragicznej śmierci astronautów. Film Ronalda Emmericha jest nie tylko ostrzeżeniem przed niewłaściwym wykorzystaniem nauki, ale również opowieścią o życiu na stacji kosmicznej - wszystko zostało bowiem przedstawione w realistyczny sposób, z naciskiem na rolę szczegółu i prawdopodobieństwo wydarzeń. ZBRODNIARZE Z GALAKTYKI I criminali della galassia Włochy 1965, 93 min Reżyseria: Antonio Margheriti (Anthony Daw-son) Scenariusz: Ivan Reiner, Renato Moretti Zdjęcia: Riccardo Pallottini Muzyka: Angelo Francesco Lavagnino Montaż: Otello Colangeli Producent: Joseph Fryd, Antonio Margheriti Obsada: Tony Russell, Umberto Raho, Lisa Ga-stoni, Franco Nero, Massimo Serato, Carlo Giu-stini, Enzo Fiermonte Produkcja: Mercury Film International i So-uthern Cross Productions Jeden z najlepszych włoskich filmów fanta-stycznonaukowych, nakręcony przez reżysera posługującego się pseudonimem Anthony Dawson. Akcja rozgrywa się w 2015. O władzę nad Układem Słonecznym walczą dwa zwaśnione obozy. Szalony naukowiec, Nels Nurmi (Serato), przygotowuje się do Zbrodniarze z galaktyki 433 z uprowadzenia przywódców Partii Demokratycznej, zamierzając wykorzystać w tym celu stworzone przez siebie sztuczne kobiety. Realizację zbrodniczego planu uniemożliwia mu Mikę Halstead (Russell), komendant stacji kosmicznej Gamma 1. Zbrodniarze z galaktyki to dalszy ciąg wyprodukowanego kilka miesięcy wcześniej filmu I diafanoidi portano la morte, pod względem stylistycznym nie rożni się od pozostałych dokonań włoskiego mistrza kina science fiction. ZDERZENIE ŚWIATÓW When Worlds Collide USA 1951, 83 min Reżyseria: Rudolph Mate Scenariusz: Sydney Boehm na podst. powieści Philipa Wylie i Edwina Balmera Zdjęcia: John E Seitz, W. Howard Greene Muzyka: Leith Stevens Montaż: Arthur Schmidt Efekty specjalne: Gordon Jennings, Harry Bem-dollar Producent: George Pal Obsada: Larry Keating, Richard Derr, Peter Hanson, Barbara Rush, John Hoyt, Mary Murphy, Laura Elliot, Stuart Whitman, Peter Hanson, Hayden Rorke Produkcja: Paramount Picture Dr Emery Bronson (Rorke), astronom, odkrywa, że do Ziemi zbliżają się dwa ciała niebieskie, które mogą spowodować nieodwracalną katastrofę. Bronson postanawia o wszystkim poinformować swego amerykańskiego kolegę, doktora Cole'a Hendro-na (Keating), wysyła więc do Stanów Zjednoczonych samolot pilotowany przez Da-ve'a Randalla (Derr). Amerykański rząd odrzuca pomysł budowy floty kosmicznej, która mogłaby ewakuować ludność. Planem interesuje się zamożny przemysłowiec, Sydney Stanton (Hoyt), pragnący sfinansować przedsięwzięcie. Rozpoczynają się prace nad konstrukcją statku kosmicznego. Tymczasem wieści o czekającej ludzkość zagładzie znajdują potwierdzenie - w Układzie Słonecznym pojawiły się dwie planety, z których jedna uderzy zapewne w Ziemię. Na szczęście prace nad projektem zostają ukończone na czas i rakieta wyrusza w kosmos tuż przed wielkim wybuchem. Zgodnie ze schematem filmu katastroficznego mamy również do czynienia z wątkiem romantycz- Zderzenie światów nym - rywalizacją dwóch młodych bohaterów, Dave'a i Tony'ego (Hanson), o względny pięknej dziewczyny, Joyce Hendron (Rush), córki kierownika programu. Film wyprodukowany przez George'a Pala (Wehikuł czasu) nie był pierwszą opowieścią o „zagładzie świata", wystarczy przypomnieć obrazy Abla Gance'a (z 1930) czy Augusta Bloma (z 1917) o znamiennych tytułach Koniec świata, jednak Zderzenie światów wywarło istotny wpływ na kształt amerykańskiego kina science fiction w jego katastroficznej odmianie. ZDUMIEWAJĄCO KOLOSALNY CZŁOWIEK The Amazing Colossal Man USA 1957, 80 min Reżyseria: Bert I. Gordon Scenariusz: Bert I. Gordon Zdjęcia: Joseph Biroc Muzyka: Albert Glasser Montaż: Ronald Sinclair Efekty specjalne: Bert I. Gordon Producent: Bert I. Gordon Obsada: Glenn Langan, Cathy Downs, Judd Holdren, William Hudson, James Sealy, Scott Peters, Lyn Osborn, Larry Thor, Richard Klingman Produkcja: AIP Scenariusz Berta I. Gordona wyraźnie nawiązuje do nakręconego kilka miesięcy wcześniej filmu O człowieku, który malał -w obu dziełach mamy do czynienia z ubocznymi skutkami skażenia promieniotwórczego. Bohaterem Zdumiewająco kołosalnego człowieka jest płk Glenn Manning (Langan), który przypadkowo znalazł się w strefie próbnego wybuchu jądrowego, a choć w przedziw- 434 z Zdumiewająco kolosalny człowiek ny sposób udało mu się uratować życie, to ponosi przerażające konsekwencje. Na wieść o wypadku Glenna do szpitala wojskowego przyjeżdża jego narzeczona Carol (Downs). Przekonuje się, że ukochany zmienił się w pięciometrowego olbrzyma, a naukowcy uznali, że proces wzrostu organizmu jest nieodwracalny. Pułkownik Manning nie zatracił wszelako cech ludzkich: nadal marzy o miłości, tęskni do przeszłości, z upływem czasu zaczyna jednak tracić zmysły. W końcu profesor Lind-storm (Hudson) znajduje sposób na zahamowanie wzrostu, ale nie udaje mu się przywrócić Glennowi dawnej postaci. W finale, przypominającym filmy w rodzaju Zemsty kosmosu, wojsko z zimną krwią zabija „potwora". Mimo niezbyt przekonujących efektów specjalnych, Zdumiewająco kolosalny człowiek jest z pewnością najbardziej udanym dziełem Berta I. Gordona (Początek końca), przede wszystkim za sprawą znakomitej (jak na kino science fiction) kreacji aktorskiej Glenna Langana (Dragon-wyck, Forever Amber). ZDUMIEWAJĄCO PRZEZROCZYSTY CZŁOWIEK The Amazing Transparent Man USA 1960, 56 min Reżyseria: Edgar G. Ulmer Scenariusz: Jack Lewis Zdjęcia: Meredith M. Nicholson Muzyka: Darrell Calker Montaż: Jack Ruggiero Efekty specjalne: Roger George Producent: Lester D. Guthrie Obsada: Douglas Kennedy, Marguerite Chapman, James Griffith, Ivan Triesault, Red Morgan Produkcja: A Miller Consolidated Pictures I AIP (American International Pictures) Film Edgara G. Ulmera stanowi zaskakujące udane połączenie opowieści science fiction z filmem kryminalnym. Po ucieczce z więzienia, drobny złodziejaszek Joey Faust (Kennedy) spotyka na swej drodze piękną kobietę (Chapman), która w imieniu pracodawcy, Krennera, proponuje mu pomoc. Krenner (Griffith), zawodowy żołnierz o dyktatorskich skłonnościach, pracuje nad nowym rodzajem broni - promieniami mającymi zapewnić niewidzialność. Nad naukową stroną przedsięwzięcia czuwa doktor Peter Ulof (Triesault), zaś Faust ma posłużyć jako królik doświadczalny. Eksperyment kończy się powodzeniem - bohater staje się niewidzialny, a wówczas na polecenie Krennera przedostaje się do elektrowni atomowej, by zdobyć potrzebny materiał promieniotwórczy. Przy okazji postanawia wykorzystać niewidzialność dla własnych celów, ale podczas skoku na bank wynalazek zawodzi. Po powrocie dr Ulof próbuje przekonać Fausta, by pomógł mu powstrzymać Krennera przed stworzeniem niewidzialnej armii żołnierzy, mającej przejąć władzę nad światem. Wszystko kończy się walką w laboratorium, w wyniku której dochodzi do eksplozji nuklearnej. Odtwórca głównej roli, Douglas Kennedy, grywał zwykle czarne charaktery w drugorzędnych westernach, jednak wystąpił również w kilku filmach SF, m.in. w Najeźdźcach z Marsa (1953) i The Allligator People (1959). ZEMSTA KOSMOSU The Quatermass Experiment Wielka Brytania 1955, 82 min Reżyseria: Vai Guest Scenariusz: Richard Landau, Val Guest na podst. sztuki Nigela Kneale'a Zdjęcia: Walter J. Harvey Muzyka: James Bernard Montaż: James Needs Efekty specjalne: Les Bowie, Phil Leakey Producent: Anthony Hinds Obsada: Brian Donlevy, Richard Wordsworth, Jack Warner, Margia Dean, Thora Hird, Gordon Jackson, Harold Lang, Lionel Jeffries Produkcja: Hammer Films Z kosmosu wraca rakieta z jedynym ocalałym członkiem wyprawy, pilotem Victo-rem Carroonem (Wordsworth), który znajduje się w stanie szoku i nie potrafi udzie- 435 z Zemsta kosmosu lić żadnych wyjaśnień. Lekarze odkrywają, że organizm Carroona zainfekowany został „kosmicznym" wirusem, zaś jego ciało ulega stopniowej modyfikacji. Nad chorym pilotem czuwa profesor Quatermass (Donle-vy), ale stan pacjenta pogarsza się z dnia na dzień. Zaniepokojona żona (Dean) pomaga mężowi w ucieczce ze szpitala. Wkrótce przekonuje się, iż ukochany nie jest w istocie człowiekiem, ale potworem. Ścigany przez policję i wojsko, wpada w zastawioną pułapkę i ginie porażony prądem. Scenariusz Zemsty kosmosu powstał w oparciu o popularny serial telewizyjny, emitowany w Wielkiej Brytanii na początku lat 50., którego bohaterem był profesor Quatermass. Film zrealizowany przez Vala Guesta dla wytwórni Hammer doczekał się dalszych części (Zemsta kosmosu 11, Quatermass i studnia, Quatermass Conclusion). Prawdziwą rewelacją filmu był Richard Wordsworth w roli czlowieka-monstrum, a przerażający proces deformacji ciała został pokazany ze wszystkimi szczegółami dzięki znakomitym efektom plastycznym Phila Leakeya. ZEMSTA KOSMOSU II Quatermass II Wielka Brytania 1957, 85 min Reżyseria: Vai Guest Scenariusz: Vai Guest, Nigel Kneale Zdjęcia: Gerald Gibbs Muzyka: James Bernard Montaż: James Needs Efekty specjalne: Bill Warrington, Henry Harris, Frank George Producent: Anthony Hinds Obsada: Brian Donlevy, Bryan Forbes, Michael Ripper, Sidney James, John Longden, Vera Day, William Franklyn, Percy Herbert Produkcja: Hammer Films Profesor Bernard Quatermass (Donlevy) jest szefem brytyjskiego programu kosmicznego, a zarazem pomysłodawcą projektu bazy księżycowej. Niestety, przedstawiciele rządu nieoczekiwanie postanawiają wstrzymać finansowanie dalszych badań nad konstrukcją rakiety. Tymczasem pracownicy obserwatorium astronomicznego są świadkami deszczu meteorytów spadających w okolicy. Quatermass, wspólnie z asystentem Mar-shem (Forbes), postanawia zbadać tajemnicze zjawisko. Przekonuje się, że cały teren został ogrodzony, zaś na miejscu prowadzone są bliżej nieokreślone prace. Profesor nie rezygnuje z wyjaśnienia zagadki - szczególnie, że podczas pobytu na zakazanym terenie został zatrzymany jego asystent. Niebawem okazuje się, że wszystko jest częścią tajnego projektu rządowego (chodzi jakoby o wyrób syntetycznej żywności). Quatermass podejrzewa jednak, że sprawa jest znacznie bardziej skomplikowana, zwraca się więc o pomoc do inspektora Loma-xa (Longden), którego przekonuje, że projekt jest częścią spisku, mającego ukryć przygotowywania do inwazji z kosmosu. Zemsta kosmosu II, choć nie dorównuje klasycznej wersji z 1955 roku, należy do najbardziej udanych filmów odwołujących się Zemsta kosmosu II 436 z do motywu kryptoinwazji. Paranoiczna wizja świata, niesamowita atmosfera zagrożenia oraz koncepcja „wielkiego spisku" świadczą również o pokrewieństwie Zemsty kosmosu II i Inwazji porywaczy ciał. ZEMSTA POTWORA Revenge of the Creature USA 1955, 82 min Reżyseria: Jack Arnold Scenariusz: Martin Berkeley Zdjęcia: Charles S. Welbourne Muzyka: Herman Stein Montaż: Paul Weatherwax Efekty specjalne: Bud Westmore Producent: William Alland Obsada: John Agar, Lori Nelson, John Bromfield, Nestor Paiva, Dave Willock, Ricou Browning, Robert B. Williams, Charles Cane, Clint Eastwood Produkcja: Universal Potwór z Czarnej Laguny należał do najważniejszych filmów lat 50., ale dalszy ciąg, nakręcony przez tego samego twórcę, popadł w zapomnienie. W głąb dżungli wyrusza druga ekspedycja, która odkrywa, że potwór wciąż żyje (a przecież pamiętamy, że zginął od kuli). Joe Hayes (Bromfield) i George Johnson (Williams) postanawiają schwytać groźne monstrum i przewieźć na Florydę do miejscowego ogrodu zoologicznego, gdzie zwierzę zostanie poddane szczegółowym badaniom przez parę ichtiologów, Cle-te'a Fergusona (Agar) i Helen Dobson (Nelson). Tytułowy „bohater" zakochuje się w pięknej pani doktor, ale postanawia uciec z niewoli, zabijając uprzednio Hayesa. Zemsta potwora została nakręcona w technice trójwymiarowej, jednak niewiele pomogło to samemu filmowi, którego scenariusz pozbawiony był napięcia, w dodatku wszystkie pomysły wydawały się wtórne wobec pierwowzoru. ZIELONA POŻYWKA Soylent Green USA 1973, 97 min Reżyseria: Richard Fleischer Scenariusz: Stanley R. Greenberg na podst. powieści Harry'ego Harrisona Make Room, Make Room Zdjęcia: Richard Kline Muzyka: Gerald Fried Zielona pożywka Montaż: Samuel E. Beetley Producenci: Walter Seltzer, Russell Thacher Obsada: Charlton Heston, Joseph Cotten, Chuck Connors, Paula Kelly, Lincoln Kilpatrick, Mike Henry, Whit Bissell, Leigh Taylor--Young, Edward G. Robinson Produkcja: Metro Goldwyn Meyer Wizja świata po katastrofie. Nowy Jork, rok 2022. Władze zmagają się z problemami przeludnienia, wyczerpaniem surowców naturalnych, skażeniem środowiska, brakiem żywności itp. Detektyw Thorn (He-ston) prowadzi śledztwo w sprawie zagadkowej śmierci niejakiego Simonsona (Cot-ten), jednego z dyrektorów potężnego koncernu spożywczego „Soylent Green", produkującego żywność na bazie glonów morskich. W luksusowym mieszkaniu Simonsona zastaje jego przyjaciółkę, Shirl (Tay-lor-Young), która pełniła rolę luksusowej prostytutki, będącej na „wyposażeniu" apartamentu. Przyjacielem i współlokatorem Thorna jest Sol Roth (Robinson), starszy człowiek pamiętający czasy, w których istniała naturalna żywność, nieskażona woda, roślinność, lasy i zwierzęta. Pewnego dnia odkrywa ponurą tajemnicę koncernu Soylent Green: zasoby oceanów zostały dawno wyczerpane, zaś żywność produkuje się ze szczątków ludzkich. Zrozpaczony i zmęczony życiem Sol zgłasza się do instytucji zajmującej się eutanazją (jest to jeden ze sposobów na pozyskanie „surowca") -umiera, oglądając zarejestrowane na wideo obrazy Ziemi z czasów młodości. Ekranizacja głośnej powieści Harry'ego Harrisona Make Room, Make Room jest chyba najciekaw 437 z szym przykładem nurtu pokatastroficzne-go w kinie science fiction: obraz cywilizacji stojącej w obliczu ekologicznej zagłady został ukazany w sposób niezwykle przejmujący. Pesymistyczna wizja ludzkości niszczącej środowisko naturalne oraz jednostek tracących resztki człowieczeństwa znakomicie została wpisana w formulę kryminalnej opowieści. Na szczególną uwagę zasługuje kreacja Edwarda G. Robinsona, niegdysiejszej gwiazdy kina gangsterskiego, dla którego była to ostatnia rola filmowa. ZIEMIA PRZECIW PAJĄKOWI Earth vs. the Spider USA 1958, 90 min Reżyseria: Bert 1. Gordon Scenariusz: Laszlo Gorog, George Worthing Yates Zdjęcia: Jack Marta Muzyka: Albert Glasser Montaż: Ronald Sinclair Efekty specjalne: Bert I. Gordon Producent: Bert I. Gordon, James H. Nichol-son, Samuel Z. Arkoff Obsada: Ed Kemmer, June Kenny, Gene Pers-son, Gene Roth, Hal Torey, Sally Fraser, June Jocelyn, Mickey Finn, Troy Patterson Produkcja: Santa Rosa Productions / American Interna tional Bert I. Gordon nakręcił piętnaście filmów zaliczanych do gatunku science fiction lub horroru, z tego większość opowiada o olbrzymich zwierzętach, najczęściej owadach. Nie inaczej jest i w tym przypadku, gdyż zgodnie z tytułem, mamy do czynienia z gigantycznym pająkiem. Fabuła jest niezwykle schematyczna. Para nastolatków, Carol (Kenny) i Mikę (Persson), wyrusza na poszukiwanie zaginionego ojca dziewczyny. Na drodze znajdują wrak samochodu - ślady prowadzą do położonej w pobliżu jaskini, gdzie odkrywają pozostałości gigantycznej pajęczej sieci. Nikt z mieszkańców nie wierzy w ich opowieść, ale gdy nie udaje się odnaleźć zaginionego mężczyzny, policja postanawia sprawdzić ostatni trop. Ekipa poszukiwawcza odnajduje w jaskini zwłoki ojca Carol, natrafia też na ślad olbrzymiego pająka, którego udaje im się schwytać i przewieźć do miasteczka (niestety, nie wiemy w jaki sposób tego dokonano). Zgodnie z oczekiwaniem, pająk odzyskuje wolność i sieje spustoszenie wśród mieszkańców. Film Gordona pozbawiony jest niezbędnego napięcia, również aktorstwo pozostawia wiele do życzenia, swoistą ciekawostką są zaś odgłosy, jakie wydaje tytułowe monstrum, o którego pochodzeniu niewiele się dowiadujemy z samego filmu. ZJADACZE MÓZGU The Brain Eaters USA 1958, 60 min Reżyseria: Bruno Ve Sota Scenariusz: Gordon Urquhart Zdjęcia: Larry Raimond Muzyka: Tom Jonson Montaż: Carlo Lodato Producent: Ed Nelson Obsada: Ed Nelson, Jack Hill, Jody Fair, Joanna Lee, Alan Frost, Leonard Nimoy, Doug Banks Produkcja: Corinthian Productions / American International W małym miasteczku na północy Stanów zostaje znaleziony tajemniczy stożek, wkrótce na miejsce przybywają wojskowi eksperci, podejrzewając, iż obiekt może pochodzić z innej planety. Wnętrze stożka zamieszkują groźne pasożyty, które przenikając do ludzkiego organizmu, stopniowo przejmują nad nim kontrolę. Po pewnym czasie zostaje odkryty statek kosmiczny, zaś Ziemi zagraża inwazja obcych przybyszów (choć same pasożyty nie pochodzą z kosmosu, ale z wnętrza naszej planety). Na szczęście pasożyty zostają zniszczone, zaś groźba opanowania Ziemi przez kosmitów zażegnana (choć za cenę życia pary głównych bohaterów). Scenariusz Zjadaczy mózgu, napisany przez 438 z Gordona Urquharta, nosi wyraźne ślady wpływu znakomitej powieści Roberta A. Heinleina Władcy marionetek, reżyserem całości był Bruno Ve Sota, aktor znany m.in. z udziału w Ataku potwornych krabów. Do najbardziej udanych fragmentów filmu należą sceny kręcone z punktu widzenie pasożytów, z kamerą umieszczoną pod niezwykłymi kątami, toteż atmosfera przypomina raczej horrory niźli obrazy science fiction. Ciekawostką był udział Leonarda Nimoya, późniejszego członka załogi „Enterprise" (w telewizyjnej i filmowej wersji Star Trek), który w Zjadaczach mózgu zagrał zdrajcę i współpracownika obcych, profesora Cole'a. ZNAKI Signs USA 2002, 108 min Reżyseria: M. Night Shyamalan Scenariusz: M. Night Shyamalan Zdjęcia: Tak Fujimoto Muzyka: James Newton Howard Montaż: Barbara Tulliver Efekty specjalne: Eric Brevig, Stefen Fangme-ira, Industrial Light and Magic Producent: Frank Marshall, Sam Mercer, M. Night Shyamalan Obsada: Mel Gibson, Joaquin Phoenix, Rory Culkin, Abigail Breslin, Cherry Jones, Michael Showalter, M. Night Shyamalan Produkcja: Blinding Edge Production / Touchstone Pictures Film twórcy Szóstego zmysłu i Niezniszczalnego z pozoru odwołuje się do opowieści o najeźdźcach z kosmosu, z tym że brak tu efektów specjalnych oraz widowiskowych scen zniszczeń, a zamiast tego mamy kameralny dramat psychologiczny, utrzymany w konwencji kina familijnego. Graham Hess (Gibson), były pastor, samotnie wychowujący dwójkę dzieci, Bo i Morgana (Culkin), mieszka na farmie wraz z bratem Merrillem (Phoenix). Pewnego dnia na polu kukurydzy pojawiają się tajemnicze znaki. Z całego świata dochodzą wieści o podobnych wydarzeniach, wkrótce nikt nie ma już wątpliwości, że wszystko to jest częścią planu inwazji na Ziemię. Statki kosmiczne pojawiają się nad obszarem powietrznym Stanów Zjednoczonych i Mek syku, wybucha masowa histeria. Obcy lądują, dokonują drobnych zniszczeń, porywają ludzi, jednak po kilkunastu godzinach odlatują. Nie dowiadujemy się zbyt wiele na temat powodów ich wizyty, gdyż film jest raczej historią rodziny, która została poddana ciężkiej próbie. ŻOŁNIERZ PRZYSZŁOŚCI Soldier USA 1998, 98 min Reżyseria: Paul Anderson Scenariusz: David Webb Peoples Zdjęcia: David Tattersall Muzyka: Joel McNeely Montaż: Martin Hunter Efekty specjalne: Ed Jones, Clay Pinney Producent: R.J. Louis, Susan Ekins, James G. Robinson, Jerry Weintraub Obsada: Kurt Russell, Jason Scott Lee, Connie Nielsen, Michael Chiklis, Gary Busey, Sean Par-twee, Jason Isaacs Produkcja: Warner Bros. Świat przyszłości, w którym toczą się wojny prowadzone przez szkolonych od najmłodszych lat żołnierzy: bezwzględnych, pozbawionych osobowości, ślepo posłusznych przełożonym. Sierżant Todd (Russell) jest najlepszym z najlepszych w oddziale dowodzonym przez majora Churcha (Busey), jednak jego podwładni zostają zastąpieni przez nową generację żołnierzy, ulepszonych genetycznie nadludzi. Dochodzi do nieuchronnej konfrontacji. Niestety, Todd przegrywa w bezpośrednim starciu z Ca-inem 607 (Lee) - zostaje uznany za zmarłego, zaś jego ciało umieszczone w kosmicznej śmieciarce, opróżnionej nad pobliską planetą. Mimo odniesionych ran, Toddowi udaje się dotrzeć do osady nielegalnych kolonistów, gdzie wraca do zdrowia pod opieką Sandry (Nielsen). Niespodziewanie na opuszczoną planetę przybywa oddział „nadludzi" - rozpoczyna się walka o przetrwanie, w której bohater ma szansę zemścić się za uprzednią porażkę. Film Paula Andersona (Ukryty wymiar, Resident Evil) nie wyróżnia się oryginalnym pomysłem, choć udział Kurta Russella, Ga-ry'ego Busey i Jasona Scotta Lee zapewnił Żołnierzowi przyszłości sukces kasowy. 439 z ŻOŁNIERZE KOSMOSU Starship Troopers USA 1997, 129 min Reżyseria: Paul Verhoeven Scenariusz: Edward Neumeier na podstawie powieści Roberta A. Heinleina Zdjęcia: Jost Vacano Muzyka: Basil Poledouris Montaż: Mark Goldblatt, Caroline Ross Efekty specjalne: Ernest D. Farino, Alex Funke, George Merkert, Christopher Paizis, Tippett Studio, Daniel Radford, John Richardson, Jay Riddle, Jim Rygiel, Boss Film, Scott Squires, ILM, Phil Tippett Producenci: Jon Davison, Alan Marshall, Frances Doel, Stacy Lumbrezer, Edward Neumeier, Phil Tippett Obsada: Casper Van Dien, Dina Meyer, Denise Richards, Jake Busey, Neil Patrick Harris, Clancy Brown, Seth Gilliam, Patrick Muldoon, Michael Ironside Produkcja: TriStar Pictures, Big Bug Pictures Touchstone Pictures Holenderski reżyser Paul Verhoeven rozpoczął karierę w Hollywood od realizacji głośnego filmu fantastycznonaukowego, Ro-bocop, a następnie umocnił swoją pozycję Pamięcią absolutną. Żołnierze kosmosu potwierdzają klasę Verhoevena, choć niestety tym razem masowa publiczność była mniej entuzjastyczna. Johnny Rico (Van Dien) skończył właśnie szkołę. Ulegając natarczywym reklamom FED NET-u zdecydował się wstąpić do armii, zwłaszcza, że Ziemia została zaatakowana przez inteligentne i bezwzględne insekty z kosmosu. Dodatkowej motywacji dostarcza rywalizacja z dziewczyną, której udaje się trafić do elitarnej jednostki, gdzie zdobywa uprawnienia pilota. Johnny przeżywa także osobistą tragedię - jego rodzina ginie w jednym z ataków. Reżyser zdecydował się na ekranizację dość kontrowersyjnego pierwowzoru literackiego. Heinlein oskarżany bywał o przemycanie w swych powieściach treści faszystowskich. Twórca filmowej adaptacji stanął więc przed trudnym wyborem: czy wyeliminować „szkodliwe" wątki, czy ustosunkować się do nich? Wybrał drugą możliwość i zdecydował się na parodystycz-ną formułę opartą na licznych przerysowaniach. Siła filmu polega na łączeniu sprzeczności. Z jednej strony oglądamy bowiem Żołnierze kosmosu sceny rodem z taniego filmu propagandowego, z drugiej niezwykle realistyczne obrazy starć z zagrażającymi Ziemi owadami. Przemoc jest tak dosłowna, że niespodziewanie tracimy dopiero co zbudowany dystans. Science fiction jest tu z pewnością tylko kostiumem, gdyż film Verhoevena opowiada o uwodzeniu przez obrazy, charakterystycznym dla wielkich widowisk. ŻONA ASTRONAUTY Astronaut's Wife USA 1999, 109 min Reżyseria: Rand Ravich Scenariusz: Rand Ravich Zdjęcia: Allen Daviau Muzyka: George S. Clinton Montaż: Tim Alverson, Steve Mirkovich Efekty specjalne: Jeff Wolverton, Josh R. Jaggers, Brian Tipton Producent: Andrew Lazar, Mark Johnson, Donna Langley Obsada: Johnny Depp, Charlize Theron, Joe Morton, Clea DuVall, Donna Murphy, Jacob Stein, Samantha Eggar, Nick Cassavetes, Gary Grubs Produkcja: New Line Cinema Niezbyt udana próba połączenia horroru i science fiction. Spencer (Depp) i Jillian (Theron) Armacostowie są młodym i szczęśliwym małżeństwem, on jest astronautą, ona - nauczycielką w szkole podstawowej. Podczas rutynowego lotu w kosmos dwaj astronauci, Spencer i Alex (Cassavetes), tracą łączność z Ziemią, ale udaje im się szczęśliwie powrócić. Początkowo wszystko wydaje się być w porządku, jednak Alex niespodziewanie umiera w trakcie przyjęcia, zaś Spencer rezygnuje z dotychczasowej kariery i przyjmuje propozycję pracy w wielkim koncernie lotniczym. Małżonkowie przenoszą się z Florydy do Nowego Jorku, wkrót- 440 z Żona astronauty ce Jill zachodzi w ciążę, a wówczas zaczyna dostrzegać dziwne zmiany w zachowaniu męża. Pewnego dnia spotyka byłego pracownika NASA (Morton), który próbuje ją przekonać, że w organizmie Spencera zaszły nieodwracalne zmiany. Bohaterka nie potrafi uwierzyć, że podczas pechowego lotu doszło do spotkania z obcą formą życia, która wniknęła w ciało męża, przejmując nad nim kontrolę. Niebawem podejrzenia zmieniają się w pewność. Pierwsza połowa Zony astronauty przypomina klasyczne opowieści science fiction o astronautach, którzy przeżyli w kosmosie coś niezwykłego, ale druga połowa przynosi wyraźną zmianę tonacji, za sprawą jednoznacznego nawiązania do Dziecka Rosemary. ŻONY ZE STEPFORD The Stepford Wives USA 1975, 115 min Reżyseria: Bryan Forbes Scenariusz: William Goldman na podst. powieści Iry Levina Zdjęcia: Owen Roizman Muzyka: Michael Small Montaż: Timothy Gee Producent: Edgar J. Scherick, Gustave M. Beme Obsada: Katharine Ross, Paula Prentiss, Peter Masterson, Nanette Newman, Patrick O'Neal, Tina Louise, Carol Rossen, William Prince Produkcja: Fadsin Cinema Associates, Palomar Udana adaptacja powieści Iry Levina, autora Dziecka Rosemary. Małżeństwo Eberhartów - Joanna (Ross) i Walter (Masterson) - przenosi się z Nowego Jorku do małego miasteczka w stanie Connecticut. Młoda kobieta, niezbyt szczęśliwa, nawiązuje znajomość z żywotną i energiczną Bobby Marków (Prentiss). Podczas gdy Walter przebywa w pra- Żony ze Stepford cy, obie kobiety próbują znaleźć sobie zajęcie w nowym miejscu, zauważają jednak, że w Stepford dzieją się dziwne rzeczy -szczególnie niepokojące wydaje się być zachowanie niektórych kobiet. Niebawem podejrzenia zamieniają się w pewność. Gdy pewnego dnia Bobby z odważnej i zdecydowanej kobiety zmienia się w bezwolną i otępiałą istotę, Joanna poznaje przerażającą prawdę - wszystkie żony zostały zamordowane i zastąpione przez sobowtó-ry-automaty. W finałowej scenie bohaterka odkrywa miejsce, gdzie produkowane są mechaniczne repliki, spostrzegając, że nowy model podobny jest do niej samej. Zony ze Stepford spotkały się z przychylnym przyjęciem, zarówno ze strony krytyki feministycznej, jak i publiczności, toteż po latach powstały kolejne części - Revenge of the Stepford Wivies (Zemsta żon ze Stepford, 1980), The Stepford Children (Dzieci ze Stepford, 1987) i The Stepford Husbands (Mężowie ze Stepford, 1996) - znacznie słabsze od pierwowzoru. W 2004 Frank Oz nakręcił nową wersję Zon ze Stepford z Nicole Kidman w roli głównej. ŻYLETA Barb Wire USA 1995, 90 min Reżyseria: David Hogan Scenariusz: Chris Warner, Chuck Pfarrer Zdjęcia: Rick Bota Muzyka: Michael Colombier Montaż: Peter Schink Efekty specjalne: Don Gray, John E. Gray, Roland Loew, Eric Roberts Producent: Peter Heller 441 z Żyleta Obsada: Pamela Anderson Lee, Temuera Morrison, Steve Railsback, Victoria Rowell, Jack Noseworthy, Xander Berkeley, Udo Kier Produkcja: Gramercy Pictures Rok 2017. W Stanach Zjednoczonych trwa wojna domowa, większość terytoriów znalazła się pod władzą faszystowskiego dyktatora. Tytułową bohaterką filmu Davida Hogana jest tajemnicza właścicielka nocnego klubu (Anderson Lee), działającego w neutralnej strefie. Pewnego dnia odwiedza ją dawny przyjaciel z prośbą o pomoc w zorganizowaniu ucieczki do Kanady, przypominając przy tym, że oboje walczyli niegdyś w Ruchu Oporu. Fabuła Żylety do złudzenia przypomina futurystyczną wersję Casablanki, z tym że Humphreya Bogarta zastąpiła seksbomba lat 90., Pamela Anderson Lee. Niestety, akcja podporządkowana została efektownym wybuchom i pojedynkom, a przede wszystkim prezentacji wdzięków głównej bohaterki, bezwzględnej i zmysłowej zarazem. 442 BIBLIOGRAFIA 1. OGOLNA Aitken Stuart C., Tuning the self: city space and SF horror movies, (w:) Rob Kitchin, James Kneale (red.), Lost in Space: Geographies of Science Fiction, New York: Continuum 2002, s. 104-122. Andriano Joseph D., Immortal Monster: The Mythological Evolution of the Fantastic Beast in Modem Fiction and Film, Westport: Greenwood 1999, 200 s. Anderson Craig W, Science Fiction Films of the Seventies, Jefferson: McFarland 2001, 271 s. Annan David, Cinema of Mystery and Fantasy, London: Lorrimer 1984,136 s. Atkins Thomas R., Science Fiction Films, New York: Monarch, 1976,101 s. Baxter John, Science Fiction in the Cinema, New York: A. S. Barnes 1970, 240 s. Beard John, Science Fiction Films of the Eighties: fin de siècle Before Its Time, „Journal of Popular Culture" 1998, vol. 32, nr 1, s. 1-13. Benson Michael, Vintage Science Fiction Films, 1896--1949, Jefferson: McFarland 1984,231 s. Borst Ronald V, Bums Keith, Adams Leith (red.), Graven Images: The Best of Horror, Fantasy, and Science Fiction Film Art from the Collection of Ronald V. Borst, New York: Grove Press 1992, 240s. Bouxou J. S., Le science-fiction au cinema, Paris: Union Générale d'Editions 1971, 514 s. Boyd Katrina G., Imagined Spaces: Entertainment and Utopia in Science Fiction Films and Television Series of the 1980s and 1990s, Ph. D. Dissertation, Indiana University 2001, 296 s. Brain Bonnie, Saviors and Scientists: Extraterrestrials in Recent science fiction films, „ETC" 1983, vol. 40, nr 2, s. 218-229. Brion Patrick, Le Cinema fantastique, Paris: Editions de la Marinière 1999. Broderick Mick, Nuclear Moines: A Critical Analysis and Filmography cf International Feature Length Films Dealing With Experimentation, Aliens, Terrorism, Holocaust and Other Disaster Scenarios, 1914-1990, Jefferson: McFarland 1991, 232 s. Broderick Mick, Nuclear Movies: A Filmography, Northcote: Post-Modem 1988,135 s. Brosnan John, The Primal Screen: A History of the Science Fiction Film, London: Orbit, 1991, 402s. Brosnan John, Future Tense: the Cinema of Science Fiction, New York: St. Martins 1978, 320 s. Bruschini Antonio, Tentori Antonio, Mondi incre-dibili: Il cinema fantastico-auventuroso Italiano, Bologna: Granta Press 1995,173 s. Budrys Algis, Two Views of Science Fiction Film, „Science Fiction Film Classics" 1978, vol. 1, nr 2, s. 5-12,16. Bukatman Scott, Matters of Gravity: Special Effects and Supermen in the 20th Century, Durham: Duke University Press 2003. Bukatman Scott, Terminal Identity: The Virtual Subject in Postmodern Science Fiction, Durham: Duke University Press 1993,404 s. Cavanaugh Terence W, Learning Science with Science Fiction Films, Dubuque: KendalJ/Hunt Publishing Co. 1996, 231 s. Chiavini Roberto, Dizionario dei personaggi fanta-stici: I protagonisti della fantascienza, della fantasy e dellhorror nel cinema, nel furmetto e nella littere-tura, Roma: Gremese 1996, 344 s. Chibnall Steve, Petley Julian (red.), British Horror Cinema, London: Routledge 2002, 242 s. Clarens Carlos, Hoberman Jim, Illustrated History of Horror and Science Fiction Films, DaCapo Press 1997,328 s. Cook Bruce, Science Fiction and Film: A Study of the Interaction of Science, Science Fiction Literature, and the Growth of Cinema, Ph. D. Dissertation, University of Southern California 1976. Coyle William (red.), Aspects cf Fantasy: Selected Essays from the Second International Conference on the Fantastic in Literature and Film, Westport Greenwood Publishing 1985, 259 s. Ćwikieł Agnieszka, Science fiction jako gatunek filmowy, Katowice: Uniwersytet Śląski 1985,125 s. D"Alessandro Kathryn C., Mixed Competence: The Tendency Toward Hybridization in Post-1976 Science Fiction Films, Ph.D. Dissertation, University of Wisconsin 1992, 308 s. Davin Eric L., Second Genesis: The Birth of Science Fiction Cinema: Kurt Neumann and «Rocketship X--М», (w:) tegoż, Pioneers of Wonder: Conversations with the Founders of Science Fiction, Amherst: Prometheus Books 1999, s. 319-332. Dean J. E, Between 2001 and Star Wars: science fiction films, „Journal of Popular Film and Television" 1978, vol. 7, nr 1, s. 32-41. Desser David, Race, Space and Class: The Politics of Cityscapes in Science Fiction Films, (w:) Annette Kuhn (red.), Alien Zone II: The Spaces of Science Fiction Cinema, London: Verso 1999, s. 80-96. Dimitrakiak Angela, Tsiantis Miltos, Terminators, Monkeys and Mass Culture: The Carnival of Time in Science Fiction Films, „Time & Society" 2002, vol. 1, nr 2/3, s. 209-231. Doherty Thomas, Video, Science Fiction and the Cinema of Surveillance, „Journal of the Fantastic in the Arts" 1989, vol. 2, nr 2, s. 69-80. 445 Donald James (red.), Fantasy and the Cinema, London: BFI Publishing 1989, 298s. Dubeck Leroy W, Moshier Suzanne E., Boss Judith, Fantastic Voyages: Learning Science Through Science Fiction Films, New York: American Institute of Physics 1994, 327 s. Dubeck Leroy W., Science and Science Fiction Films, „Journal of College Science Teaching" 1981, vol. 11, nr 2, s. 111-113. Dubeck Leroy W., Moshier Suzanne E., Boss Judith, Science in Cinema: Teaching Science Fact Through Science Fiction Films, New York: Teacher's College Press 1988,187 s. Dunn Thomas S., Erlich Richard D. (red.), The Mechanical God: Machines in Science Fiction, Westport: Greenwood 1982, 284 s. Edelson Edward, Visions of Tomorrow: Great Science Fiction From the Movies, Garden City: Doubleday 1975,117 s. Elsaesser Thomas, Social Mobility and the Fantastic: German Silent Cinema, (w:) James Donald (red.), Fantasy and the Cinema, London: BFI Publishing 1989, s.23-38. Everman Welch D., Cult Science Fiction Films: From the Amazing Colossal Man to Yog, the Monster From Space, Secaucus: Carol Publishing Group 1995,255 s. Fischer Dennis, Science Fiction Film Directors, 1895-1998, Jefferson: McFarland 2000, 767 s. Franklin H. B., Don't Look Where Were Going: The Vision of the Future in Science Fiction Films, 1970-82, „Science-Fiction Studies" 1983, vol. 10, nr 1, s. 70-80. Gabilondo Joseba, Cinematic Hyperspace: New Hollywood Cinema and Science Fiction Film: Image Commodification in Late Capitalism, Ph.D. Dissertation, San Diego: University of California 1992. Galbraith Stuart IV Japanese Science Fiction, Fantasy and Horror Films: A Critical Analysis of 103 Features Released in the United States, 1950-1992, Jefferson: McFarland 1993,448 s. Gasca Luis, Fantascienza e cinema, Milan: Gabriele Mazzola Editore 1972. George Bill, Eroticism in the Fantasy Cinema, Pittsburgh: Imagine Inc. 1984,128 s. George Susan A., 1950s Science Fiction Film Doctors and the Battle between Individualism and Conformity, (w:) Gary Westfahl, George Slusser (red.), No Cure for the Future: Disease and Medicine in Science Fiction and Fantasy, Westport: Greenwood 2002, s. 127-132 George Susan A., Not Exactly «of Woman Bom»: Procreation and Creation in Recent Science Fiction Films, „Journal of Popular Film and Television" 2001, vol. 28, nr 4,176-183. George Susan A., Resisting the Mystique: Women in 1950s Science Fiction Films, (w:) Mary Pharr (red.), Fantastic Odysseys: Selected Essays from the Twenty-Second International Conference on the Fantastic in the Arts, Westport: Praeger 2003, s. 65-72. George Susan A., Space for Resistance: The Disruption of the American Frontier Myth in 1950s Science Fiction Films, (w:) Gary Westfahl (red.), Space and Beyond: The Frontier Theme in Science Fiction, Westport: Greenwood 2000, s. 77-84. Gifford Denis, Science Fiction Film, London: Studio Vista 1971,160 s. Gisen Rolf, Die Vergangenheit der Zukunft. Die Originalstories hinter den großen Science Fiction Filmen, Nürnberg: Burgschmiet 1998, 319 s. Gisen Rolf, Sagenhafte Welten. Der phantastische Film, München: Heyne 1990,447 s. Gisen Rofl, Stresau Norbert, Fuchs Wolfgang, Der phantastische Film, München: Heyne 1988, 211 s. Glassy Mark C., The Biology of Science Fiction Cinema, Jefferson: McFarland 2001, 296 s. Glut Donald E, The Frankenstein Archive: Essays on the Monster, the Myth, the Movies, and More, Jefferson: McFarland 2002,192 s. Gold, John R., Under Darkened Skies: The City in Science Fiction Films, Geography 2001, vol. 86, nr 4, s. 337-345. Goldberg Lee, Loffider Randy, Loffider Jean-Marc (red.), Science Fiction Filmmaking in the 1980s: Interviews with Actors, Directors, Producers and Writers, Jefferson: McFarland 1995, 279 s. Grant Barry K., Looking Upwards: Reason and the Visible in Science Fiction Film, (w:) Glenwood Irons (red.), Gender, Language and Myth: Essays on Popular Narrative, Toronto: University of Toronto Press 1992, s. 185-207. Gunden Kenneth von, Stock Stuart, Twenty All-Time Great Science Fiction Films, New York: Arlington House 1982, 250 s. Hahn Ronald M., Jansen Volker, Lexikon des Science Fiction Films: 2000 Filme von 1902 bis heute, München: Heyne 1997,1138 s. Haining Peter (red.), Space Movies: Classic Science Fiction Films, Sutton: Severn House 1995, 266 s. Haining Peter; Pratchett Terry, Space Movies II: Famous Science Fiction Television Series, Sutton: Severn House 1996,245 s. Halpern Leslie, Dreams on Film: The Cinematic Struggle Between Art and Science. Jefferson: McFarland 2003, 184 s. Hardy Phil (red.), The Encyclopedia of Science Fiction Movies, London: Woodbury Press 1986,408 s. Harris J.P, Time Capsule: Reviews of Horror, Science Fiction and Fantasy Films and TV Shows from 1987--1991, Writers Club Press 2002, 292 s. 446 Haycock Kate, Science Fiction Films, New York: Crestwood House 1992, 32 s. Heldreth L. G., Clockwork Reels: Mechanized Environments in Science Fiction Films, (w:) Richard D. Erlich, Thomas P Dunn (red.), Clockwork Worlds: Mechanized Environments in Science Fiction, Westport: Greenwood 1983, s. 213-261. Hellmann Christian, Der Science Fiction - Film, München: Heyne 1983. Hendershot Cynthia, Fhranoia, The Bomb, and 1950s Science Fiction Films, Bowling Green: State University Popular Press 1999,163 s. Henderson C. J., The Encyclopedia of Science Fiction Movies, New York: Facts on File 2001, 516 s. Hokenson Jan, Pearce Howard (red.), Forms of the Fantastic: Selected Essays from the Third International Conference on the Fantastic in Literature and Film, Westport: Greenwood 1988,276 s. Holte James C., No Grownups, Please: A Study of the American Science Fiction Film, (w:) Charles W. Sullivan Ш (red.), Young Adult Science Fiction, Westport Greenwood 1999, s. 147-160. Holte James C., Pilgrims in Space: Puritan Ideology and the American Science Fiction Film, (w:) Donald Palumbo (red.), Eros in the Mind's Eye, Westport Greenwood 1986, s.181-192. Holston Kim, Winchester Tom, Science Fiction, Fantasy and Horror Film Sequels, Series and Remakes: An Illustrated Filmography, With Plot Synopses and Critical Commentary, Jefferson: McFarland 1997,608 s. Hughes David, The Greatest Sci-Fi Movies Never Made. London: Titan 2001, 255 s. Hunter Ian Q., British Science Fiction Cinema, London: Routledge 1999, 240 s. Hurley Neil S., Cinematic Theology of the Future, (w:) tegoż, Theology Through Film, New York: Harper 1970, s. 155-170. Hutchinson Tom, Horror and Fantasy in the Cinema, London: Studio Vista 1974,156s. Iaccino James F., Jungian Reflections Within the Cinema: A Psychological Analysis of Sci-Fi and Fantasy Archetypes, Westport Praeger 1998,216 s. Johnson William (red.), Focus on the Science Fiction Film, Englewood Cliffs: Prentice Hall 1972, 182 s. Kawin Bruce E, Children of the Light, (w:) Barry K. Grant (red.). Film Genre Reader II, Austin: Texas University Press 1995, s. 308-329. King Geoff, Krzywinska Tanya, Science Fiction Cinema: From Outerspace to Cyberspace, London: Wallflower 2000,128 s. Kingsbury Paul, Science Fiction and Cinema: the Hysterical Materialism of Fhtaphysical Space, (w:) Rob Kitchin, James Kneale (red.), Lost in Space: Geo graphies of Science Fiction. London, New York: Continuum 2002, s. 123-136. Kinnard Roy, Beasts and Behemoths: Prehistoric Creatures in the Movies, Metuchen: Scarecrow 1988, 179 s. Kirby David A., The New Eugenics in Cinema: Genetic Determinism and Gene Therapy in Gattica, „Science Fiction Studies" 2000, vol. 27, nr 2, s. 193-215. Knee Adam, The American Science Fiction Film and Fifties Culture, Ph.D. Dissertation, New York University 1996,447 s. Kołodyński Andrzej, Dziedzictwo wyobraźni. Historia Filmu SF, Warszawa: Wydawnictwo Alfa 1989, 283 s. Kołodyński Andrzej, Filmy fantastyczno-naukowe, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe 1972, 212 s. Konigsber Ira, The Art of Technology: Contours of Space in the Science Fiction Film, (w:) Gary Westfalii (red.), Space and Beyond: The Frontier Theme in Science Fiction, Westport: Greenwood 2000, s. 67-76. Kuhn Annette (red.), Alien Zone: Cultural Theory and Contemporary Science Fiction Cinema London, New York: Verso 1990,231 s. Kuhn Annette (red.) Alien Zone П: The Spaces of Science Fiction Cinema, London: \ferso 1999,308 s. Landon Brooks, The Aesthetics of Ambivalence: Rethinking Science Fiction Film in the Age of Electronic (Re)Production, Westport: Greenwood 1992, 224 s. Larson Randall D., Musique Fantastique: A Survey of Film Music in the Fantastic Cinema, Metuchen: Scarecrow 1985, 602 s. Lee Walt, Reference Guide to Fantastic Films: Science Fiction, Fantasy and Horror, vol. 1-3, London: Chelsea Lee Books 1972-1974. Lenne Gérarde, Le Cinema fantastique et ses mythologies, Paris 1970. Leutrat Jean-Pierre, Vie des fantômes: le fantastique au cinéma, Paris: Cahiers du Cinéma Livres 1995, 204 s. Loffider Jean-Marc, Loffider Randy, French Science Fiction, Fantasy, Horror and Pulp Fiction: A Guide to Cinema, Television, Radio, Animation, Comic Books, and Literature from the Middle Ages to the Present. Jefferson: McFarland 1999,1024 s. Lucani'o Patrick, Them ar Us: Archetypal Interpretations of Fifties Alien Invasion Films, Bloomington: Indiana University Press 1987,194 s. Lucanio Patrick, Coville Gary, Smokin' Rockets: The Romance cf Technology in American Film, Radio and Television, 1945-1962, Jefferson: McFarland 2002, 260 s. 447 Manchel Frank, Album of Great Science Fiction Films, New York Watts 1982, 87 s. Mather Philippe, Figures of Estrangement in Science Fiction Film, „Science Fiction Studies" 2002, vol. 29, nr 2, s. 186-201. Meehan Paul, Saucer Movies: A UFOlogical History of the Cinema, Lanham: Scarecrow 1998, 373 s. Mehlem Axel, Der science fiction film: Ursprünge, Geschichte, Technik, Alfeld/Leine: Coppi Verlag 1996, 199 s. Menarini Roy (red.), Il cinema degli alieni, Alessandria: Falsopiano 1999. Menningen Jürgen, Filmbuch Science Fiction, Köln: Verlag M. DuMont Schauberg 1975,190 s. Menville Douglas, Historical and Critical Survey of the Science Fiction Film, New York: Arno Press 1975,185 s. Menville Douglas, Reginald Robert, Future Visions: The New Golden Age of the Science Fiction Film, Van Nuys: Newcastle 1985,192 s. Menville Douglas, Reginald Robert, Things to Come: An Illustrated History of the Science Fiction Film, New York: New York Time Books 1977, 212 s. Meyers Richard, Great Science Fiction Films: From Rollerball to Return of the Jedi, New York: Carol 1990,255 s. Miller David, They Came From Outer Space!: Alien Encounters in the Movies, London: Visual Imaginations 1996,144 s. Mitchell Charles S., A Guide to Apocalyptic Cinema, Westport: Greenwood 2001, 310 s. Mongini Giovanni, Storia del cinema di fantascien-za, vol. 1-2, Roma: Fanucci 1976-77. Murphy Brian, Monster Movies: They Came From Beneath the Fifties, „Journal of Popular Film and Television" 1972, vol. 1, nr 1, s. 31-44. NagJ Manfred, Science Fiction Film in Historical Perspective, „Science-Fiction Studies" 1983, vol. 10, nr 3, s. 262-277. Newman Kim, Apocalypse Movies: End of the World Cinema, New York: St. Martin's 1999, 272 s. Nicholls Peter, Fantastic Cinema, London: Ebury Press 1984. Oddos Christian, Le Cinema fantastique, Paris 1977. Pastourmatzi Donna (red.), Biotechnological and Medical Themes in Science Fiction, Thessaloniki: University Studio Press 2002. Peary Danny, Omni's Screen Flights: Screen Fantasies: The Future According to Science Fiction Cinema, Garden City: Doubleday Dolphin 1984, 310 s. Pelosato Alain, Fantastique et science-fiction au cinema, Pantin: Editions Naturellement 1999, 512 s. Pickard Roy, Science Fiction in the Movies, An A-Z, London: Frederick Muller 1978. Pierson Michele, CGI Effects in Hollywood Science Fiction Cinema 1989-95: The Wonder Years, „Screen" 1999, vol. 40, nr 2, s. 158-176. Pierson Michele, Special Effects: Still in Searchef Wonder, New York: Columbia University Press 2002. Piton Jean-Pierre, Le Cinema fantastique, Paris: Corlet 1995,174 s. Piton Jean-Pierre, Schlockoff Alain, Encyclopédie de la science-fiction, Paris: Jacques Grancher 1996. Pleuger Richard von, Miiller-Siemens Thomas, Science Fiction 2. Androiden, Galaxien, Ufos und Apokalypsen, Hamburg: Kino Vlg. 1990,193 s. Podeschi Christopher W, The Nature of Future Myths: Environmental Discourse in Science Fiction Film, 1950-1999, „Sociological Spectrum" 2002, vol. 22, nr 3, s. 251-297. Pahl Frederik, Pahl Frederik IV, Science Fiction Studies in Film, New York: Ace 1981, 346 s. Pomon C., Le Rêve et de fantastique dans le cinéma français, Paris: la Nef de Paris Editions 1959,210 s. Prédal Rêne, Le Cinéma fantastique, Paris: Seghers 1970. Puiseux, H., Eapocalipse nucléaire et son cinéma, Paris: Editions du Cerf 1987. Reed D. A., Patrick Pattison, Science Fiction Film Awards, La Habra: ESE California 1981,107 s. Renzi Thomas C., Jules Verne on Film: A Filmography cf the Cinematic Adaptations of His Works, 1902 -1997, Jefferson: McFarland Press 1998, 230s. Richards G. B., Science Fiction Movies, New York: Gallery 1984, 80 s. Rickman Gregg (red.), Science Fiction Film Reader, Limelight Editions 2003, 352 s. Rigby Jonathan, English Gothic: A Century of Horror Cinema, Richmond: Reynold & Heam 2000, 256 s. Roth Lane, Rejection of Rationalism in Recent Science Fiction Films, „Philosophy in Context" 1981, nr 11, s. 42-55. Roth Lane, Vraisemblance and the Western Setting in Contemporary Science Fiction Film, „Literature/ Film Quarterly" 1985, vol. 13, nr 3, s. 180-186. Rovin Jeff, Classic Science Fiction Films, New York: Citadel Press 1993,240s. Rovin Jeff, Pictorial History of Science Fiction Films, Secaucus: Citadel 1975, 240 s. Ruppersberg Hugh, Alien Messiah in Recent Science Fiction Films, „Journal of Popular Film and Television" 1987, vol. 14, s. 4, s. 158-166. Sabatier J. M., Les classiques du cinéma fantastique, Paris: Balland 1973,425 s. Sanjek David, Same as It Ever Was: Innovation and Exhaustion in the Horror and Science Fiction Films of the 1990s, (w:) Wheeler W Dixon (red.), Film 448 Genre 2000: New Critical Essays, Albany: State University of New York Press 2000, s. П1-123. Sardar Ziauddin, Cubitt Sean (red.), Aliens R Us: The Other in Science Fiction Cinema, London: Pluto 2001,208 s. Schelde Per, Androids, Humanoids, and Other Science Fiction Monsters: Science and Soul in Science Fiction Films, New York: New York University Press 1993, 279 s. Seed David, American Science Fiction and the Cold War: Literature and Film, Edinburgh: Edinburgh University Press 2002,224 s. Senn Bryan, Johnson John, Fantastic Cinema Subject Guide: A Topical Index to 2500 Horror, Science Fiction, and Fantasy Films, Jefferson: McFarland 1992,682 s. Shapiro Benjamin, Universal Truths: Cultural Truths and Generic Adaptation in 1950s Science Fiction Films, „Journal of Popular Film and Television" 1990, vol. 18, nr 3, s. 103-111. Shapiro Jerome E, Atomic Bomb Cinema: The Apocalyptic Imagination on Film, New York: Routledge 2002,386 s. Sherman Fraser A., Cyborgs, Santa Claus and Satan: Science Fiction, Fantasy and Horror Movies Made for Television, Jefferson: McFarland 2000, 248 s. Siegal Richard, Alien Creatures, Los Angeles: Reed Books 1978. Singer James, Hidden Heroines of the 1950s & 60s В-Movies, „Filmfax" 1990, nr 22, s. 80-89, 95. Slusser George, Rabkin Eric S. (red.), Shadows of the Magic Lamps: Fantasy and Science Fiction in Film, Carbondale: Southern Illinois University Press 1985,259 s. Staskowski Andrea, Science Fiction Movies, Minneapolis: Lemer 1992, 80 s. Sobchack Vivian, Screening Space: The American Science Fiction Film, New York: Ungar 1985. Soister John, Of Gods and Monsters: A Critical Guide to Universal Studios' Science Fiction, Horror and Mystery Films, 1929-1939, Jefferson: McFarland 2001, 405 s. Sontag Susan, Katastroficzna wyobraźnia, tłum. E. Kubarsaka „Film na Świecie" 1978, nr 7-8, s. 85-123. Steinbrunner Chris, Goldblatt Burt, Cinema of the Fantastic, New York: Saturday Review Press 1972, 282 s. Strick Philip, Science Fiction Movies, London: Octopus Books 1976,160 s. Strickland A. W., A Collection of Great Science Fiction Films, Bloomington: Strickland, 1979,179 s. Strickland A. W, Ackerman Forrest J., Reference Guide to American Science Fiction Films, Volume 1, Bloomington: T I. S. 1981, 397 s. Stricker Philip, Philip K. Dick and the Movies, „Foundation" 1982 nr 26, s. 15-21. Swope Richard, Science Fiction Cinema and the Crime of Social-Spacial Reality, „Science Fiction Studies" 2002, vol. 29, nr 2, s. 221-246. Tarnowski Jean François, Ujęcie i definicje fantastyki i science fiction, dum. К Wakat „Film na świecie", 1978, nr 7-8, s. 162-179. Telotte J. P, A Distant Technology: Science Fiction Film and the Machine Age, Hanover: Wesleyan University Press 1999,218 s. Telotte J. P, Ghost and the Machine: Consciousness and the Science Fiction Film, „Western Humanities Review" 1988, vol. 42, nr 3, s. 249-258. Telotte J. P, Human Artifice and the Science Fiction Film, „Film Quarterly" 1983, vol. 36, nr 3, s. 44-51. Telotte J. P, In the Realm of the Revealing: The Technological Double in the Contemporary Science Fiction, „Film Journal of the Fantastic in the Arts" 1994, vol. 6, nr 2/3, s. 234-252. Telotte J. P, Replications: A Robotic History of the Science Fiction Film, Chicago: University of Illinois Press 1995,222 s. Telotte J. P, Science Fiction Film, New York: Cambridge University Press 2001, 254 s. Thomas Susan, Between the Boys and Their Toys: The Science Fiction Film, (w:) Lucie Armitt (red.), Where No Man Has Gone Before. London: Routledge 1991, s.109-122 Torry Robert, Apocalypse Then: Benefits of the Bomb in Fifties Science Fiction Films, „Cinema Journal" 1991, vol. 31, nr 1, s. 7-21. Vieth Errol, Screening Science: Contents, Texts and Science in Fifties Science Fiction Films, Lanham: Scarecrow 2001, 264 s. Warren Bill, Keep Watching the Skies: American Science Fiction Movies of the Fifties, vol. 1:1950-1957, vol. 2:1958-1962, Jefferson: McFarland 1999,1300 s. Warrick Patricia (red.), Science Fiction: Contemporary Mythology, New York: Harper 1978. Weaver Tom, Science Fiction and Fantasy Film Flashbacks: Conversations With 24 Actors, Writers, Producers and Directors from the Golden Age, Jefferson: McFarland 1998, 359 s. Weisser, Thomas, Weisser Mihara Yuko, Japanese Cinema Encyclopedia: Horror, Fantasy, and Science Fiction, Vital Books 1998, 325 s. Welch Everman, Cult Science Fiction Film: From 'Amazing Colossal Man' to 'Yog: The Monster from Space’, Virgin Books 1995, 255 s. Westfahl Gary, The True Frontier: Confronting and Avoiding the Realities of Space in American Science Fiction Films, (w:) Gary Westfahl (red.), Space and Beyond: The Frontier Theme in Science Fiction. Westport: Greenwood 2000, s. 55-66. 449 Willis Donald C, Horror and Science Fiction Films: A Checklist, Metuchen: Scarecrow Press 1972.612 s. Willis Donald C., Horror and Science Fiction Films II, Metuchen: Scarecrow 1982, 488 s. Willis Donald C., Horror and Science Fiction Films III, Metuchen: Scarecrow 1984, 334 s. Willis Donald C., Horror and Science Fiction Films IV, Lanham: Scarecrow 1997, 642 s. Wingrove David, Science Fiction Film Source Book, Harlow: Longman Green 1985 312 s. Wood Aylish, Technoscience in the Cinema: Beyond Science Fiction, Manchester Manchester University Press 2002,200 s. Wright Gene, The Science Fiction Image, New York: Columbus Books 1983. Wykes Alan, H. G. Wells in the Cinema, London: Jupiter 1977,175 s. 2. TWÓRCY ANDERSON GERRY Bacal Simon, The Sci-Fi Worlds of Gerry Anderson, „Sci-Fi Entertainment" 1995, voL 2, nr 2, s. 68-71. Bentley Chris, The Complete Book of Gerry Anderson's UFO, Reynolds & Hearn 2003,192 s. Naha Ed, Gerry Anderson: the master of space, „Stariog" 1977, nr 9, s. 30-33. ARNOLD JACK Newsom Ted, The Creature Remake That Never Got Made: An Afternoon with Jack Arnold and Nigel Kneale, „Filmfax" 1993, nr 37, s. 64-67, 82, 98. Reemes Dana M., Directed by Jack Arnold, Jefferson: McFarland 1988,243 s. Fulmer Randy, The Haul Blaisdell Story: Hollywood's Forgotten Monster-Maker, „Cinefantastique" 1990, voL 20, nr 5, s. 16-31. Schnelle Frank, Hollywood Professional: Jack Arnold und seine Filme, Verlag R. Fissher, 171 s. BURTON TIM Heldreth Leonard G., Architecture, Duality, and Personality: Mise-en-Scene and Boundaries in Tim Burton's Films, (w:) Michael A Morrison (red.), Trajectories of the Fantastic: Selected Essays from the Fourteenth International Conference on the Fantastic in the Arts, Westport Greenwood 1997, s. 141-160. HOI Chris, Still Searching for Rosebud- Toward a Critique of Tim Burton, „Vector" 1997, nr 196, s. 7-9. Jones Alan, Tim Burton's Edward Scissorhands, „Cinefantastique" 1994, vol. 25, nr 5, s. 12-18. Salisbury Mark (red.), Burton on Burton, London: Faber&Faber 2000, 208 s. Smith Jim, Matthews Clive J., Tim Burton, New York: Virgin Publishing 2002, 294 s. White Taylor L., Making of Tim Burton's Beetlejuice and His Other Bizarre Gems, „Cinefantastique" 1989, vol. 20, nr 1-2 s., 64-85. CAMERON JAMES Abbott Joe, They Came From Beyond the Center: Ideology and Political Textuality in the Radical Science Fiction Films of James Cameron, „Literature/Film Quarterly" 1994, vol. 22, nr 1, s. 21-27. Heard Christophei; The Films of James Cameron, New York: Bantam Books 1998, 260 s. Lofficier Randy, Loffider Jean-Marc, Lee Goldberg Aliens (1986): Interview with James Cameron and Gale Ann Hurd, (w.) tychże, Science Fiction Filmmaking in the 1980s, Jefferson: McFarland 1995, s. 7-23. McMeans Bonnie, James Cameron (Behind the Camera), London: Chelsea House Publications 2002, 112 s. Robb Brian J., James Cameron, Packet Essential 2002, 96 s. CARPENTER JOHN Boulenger Gilles, John Carpenter: Prince of Darkness, Silman-James Press 2003, 220 s. Cumbow Robert C., Order in the Universe: The Films of John Carpenter. Lanham, MD: Scarecrow Press 2000, 295 s. Muir John K., The Films of John Carpenter, Jefferson: McFarland 2000, 275 s. Thonen John, John Carpenter: Cinema of Isolation, „Cinefantastique", vol. 30, nr 7/8, s. 64-73. October 1998. Wiater Stanley, Carpenter John, (w:) tegoż, Dark Visions: Conversations with the Masters, New York: Avon 1992, s. 39-46. CORMAN ROGER Corman Roger, Jerome Jim, How I Made a Hundred Movies in Hollywood and Never Lost a Dime, New York: Random House 1990, 237 s. DiFranco Philip J., The Movie World of Roger Corman, London: Chelsea House Pub. 1980. Dixon Wheeler W, Roger Corman: An Interview, „Past Script" 1988, vol. 8, nr 1, s. 2-15. McGee Mark T, Roger Corman: The Best of the Cheap Acts, Jefferson: McFarland 1988, 247 s. 450 Wiater Stanley, Corman Roger, (w:) tegoż, Dark Visions: Conversations with the Masters of the Horror Film, New York: Avon 1992, s. 39-46. CRICHTON MICHAEL Adams Jenny, Marketing the Medieval: The Quest for Authentic History in Michael Crichton's Timeline, „Journal of Popular Culture" 2003, vol. 36, nr 4, s. 704-723. Hayhurst Robert, Readings on Michael Crichton, Greenhaven Press 2004. Hime Douglas, Technological Hubris and the Science Fiction of Michael Crichton, Ph. D. Dissertation, Salve Regina University 2002, 245 s. Trembley Elizabeth A., Michael Crichton: A Critical Companion, Westport: Greenwood 1996,192 s. CRONENBERG DAVID Beard William, Artist as Monster: The Cinema of David Cronenberg, Toronto: Toronto University Press 2001. Grant Michael (red.), The Modem Fantastic: The Films of David Cronenberg, Westport Praeger 2000,217 s. Handling Piers (red.), The Shape of Rage: The Films of David Cronenberg, Toronto: General Publishing Co. 1983. Humm Maggie, Cronenberg's Films and Feminist Theories of Mothering, (w:) Feminism and Film, Bloomington: Indiana University Press 1997, s. 58-89. Loska Krzysztof, Pitrus Andrzej, David Cronenberg: rozpad dala, rozpad gatunku, Kraków: Rabid 2003, 233 s. Morris Peter, David Cronenberg: A Delicate Balance, Toronto: ECW Press 1994,155 s. Rodley Chris, Cronenberg on Cronenberg, London: Faber & Faber 1992. EMMERICH ROLAND Bachschwoel Wolfgang, Emmerich Roland, Warum erwachsen werden? - Ein Gespräch mit dem deutschen Regisseur Roland Emmerich, (w:) Wolfgang Jeschke (red.), Das Science Fiction Jahr No. 3,1988, München: Heyne 1988, s. 187-204. Mueller Joachim, Interview mit Roland Emmerich, „Science Fiction Times" 1985, vol. 27, nr 9/10, s. 9-11. Mueller Jo, Roland Emmerich: Eine Werkbiographie, Köln: Vgs 1998,140 s. FISHER TERENCE Dixon Wheeler W, The Charm of Evil: The Life and Films of Terence Fisher, Metuchen: Scarecrow 1991, 574 s. Hutchings Peter, Terence Fisher, Manchester: Manchester University Press 2002, 224 s. Jensen Paul M., The Men Who Made the Monsters, New York: Twayne 1996, 401 s. Leggett Paul, Terence Fisher: Horror, Myth and Religion. Jefferson: McFarland 2002, 208 s. Taylor Al, Klimensen Dick, Fantastic Films Remembers Terence Fisher, „Fantastic Films" 1981, vol. 3, nr 8, s. 24-31. GILLIAM TERRY Gilliam Terry, Gilliam on Gilliam. London: Faber 1999, 304 s. McCabe Bob, Dark Knights & Holy Fools: The Art and Films of Terry Gilliam. London: Orion 1999, 192 s. Robley Les S., Wardle Paul, Terry Gilliam, „Cine-fantasitque" 1996, vol. 27, nr 6, s. 24-37. Sterritt David, Rhodes Ludlle, Terry Gilliam Interviews, University of Mississippi Press 2004 (w druku). Yule Andrew, Losing the Light: Terry Gilliam and the Munchausen Saga, New York: Applause Books 1991, 247 s. HARRYHAUSEN RAY Cox Vic, Ray Harryhausen: Acting Without the Lumps, „Cinefex" 1981, nr 5, s. 4-19. Delson James, Move That Monster, Mister: An In Depth Interview with Roy Harryhausen, „Fantastic Films" 1978, vol. 1, nr 4, s. 6-19. Jensen Paul M., The Men Who Made the Monsters, New York Twayne 1996,401s. Newson Ted, Ray Harryhausen story, part 1, the early years, 1920-1958, „Cinefantastique" 1981, voL 11, nr 4, s. 25-45. Newsom Ted, Ray Harryhausen: Stop-Motion Magician, Part 3, „Cinefantastique" 1999, vol. 31, nr 1-2, s. 64-81. Rovin Jeff, From the Land Beyond: The Films of Willis O'Brien and Ray Harryhausen, New York Berkley 1977,277s. Tasker Ann, Ray Harryhausen talks about his cinematic magic „American Cinematographer" 1981, vol. 62, nr 6, s. 556-558, 600-615. KUBRICK STANLEY Chion Michel, Kubrick's Cinema Odyssey. London: British Film Institute 2001,194 s. Gment Michel, Kubrick, New York Holt 1983,239 s. Coyle Wallace, Stanley Kubrick: A Guide to References and Sources, Boston: G. K. Hall 1980,160 s. Deer Harriet, Deer Irving, Kubrick and the Structures of Popular Culture, „Journal of Fbpular Film and Television" 1974, vol. 3, nr 3, s. 232-244. Falsetto Mario, Narrative and Stylistic Patterns in the Cinema of Stanley Kubrick, Westport: Greenwood 1994,217 s Herr Michael, Kubrick, New York Grove 2000,96 s. 451 Hughes Philip, The Alienated and Demonic in the Films of Stanley Kubrick: Cinemanalysis with a Freudian Technophobic Argument, „Journal of Evolutionary Psychology" 1982, vol. 3, nr 1-2, s. 12-27. Kagan Norman, The Cinema of Stanley Kubrick, New York Continuum 1989, 249 s. Kirchmann Kay, Stanley Kubrick. Das Schweigen der Bilder, Marburg: W. Hitzeroth 1993, 211 s. Kozanecka Anna (wyb.), Stanley Kubrick w opinii krytyki zagranicznej. Warszawa: Filmoteka Narodowa 1989, 205 s. Nelson T A., Kubrick- Inside a Film Artist's Maze, Bloomington: Indiana University Press 1982,268 s. Parrill William, Stanley Kubrick, (w:) John May, Michael Bird (red.), Religion in Film, Knoxville: University of Tennessee Press 1982, s. 189-195. Pipolo Tony, The Modernist and the Misanthrope: The Cinema of Stanley Kubrick, „Cinéaste" 2002, vol. 27, nr 2, s. 4-15, 49. Rasmussen Randy, Stanley Kubrick: Seven Films Analyzed, Jefferson: McFarland 2000, 304 s. Rzeszolnik Jacek, Ein genialer Fbrfektianist mit eiskaltem Herzen: Stanley Kubrick (1928-1999) in memoriam, (w:) Wolfgang Jeschke, Das Science Fiction Jahr No. 15, 2000, München: Heyne 2000, s. 560-578. LANG FRITZ Gunning Tom, The Films of Fritz Lang: Allegories of Vision and Modernity, London: BFI Publishing 2001,528 s. Jenkins Stephen (red.), Fritz Lang: The Image & The Look, New York: Zoetrope 1981,173 s. Jensen Raul M., The Cinema of Fritz Lang, New York: A. S. Bames 1969, 223 s. Kaplan E. Ann, Fritz Lang: A Guide to References and Resources, Boston: G. K. Hall 1981, 488 s. Overbey D. L., Effets spéciaux dans les films allemands de Fritz Lang, „Cinema d'aujourd'hui" 1978, nr 7, s. 53-58. LEWTON VAL Bansak Edmund G., Fearing the Dark: The Vai Lewton Career, Jefferson: McFarland 1995, 571 s. Telotte J. E, Children of Horror: The Films of Vai Lewton, (w.) William Coyle (red.), Aspects of Fantasy, Westport: Greenwood 1986, s. 95-106. Telotte, J. R, Vai Lewton and the Perspective of Horror, (w:) Jan Hokenson (red.), Forms of the Fantastic. Westport: Greenwood 1986, s. 165-174. Telotte, J. R Horror Mythos and Vai Lewton's Isle of the Dead, „Journal of Popular Film and Television" 1982, vol. 10, nr 3, s. 119-129. Vivona Stephen T, The Films of Vai Lewton and Boris Karloff „Filmfax" 1994, nr 44, s. 50-56. LOURIÉ EUGÈNE Cornich Ian, Trashing London: the British colossal creature film and fantasies of mass destruction, (w:) Ian Q. Hunter (red.), British Science Fiction Cinema, London: Routledge 1999, s. 88-98. Mandell Paul, Of Beasts and Behemoths: The Fantastic Films of Eugene Lourie, Conclusion, A Colossus in New York, Unborn Projects, „Fantastic Films" 1980, vol. 3, nr 2, s. 34-39. Weaver Tom, Eugene Lourie, (w:) tegoż, They Fought the Creature Features: Interviews with 23 Classic Horror, Science Fiction and Serial Stars, Jefferson: McFarland 1995, s. 201-210. LUCAS GEORGE Baxter John, Mythmaker: The Life and Work of George Lucas, New York: Spike 1999, 450 s. Bebout Steve, George Lucas: His Roles and His Myths, (w:) Kurt Lancaster, Tom Mikotowicz (red.), Performing the Force: Essays in Immersion into Science Fiction, Fantasy and Horror Environments, Jefferson: McFarland 2001, s. 33-37. Champlin Charles, George Lucas, the Creative Impulse: Lucasfilm's First Twenty Years, New York: Abrams 1992, 207 s. Gordon Andrew, Science Fiction and Fantasy Film Criticism: The Case of Lucas and Spielberg, „Journal of the Fantastic in the Arts" 1989, vol. 2 nr 2, s. 81-94. Gunden Kenneth von, Postmodern Auteurs: Coppola, Lucas, De ТЫта, Spielberg and Scorsese, Jefferson: McFarland 1991,200 s. Kline Sally (red.), George Lucas: Interviews, Jack-son: University Press of Mississippi 1999. Magid Ron, George Lucas: Past, Present and Future, „American Cinematographer" 1997, vol. 78, nr 2, s. 48-54. Fbllock Dale, Skywalking: The Life and Films of George Lucas, the Creator of Star Wars, New York: Ballantine 1983, 332 s. Snyder Thomas L., Sacred Encounters: The Myth of the Hero in the Horror, Science Fiction and Fantasy Films of George Lucas and Steven Spielberg, Ph. D. Dissertation, Northwestern University 1984,262 s. MÉLIÈS GEORGES Ezra Elizabeth, Georges Melies: The Birth of the Author, Manchester Manchester University Press 2000, 208 s. Frazer John, Artificially Arranged Scenes: Films of Georges Melies, Boston: G. K. Hall 1979, 269 s. Hammond Paul, Marvelous Melies, London: Fraser 1974,159 s. Malthete Jacques de, Mannoni Laurent, Méliès, magie et cinema, Paris: Musées 2002, 304 s. 452 Malthete Jacques de, Georges Melies, I'illusionniste de fin de siecle, Paris: Sorbonne Nouvelle 1998, 456 s. NEUMANN KURT Davin Eric L, Second Genesis: The Birth of Science Fiction Cinema: Kurt Neumann and «Rocketship X-M», (w:) tegoż, Pioneers of Wonder: Conversations with the Founders of Science Fiction, Amherst: Prometheus Books 1999, s. 319-332 NIMOY LEONARD Asherman Allan, Interview: Leonard Nimoy (w:) tegoż, Star Trek Interview Book, New York: Pocket Books 1988, s. 21-38. Loffider Randy, Loffider Jean-Marc, Lee Goldberg, Star Trek Movies (1980-1988): Interviews with Jack Sowards, Nicholas Mayer, Harve Bennett; Leonard Nimoy and William Shatner, (w:) tychże, Science Fiction Filmmaking in the 1980s, Jefferson: McFarland 1995, s. 189-236. Nimoy Leonard, I Am Spock, New York: Hyperion 1995, 342 s. PAL GEORGE Hickman Gail M., The Films of George Pal, New York: A. S. Barnes, 1977,177 s. Johnson D. S., Five faces of George Pal, „Cinefan-tastique" 1971, vol. 1, nr 4, s. 10-27. Kushnir Snezhana, The Performance of George Pal, (w:) Kurt Lancaster, Tom Mikotowicz (red.), Performing the Force: Essays in Immersion into Science Fiction, Fantasy and Horror Environments. Jefferson: McFarland 2001, s. 28-32. Naha Ed, The Words of George Pal, „Starlog" 1977, nr 10, s. 44-51. SCOTT RIDLEY Clarke James, Ridley Scott, New York: Virgin 2003, 278 s. Robb Brian J., Ridley Scott, London: Trafalgar Square 2001,95 s. Sammon Paul M., Ridley Scott: The Making of His Movies, New York: Thunder's Mouth Press 1999, 144 s. Schwartz Richard A., The Films of Ridley Scott, Westport: Praeger 2001, 200 s. SPIELBERG STEVEN Brode Douglas, The Films of Steven Spielberg, New York: Carol Pub. Group 1995. Crawley Tony, Steven Spielberg Story, New York: Morrow 1984,159 s. Gordon Andrew, Science Fiction and Fantasy Film Criticism: The Case of Lucas and Spielberg, „Journal of the Fantastic in the Arts" 1989, vol. 2, nr 2, s. 81-94. Gunden Kenneth von, Postmodern Auteurs: Coppola, Lucas, De Palma, Spielberg and Scorcese, Jefferson: McFarland 1991,200 s. McBride Joseph, Steven Spielberg: A Biography, New York: Simon & Schuster 1997, 528 s. Mott Donald R., Saunders Cheryl M., Steven Spielberg, Boston: Twayne 1986,199s. Seesslen Georg, Steven Spielberg und seine Filme, Marburg: Schüren 2001, 267 s. Silet Charles L. (red.), The Films of Steven Spielberg: Critical Essays, Lanham: Scarecrow Press 2002 Slade Darren, Watson Nigel, Supernatural Spielberg, London: Valis 1992,136 s. Snyder Thomas L., Sacred Encounters: The Myth of the Hero in the Horror, Science Fiction and Fantasy Films of George Lucas and Steven Spielberg, Ph. D. Dissertation, Northwestern University 1984,262s. SZULKIN PIOTR Ćwikieł Agnieszka, Historia pewnego mitu: Golem Piotra Szulkina, (w:) Analizy i interpretacje. Film polski, red. A. Helman, Katowice: Uniwersytet Śląski s. 64-71. Jankun Mariola, Wojna światów - kino absurdu, „Kino" 1984, nr 12, s. 15-19 Książek-Konicka Hanna, Parabola świata zdegradowanego, „Kino" 1980, nr 3, s. 11-15. Przylipiak Mirosław, Światy Piotra Szulkina, „Kino" 1988, nr 2, s. 18-21. Słodowski Jan, Szulkin średniowieczny, „Literatura" 1985, nr 7. Sobolewski Tadeusz, Fascynująca zagłada ludzkości (rozmowa z Piotrem Szulkinem), „Kino" 1984, nr 12, s. 10-14. TARKOWSKI ANDRIEJ Aldiss Brian W, Film Tarkovsky Made, (w:) tegoż, This World and Nearer Ones, Kent: Kent State University Press 1981, s. 162-169. Johnson Vida T, Petrie Graham, The Films of Andrei Tarkovsky: A Visual Fugue, Bloomington: Indiana University Press 1994. Prédal René, Science Fiction et espace intérieur dans l’oeuvre de Tarkovsky, „Métaphores" 1984, nr 9--10, s. 207-218.. Salvestroni Simonetta, Science Fiction Films of Andrei Tarkovsky, „Science Fiction Studies" 1987, vol. 14, 3, s. 294-306. Tarkowski Andriej, Czas utrwalony, tłum. S. Ku-śmierczyk, Warszawa: Wyd. Pelikan 1991,175 s. 453 TRUMBULL DOUGLAS Hutchison David, Starlog Interview: Doug Trumbull, „Starlog" 1983, nr 77, s. 36-42, 62. Mitchell Steve, Douglas Trumbull, „Science Fiction Film Classics" 1978, vol. 1, nr 2, s. 45-48, 52. Shay Don, Into the V'ger Maw with Douglas Trumbull, „Cinefex" 1980, nr 1, s. 4-33. VERHOEVEN PAUL Boineau Jean-Marc, Paul Verhoeven: Beyond Flesh and Blood, Paris 2001,123 s. Telotte J. E, Heinlein, Verhoeven, and the Problem of the Real: Starship Troopers, „Literature/Film Quarterly" 2001, vol. 29 nr 3, s. 196-202. Van Scheers Rob, Paul Verhoeven, London: Faber& Faber 1997, 256 s. ZEMECKIS ROBERT Craig J. Robert, Establishing New Boundaries for Special Effects: Robert Zemeckis's Contact and Computer-Generated Imagery, „Journal of Popular Film and Television" 2001, vol. 28, nr 4, s. 158-165. Eby Douglas, Robert Zemeckis' Contact, „Cinefan-tastique" 1997, vol. 29, nr 1, s. 12-13. Kagan Norman, The Cinema of Robert Zemeckis, New York: Taylor Pub. 2003, 304 s. Sadlek Gregory M., Robert Zemeckis's Contact as a Late-Twentieth Century Fhradiso, „Journal of Religion and Film" 2001, vol. 5, nr 2. Sander Ralph, Dreimal Zukunft und zurück: Robert Zemeckis' Zeitreise Trilogie Back to the Future, (w:) Wolfgang Jeschke (red.), Das Science Fiction Jahr Nr. 11,1996, München: Heyne 1996, s. 293-302. 3. FILMY A.I. SZTUCZNA INTELIGENCJA Arthur Paul, Movie of the Moment: A. I.: Artificial Intelligence, „Film Comment" 2001, vol. 37, nr 4, s. 22-25. Fordham Joe, Mecha Odyssey, „Cinefex" 2001, nr 87, s. 62-93. Hoberman Jim, The Dreamlife of Androids, „Sight and Sound" 2001 vol. 11, nr 9, s. 16-18. Kreider Tim, A.I.: Artificial Intelligence, „Film Quarterly" 2002-2003, vol. 56, nr 2, s. 32-39 Radkowska Magdalena, A.I. - Sztuczna niewinność, „Kwartalnik Filmowy" 2003, nr 41-42, s. 320-334. Tibbetts John C., Robots Redux: A. I.: Artificial Intelligence, „Literature/Film Quarterly" 2001, vol. 29, nr 4, s. 256-261. ALPHAVILLE Darke Chris, It All Happened in Fbris, „Sight and Sound" 1994, vol. 4, nr 7, s. 10-12. Hilliker Lee, The history of the future in Fhris: Chris Marker and Jean-Luc Godard in the 1960s, „Film Criticism" 2000, vol. 24, nr 3, s. 1-22. Thiher Allen, Postmodern Dilemmas: Godard's Alphaville and Two or Three Things That I Know about Her, „Boundary 2" 1976, vol. 4, nr 3, s. 947-964. ANDROMEDA NIESIE ŚMIERĆ Alterman S. S., Neuron and Junction: Rztterns of Thought in The Andromeda Strain, (w:) Thomas S. Dunn, Richard D. Erlich (red.), The Mechanical God: Machines in Science Fiction, Westport: Greenwood 1982, s. 109-115. Donlan D., Experiencing The Andromeda Strain, „English Journal" 1974, nr 63, s. 72-73. Dubeck Leroy W, Moshier Suzanne E., Boss Judith E., Andromeda Strain (w:), tychże, Science in Cinema, New York: Teacher's College Press 1988, s. 77-97. ATAK KOBIETY O 50 STOPACH WZROSTU Everman Welch D., Cult Horror Films: From Attack of the 50 Foot Woman to Zombies of Mora Tau, Citadel Trade 1993, 227 s. Hendershot Cyndy, Feminine Paranoia and Secrecy: I Married a Monster from Outer Space and Attack of the 50 Ft. Woman, „Readerly/Writerly Texts" 1997, vol. 4 nr 2, s. 71-86. Prokop Tim, The Making of a 50-Foot Woman, „Cinefex" 1994, nr 57, s. 26-41. Williams Tony, Female oppression in Attack of the 50-Foot woman, „Science-Fiction Studies" 1985, vol. 12, nr3, s. 264-273. BLISKIE SPOTKANIA TRZECIEGO STOPNIA Dorst John, Postcolonial Encounters: Narrative Constructions of Devils Tower National Monument, (w:) Richard C. King (red.), Fbstcolonial America, Urbana: University of Illinois Press 2000, s. 303-20. Dubeck Leroy W, Moshier Suzanne E., Boss Judith E., Close Encounters of the Third Kind (w:) tychże, Science in Cinema, New York: Teacher's College Press 1988, s. 155-156. Ebel Henry, Psychohistory in the cinema: I. The new theology: Star Wars, Close Encounters, and the cri 454 sis of pseudo-rationality „Journal of Psychohistory" 1978, vol. 5, nr 4 s. 487-508. Engel Charlene, Language and Music of the Spheres: Steven Spielberg's Close Encounters of the Third Kind, (w:) Charles L. Silet (red.), The Films of Steven Spielberg: Critical Encounters, Lanham: Scarecrow, 2002. s. 47-56. Fairchild B. H., An Event Sociologique: Close Encounters „Journal of Popular Film and Television" 1978, vol. 6, nr 4, s. 342-349. Gerrold David, Close Encounters and Star Wars, „Science Fiction Film Classics" 1978 vol. 1, nr 2, s. 24-28, 69. Gordon Andrew, Close Encounters: the gospel according to Steven Spielberg, (w:) Thomas J. Remington (red.), Selected Proceedings of the 1978 SFRA National Conference, Cedar Falls: University of Northern Iowa 1979, s. 169-177. Henning C. M., Star Wars and Close Encounters, „Theology Today" 1978, vol. 35, nr 2, s. 202-206. Kilday Gregg, Close Encounters with Douglas Trumbull, „Home Video" 1981, vol. 2, nr 9, s. 27-30. Stewart Garrett, Close encounters of the fourth kind, „Sight and Sound" 1978, vol. 47, nr 3, s. 167-174. Telotte J. P, The Science Fiction Film as Marvelous Text: Close Encounters of the Third Kind, (w:) tegoż, Science Fiction Film, New York: Cambridge University Press 2001, s. 142-160. Torry Robert, Politics and Parousia in Close Encounters of the Third Kind, „Literture/Film Quarterly" 1991, vol. 19, nr 3, s. 188-196. THE BLOB Biodrowski Steve, The Blob: An In-depth Retrospective of a '50s Science Fiction Film Classic, „Cine-fantastique" 1989, vol. 19, nr 1/2, s. 88-101. Biskind Peter, Pods, Blobs, and Ideology in American Films of the Fifties, (w:) George Slusseę Eric Rabkin (red.), Shadows of the Magic Lamps, Carbondale: Southern Illinois University Press 1985, s. 58-72. Magid Ron, Blob: A Gelatinous Villain Comes Back, „American Cinematographer" 1988, vol. 69, nr 12, s. 82-89. BRAZIL Boyd Katrina G., Pastiche and Postmodernism in Brazil, „Cinefocus" 1990, vol. 1, nr 1, s. 33-42. Erickson John, The Ghost in the Machine: Gilliam's Postmodern Response in Brazil to the Orwellian Dystopia of Nineteen Eighty-Four, „Utopian Studies" 1993, vol. 4, nr 2, s. 26-34. Fister Barbara, Mugging for the Camera: Narrative Strategies in Brazil, „Literature/ Film Quarterly" 1996, vol. 24, no. 3, s. 288-92. Friedman Regien-Mihal, Capitals of Sorrow. From Metropolis to Brazil, „Utopian Studies" 1993, vol. 4, nr 2, s. 35-43. Gilliam Terry, Gilliam on Gilliam, London: Faber 1999,304 s. Gray W. Russell, Taking Nineteen Eighty-Four Back to the Future, or There's an Awful Lot of Orwell in Brazil (Not to Mention Python), „Utopian Studies" 1991, vol. 2, nr 1-2, s. 147-156. Rogers Richard A., 1984 to Brazil: From the Pessimism of Reality to the Hope of Dreams, „Text and Performance Quarterly" 1990, vol. 10, nr 1, s. 34-46. Williams Linda Ruth, Dream girls and mechanic panic: dystopia and its others in Brazil and Nineteen Eighty-Four; (w:) Ian Q. Hunter (red.), British Science Fiction Cinema, London: Routledge 1999, s. 153-168. BURZA MÓZGÓW Horsting Jessie, Director Doug Trumbull Envisions the Ultimate Experience: Brainstorm, „Fantastic Films" 1984, vol. 7, nr 1, s. 20-23. Hutchison David, On Location With Doug Trumbull and Brainstorm, „Starlog" 1982, nr 55, s. 55-59,64. Hutchison David, Special Effects: Among the Minds of Brainstorm, „Starlog" 1984, nr 78, s. 36-39, 43. Munson Brad, Brainstorm: getting the cookie at the end, „Cinefex" 1983, nr 14, s. 2649. Wolter Charlotte, Counts Kyle, Brainstorm, ,,Ci-nefantastique" 1983/1984, vol. 14, nr 2, s. 16-21, 54-59. DIUNA Ellis R. J., Frank Herbert's Dune and the Discourse of Apocalyptic Ecologism in the United States (w:) Rhys Garnett (red.), Science Fiction Roots and Branches, New York: St. Martin's 1990, s.104-124. Fernandez-Delgado Miguel A., Dune, The Movie: Alejandro Jodorowsky's Version, „New York Review of Science Fiction" 2001, nr 154, s. 1, 8-11. Loffider Randy, Loffider Jean-Marc, Dean Stockwell, the traitor of Dune, „Starlog" 1985, nr 90, s. 34-36. Loffider Randy, Loffider Jean-Marc, Lee Goldberg, Dune (1984): Interviews with David Lynch, Raffael-la de Laurentiis and Kyle MacLachlan (w:) tychże, Science Fiction Filmmaking in the 1980s, Jefferson: McFarland 1995, s. 79-110. Mandell Raul, Photography and visual effects for Dune, „American Cinematographer" 1984, vol. 65, nr 11, s. 50-61. Naha Ed, The Making of Dune, New York: Berkley 1984, 299 s. Sammon S. M., David Lynch's Dune, „Journal Cine-fantastique" 1984, vol. 14, nr 4/5, s. 2840, 73-90. 455 DR STRANGELOVE Burgess Jackson, Stanleya Kubricka antymilitaryzm, (w:) Stanley Kubrick w opinii krytyki zagranicznej, wyb. A. Kazanecka, Warszawa: Filmoteka Narodowa 1989, s. 91-101. Haynes Roslynn D., From Faust to Strangelove: Representations of the Scientist in Western Literature, Baltimore: Johns Hopkins University Press 1994, 417 s. Henriksen Margot A., Judgment day: Dr. Strangelove's cultural revolution, (w:) tejże, Dr. Strangelove's America: Society and Culture in the Atomic Age, Berkeley: University of California Press 1997, s. 303-44. Kirshner Jonathan, Subverting the Cold War in the 1960s: Dr. Strangelove, The Manchurian Candidate, and The Planet of the Apes, „Film and History" 2001, vol. 31, nr 2, s. 40-44. Kolker Robert Ph., Dr Strangelove: Śmierć jeżyka i język śmierci, tłum. A. Piskorz, „Film na Swie-de" 1993, nr 34, s. 18-23. Lindley Dan, What I Learned Since I Stopped Worrying and Studied the Movie: A Teaching Guide to Stanley Kubrick's Dr. Strangelove, „Political Sdence and Politics" 2001, vol. 34, nr 3, s. 663-667. Maland Charles, Dr. Strangelove: Nightmare Comedy and the Ideology of Liberal Consensus, „American Quarterly" 1979 , vol. 31, nr 5, s. 697-717. Rasmussen Randy, Stanley Kubrick: Seven Films Analyzed, Jefferson: McFarland 2000, 304 s. 2001: ODYSEJA KOSMICZNA Agel Jerome (red.), Making of Kubrick's 2001, Signet 1970. Boylan Jay H., Hal in «2001: A Space Odyssey»: the lover sings his song „Journal of Popular Culture" 1985, vol. 8, nr 4, s. 53-56. Dubeck Leroy W, Moshier, Suzanne E., Boss Judith E, 2001: A Space Odyssey (w:) tychże, Science in Cinema, New York: Teacher's College Press 1988, s.129-132. Freedman Carl, Kubrick's 2001 and the Possibility of a Science Fiction Cinema, „Sdence Fiction Studies" 1998, vol. 25, nr 2, s. 300-318. Galbreath Robert, Ambiguous Apocalypse: Transcendental Versions of the End, (w:) The End of the World, Eric S. Rabkin, Martin H. Greenberg, Joseph D. Olander (red.), Carbondale: Southern Illinois University Press 1983, s. 53-72. Geduld Carolyn, Filmguide to 2001: A Space Odyssey, Bloomington: Indiana University Press 1973,87 s. Hoch D. G., Mythic patterns in 2D01: A Space Odyssey „Journal of Popular Culture" 1971, vol. 4, nr 4, s. 961-965. Hunter Tim, 2001: A Space Odyssey „Film Heritage" 1968, vol. 3, nr 4, s. 12-20. Kagan Norman, The Cinema of Stanley Kubrick, New York: Continuum 1989, 249 s. Kohler Charlie, Stanley Kubrick Raps, (w:) Stephanie Schwam (red.), The Making of2001: A Space Odyssey, New York: Modem Library 2000, s. 245-257. Lightman H. A., Filming 2001: A Space Odyssey, (w:) William Johnson (red.), Focus on the Science Fiction Film, Englewood Cliffs: Prentice Hall 1972, s. 126-133. Miller Mark C., 2001: A Cold Descent, „Sight and Sound" 1994, vol. 4, nr 1, s. 18-25. Ordway Frederick I., 2001: A Space Odyssey in Retrospect (w:) Eugene M. Emme (red.), Science Fiction and Space Futures. San Diego: Univelt 1982, s. 47-105. Piskorz Artur, Kubrick Jungiem podszyty, „Iluzjon" 1993, nr 2, s. 3648. Rasmussen Randy, Stanley Kubrick: Seven Films Analyzed, Jefferson: McFarland 2000, 304 s. Richter Dan, Moonwatcher's Memoir: A Diary of 2001: A Space Odyssey. New York: Carroll & Graf 2002, 156 s. Riepe Manfred, Nagula Michael, 2001 - Odyssee im Weltraum. Ein Film für alle und keinen, (w:) Wolfgang Jeschke (red.), Das Science Fiction Jahr Nr 2, 1987, München: Heyne 1987, s. 309-319. Scheurer Timothy E., Kubrick vs. North: The Score for 2001: A Space Odyssey, „Journal of Popular Film and Television" 1998, vol. 25, nr 4, s. 172-182. Seibold Alexander, Cinema metamythologica: filma-nalytische und theologische Bemerkungen zu «2001: A Space Odyssey» von Stanley Kubrick, Altenberge: Oros 1997,148 s. Seibold Alexander, Woher? Wohin? Stanley Kubricks Odyssee zum Unbedingten, (w:) Wolfgang Jeschke, Sascha Mamczak (red.), Das Science Fiction Jahr 2003, München: Heyne 2003, s. 184-268. Stork David G., The Best-Informed Dream: HAL and the Vision of 2001 (w:) David G. Stork (red.), HAL's Legacy: 2001 's Computer as Dream and Reality, Cambridge: MIT Press 1997, s. 1-14. White Fred D., 2001: A Space Odyssey and the Betrayal of Language, (w:) Mary Pharr, (red.), Fantastic Odysseys: Selected Essays from the Twenty-Second International Conference on the Fantastic in the Arts, Westport: Praeger 2003, s. 147-154. 12 MAŁP Alaimo Stacy, Endangered Humans? Wired Bodies and the Human Wilds in Carnosaur, Carnosaur 2, and 12 Monkeys, „Camera Obscura" 1997, vol. 40-41, s. 227-43. 456 Craig J. Robert., Trapping Simians in the Scottish Highlands: A Viewer Response to the Hitchcock Mac-Guffin in Terry Gilliam's 12 Monkeys, „Journal of Evolutionary Psychology" 1998, vol. 19, nr 3-4, s. 244-49. Ferguson Paul, After the Past: Noir Legacies in an {Un ¡certain Future: William Gibson's Virtual Light and Terry Gilliam's Twelve Monkeys, http://www.cri-meculture.com/ Contenls^NewRaulFeiguson, him. [27 s.] Gilliam Terry, Gilliam on Gilliam, London: Faber 1999,304 s. Gräfe Lutz, La Jetee und 12 Monkeys oder: We aus einem intellektuellen europäischen Experimentalfilm ein intelligenter Hollywood-film wurde, (w:) Wolfgang Jeschke (red.), Das Science Fiction Jahr Nr 12, München: Heyne 1997, s. 467-474. James Nick, Time and the Machine „Sight and Sound" 1996, vol. 6, nr 4, s. 14-16. Lashmet David, The Future is History: 12 Monkeys and the Origin of AIDS, „Mosaic" 2000, vol. 33, nr 4, s. 55-72. Ruben Matthew, 12 Monkeys, Postmodernism, and the Urban: Towards a New Method, (w:) Matthew Tinkcom, Amy Villarejo (red.), Keyframes: Popular Cinema and Cultural Studies, London: Routledge 2001, s. 312-332. Perez Dan, Bruce Willis Travels Through Time to Star in Terry Gilliam's 12 Monkeys „Science Fiction Age" 1996, vol. 4, nr 2, s. 28-32. Roberts Dave, M. Magic and Realism: The Films of Terry Gilliam, „Vector" 1996, nr 190, s. 7-8. DZIEŃ NIEPODLEGŁOŚCI Evans David H., Alien Com: The War of the Worlds, Independence Day and the Limits of the Global Imagination, „Dalhousie Review" 2001, vol. 81, nr 1, s. 7-24. Friedman Michael D., Independence Day: The American Henry V and the Myth of David, „Literatu-re/Film Quarterly" 2000, vol. 28, nr 2, s. 140-48. Hobby Teresa S., Independence Day: Reinforcing Pa-triarchal Myths About Gender and Power, „Journal of Popular Culture" 2000, vol. 34, nr 2, s. 39-56. Kellner Douglas, Sexual Politics in the 1980»s: Terms of Endearment and Independence Day, (w:) Diane Raymond (red.), Sexual Politics and Papular Culture, Bowling Green: State University Popular Press 1990, s. 231-46. King Geoff, Spectacular Narratives: Twister, Independence Day, and Frontier Mythology in Contemporary Hollywood, „Journal of American Culture" 1999, vol. 22, nr 1, s. 25-39. Mair Jan, Rewriting the «American Dream»: Postmodernism and Otherness in Independence Day, (w:) Sean Cubitt (red.), Aliens R Us: the Other in Science Fiction Cinema, London: Pluto Press 2002, s. 34-50. Rogin Michael S., Independence Day, or, Haw I Learned to Stop Worrying and Love the Enola Gay, London: BFI 1998. 96 s. Wagner Chuck, Independence Day „Cinefantastique" 1996, voL 27, nr 11/12, s. 10-14. Sander Ralph, Erfolg ist doch alles - oder? Roland Emmerichs Independence Day, (w:) Wolfgang Jeschke (red.), Das Science Fiction Jahr Nr 12, München: Heyne 1997, s. 692-696. DZIEŃ TRYFIDÓW Dubeck Leroy W, Moshier Suzanne E., Boss, Judith E., The Day of the Triffids, (w:) tychże, Science in Cinema, New York: Teacher's College Press 1988, s. 109-115. Hurst L. J., Remembrance of Things to Come? Nineteen Eighty-Four and The Day of the Triffids Again, „Vector" 1998, nr 201, s. 15-17. Lawler D. L., The Day of the Triffids, (w:) Frank N. Magill (red.), Survey of Science Fiction Literature, Vol. 1, Englewood Cliffs: Salem Press 1979, s. 502-507. Manlove Colin N., Everything Slipping Away: John Wyndham's The Day of the Triffids, „Journal of the Fantastic in the Arts" 1991, vol. 4, nr 1, s. 29-53 Sawyer Andy, «A stiff upper lip and a trembling lower one»: John Wyndham on screen, (w:) Ian Q. Hunter (red.), British Science Fiction Cinema, London: Routledge 1999, s. 75-87. DZIEŃ, W KTÓRYM ZATRZYMAŁA SIĘ ZIEMIA Asherman Allan, Man Who Was Klaatu: Michael Rennie, „Filmfax" 1989, nr 17, s. 74-79. Barone Dennis, Klaatu Was No Angel: A Historical-Contextual Analysis of The Day the Earth Stood Still, „Studies in the Humanities" 1996, vol. 23, nr 2, s. 202-12. Dubeck Leroy W, Moshier Suzanne E., Boss, Judith E., The Day the Earth Stood Still, (w:) tychże, Science in Cinema, New York: Teacher's College Press 1988, s. 48-59. Gabbard Krin, Religions and Political Allegory in Robert Wise's The Day the Earth Stood Still, „Film/Li-terature Quarterly" 1982, vol 10, nr 3, s. 150-154. Hendershot Cyndy, The Atomic Scientist, Science Fiction Films, and Paranoia: The Day the Earth Stood Still, This Island Earth, and Killers From Space, „Journal of American Culture" 1997, vol. 20, nr 1, s. 31-41. Kozlovic Anton К., From Holy Aliens to Cyborg Saviors: Biblical Subtexts in Four Science Fiction Films, „Journal of Religion and Film" 2001, vol. 5, nr 2. 457 Ruppersberg Hugh, Alien Messiah in Recent Science fiction Films, „Journal of Pbpular Film and Television" 1987, vol. 14, nr 4, s. 158-166. Taylor Al, Finch Doug, The Day the Earth Stood Still, „Filmfax" 1989, nr 17, s. 70-79. Shapiro Benjamin, Universal Truths: Cultural Myths and Generic Adaptation in 1950s Science Fiction Films, „Journal of Popular Film and Television" 1990, vol. 18, nr 3 , s. 103-111. E.T. Alexander William, Send'em Back Where They Came From: Another Look at E.T., „North Dakota Quarterly" 1983, vol. 51, nr 3, s. 24-34. Heung Marina, Why E. T. Must Go Home: The New Family in American Cinema, „Journal of Popular Film and Television" 1983, vol. 11, nr 2, s. 79-85. Hoisting Jessie, E. T The Extra-Terrestrial, „Fantastic Films" 1982, voL 5, nr 1, s. 10-11,4041,56-57. Kent Lloyd, Cinematography of E. T., „American Cinematographer" 1983, vol. 64, nr 1, s. 54-58, 85-90. Mathison Melissa, E. T: The Extraterrestrial. From Concept to Film and the Filmmakers. New York: Pocket 2002,192 s. Porker Terry, E. T: Wonderful Movie Magic or Maudlin Melodrama?, „Fantastic Films" 1983, vol. 5, nr 2, s. 16-19. Rushing Janice Hockeę E.T. as Rhetorical Transcendence, „The Quarterly Journal of Speech", 1985, vol. 71, nr 2, s. 188-203. lomasulo Frank P, The Gospel According to Spielberg in E. T: The Extra-Terrestrial, „Quarterly Review of Film and Video" 2001, voL 18, nr 3, s. 273-82 EXISTENZ Lavery, David From Cinescape to Cyberspace: Zionists and Agents, Realists and Gamers in The Matrix and eXistenZ, „Journal of Popular Film and Television" 2001, vol. 28 nr 4, s. 150-157. Loska Krzysztof, Pitrus Andrzej, eXistenZ. Cialo w cyberprzestrzeni, (w:) tychże, David Cronenberg: rozpad dala, rozpad gatunku, Kraków: Rabid 2003, s. 187-202 FAHRENHEIT 451 De Koster Katie (red.), Readings on Fahrenheit 451, San Diego: Greenhaven Press 2000,175 s. Hoskinson Kevin, The Martian Chronicles and Fahrenheit 451: Ray Bradbury's Cold War Novels, (w:) Harold Bloom (red.), Ray Bradbury, Philadelphia: Chelsea House 2001, s. 125-141. Seed David, The Flight from the Good Life: Fahrenheit 451 in the Context of Postwar American Dys topias, „Journal of American Studies" 1994, vol. 28, nr 2, s. 225-240. Spencer Susan, The Post-Apocalyptic Library: Oral and Literate Culture in Fahrenheit 451 and A Canticle for Leibowitz, „Extrapolation" 1991, vol. 32, nr 4, s. 331-342. Watt Donald, Burning bright: Fahrenheit 451 as symbolic dystopia, (w:) Joseph D. Olander, Martin H. Greenberg (red.), Ray Bradbury, New York: Taplin-ger 1980, s. 195-213. Zipes Jack, Mass Degradation of Humanity and Massive Contradictions in Fahrenheit 451, (w:) Eric S. Rabkin, Martin H. Greenberg (red.), No Place Else, Carbondale: Southern Illinois University Press 1983, s. 182198. FLASH GORDON Barshay Robert, Ethnic Stereotypes in Flash Cordon, „Journal of Popular Film and Television" 1974, vol. 3, nr 1, s. 15-30. 1974. Cooper B. L., Beyond Flash Gordon and «Star Wars»: science fiction and history instruction, „Social Education" 1978, vol. 42, nr 5, s. 392397. Houston David, Flash Gordon! Conqueror of Space and Screen, „Future" 1978, nr 3, s. 20-25. Kinnard Roy, The Flash Gordon Serials, „Films in Review" 1988, vol. 39, nr 4, s. 194-203. Mitchel Blake, Ferguson James, Flash Gordon: Flashier than Ever, „Fantastic Films" 1981, vol. 3,. nr 6, s. 4049, 55-62. GATTACA Briggs Laura, Keiber-Kaye Jodi, There is No Unauthorized Breeding in Jurassic H.: Gender and the Uses of Genetics, „NWSA Journal" 2000, vol. 12, nr 3. Eby Douglas, Gattaca, „Cinefantastique" 1997, vol. 29, nr 6/7, s. 10-11. Ellis Kathleen, Reinforcing the Stigma: The Representation of Disability in Gattaca, „Australian Screen Education" 2003, nr 31, s. 111-115. George Susan A., Not Exactly of Woman Bom: Procreation and Creation in Recent Science Fiction Films, „Journal of Popular Film and Television" 2001, vol. 28, nr 4, s. 176-83. Junker Kirk W, Gattaca: Defacing the Future, „Futures" 1999, vol. 31, nr 6, s. 631-635. Kirby David A., The New Eugenics in Cinema: Genetic Determinism and Gene Therapy in Gattaca, „Science Fiction Studies" 2000, vol. 27, nr 2, s. 193-215. Wark McKenzie, Codework: From Cyberspace to Biospace, from Neuromancer to Gattaca, (w:) John Armitage, Joanne Roberts (red.), Living with Cyberspace: Technology & Society in the 21st Century, New York: Continuum 2002, s. 7282. 458 GODZILLA Anisfield Nancy, Godzilla/Gojira: Evolution of the Nuclear Metaphor, „Journal of Popular Culture" 1995, vol. 29, nr 3, s. 53-62. Bossert Rex, Godzilla in Cloudcuckooland; or, Literary Theory Comes to Utopia, (w:) Gorman Beauchamp (red.), Utopian Studies 1, Lanham: University Press of America 1987, s. 138-146. Cerasini Marc, Lees J. D., The Official Godzilla Compendium, New York: Random House 1998,144 s. Feldman Rebecca, Godzilla Attacks the World Wide Web, (w:) Kurt Lancaster, Tom Mikotowicz (red.), Performing the Force: Essays in Immersion into Science Fiction, Fantasy and Horror Environments, Jefferson: McFarland 2001, s. 106-109. Napier Susan J., fhnic Sites: The Japanese Imagination of Disaster from Godzilla to Akira, „Journal of Japanese Studies" 1992, vol. 19, nr 2, s. 327-351. Ryfle Steve, Japan's Favorite Mon-star: The Unauthorized Biography of „The Big G", Toronto: EWC Press 1998, 374 s. Saga Yukari, Godzilla in Japan: Interpreting a Destructive Monster, (w:) Will Wright (red.), The Image of Technology in Literature, the Media and Society. Selected Fhpers, 1994 Conference of the Society for the Interdisciplinary Study of Social Imagery, Pueblo: University of Southern Colorado 1994, s. 294-297. Wharton Lawrence, Godzilla to Latitude Zero: The Cycle of the Technological Monster, „Journal of Popular Film and Television" 1974, vol. 3, nr 1, s. 31-38. GWIEZDNE WOJNY Anderson Kevin J., Wallace Daniel, Star Wars: The Essential Chronology, New York: Ballantine 2000, 193 s. Brooker Will, Internet Fandom and the Continuing Narratives of Star Wars, Blade Runner and Alien, (w:) Annette Kuhn (red.), Alien Zone II: The Spaces of Science Fiction Cinema, London: Verso 1999, s. 50-74. Brooker Will, Using the Force: Creativity, Community, and Star Wars Fans, New York: Continuum 2002. Cavelos Jeanne, T7ie Science of Star Wars, New York: St. Martin's 1999, 255 s. Colebatch Hal, Patterns of Epic: The Re-Affirmation of Western Values in Star Wars and The Lord of the Rings, „Science Fiction: A Review of Speculative Literature" 1992, vol. 11, nr 3, s. 5-16. Colebatch Hal, Return of the Heroes: The Lord of the Rings, Star Wars, and Contemporary Culture, Perth: Australian Institute for Public Policy 1990, 104 s. Collins R. G., Star Wars: the pastiche of myth and the yearning for a past future, „Journal of Popular Culture" 1977, vol. 11, nr 1, s. 1-10. Donnelly Jerome, Humanizing Technology in The Empire Strikes Back: Theme and Values in Lucas and Tolkien, „Philosophy in Context" 1981, vol. 11, s. 19-32. Ebel Henry, Psychohistory in the cinema: I. The new theology: Star Wars, Close Encounters, and the crisis of pseudo-rationality, „Journal of Rsychohisto-ry" 1978, vol. 5, nr 4, s. 487-508. Edwards led, The Unauthorized Star Wars Compendium: The Complete Guide of the Movies, Comic Books, Novels, and More, Boston: Little, Brown 1999,232 s. Eisenstein Alex, From Star Wars to The Empire Strikes Back, Part Two: Empire, the Sequel: A Kingdom of Shadows, „Fantastic Films", vol. 3, nr 8, s. 32-41. Gordon Andrew, Empire Strikes Back: Monsters from the Id, „Science-Fiction Studies" 1980, vol. 7, nr 3, s. 313-318. Gordon Andrew, Power of the Force: Sex in the Star Wars Trilogy, (w:) Donald Palumbo (red.), Eros in the Mind's Eye, Westport: Greenwood 1986, s. 193-207. Gordon Andrew, Star Wars: A Myth for Our Time, (w:) Joel W Martin, Conrad E. Ostwalt Jr (red.), Screening the Sacred: Religion, Myth, and Ideology in Popular American Film, Boulder Westview Press 1995, s. 73-82. Iaccino James E, The Star Wars Trilogy: The Space-Father Archetype, (w:) tegoż, Jungian Reflections Within the Cinema: A Psychological Analysis of Sci-Fi and Fantasy Archetypes, Westport: Praeger 1998, s. 3-14. Kenny Glenn (red.), A Galaxy Not So Far Away: Writers and Artists on Twenty-Five Years of Star Wars, New York: H. Holt 2002, 222 s. Kuiper Koenraad, Star Wars: An Imperial Myth, „Journal of Popular Culture" 1988, vol. 21, nr 4, s. 77-86. Lancashire Anne, Return of the Jedi: Once More with Feeling, „Film Criticism" 1994, vol. 8, nr 2, s. 55-66. Lancashire Anne, The Phantom Menace: Repetition, Variation, Integration, „Film Criticism" 2000, vol. 24, nr 3, s. 23-44. Meyer David S. Star Wars, and American Political Culture, „Journal of Popular Culture" 1992, vol. 26, nr 2, s. 99-115. Rubey Dan, Star Wars: Not So Long Ago, Not So Far Away, „Jump Cut" 1997, nr 41, s. 2-12. Sammons Todd H,. Return of the Jedi: Epic Graffiti, „Science Fiction Studies" 1987, vol. 14, nr 3, s. 355-371. 459 Sergi Gianluca, Tales of the Silent Blast: Star Wars and Sound, „Journal of Popular Film and Television" 1998, vol. 26, nr 1, s. 12-23. Slavicsek Bill, A Guide to the Star Wars Universe, New York: Del Rey 1994, 495 s. Wessely Christian, \fon Star Wars, Ultima und Doom: Mythologisch verschleierte Gewaltmethanismen in kom-merziellen Film und Computerrollenspielen, Frankfurt-am-Main: S. Lang 1997, 354 s. HARDWARE Holland Samantha, Descartes Goa to Hollywood: Mind, Body and Gender in Contemporary Cyborg Cinema, (w:) Mike Featherstone, Roger Burrows (red.) Cyberspace/Cyberbodies /Cyberpunk Cultures of Technological Embodiment. London: Sage Publications 1995, s. 157-174. Jones Alan, Hardware: Filming High Concept on a Low Budget, „Cinefantastique" 1991, vol. 21, nr 5, s. 24-26. Short Sue, «No flesh shall be spared»: Richard Stanley's Hardware, (w:) Ian Q. Hunter (red.), British Science Fiction Cinema, London: Routledge 1999, s. 169-180. Telotte J. P, Enframing the Self: The Hardware and Software of Hardware, „Science Fiction Studies" 1995, vol. 22, nr 3, s. 323-332 INWAZJA PORYWACZY CIAŁ Collins Michael J., Version/lrtversion: Ftrranoia in Three Cases of Bodysnatching, (w:) Michael A. Morrison (red.), Trajectories of the Fantastic Selected Essays from the Fourteenth International Conference on the Fantastic in the Arts, Westport: Greenwood 1997, s. 195-202 Hardin Michael, Mapping Post-War Anxieties onto Space: Invasion of the Body Snatchers and Invaders from Mars, „Enculturation: A Journal for Rhetoric, Writing, and Culture" 1997, vol. 1, nr 1. Hendershot Cyndy, The Invaded Body: Paranoia and Radiation Anxiety in Invaders from Mars, It Came from Outer Space, and Invasion of the Body Snatchers, „Extrapolation" 1998, vol. 39, nr 1, s. 26-39. Hoberman Jim, Paranoia and the Pods, „Sight and Sound" 1994, vol. 4, nr 5, s. 28-31. Johnson Glen M, We'd Fight...We Had To: Body Snatchers as Navel and Film, „Journal of Popular Culture" 1979, vol. 13, nr 1, s. 5-16. LaValley Al (red.), Invasion of the Body Snatchers, New Brunswick: Rutgers University Press 1990. LeGacy Arthur; The Invasion of the Body Snatchers: a metaphor for the fifties, „Literature/Film Quarterly' 1978, vol 6, nr 3, s. 285-292 Roth Marty, Twice Two: The Fly and Invasion of the Body Snatchers, „Discourse" 2000, vol. 22, nr 1, s. 103-16. Seed David, Alien Invasions by Body Snatchers and Related Creatures, (w:) Victor Sage, Allen L. Smith (red.), Modem Gothic: A Reader. Manchester: Manchester University Press 1996, s. 152-170. Sloan De Villo, Self and Self-less in Campbell's Who Goes There? and Finney's Invasion of the Body Snatchers, „Extrapolation" 1988, vol. 29, nr 2, s. 179-188. Steffen-Fluhr Nancy, Women and the Inner Game of Don Siegel's Invasion of the Body Snatchers, „Science-Fiction Studies" 1984, vol. 11, nr 2, s. 139-153. Turner George, A Case for Insomnia: Pod People Became a Chilling Metaphor for the Cold War in Sci-Fi's Ultimate Paean to Paranoia, Invasion of the Body Snatchers, „American Cinematographer" 1997, voL 78, nr 3, s. 77-81. Zinman David, Invasion of the Body Snatchers, (w:) tegoż, 50 From the 50s, New Rochelle: Arlington House 1979, s. 141-149. JURASSIC PARK Baird Robert, Animalizing Jurassic Park's Dinosaurs: Blockblaster Schemata and Cross-Cultural Cognition in the Threat Scene, „Cinema Journal" 1998, vol. 37, nr 4, s. 82-103. Balides Constance, Jurassic Post-Fordism: Tall Tales of Economics in the Theme Park, „Screen" 2000, vol. 41, nr 2, s. 139-160. Buckland Warren, Between Science Fact and Science Fiction: Spielberg's Digital Dinosaurs, Possible Worlds, and the New Aesthetic Realism, „Screen" 1999, vol. 40, nr 2, s. 177-192. Duncan Jody, The Making of The Lost World, Jurassic Park, London: Boxtree 1997,165 s. Hawkins Harriett, Paradigms Lost: Chaos, Milton and Jurassic Park, „Textual Practice" 1994, vol. 8, nr 2, s. 255-67. Hinton Dave, Jurassic Park and the Generic Paradox in Science Fiction, (w:) Derek Littlewood, Peter Stockwell (red.), Impossibility Fiction: Altemativi-ty - Extrapolation - Speculation, Amsterdam, Atlanta: Rodopi 1996, s. 177-190. Shay Don, The Making of Jurassic Park, New York: Ballantine 1993,195 s. Wollen Petei; Theme Park and Variations, „Sight and Sound" 1993, vol. 3, nr 7, s. 7-10. KIERUNEK KSIĘŻYC Dubeck Leroy W„ Moshier Suzanne E., Boss Judith E., Destination Moon, (w:) tychże, Science in Cinema, New York: Teacher's College Press 1988. s. 26-37. 460 Heinlein Robert A., The Making of Destination Moon, „Starlog" 1977, nr 6, s. 19-24, 54-56. Heinlein Robert A., Shooting Destination Moon, (w:) William Johnson (red.), Focus on the Science Fiction Film, Englewood Cliffs: Prentice Hall 1972, s. 5265. Linaweaver Brad, Destination Freedom: An Appreciation of Robert A. Heinlein's Destination Moon, „Heinlein Journal" 2001, nr 9, s. 6-16. Schaefer Christopher, Destination Moon: Robert A. Heinlein, Filmwriter, „New Libertarian" 1990, vol. 4, nr 20, s. 60-63. KONTAKT Craig Robert J., Establishing New Boundaries for Special Effects: Robert Zemeckis's Contact and Computer-Generated Imagery, „Journal of Popular Film and Television" 2001, vol. 28, nr 4, s. 158-165. Craig Robert J., Special Effects and the Cult of Personality in Fantasy Film: Robert Zemeckis's Contact as Fantastic Reality, „Popular Culture Review" 1999, vol. 10, nr 1, s. 13-21. Eby Douglas, Robert Zemeckis' Contact, „Cinefan-tastique" 1997, vol. 29, nr 1, s. 12-13. Sadlek Gregory M., Robert Zemeckis's Contact as a Late-Twentieth Century Paradiso, „Journal of Religion and Film" 2001, vol. 5, nr 2. Sander Ralph, Dreimal Zukunft und zurück: Robert Zemeckis' Zeitreise Trilogie Back to the Future, (w.) Wolfgang Jeschke (red.), Das Science Fiction Jahr Nr 11,1996, München: Heyne 1996, s. 293-302. Stone Bryan R, Religious Faith and Science in Contact, „Journal of Religion and Film" 1998, vol. 2, nr 2. ŁOWCA ANDROIDÓW Barringer Robert, Blade Runner: Skinjobs, Humans and Racial Coding, „Jump Cut" 1997, nr 41, s. 13-15. Bruno Guliana, Miasto zamętu: postmodernizm i łowca androidów, „Film na Świecie" 2000, nr 401. Bukatman Scott, Blade Runner, London: British Film Institute 1997. Bukatman Scott, Blade Runner and Fractal Geography, (w:) tegoż, Terminal Identity, Durham: Duke Univeristy Press 1993, s. 130-137. Bullaro Grace Russo, Blade Runner: The Subversion and Redefinition of Categories, „Riverside Quarterly" 1993, vol. 9, nr 2, s. 102-108. Chevrier Yves, Blade Runner: or, the Sociology of Anticipation, „Science-Fiction Studies" 1984, vol. 11, nr 1, s. 50-60. Clayton Jay, Concealed Circuits: Frankenstein's Monster, the Medusa, and the Cyborg, „Raritan" 1996, vol. 15, nr 4, s. 53-70. Colwell C. Carter, Primitivism in the Movies of Ridley Scott: Alien and Blade Runner, (w:) Judith B. Kerman (red.), Retrofitting Blade Runner: Issues in Ridley Scott's Blade Runner and Philip K. Dick's Do Androids Dream of Electric Sheep, Bowling Green: Popular Press 1991, s. 124-131. Crooks Robert, Retro Noir Future Noir: Body Heat, Blade Runner, and Neo-Conservative Paranoia, „Film and Philosophy" 1994, vol. 1, nr 1, s. 105-110. Desser David, Blade Runner: Science Fiction and Transcendence, „Literature/Film Quarterly" 1985, vol. 13, nr 3, s. 172-179. Desser David, Race, Space and Class: The Politics of the SF Film from Metropolis to Blade Runner, (w:) Judith B. Kerman (red.), Retrofitting Blade Runner: Issues in Ridley Scott's Blade Runner and Philip K. Dick's Do Androids Dream of Electric Sheep, Bowling Green: Popular Press 1991, s. 110-123. Desser David, The New Eve: The Influence of Paradise Lost and Frankenstein on Blade Runner, (w:) Judith B. Kerman (red.), Retrofitting Blade Runner: Issues in Ridley Scott's Blade Runner and Philip K. Dick's Do Androids Dream of Electric Sheep, Bowling Green: Popular Press 1991, s. 5365. Doll Susan, Faller Greg, Blade Runner and Genre-Film Noir and Science Fiction „Literature/Film Quarterly" 1986, vol. 14, nr 2, s. 89-100. Fisher William, Of Living Machines and Living-Machines: Blade Runner and the Terminal Genre, „New Literary History" 1988, vol. 20, nr 1, s. 187-198. Fitting Peter, Futurecop: The Neutralization of Revolt in Blade Runner, „Science Fiction Studies" 1987, vol. 14, nr 3, s. 340-354. Friedman Regien-Mihal, Capitals of Sorrow: From Metropolis to Brazil, „Utopian Studies" 1993, vol. 4, nr 2, s. 35-43. Gray W Russell, Entropy, Energy, Empathy: Blade Runner and Detective Fiction, (w:) Judith B. Kerman (red.), Retrofitting Blade Runner: Issues in Ridley Scott's Blade Runner and Philip K. Dick's Do Androids Dream of Electric Sheep, Bowling Green: Popular Press 1991, s. 66-75. Heldreth Leonard G., Memories . . . You're Talkin' about Memories: Retrofitting Blade Runner, (w:) Kerman Judith B., (red.) Retrofitting Blade Runner: Issues in Ridley Scott's Blade Runner and Philip K. Dick's Do Androids Dream of Electric Sheep, Bowling Green: Popular Press 1991, s. 308-313. Heldreth Leonard G., The Cutting Edges of Blade Runner, (w:) Judith B. Kerman (red.), Retrofitting Blade Runner: Issues in Ridley Scott's Blade Runner and Philip K. Dick's Do Androids Dream of Electric Sheep, Bowling Green: Popular Press 1991, s. 40-52. Kerman Judith B. (red.), Retrofitting Blade Runner: Issues in Ridley Scott's Blade Runner and Phi- 461 lip K. Dick's Do Androids Dream of Electric Sheep, Bowling Green: Popular Press 1991. Kerman Judith B., Private Eye: A Semiotic Comparison of the Film Blade Runner and Do Androids Dream of Electric Sheep, (w:) Donald M. Hassler (red.), Patterns of the Fantastic II, Mercer Island: Starmont 1985, s. 69-75. Kozlovic Anton K., From Holy Aliens to Cyborg Saviors: Biblical Subtexts in Four Science Fiction Films, „Journal of Religion and Film" 2001, vol. 5, nr 2, [9 s.J. Leaver lama, Post-Humanism and Ecocide in William Gibson's Neuromancer and Ridley Scott's Blade Runner, http77scribble.com/uwi/br/br-eco.html. [10s.] Łapińska Magdalena, Miasto - Destrukcyjny labirynt w 'Siedem' Davida Finchera i 'Łowcy androidów' Ridleya Scotta, „Kwartalnik Filmowy" 1999, nr 28, s. 146-158. Pastorino Gloria, The Death of the Author and the Power of Addiction in Naked Lunch and Blade Runner, (w:) Karen Sayer, John Moore (red.), Science Fiction, Critical Frontiers, London: Macmillan 2000, s. 100-115. Ruppert Peter, Blade Runner: Utopian Dialectics of Science Fiction Films, „Cineaste" 1989, vol. 17, nr 2, s. 8-13. Rushing Janice Hocker, Frentz Thomas S., Blade Runner: On the Edge, (w:) tychże, Projecting the Shadow: The Cyborg Hero in America Film, Chicago: University of Chicago Press 1995, s. 142-163. Sammon Paul M., Future Noir: The Making of Blade Runner, New York: Harper Prism, 1996,441 s. Senior Bill, Blade Runner and Cyberpunk Visions of Humanity, „Film Criticism" 1996, vol. 21, nr 1, s. 1-12. Slade Joseph W, Romanticizing Cybernetics in Ridley Scott's Blade Runner, „Literature/Film Quarterly" 1990, vol. 18, nr 1, s. 11-18.. Yuen Wong Kin, On the Edge of Spaces: Blade Runner, Ghost in the Shell, and Hong Kong's Cityscape, „Science Fiction Studies" 2000, vol. 27, nr 1, s. 1-21. MAD MAX (cykl) Broderick Matthew, Heroic Apocalypse: Mad Max, Mythology and the Millennium, (w:) Chris Shar-rett (red.), Crisis Cinema: The Apocalyptic Idea in Postmodern Narrative Film, Washington: Mais-soneuvre Press 1993, s. 250-272. Barbour Dennis H., Heroism and Redemption in the Mad Max Trilogy, „Journal of Popular Film and Television" 1999, vol. 27, nr 3, s. 28-35. Baxter John, Max’s Road: Some Structures in the Films Mad Max and Mad Max 2, (w:) Jenny Blackford i in. (red.), Contrary Modes, Melbourne: Ebony 1985, s.105-121. Dilworth T, The road warrior and the fall of Troy, „Literature/Film Quarterly" 1987, vol. 15, nr 3, s. 146-150. Edwards Phil, Mad Max Beyond Thunderdome, „American Cinematographer" 1985, vol. 66, nr 9, s. 68-78. Hall Peter C., Erlich Richard D., Beyond Topeka and Thunderdome: Variations on the Comic-Romance Rdtem in Recent SF Film, „Science Fiction Studies" 1987, vol. 14, nr 3, s. 316-325. Hector Robert, Mad Max, Leibowitz & Co. Jenseits der Apokalypse: Alternative Endzeit-Visionen der Science Fiction, (w:) Wolfgang Jeschke, Sascha Mamczak (red.), Das Science Fiction Jahr 2003, München: Heyne 2003, s. 154-183. Loffider Randy, Loffider Jean-Marc, Goldberg Lee, Mad Max Movies (1979-1985): Interview with George Miller, Terry Hayes, George Ogilvie and Mel Gibson, (w:) tychże, Science Fiction Filmmaking in the 1980s, Jefferson: McFarland 1995, s. 133-174. Sharrett Christopher, Hero as Fhstiche: Myth, Male Fantasy, and Simulacra in Mad Max and The Road Warrior, „Journal of Popular Film and Television" 1985, vol. 13, nr 2, s. 80-91. MATRIX Barnett S. Chad, Reviving Cyberpunk: (ReJConstructing the Subject and Mapping Cyberspace in the Wachowski Brothers' Film The Matrix, „Extrapolation" 2000, vol. 41, nr 4, s. 359-374. Boje David, Spectacle and Inter-Spectacle in The Matrix and Organization Theory, (w:) Warren Smith, Matthew Higgins, Martin Parker (red.). Science Fiction and Organization. New York: Routledge 2001, s. 101-122. Bostrom Nick, Czy żyjemy w Matriksie? Argument z symulacji, tłum. W. Derechowski, (w:) Glenn Yeffeth (red.), Wybierz czerwony pigułkę. Nauka, filozofia i religia w „Matrix", Warszawa: Helion 2003, s. 253-262. Cali Lewis, Anarchy in the Matrix: Postmodem Anarchism in the Navels of William Gibson and Bruce Sterling, „Anarchist Studies" 1999, vol. 7, s. 99-117. Bowman Donna, The Gnostic Illusion: Problematic Realized Eschatology in The Matrix Reloaded, „Journal of Religion & Popular Culture" 2003, vol. 4, nr 21. Felluga Dino, The Matrix: Paradigm of Post-Modernism or Intellectual Poseur? (Ftirt I), (w.) tłum. W Derechowski, (w:) Glenn Yeffeth (red.), Wybierz czerwoną pigułkę. Nauka, filozofia i religia w „Matrix", Warszawa: Helion 2003, s. 173-200. Feng Peter X., False and Double Consciousness: Race, Virtual Reality and the Assimilation of Hong Kong Action Cinema in The Matrix, (w:) Sean Cubitt 462 (red.), Aliens R Us: the Other in Science fiction Cinema, London: Pluto Press, 2002, s. 149-63. Fontana Paul, Szukanie Boga w „Matriksie", tłum. W Derechowski, (w:) Glenn Yeffeth (red.), Wybierz czerwoną pigułkę. Nauka, filozofia i religia w „Matrix", Warszawa: Helion 2003, s. 139-158. Ford James L., Buddyzm, mitologia i „Matrix", tłum. W Derechowski, (w:) Glenn Yeffeth (red.), Wybierz czerwoną pigułkę. Nauka, filozofia i religia w „Matrix", Warszawa: Helion 2003, s. 125-144. Gunn James, Paradoks rzeczywistości w „Matriksie", tłum. W Derechowski, (w:) Glenn Yeffeth (red.), Wybierz czerwoną pigułkę. Nauka, filozofia i religia w „Matrix“, Warszawa: Helion 2003, s. 67-78. Haber Karen (red.), Exploring The Matrix: Visions of Cyber Present, New York: Byron Preiss Visual 2003,272 s. Hanson Robin, Czy Cypher miał rację? Część I: Dlaczego żyjemy w swoim Matriksie, tłum. W. Derechowski, (w:) Glenn Yeffeth (red.), Wybierz czerwoną pigułkę. Nauka, filozofia i religia w „Matrix", Warszawa: Helion 2003, s. 29-38. Kimball A. Samuel, Conceptions and Contraceptions of the Future: Terminator 2, The Matrix, and Alien Resurrection, „Camera Obscura" 2002, vol. 17, nr 2, s. 69-108. Laplace-Sinatra Michael, The Matrix: The Way of the Future? Replacing Neuromancer within the Postmodem Condition, (w:) Alan Weiss (red.), Perspectives on the Canadian Fantastic: Proceedings of the 1997 Academic Conference on Canadian Science Fiction and Fantasy, ACCSFF 1997, s. 111-119. Lavery David, From Cinescape to Cyberspace: Zionists and Agents, Realists and Gamers in The Matrix and eXistenZ, „Journal of Popular Film and Television" 2001, vol. 28, nr 4, s. 150-157. Neuhaus Wolfgang, Simulation mit System. Die Allegorie der Macht in The Matrix, (w:) Wolfgang Jeschke (red.), Das Science Fiction Jahr Nr 15, 2000, München: Heyne 2000, s. 448-474. Plant Sadie, On the Matrix: Cyberfeminist Simulations, (w:) Gil Kirkup (red.), The Gendered Cyborg: A Reader, London: Routledge 2000, s. 265-275. Rode Dagmara, 'Z Archiwum X' dwieście lat później albo alchemia cyberpunku, „Kwartalnik filmowy" 2000, nr 31-32, s. 186-205. Sawyer Robert J., Sztuczna inteligencja, science fiction i „Matrix", dum. W Derechowski, (w:) Glenn Yeffeth (red.), Wybierz czerwoną pigułkę. Nauka, filozofia i religia w „Matrix", Warszawa: Helion 2003, s. 53-66. Seay Chris, Garrett Greg, The Gospel Reloaded: Exploring Spirituality and Faith in The Matrix, New York: Pinon Press 2003,176 s. Spalińska-Mazur Joanna, ‘Matrix'. Korekta manifestacji kultury cyberpunkową według braci Wachowskich, „Kwartalnik Filmowy" 2000, nr 31-32, s. 206-214. Sproat Ethan, Plato and the Matrix: Ideals, Forms, and True Fiction, „Leading Edge" 2002, nr 43, s. 36-43. Thompson Craig, Searching for Totality: Antinomy and the «Absolute» in Bruce Sterling's Schismatrix, „Science Fiction Studies" 1991, vol. 18, nr 2, s. 198-209. Yeffeth Glenn (red.), Wybierz czerwoną pigułkę. Nauka, filozofia i religia w „Matrix", dum. W Derechowski, Warszawa: Helion 2003,285 s. MECHANICZNA POMARAŃCZA Boyum J. G., A Clockwork Orange, (w:) Double Exposure: Fiction into Film, London: Universe 1985, s. 162-169. Chapman James, 'A bit of the old ultra-violence': A Clockwork Orange, (w:) Ian Q. Hunter (red.), British Science Fiction Cinema, New York: Roudedge 1999, s. 128-137. Hollinger Veronica, A Language of the Future: Discursive Constructions of the Subject in A Clockwork Orange and Random Acts of Senseless Violence, (w:) Andy Sawyer; David Seed (red.), Speaking Science Fiction: Dialogues and Interpretations. Liverpool: Liverpool University Press 2000, s. 82-95. Hunter Doris, Hunter Howard, Siddhartha and A Clockwork Orange: two images of man in contemporary literature and cinema, (w:) Peyton E. Richter (red.), Utopia/Dystopia?, Cambridge: Schenkman 1975, s. 125-142. Isaacs N. D., Unstuck in time: «Clockwork Orange» and «Slaughterhouse-Five», „Literature/Film Quarterly" 1973, vol. 1, s. 122-131. Kennedy Doug, Mind Alteration in 1984 and A Clockwork Orange, (w:) The Future in Peril: 1984 and the Anti-Utopians, College Station: Honors Program, Texas A&M University 1985, s. 6-13. McCracken Samuel, Novel into film; novelist into critic: «А Clockwork Orange» . . . again, „Antioch Review" 1973, vol. 32, nr 3, s. 427-436. Rasmussen Randy, Stanley Kubrick Seven Films Analyzed, Jefferson: McFarland 2000, 304 s. Rice Susan, Stanley Kubrick's Clockwork Orange: a viewer's guide, Media & Methods 1972, vol. 8, nr 7, s. 39-43. Sirka Ann, Unbergungen zum phantastischen Film am Beispiel vom Stanley Kubricks A Clockwork Orange, (w:) Christian W Thomsen, Jens M. Fischer (red.), Phantastik in Literatur und Kunst, Darmstadt: Wis-senschaftliche Buchgesellschaft 1980, s. 492-513. 463 Sobchack Vivian C., Decor as theme: A Clockwork Orange, „Literature/Film Quarterly" 1981, vol. 9, nr 2, s. 92-102. METROPOLIS Coates Paul, Maria, mit i 'inny': obraz, kult i tabu, tłum. T Rutkowska, „Kwartalnik Filmowy" 2003, nr 41-42, s. 46-64. Ćwikieł Agnieszka, Dziewica i cyborg, „Opcje" 2003, nr 3, s. 74-77. Dadoun Rogei; Metropolis: Mother-City; «Mittler»; Hitler, (w:) Constance Ftenley (red.), Close Encounters: Film, Feminism and Science Fiction, Minneapolis: University of Minnesota Press 1991, s.133-159. Desser David, Race, Space and Class: The Politics of the SF Film from Metropolis to Blade Runner, (w:) Judith B. Kerman (red.), Retrofitting Blade Runner: Issues in Ridley Scott's Blade Runner and Philip K. Dick's Do Androids Dream of Electric Sheep, Bowling Green: Popular Press 1991, s. 110-123. Dolgenos Peter, The Star on C.A. Rotwang's Door: Turning Kracauer on its Head (an analysis of Fritz Lang's film, the «Metropolis», „Journal of Popular Film and Television" 1997, vol. 25, nr 2, s. 68-75. Elsaesser Thomas, Metropolis, London: British Film Institute 2000, 87 s. Friedman Regien-Mihal, Capitals of Sorrow: From Metropolis to Brazil, „Utopian Studies" 1993, vol. 4, nr 2, s. 35-43. Gehler Fred, Fritz Lang, die Stimme von Metropolis, Berlin: Henschel 1990, 291 s. Geser Guntram, Fritz Lang: Metropolis und Die Frau im Mond: Zukunftsfilm und Zukunftstechnik in der Stabilisierungszeit der Weimarer Republik, Meitingen: Corian-Verlag H. Wimmer 1996. Gold John Robert, From Metropolis to the City: film visions of the future city, 1919-1939, (w:) Jacqu-elin Burgess, John R. Gold (red.), Geography, the Media & Papular Culture, London : Croom Helm 1985, s. 123-43. Hales Barbara, Fritz Lang's Metropolis and Reactionary Modernism, „New German Review" 1992, vol. 8, s. 18-30. Huyssen Andreas, The Vamp and the Machine: Technology and Sexuality in Fritz Lang's Metropolis, „New German Critique" 1981-82, vol. 24/25, Fall/Win-ter, s. 221-237. Kaes Anton, Cinema and Modernity: On Fritz Lang's «Metropolis», (w:) Reinhold Grimm, Jost Her-mand (red.), High and Law Cultures: German Attempts at Mediation, Madison: University of Wisconsin Press 1994, s. 19-35. Lungstrum Janet, Metropolis and the Technosexual Woman of German Modernity, (w:) Katharina von Ankum (red.), Women in the Metropolis: Gender and Modernity in Weimar Culture, Berkeley: University of California Press 1997, s. 128-44. Mellencamp Patricia, Oedipus and the Robot in Metropolis, „Enclitic" 1981, vol. 5, nr 1, s. 20-42. Minden Michael, Bachmann Holger (red.), Fritz Lang's Metropolis: Cinematic Visions of Technology and Fear, Rochester: Camden House 2000, 326 s. Morris Nigel, Metropolis and the Modernist Gothic, (w:) Jeff Wallace (red.), Gothic Modernisms, Houndmills: Palgrave 2001, s. 188-206. Patalas Enno, Metropolis: Scene 103, (w:) Constance Penley (red ), Close Encounters: Film, Feminism and Science Fiction, Minneapolis: University of Minnesota Press 1991, s. 161-168 Roth Lane, Metropolis, the lights fantastic: semiotic analysis of lighting codes in relation to character and theme, „Literature/Film Quarterly" 1978, vol. 6, nr 4, s. 342-346. Sawyer Andy, More than Metaphor: Double Vision in Lang's Metropolis, „Foundation: The Review of Science Fiction" 1995, vol. 64, Summer, s. 70-81. Telotte J. P, Just Imagine-ing the Metropolis of Modem America, „Science Fiction Studies" 1996, vol. 23, nr 2, s. 161-170. Telotte J. R, The Seductive Text of Metropolis, (w:) tegoż, Replications: A Robotic History of the Science Fiction Film, Chicago: University of Illinois Press 1995, s. 54-71. Tolliver James M., Coleman Daniel E, Metropolis, Maslow and the Axis Mundi, (w:) Warren Smith, Matthew Higgins, Martin Parker, Geoff Lightfoot (red.), Science Fiction and Organization, New York: Routledge 2001, s. 43-60. Wharton David M., Crucified to the Machine: Religious Imagery in Fritz Lang's Metropolis, „Strange Horizons" 2003, January 6 (www.strangehori-zons.com). MILCZĄCA UCIECZKA Anderson Kay, Meech Shirley, Silent Running, ,,Ci-nefantastique" 1972, vol. 2, nr 2, s. 8-15. Dubeck Leroy W, Moshier Suzanne E., Boss, Judith E., Silent Running, (w:) tychże, Science in Cinema, New York: Teacher's College Press 1988, s. 139-141. Duncan Pamela, Silent Running, „Cinefex" 1982, nr 8, s. 36-66. Dykstra John, Special effects for Silent Running, „American Cinematographer" 1972, vol. 53, nr 7, s. 756-757,808-809. Wheeler C. F., How to shoot a space picture; in no space, „American Cinematographer" 1972, vol. 53, nr 7, s. 750-753, 792-797. 464 MÓJ WŁASNY WRÓG Cooke Leighton В., The Human Alien: In-Groups and Outbreeding in Enemy Mine, (w:) George E. Slusser, Eric S. Rabkin (red.), Aliens: The Anthropology of Science Fiction, Carbondale: Southern Illinois University Press 1987, s. 179-198. David Jay, Enemy Mine, „Cinefantastique" 1986, vol. 16, nr 2, s.32-35. Rabkin William, Enemy Mine (1985): Interview with Wolfgang Petersen, (w:) Lee Goldberg (red.), Science Fiction Filmmaking in the 1980s, Jefferson: McFarland 1995, s.111-132. MUCHA (wersje z 1958 i 1986) Beard William Cronenberg, Flyness, and the Other-self, „Cinemas" 1994, vol. 4, nr 2, s. 153-173. Dubeck Leroy W, Moshier Suzanne E., Boss Judith E., The Fly (1958), (w:) tychże, Science in Cinema, New York: Teacher's College Press 1988, s. 164-165. Guerrero Ed, AIDS as Monster in Science Fiction and Horror Cinema, „Journal of Popular Film and Television" 1990, vol. XVIII, nr 3, s. 86-93. Knee Adam, The Metamorphosis of the Fly, „Wide Angle" 1992, vol. 14, nr 1, s. 20-34. Kokonis Michalis, „Prophecies are rugged and dirty": Algeny as Metaphor in Cronenberg's Cinematic Vision of the Future, (w:) Donna Pasto-urmatzi (red.), Biotechnological and Medical Themes in Science Fiction, Thessaloniki: University Studio Press 2002, s. 243-274. Loska Krzysztof, Pitrus Andrzej, Mucha. Technologia nie rozumie ciala, (w:) tychże, David Cronenberg: rozpad ciala, rozpad gatunku, Kraków: Rabid 2003, s. 109-122. Pharr Mary Ferguson, From Pathos to Tragedy: The Two Versions of The Fly, „Journal of the Fantastic in the Arts" 1989, vol. 2, nr 1, s. 37-46. Pitrus Andrzej, Mucha: z psychopatologii życia seksualnego Setha Brundle'a, „Easy Rider" 1990, nr 2, s. 26-30. Robbins Helen W, More Human Than I Am Alone: Womb envy in David Cronenberg's The Hy and Dead Ringers, (w:) Steven Cohan, Ina Rae Hark (red.), Screening the Male. Exploring Masculinities in Hollywood Cinema, London: Routledge 1993, s. 134-147. Roth Marty, Twice Two: The Fly and Invasion of the Body Snatchers, „Discourse" 2000, vol. 22, nr 1, s. 103-16. Telotte J. P, Crossing Genre Boundaries/Bound by Fantasy: The Fly, (w:) tegoż, Science Fiction Film, New York: Cambridge University Press 2001, s. 179-195. NAJEŹDŹCY Z MARSA (dwie wersje) Grant Barry K., Invaders from Mars and the Science Fiction Film in the Age of Reagan, „CineAction!" 1987, nr 8, s. 77-83. Hardin Michael, Mapping Post-War Anxieties onto Space: Invasion of the Body Snatchers and Invaders from Mars, „Enculturation: A Journal for Rhetoric, Writing, and Culture" 1997, vol. 1, nr 1. Hendershot Cyndy, The Invaded Body: Paranoia and Radiation Anxiety in Invaders from Mars, It Came from Outer Space, and Invasion of the Body Snatchers, „Extrapolation" 1998, vol. 39, nr 1, s. 26-39. Latham Robert A., Subterranean Suburbia: Underneath the Smalltown Myth in Two Versions of Invaders From Mars, „Science Fiction Studies" 1995, vol. 22, nr 2, s. 198-208. Skotak Robert, Holton Scot, William Cameron Menzies' Invaders From Mars; a Retrospect, „Cinefantastique" 1986, vol. 16, nr 3, s. 27-31, 55-56. NAZAJUTRZ Foss Karen H., Littlejohn Stephen W, The Day After: Rhetorical Vision in an Ironic Frame, „Critical Studies in Mass Communication" 1986, vol. 3, nr 3, s. 317-336. Gunter Barrie, Svennevig M., The Impact of Nuclear Fiction in Britain: The Day After and Threads (w:) Mallory J. Wober (red.), Television and Nuclear Power: Making the Public Mind, Norwood: Ablex 1992, s. 55-66. Kubey Robert W, U.S. Opinion and Politics Before and After The Day After: Television Movie as Rorschach, (w:) Mallory J. Wober (red.), Television and Nuclear Power: Making the Public Mind, Norwood: Ablex, 1992, s. 19-30. Lafferty R. A., Day After the World Ended, „Philosophical Speculations in Science Fiction and Fantasy" 1981, vol. 2, s. 61-68. Lometti Guy E., Broadcast Preparations for and Consequences of The Day After, (w:) Mallory J. Wober (red.), Television and Nuclear Power: Making the Public Mind, Norwood: Ablex 1992, s. 3-18. Wachhorst Wyn, Days After: Films on Nuclear Aftermath, (w:) Carl B. Yoke (red.), Phoenix from the Ashes, Westport: Greenwood 1987, s. 177-192. Wober J. Mallory (red.), Television and Nuclear Power: Making the Public Mind, Norwood: Ablex 1992,297 s. O CZŁOWIEKU, KTÓRY MALAŁ Henderson Cyndy, Darwin and the Atom: Evolu-tion/Devolution Fantasies in The Beast from 20,000 Fathoms, Them!, and The Incredible Shrinking Man, 465 „Science Fiction Studies" 1998, vol. 25, nr 2, s. 319-335. Rosenheim Shawn, Extraterrestrial: Science Fictions in A Brief History of Time and The Incredible Shrinking Man, „Film Quarterly" 1995, vol. 48, nr 4, s. 15-21. Slusser George, Pocket Apocalypse: American Survivalist Fictions from Walden to The incredible Shrinking Man, (w:) David Seed (red.), Imagining Apocalypse: Studies in Cultural Crisis, New York: St. Martin's 2000, s. 118-135. Zinman David, Incredible Shrinking Man, (w:) tegoż, 50 From the 50s, New Rochelle: Arlington House 1979, s. 133-140. Wells Paul, The Invisible Man: Shrinking Masculinity in the 1950s Science Fiction В-Movie, (w:) Pat Kirkham, Janet Thumim (red.), You Tarzan: Masculinity, Movies and Men, New York: St. Martin's Press 1993, s. 181-99. OBCY (cykl) Ambrogio ¿Anthony, Alien: In Space, No One Can Hear Your Primal Scream, (w:) Donald Palumbo (red.), Eros in the Mind's Eye, Westport: Greenwood 1986, s. 169-179. Bell-Metereau Rebecca, Woman: The Other Alien in Alien, (w:) Jane B. Weedman (red.), Women Worldwalkers: New Dimensions of Science Fiction and Fantasy, Lubbock: Texas Tech Press 1985, s. 9-24. Billy Ted, A Curious Case of Influence: Nostromo and Alien(s), „Conradiana: A Journal of Joseph Conrad Studies" 1989, vol. 21, nr 2, s. 147-157. Billy Ted, This Whole Place Is a Basement: The Gno-stic/Existentialist Vision of Alien 3, „Journal of Evolutionary Psychology" 1995, vol. 16, s. 3-4, s. 229-35. Blackmore Tim, «Is this Going to be Another Bug-Hunt?»: S-F Tradition Versus Biology-as-destiny in James Cameron's Aliens, „Journal of Popular Culture" 1996, vol. 29, nr 4, s. 211-226. Bundtzen Lynda K., Monstrous Mothers: Medusa, Grendel, and naw Alien, (w:) Gil Kirkup (red.), The Gendered Cyborg: A Reader, London: Routledge 2000, s. 101-109. Cantin Lucie, Aliens or Staging the Trauma, (w:) Willy Apollon, Richard Feldstein (red.), Loam, Politics, Aesthetics, Albany. State University of New York Press 1996, s. 315-23. Carducd M. S., Lovell Glen, Making Alien: behind the scenes interviews, „Cinefantastique" 1979, vol. 9, nr 1, s.10-39. Clemens Valdine, The Return of the Repressed: Gothic Horror from The Castle of Otranto to Alien, Albany: State University of New York Press 1999, 274 s. Cobbs John L., Alien as an Abortion Rirable, ,,Li-terature/Film Quarterly" 1990, vol. 18, nr 3, s. 198-201. Colwell C. Carter, Primitivism in the Movies of Ridley Scott: Alien and Blade Runner, (w:) Judith B. Kerman (red.), Retrofitting Blade Runner: Issues in Ridley Scott's Blade Runner and Philip K. Dick's Do Androids Dream of Electric Sheep, Bowling Green: Popular Press 1991, s. 124-131. Constable Catherine, Becoming the Monster's Mother: Morphologies of Identity in the Alien Series, (w:) Annette Kuhn (red.), Alien Zone II: The Spaces of Science Fiction Cinema, London: Verso 1999, s. 173-202 Creed Barbara, Alien and the Monstrous-Feminine, (w:) Annette Kuhn (red.), Alien Zone, London: Verso 1990, s. 128-141 Doherty Thomas, Genre, Gender, and the Aliens Trilogy (w:) Barry K. Grant (red.), The Dread of Difference: Gender and the Horror Film, Austin: University of Texas Press 1996, s. 181-199. Ferreira Aline, Artificial Wombs and Archaic Tombs: Angela Carter's The Passion of Eve and the Alien Tetralogy, „Femspec" 2002, vol. 4, nr 1, s. 90-107. Fitting Peter, The Second Alien, „Science-Fiction Studies" 1980, vol. 7, nr 3, s. 285-293. Gabbard Krin, Gabbard Glen, The Science Fiction Film and Psychoanalysis: Alien and Melanie Klein's Night Music, (w:) Maurice Charney, Joseph Reppen (red.), Psychoanalytic Approaches to Literature and Film, Rutherford: Fairleigh Dickinson University Press 1987, s. 171-179. Gibson Pamela, C. You've Been in My Life So Long I Can't Remember Anything Else: Into the Labyrinth with Ripley and the Alien, (w:) Matthew Tink-com, Amy VUlarejo (red.), Keyframes: Popular Cinema and Cultural Studies, London: Routledge 2001, s. 35-51. Greenbaum Andrea, Bio-Technology as Kabbalah: Reconfiguring the Golem Myth in Alien Resurrection and Species, „Femspec" 2002, vol. 4, nr 1, s. 121-127. Greenberg Harvey R., Reimagining the Gargoyle: Psychoanalytic Notes on Alien, (w:) Constance Pen-ley (red.), Close Encounters: Film, Feminism and Science Fiction, Minneapolis: University of Minnesota Press 1991, s. 83-104. Hantke Steffen, In the Belly of the Mechanical Beast: Technological Environments in the Alien Films, „Journal of Popular Culture" 2003, vol. 36, nr 3, s. 518-46. Janes Linda, Introduction: Alien M/others: Representing the Feminine in Science Fiction Film, (w:) The Gendered Cyborg: A Reader, London: Routledge 2000, s. 91-100. 466 Jennings Ros, Desire and Design: Ripley Undressed, (w:) Tamsin Wilton (red.), Immortal, Invisible: Lesbians and the Moving Image, London: Routledge 1995, s. 193-206. Kavanagh James H., Feminism, Humanism and Science in Alien, (w:) Kuhn Annette (red.) Alien Zone, London: Verso 1990, s.73-81. Kimball A. Samuel, Conceptions and Contraceptions of the Future: Terminator 2, The Matrix, and Alien Resurrection, „Camera Obscura" 2002, vol. 17, nr 2, s. 69-108. Loffider Randy, Loffider Jean-Marc, Goldberg Lee, Aliens (1986): Interview with James Cameron and Gale Ann Hurd, (w:) tychże, Science Fiction Filmmaking in the 1980s, Jefferson: McFarland 1995, s.7-23. Magid Ron, Alien 3: Space, They're Still Screaming, „American Cinematographer" 1992, vol. 73, nr 7, s. 52-58. Matheson T J., Triumphant Technology and Minimal Man: The Technological Society, Science Fiction Films, and Ridley Scott's Alien, „Extrapolation" 1992, vol. 33, nr 3, s. 215-229. Newton Judith, Feminism and anxiety in Alien, (w:) Annette Kuhn (red.), Alien Zone, London: Verso 1990, s. 82-87. Penley Constance, Reimagining the gargoyle: psychoanalytic notes on Alien, (w:) tejże (red.), Close Encounters: Film, Feminism and Science Fiction, Minneapolis: University of Minnesota Press 1991, s. 83-106. Robertson Robbie, The Narrative Sources of Ridley Scott's Alien, (w:) John Orr, Colin Nicholson (red.), Cinema and Fiction: New Modes of Adapting, 1950-90, Edinburgh: Edinburgh University Press 1992, s. 171-79. Scobie Stephen, What's the Story, Mother?: The Mourning of the Alien, „Sdence-Fiction Studies" 1993, vol. 20 nr 1, s. 80-93. Torry Robert, Awakening to the Other: Feminism and the Ego-Ideal in Alien, „Women's Studies: An Interdi-sdplinary Journal" 1994, voL 23, nr 4, s. 343-63. OBCY PRZYBYSZE Fisher Bob, Alien Nation: Unbelievable Becomes Everyday, „American Cinematographer" 1990, vol. 71, nr 10, s. 89-98. Lipschütz Ronnie D., Aliens, Alien Nations, and Alienation in American Political Economy and Popular Culture, (w:) Jutta Weldes (red.), To Seek Our New Worlds: Science Fiction and World Politics, New York: Palgrave/Macmillan 2003, s. 79-98. Phillips Mark, Garda Frank, Alien Nation (1989-1990), (w:) Science Fiction and Television Series: Episode Guides, Histories, and Cast and Credits for 62 Pri me Time Shows, 1959-1989, Jefferson: McFarland 1996, s. 4-12. Turner George E., Designing Alien Nation, „American Cinematographer" 1988, vol. 69, nr 9, s. 49-56. Wilcox Clyde, Governing the Alien Nation: The Comparative Politics of Extraterrestrials, (w:) Donald Hassler, Clyde M. Wilcox (red.), Political Science Fiction, Columbia: University of South Carolina Press 1997, s. 160-172. ODMIENNE STANY ŚWIADOMOŚCI Bartholomew David, Altered States, „Cinefantasti-que" 1981, vol. 11, nr 1, s.14-25. BeU-Metereau Rebecca, Altered States and the Popular Myth of Self-Discovery, „Journal of Popular Film and Television" 1982, vol. 9, nr 4, s. 171-179. Ferren Bran, Creating special visual effects for Altered States, „American Cinematographer" 1981, vol. 62, nr 3, s. 236-239, 260-266, 296-298. Markey C, Birth and Rebirth in Current Fantasy Films, „Film Critidsm" 1982, vol. 7, nrl, s. 14-25. ONE! Henderson Cyndy, Darwin and the Atom: Evolu-tion/Devolution Fantasies in The Beast from 20,000 Fathoms, Them!, and The Incredible Shrinking Man, „Sdence Fiction Studies", 1998, vol. 25, nr 2, s. 319-335. Rubin Steve, Retrospect: Them!, „Cinefantastique" 1974, vol. 3, nr 4, s. 22-27. OPOWIEŚĆ PODRĘCZNEJ Deer Glenn, The Handmaid's Tale: Dystopia and the Paradoxes of Power, (w:) Glenn Deer (red.), Postmodern Canadian Fiction and the Rhetoric of Authority, McGill-Queens University Press 1994. Dodson Danita J., «We Lived in the Blank White Spaces»: Rewriting the Paradigm of Denial in Atwood's The Handmaid's Tale, „Utopian Studies" 1997, vol. 8, nr 2, s. 66-86. Dopp Jamie, Subject-Position as Victim-Position in The Handmaid's Tale, „Studies in Canadian Literature" 1994, vol. 19, nr 1, s. 43-57. Feuer Lois, The Calculus of Love and Nightmare: The Handmaid's Tale and the Dystopian Tradition, „Critique" 1997, vol. 38, nr 2, s. 83-95. Hansot Elisabeth, Selves, Survival and Resistance in The Handmaid's Tale, „Utopian Studies" 1994, vol. 5, nr 2, s. 56-69. Harris Jocelyn, The Handmaid's Tale as Richian Re-Vtsioning of 1984, (w:) George E. Slusser; Fhul Alkon, Roger Gaillard, Daniele Chatelain (red.), Transformations of Utopia: Changing Views of the Perfect Society, New York: AMS Press 1999, s. 267-279. 467 Teitelbaum Sheldon, The Handmaid's Tale, „Cine-fantastique" 1990, vol. 20, nr 4, s. 16-25. OSTATNI BRZEG Stevens David, On the Beach (w:) Frank N. Magill (red.), Survey of Science Fiction Literature, Vol. 4, Englewood Cliffs: Salem Press 1979, s. 1603-1607. Sullivan C. W, Alas, Babylon and On the Beach: Antiphons of the Apocalypse, (wt) Carl B. Yoke (red.), Phoenix from the Ashes, Westport Greenwood 1987, s. 37-44. OTCHŁAŃ Abbott Joe, They Came From Beyond the Center: Ideology and Political Textuality in the Radical Science Fiction Films of James Cameron, „Literature/Film Quarterly" 1994, vol. 22, nr 1, s. 21-27. Blair Iain, Underwater in The Abyss, „Starlog" 1989, nr 146, s. 37-40, 58. Foust R. E., The Face in the Abyss, (w:) Frank N. Magill (red.) Survey of Modem Fantasy Literature, Vol 1, Englewood Cliffs: Salem Press, Inc. 1983, s. 504-507. Lyle Jody, The Abyss: Like a Fish Out of Water, „Jump Cut" 1993, nr 38, s. 9-13. Nicholls Stan, Stephen Gallagher Peeps into the Abyss, (w.) tegoż, Wordsmiths of Wonder: Fifty Interviews with Writers of the Fantastic, London: Orbit 1993, s. 417-424. PAMIĘĆ ABSOLUTNA Glass Fred, Totally Recalling Arnold, „Film Quarterly" 1990, vol. 44, nr 1, s. 2-13. Landsberg Alison, Prosthetic Memory: Total Recall and Blade Runner, (w:) Mike Featherstone, Roger Burrows (red.), Cyberspace/Cyberbodies/Cyber-punk: Cultures of Technological Embodiment, London: Sage Publications 1995, s. 175-190. Mizejewski Linda, Action Bodies in Futurist Spaces: Bodybuilder Stardom as Special Effect, (w:) Annette Kuhn (red.), Alien Zone II: The Spaces of Science Fiction Cinema, London: Verso 1999, s. 152-172. Mizejewski Linda, Total Recoil: The Schwarzenegger Body on Postmodern Mars, „Post Script" 1993, vol. 12, nr 3, s. 25-33. Morrissey Thomas J., Ready or Not, Here We Come: Metaphors of the Martian Megatext from Wells to Robinson, „Journal of the Fantastic in the Arts" 2000, vol. 10, nr 4, s. 372-394.. Palumbo Donald E., «Inspired by Philip K. Dick»: Ambiguity, Deception, and Illusion in Total Recall, „Journal of the Fantastic in the Arts" 1991, vol. 4, nr 1, s. 69-80. Pitrus Andrzej, Tot/al Re/call. Tekst na marginesie. Margines w tekście Nawias. Total Recall, „Easy Rider" 1991, nr 2, s. 3-7. Roberts Paul, Ego Trip, „Cinefex" 1990, nr 43, s. 4-33. Schmertz Johanna, On Reading the Politics of Total Recall, „Post Script" 1993, vol. 12, nr 3, s. 34-42. Wolmark Jenny, Rethinking Bodies and Boundaries: Science Fiction, Cyberpunk, and Cyberspace, (w:) Mary Maynard (red.), Science and the Construction of Women, London: University College of London Press 1997, s. 162-182. PLANETA MAŁP (cykl) Allen Louise, Monkey Business: Planet of the Apes and Romantic Excess, „Femspec" 2002, vol. 3, nr 2, s. 3-15. Atkinson Michael, Son of Apes, „Film Comment" 1995, vol. 31, nr 5, s. 62-66. Greene Eric, Planet of the Apes as American Myth: Race and Politics in the Films and Television Series, Jefferson: McFarland 1995, 264 s. Graefe Lutz, Planet der Affen Original und Remake, (w:) Wolfgang Jeschke (red.), Das Science Fiction Jahr Nr. 17, 2002, München: Heyne 2002, s. 369-373. Iaccino James E, Planet of the Apes: The Evolution of an Archetypal Shadow Species, (w:) tegoż, Jungian Reflections Within the Cinema: A Psychological Analysis of Sci-Fi and Fantasy Archetypes. Westport: Praeger 1998, s. 35-52 Kirshner Jonathan, Subverting the Cold War in the 1960s: Dr. Strangelove, The Manchurian Candidate, and The Planet of the Apes, „Film and History" 2001, vol. 31, nr 2, s. 40-44. Phillips Mark, Garcia Frank, Planet of the Apes (1974), (w:) Science Fiction and Television Series: Episode Guides, Histories, and Cast and Credits for 62 Prime Time Shows, 1959-1989, Jefferson: McFarland 1996, s. 249-256. Russo Joe, Landsman Larry, Gross Edward, Planet of the Apes Revisited: The Behind-the-Scenes Story of the Classic Science Fiction Saga, New York: St. Martins Press 2001,280 s. Vaz Mark C., Inside the Planet of the Apes, „Cinefex" 2001, nr 87, s. 98-121. POTWÓR Z CZARNEJ LAGUNY Hendershot Cyndy, The Bomb and Sexuality: Creature From the Black Lagoon and Revenge of the Creature, „Literature and Psychology" 1999, vol. 45, nr 4, s. 74-89. McConnell Frank, Song of Innocence: The Creature From the Black Lagoon, (w:) Michael T Marsden 468 (red.), Movies As Artifacts, Chicago: Nelson-Hall 1982, s. 208-217. Newsom Ted, The Creature Remake That Neuer Got Made: An Afternoon with Jack Arnold and Nigel Kneale, „Filmfax" 1993, nr 37, s. 64-67, 82, 98. Weaver Tom, Magicimage Filmbooks Presents Creature From the Black Lagoon, Absecon: Magidmage Rimbooks 1992,195 s. Weaver Tom, Parla Paul, Creature King: From Out of the Black Lagoon, Ben Chapman Walked, „Starlog" 1992, nr 180, s. 59-64, 73. POWRÓT DO PRZYSZŁOŚCI (cykl) Bick lisa J., Back to the Future I and II: Re-Creationism, Repetition, and Perversity in the Time Travel Romance, „ftychoanalytic Review" 1998, vol. 85, nr 6, s. 909-930. Gordon Andrew, Back to the Future: Oedipus as Time Traveler, „Science Fiction Studies" 1987, vol. 14, nr 3, s. 372-385. Iaccino James F, Back to the Future Again and Again: Archetypal Exploits of Alchemic Travelers, (w:) tegoż, Jungian Reflections Within the Cinema: A Psychological Analysis of Sci-Fi and Fantasy Archetypes. Westport: Praeger 1998, s. 79-90. Richardson Elizabeth A., Back to the Future: Yang-Yin=O, Yang+Yin=l, „Extrapolation: Ajournai of Science Fiction and Fantasy" 1988, vol. 29, no. 2, s. 128-139. Ruud Jay, Back to the Future as Quintessential Comedy, „Literature/Film Quarterly" 1991, vol. 19, nr 2, s. 127-133. PREDATOR Gire Dann, Schwarzenegger on Predator, „Cinefan-tastique" 1987, vol. 18, nr 1, s. 32-36. Mandell Paul, Predator Revealed, „Cinefex" 1988, nr 33, s. 52-67. Robley Les S., The Predator Dispenses Invisible Terror, „American Cinematographer" 1987, vol. 68, nr 8, s. 28-33. Turner George E., Predator 2: One More Ruthless Alien, „American Cinematographer" 1991, vol. 72, nr 1, s. 50-58. PRZYBYSZ (1951) Billson Anne, The Thing, London: British Film Institute 1997, 96 s. Branson Clark, The Thing (1951), (w:) tegoż, Howard Hawkes: A Jungian Study, Santa Barbara: Capra 1987, s. 184-188. Butler Andrew M., Abjection and The Thing, „Vector" 2000, nr 213, s. 10-13. Davidson Jim, The Thing About Filmmaker Christian Nyby, „Filmfax" 1992 nr 34, s. 36-46. Hogan D. J., Making of The Thing, „Cinefantasti-que" 1982, vol. 13, nr 2-3, s.48-58, 63-74. Katovich Michael A., Kinkade Patrick T, The Stories Told in Science Fiction and Social Science: Reading The Thing and Other Remakes From Two Eras, „Sociological Quarterly" 1993, voL 34, nr 4, s. 619-651. Prince Stephen, Dread, Taboo, and The Thing: Toward a Social Theory of the Horror Film, „Wide Angle" 1988, vol. 10, nr 3, s. 19-29. Steele Allen, SF vs. The Thing, „New York Review of Science Fiction" 1995, nr 86: 13-16. Turner George, Retrospective: Howard Hawks' The Thing „Cinefantastique" 1982, vol. 12, nr 5/6, s.78-85. Turner George E., The Thing 1951 s Prize Fight, „American Cinematographer" 1991, vol. 72, nr 1, s.35-42. White Eric, The Erotics of Becoming: Xenogenesis and The Thing, „Science Fiction Studies" 1993, vol. 20, nr 3, s. 394-408. PRZYBYSZE Z PRZESTRZENI KOSMICZNEJ Hendershot Cyndy, The Invaded Body: Fhranoia and Radiation Anxiety in Invaders from Mars, It Came from Outer Space, and Invasion of the Body Snatchers, „Extrapolation" 1998, vol. 39, nr 1, s. 26-39. Thomas Anne-Marie, It Came From Outer Space: The Virus, Cultural Anxiety, and Speculative Fiction, Ph. D. Dissertation, Louisiana State University 2002, 220 s. ROBOCOP (cykl) Beller Jonathan L., Desiring the Involuntary: Machinie Assemblage and Transnationalism in Deleuze and Robocop 2, (w:) Rob Wilson, Wimal Dissa-nayake (red.), Global/Local: Cultural Production and the Transnational Imaginary, Durham: Duke University Press 1996, s. 193-218. Best Steve, In the Detritus of Hi-Technology: Robocop, „Jump Cut" 1989, nr 34, s. 19-26. Best Steve, 'Robocop' czyli Kryzys subiektywności, dum. D. Szawarska, „Kwartalnik Filmowy" 2000, nr 31-32, s. 128-140. Carpenter Phil, Robocop Redux, „Cinefex" 1993, nr 56, s. 70-83. Codell Julie E, Murphey's Law, Robocop's Body, and Capitalism's Work: Robocop (Paul Verhoeven, 1987), „Jump Cut" 1989, nr 34, s. 12-19. Holland Samantha, Descartes Goes to Hollywood: Mind, Body and Gender in Contemporary Cyborg Cinema, (w:) Mike Featherstone, Roger Burrows (red.), Cyberspace/ Cyberbodies/Cyberpunk: Cultures cf Technological Embodiment, London: Sage Publications 1995, s. 157-174. 469 lelotte J. P, The Science Fiction Film as Uncanny Text: Robocop, (w:) tegoż, Science Fiction Film, New York: Cambridge University Press 2001, s. 161-187 Turner George E., Robocop 2: Realism Plus Fantasy, „American Cinematographer" 1990, vol. 71, nr 6, s. 48-58. Wilson Rob, Cyborg America: Policing the Social Sublime in Robocop and Robocop 2, (w:) Richard Burt (red.), The Administration of aesthetics: censorship, political criticism, and the public sphere, Minneapolis: University of Minnesota Press 1994, s. 289-306. Wolmark Jenny, Rethinking Bodies and Boundaries: Science Fiction, Cyberpunk, and Cyberspace, (w:) Mary Maynard (red.), Science and the Construction of Women, London: University College of London Press 1997, s. 162-182. ROK2000 Bowen Elizabeth, Things to Come: a critical appreciation, (w:) William Johnson (red.), Focus on the Science Fiction Film, Englewood Cliffs: Prentice Hall 1972, s. 43-45. Davis Ken, Shape of Things to Come, The: H. G. Wells and the Rhetoric of Protest, (w:) Eric S. Rabkin, Martin H. Greenberg (red.), No Place Else, Carbondale: Southern Illinois University Press 1983, s. 110-124. Marsiske Hans-Arthui; The Sound of Things to Come: Wie der Computer die Musik verändert, (w:) Wolfgang Jeschke (red.), Das Science Fiction Jahr Nr 14. München: Heyne 1999, s. 511-519. Richards Jeffrey, Things to Come and science fiction in the 1930s, (w.) Ian Q. Hunter (red.), British Science Fiction Cinema, London: Routledge 1999, s. 16-32. Stover Leon E., Prophetic Soul: A Reading of H. G. Wells's Things To Come, Together with His Film Treatment, Whither Mankind? and the Post Production Script, Jefferson: McFarland 1987, 301 s. Telotte J. P, So Big: The Monumental Technology of Things to Come, „Science Fiction Studies" 1998, vol. 25, nr 1, s. 77-86. SOLARIS (1972) Aldiss Brian W, Film Tarkovsky Made, (w:) tegoż, This World and Nearer Ones, Kent: Kent State University Press 1981, s. 162-169. Ferchland Jutta, Solaris. Der Film von Andrej Tarkovskij im Vergleich zu Lems roman, „Quarber Merkur,, 1994, vol. 32, nr 2, s. 34-42. Frąc Waldemar, Uwierzyć w kino. Refleksja wokół adaptacji filmowej ‘Solaris’ Stanisława Lema, „Kwartalnik Filmowy" 1999, nr 26-27, s. 123-131. Loska Krzysztof, Solaris - między literaturą a filmem, „Dekada Literacka" 2003, nr 3-4, s. 100-104. Prédal René, Science Fiction et espace intérieur dans l'oeuvre de Tarkovsky, „Métaphores" 1984, nr 9/ 10, s. 207-218. Purcell J. M., Tarkovsky's film Solaris (1972): a Freudian slip?, „Extrapolation" 1978, vol. 19, nr 2, s. 126-131. Tarkowski Andriej, O filmie Solaris, (w:) tegoż, Kompleks Tołstoja, tłum. S. Kuśmierczyk, Warszawa: Wyd. Pelikan 1989, s. 227-238. Zorkaga N., Drei Ansichten des Films Solaris: Solaris von Andreij Tarkowskij, „Quarber Merkur,, 1974, nr 38, s. 52-56. STALKER Hozic Aida A., Forbidden Places, Tempting Spaces, and the Politics of Desire: On Stalker and Beyond, (w:) Jutta Weldes (red.), To Seek Our New Worlds: Science Fiction and World Politics, New York: Pal-grave/Macmillan 2003, s. 123-140. Kuśmierczyk Seweryn, Stalker jako ikona, „Kwartalnik Filmowy" 1995, nr 9-10, s. 139-152. Michera Wojciech, Przed komnatą, „Kwartalnik Filmowy" 1995, nr 9-10, s. 119-127. Moore John, Miracle Stalker: Personal and Social Transformation in Arkady and Boris Strugatsky's Roadside Picnic, „Foundation" 1997, nr 71, s. 63-77. STAR TREK (cykl filmowy i serial telewizyjny) Asa Robert, Classic Star Trek and the Death of God: A Case Study of «Who Mourns for Adonais?», (w:) Jennifer E. Porter; Darcee L. McLaren (red.), Star Trek and Sacred Ground: Explorations of Star Trek, Religion, and American Culture, Albany: State University of New York Press 1999, s. 33-60. Asherman Allan, Star Trek Compendium, New York: Simon & Schuster 1981,187 s. Baker Neal, Creole Identity Politics, Race, and Star Trek: Voyager, (w:) Elizabeth A. Leonard (red.), Into Darkness Peering: Race and Color in the Fantastic, Westport: Greenwood 1997, s. 119-130. Barad Judith, Robertson Ed, The Ethics of Star Trek, New York: HarperCollins 2000, 388 s. Barr Marleen S., «All Good Things...»: The End of Star Trek: The Next Generation, The End of Camelot - The End of the Tale about Woman as Handmaid to Patriarchy as Superman, (w:) Taylor Harrison, Kent A. Ono, Elyce R. Helford (red.), Enterprise Zones: Critical Positions on Star Trek, Boulder: Westview Press 1996, s. 231-244. Bernardi Daniel, Star Trek in the 1960s: Liberal-Humanism and the Production of Race, „Science Fiction Studies" 1997, vol. 24, nr 2, s. 209-225. 470 Bernardi Daniel, Star Trek and History: Race-ing Toward a White Future, New Brunswick: Rutgers University Press 1998, 247 s. Beshears Ron, Humanism in Star Trek - An Alternative Approach (w:) Walter Irwin, G. В Love, (red.), The Best of Trek Nr 16, New York: Roc 1991, s. 99-109. Bick lisa J., Boys in Space: Star Trek, Latency and the Neverending Story, (w:) Taylor Harrison, Kent A. Ono, Elyce R. Helford (red.), Enterprise Zones: Critical Positions on Star Trek, Boulder: Westview Press 1996, s. 189-210. Blair Karin, Meaning in Star Trek, New York: Wamer Books 1977, 208 s. Blair Karin, Sex and Star Trek, „Sdence-Fiction Studies" 1983, vol. 10, nr 3, s. 292-297. Claus Peter J. Structuralist Appreciation of Star Trek, (w:) William Arens, Susan R Montague (red.), American Dimension: Cultural Myths and Social Realities, Port Washington, NY: Alfreds 1976, s. 15-32. Collins Steven E, For the Greater Good: Trilatera-lism and Hegemony in Star Trek: The Next Generation, (w:) Taylor Harrison, Kent A. Ono, Elyce R. Helford (red.), Enterprise Zones: Critical Positions on Star Trek, Boulder: Westview Press 1996, s. 137-156. Cranny-Francis Anne, Sexuality and Sex-Role stereotyping in Star Trek, „Science-Fiction Studies" 1985, vol. 12, nr 3, s. 274-284. Davis Elizabeth, Inverting Cyberspace: Consciousness, Technology, and the Body in Star Trek: the Next Generation, (w:) Will Wright (red.), The Image of Technology in Literature, the Media and Society. Selected Papers, 1994 Conference of the Society for the Interdisciplinary Study of Social Imagery, Pueblo: University of Southern Colorado 1994, s. 26-30. Deegan Mary J., Sexism in Space: The Freudian Formula in Star Trek, (w:) Donald Palumbo (red.), Eras in the Mind's Eye, Westport: Greenwood 1986, s. 209-224. Dillard J. M., Star Trek: Where No One Has Gone Before, a History in Pictures, New York: Pocket Books 1994,239 s. Dionne Craig, The Shatnerification of Shakespeare: Star Trek and the Commonplace Tradition (w:) Richard Burt (red.), Shakespeare After Mass Media, New York: Palgrave 2002, s. 173-191. Ferguson Kathy E., Ashkenazi Gilad, Schultz Wendy, Gender Identity in Star Trek, (w:) Donald M. Hassler; Clyde Wilcox (red.), Political Science Fiction, Columbia: University of South Carolina Press 1997, s. 214-233. Foster Natalie, Where No One Has Gone Before: Chemistry in Star Trek, (w:) Jack H. Stocker (red.), Chemistry and Science Fiction, Washington: American Chemical Society 1998, s. 157-172. Graham Jean E., Holodeck Masquing: Early Modem Genre Meets Star Trek, „Journal of Popular Culture" 2000, vol. 34, nr 2, s. 21-28. Greenwald Jeff, Future Perfect: Hotv Star Trek Conquered Planet Earth, New York: Viking 1998, 273 s. Haffner Evan, Enjoyment (in) Between Fathers: General Chang as Homoerotic Enablement in Star Trek VI: The Undiscovered Country, (w:) Taylor Harrison, Kent A. Ono, Elyce R. Helford (red.), Enterprise Zones: Critical Positions on Star Trek, Boulder: Westview Press 1996, s. 211-230. Harrison Taylor, Ono Kent A., Helford Elyce R. (red.), Enterprise Zones: Critical Positions on Star Trek, Boulder: Westview Press 1996, 303 s. Iaccino James E, The Star Trek Movies: In Search of the Creator Archetype, (w:) tegoż, Jungian Reflections Within the Cinema: A Psychological Analysis of Sci-Fi and Fantasy Archetypes. Westport: Pra-eger 1998, s. 15-34. Inayatullah Naeem, Bumpy Space: Imperialism and Resistance in Star Trek: The Next Generation, (w:) Jutta Weldes (red.), To Seek Our New Worlds: Science Fiction and World Politics, New York: Palgrave/ Macmillan 2003, s. 53-75. Jenkins Henry Ш, Star Trek Rerun, Reread, Rewritten: Fan Writing as Textual Poaching, (w:) Constance Penley (red.), Close Encounters: Film, Feminism and Science Fiction, Minneapolis: University of Minnesota Press 1991, s. 171-202. Jenkins Robert, Jenkins Susan C., Life Signs: The Biology of Star Trek, New York: HarperCollins 1998,224 s. Kapeli Matthew, «Speakers for the Dead»: Star Trek, the Holocaust, and the Representation of Atrocity, „Extrapolation" 2000, vol. 41, nr 2, s. 104-114. Krauss Lawrence M., Beyond Star Trek: Physics from Alien Invasions to the End of Time, New York: Basic Books 1997,190 s. McLaren Darcee L., On the Edge of Forever: Understanding the Star Trek Phenomenon as Myth, (w:) Jennifer E. Porter; Darcee L. McLaren (red.), Star Trek and Sacred Ground: Explorations of Star Trek, Religion, and American Culture, Albany: State University of New York Press 1999, s. 231-244. McLaren Darcee L., Porter Jennifer E. (Re)Cove-ring Sacred Ground: New Age Spirituality in Star Trek: Voyager, (w:) Jennifer E. Porter, Darcee L. McLaren (red.) Star Trek and Sacred Ground: Explorations of Star Trek, Religion, and American Culture, Albany: State University of New York Press 1999, s. 101-118. 471 Okuda Michael, The Star Trek Encyclopedia: A Reference Guide to the Future, New York: Rocket Books 1999,745 s. Pounds Michael C., Race in Space: The Representation of Ethnicity in «Star Trek» and «Star Trek: The Next Generation», Lanham: Scarecrow Press 1998,252 s. Roberts Robin, Sexual Generations: Star Trek: The Next Generation and Gender, Urbana: University of Illinois Press 2000, 208 s. Roberts Robin, The Woman Scientist in Star Trek: Voyager, (w:) Marleen S. Barr (red.), Future Females, The Next Generation: New Voices and Velocities in Feminist Science Fiction Criticism, Lanham: Rowman & Littlefield 2000, s. 277-290. Sims Alan, Star Trek: Aliens and Artifacts, New York: Rocket Books 2000, 208s. Van Hise James, Exobiology: Space Medicine at the Time of Star Trek, (w:) James Van Hise (red.), Trek Celebration Two, Las Vegas: Pioneer 1994, s. 102-110. SUPERMAN Daniels Les, Superman: The Complete History: The Life and Times of the Man of Steel, San Francisco: Chronicle Books 1998,192 s. Henderson C. J., Hyde Kevin, Superman: the legend, the movie, the magic, „Questar" 1979, vol. 1, nr 3, s.11-17, 39. Iaccino James F., Jungian Reflections Within the Cinema: A Psychological Analysis of Sci-Fi and Fantasy Archetypes. Westport: Praeger 1998, 216 s. Kozloff Sarah R., Superman as Savior: Christian Allegory in the Superman Movies, „Journal of Popular Film and Television" 1981, vol. 9, nr 2, s. 78-82 Lederman Marie J., Superman, Oedipus and the Myth of the Birth of the Hero, „Journal of Popular Film and Television" 1979, vol. 7, nr 3, s. 235-245. Leonard William T, Superman, (w:) tegoż, Theatre: Stage to Screen to Television, Metuchen: Scarecrow 1981, s. 1492-1503. Levy F. A., Spengler on Superman, „Cinefantasti-que" 1981, vol. 11, nr 2, s. 4-7. MacDonald Peter, Geoffrey Unsworth, BSC and the photography of Superman, „American Cinematographer" 1979, vol. 60, nr 1, s. 32-35, 66-67, 84-85. Moskowitz Sam, Superman, (w:) tegoż, Seekers of Tomorrow, New York: Ballantine 1967, s. 107-122. ŚWIAT DZIKIEGO ZACHODU Dubeck Leroy W, Moshier Suzanne E., Boss Judith E., Westworld, (w:) tychże, Science in Cine ma, New York: Teacher's College Press 1988, s. 153-155. Telotte J. P, Westworld, Futureworld, and the World's Obscenity, (w:) Nicholas Ruddick (red.), State of the Fantastic, Westport: Greenwood 1992, s. 179-188. TERMINATOR, TERMINATOR 2 Alcalay Ron, Morphing Out of Identity Politics: Black or White and Terminator 2, (w:) Bad Subjects: Political Education for Everyday Life, New York: New York University Press 1998, s. 136-42. Arnold Robert E, Termination or Transformation? The Terminator Films and Recent Changes in the U. S. Auto Industry, „Film Quarterly" 1998, vol. 52, nr 1, s. 20-30. Berger Arthur A., The Terminator: A Case Study in High Tech Paranoia, (w:) Arthur A. Berger (red.), The Postmodern Presence: Readings on Postmodernism in American Culture and Society, Walnut Creek: Altamira Press 1998. s. 157-165. Byers Thomas B., Terminating the Postmodern: Masculinity and Pornophobia, „Modern Fiction Studies" 1995, vol. 41, nr 1, s. 5-33. Dimitrakiak Angela, Tsiantis Miltos, Terminators, Monkeys and Mass Culture: The Carnival of Time in Science Fiction Films, „Time & Society" 2002, vol. 11, nr 2/3, s. 209-231. Dyens Olivier, Cyberpunk, Technoculture and the Post-Biological Self, „Comparative Literature and Culture: a WWWeb Journal 2000", vol. 2, nr 1, s. [9s.]. Friedman Norman L., The Terminator: Changes in Critical Evaluations of Cultural Productions, „Journal of Popular Culture" 1994, vol. 28, nr 1, s. 73-80. Goldberg Jonathan, Recalling Totalities: The Mirrored Stages of Arnold Schwarzenegger, (w:) Chris H. Gray (red.), The Cyborg Handbook, New York: Routledge 1995. s. 233-254. Goscilo Margaret, Deconstructing The Terminator, „Film Criticism" 1988, vol. 12, nr 2, s. 37-52. Harvey Anne Marie, Terminating the Father: Technology, Paternity, and Patriarchy in Terminator 2, „Masculinities" 1995, vol. 3, nr 2, s. 25-42. Kem Gary, The Triumph of Teen-Prop: Terminator II and the End of History, (w:) Gary Wesfahl, George E Slusser (red.), Nursery Realms: Children in the Worlds of Science Fiction, Fantasy, and Horror, Athens: University of Georgia Press 1999, s. 48-72. Kimball A. Samuel, Conceptions and Contraceptions of the Future: Terminator 2, The Matrix, and Alien Resurrection, „Camera Obscura" 2002, vol. 17, nr 2, s. 69-108. 472 Knorr Wolfram, Der Automat, die Maschine - das bin ich. Warum Terminator 2 mit Arnold Schwarzenegger zum erfolgreichsten Film aller Zeiten werden wird, (w:) Wolfgang Jeschke (red.), Das Science Fiction Jahr Nr 7, 1992. München: Heyne 1992, s. 263-269. Larson Donna, Machine as Messiah: Cyborgs, Morphs, and the American Body Politic, Cinema Journal 1997, vol. 36, nr 4, s. 57-75. Necakov Lillian, The Terminator: Beyond Classical Hollywood Narrative, „CineAction!" 1987, nr 8, s. 84-86. Pask Kevin, Cyborg Economies: Desire and Labor in the Terminator Films, (w:) Postmodern Apocalypse: Theory and Cultural Practice at the End, Philadelphia 1995, s. 182-98. Penley Constance, Time Travel, Primal Scene, and the Critical Dystopia, (w:) Annette Kuhn (red.), Alien Zone, London: Verso 1990, s.116-127. Roisman Hanna M., Predestination in Greek Literature and the Terminator Films, „Classical and Modem Literature" 2001, vol. 21, nr 2, s. 99-107. Ruppersberg Hugh, Alien Messiah in Recent Science Fiction Films, „Journal of Popular Film and Television" 1987, vol. 14, nr 4, s.158-166. Rushing Janice Hocker, Frentz Thomas S., Projecting the Shadow: The Cyborg Hero in America Film, Chicago: University of Chicago Press 1995, s. 164-201. Sey James A., The Terminator Syndrome: Science Fiction, Cinema, and Contemporary Culture, „Liberator lydskrif vir Besondere en Vergelykende Taal-en Literatuurstudie" 1992, vol. 13, nr 3, s. 13-19. Shay Don, Duncan Jody, The Making of Terminator 2: Judgment Day, London: Titan 1991,127s. Telotte J. R, The Exposed Modern Body: The Terminator and Terminator 2, (w:) tegoż, Replications: A Robotic History of the Science Fiction Film, Chicago: University of Illinois Press 1995, s. 169-185. Turner George E., Terminator 2: For FX, the Future Is Now, „American Cinematographer" 1991, vol. 72, nr 12, s. 52-69. THX 1138 Cobbs John L., The Closed Society and Its Friends: Plato's Republic and Lucas' THX-1138, „Literature/ Film Quarterly" 1990, vol. 18, nr 3, s. 193-201. Silverberg Robert, The Way the Future Looks: Blade Runner and THX-1138, (w:) tegoż, Reflections and Refractions: Thoughts on Science Fiction, Science, and Other Matters, Grass Valley: Underwood Books 1997, s. 21-27 Telotte J. E, The Problem of the Real and THX 1138, „Film Criticism 2000, vol. 34, nr 3, s. 45-60. Telotte J. P, The Science Fiction Film as Fantastic Text: THX 1138, (w:) tegoz, Science Fiction Film, New York: Cambridge University Press 2001, s. 123-141. TRON Hutchison David, Tron: Changing the Laws of Physics, „Starlog" 1982, nr 62, s. 50-55. Kerman Judith B., Virtual Space and Its Boundaries in Science Fiction Film and Television: Tron, Max Headroom, War Games, (w:) Donald E. Morse (red.), The Celebration of the Fantastic, Westport, CE Greenwood 1992, s. 191-204. Patterson Richard, Making of Tron, „American Cinematographer" 1982, vol. 63, nr 8, s. 792-795, 813-828. 1984 Kennedy Doug, Mind Alteration in 1984 and A Clockwork Orange, (w:) The Future in Peril: 1984 and the Anti-Utopians, College Station: Honors Program, Texas A&M University 1985, s. 6-13. Kirpal Singh, Technology in George Orwell's '1984', (w:) Michael J. Tolley, Kirpal Singh (red.), The Stellar Gauge, Carlton: Nostrilia 1980, s. 43-61. Linder Heidi, 1984 and Lord of the Flies: The Wages of Evil, (w:) The Future in Peril: 1984 and the Anti-Utopians, College Station: Honors Program, Texas A&M University 1985, s. 19-23. Newcombe Bryan, Winston, Hal, and Robotry: 1984 and 2001, (w:) The Future in Peril: 1984 and the Anti-Utopians, College Station: Honors Program, Texas A&M University 1985, s. 14-18. Rogers Richard A., 1984 to Brazil: From the Pessimism of Reality to the Hope of Dreams, „Text and Performance Quarterly" 1990, vol. 10, nr 1, s. 3446. VIDEODROME Csiscery-Ronay Istvan, Futuristic Flu, or, The Revenge of the Future, (w:) George Slusses Tom Ship-pey (red.), Fiction 2D00: Cyberpunk and the Future of Narrative, Athens: The University of Georgia Press 1992, s. 26-45. Downham M., Videodrome: Cos w pokoju 1001, „Easy Rider" 1991, nr 5 (7), s. 29-33. Latham Rob, Screening Desire: Posthuman Couplings in Atom Egoyan's Speaking Parts and David Cronenberg's Videodrome, (w:) Michael A. Morrison (red.), Trajectories of the Fantastic: Selected Essays from the Fourteenth International Conference on the Fantastic in the Arts, Westport: Greenwood 1997, s. 171-182 Lucas Tim, David Cronenberg's Videodrome, „Cine-fantastique" 1983/ 1984, vol. 14, nr 2, s.32-39. 473 Loska Krzysztof, Pitrus Andrzej, Videodrome. Wyobraźnia paranoiczna, (w:) tychże, David Cronenberg: rozpad dala, rozpad gatunku, Kraków: Rabid 2003, s. 77-94. Testa Bart, Fhnic Pornography: Videodrome from Production to Seduction, „Canadian Journal of Political and Social Theory" 1989, vol. 13, nr 1-2, s. 56-72. Young Suzie Sau-Fong, «Forget Baudrillard»: The Horrors of «Pleasure» and the Pleasures of «Horror» in David Cronenberg's Videodrome, (w:) Eugene P Walz (red.), Canada'sBbest Features: Critical Essays on 15 Canadian films, New York: Ro-dopi 2002, s. 147-72. WEHIKUŁ CZASU Alkon Paul, Was the Time Machine Necessary? (w:) George Slusser, Patrick Parrinder, Daniele Chatelain (red.), H. G. Wells's Perennial Time Machine, Athens: University of Georgia Press 2001, s. 27-38. Berger Robert A. «Ask What You Can Do For Your Country»: The Film Version of H. G. Wells's The Time Machine and the Cold War, „Literature/Film Quarterly" 1989, vol. 17, nr 3, s. 177-187. Bergonzi Bernard, Time Machine: An Ironic Myth, „Critical Quarterly" 1960, nr 2: 293-305. Bignell Jonathan, Another Time, Another Space: Modernity, Subjectivity, and The Time Machine, „Wellsian: The Journal of the H. G. Wells Society" 1999, vol. 22, s. 3447. Eisenstein Alex, Very early Wells: origins of some major physical motifs in The Time Machine and The War of the Worlds, „Extrapolation" 1972, vol. 13, nr 2, s. 119-126. Grant Barry K, Looking Upward: H. G. Wells, Sdence Fiction, and the Cinema, „Literature/Film Quarterly" 1986, vol. 14, nr 3, s. 154-163. Nahin Paul J., Time Machines: Time Travel in Physics, Metaphysics, and Science Fiction, Woodbury 1999,628 s. Palumbo Donald E., The Politics of Entropy: Revolution vs. Evolution in George Pal's 1960 Film Version of H. G. Wells's The Time Machine, (w:) Robert A. Latham, Robert A. Collins (red.), Modes of the Fantastic, Westport: Greenwood 1995, s. 204-211. Slusser George, Rarrinder Patrick, Chatelain Daniele (red.), H. G. Wells's Fbrennial Time Machine, Athens: University of Georgia Press 2001,216 s. Smith Don G., H.G. Wells on Film: the Utopian Nightmare, Jefferson: McFarland 2002. Wykes Alan, H. G. Wells in the Cinema, London: Jupiter 1977,175 s. WOJNA ŚWIATÓW Dalkin Gary S., Keep Watching the Skies: The Legacy of The War of the Worlds, „Vector" 1998, nr 202: 12-18. Dubeck Leroy W, Moshieę Suzanne E., Boss, Judith E., War of the Worlds, (w:) tychże, Science in Cinema, New York: Teacher's College Press 1988, s. 127-129. Faulstich Werner, Filmasthetik: Untersuchungen zum Science Fiction-Film „Kampf der Welten" (1953-54) von Byron Haskin, Narr 1982,148 s. Grant Barry K, Looking Upward: H. G. Wells, Sdence Fiction, and the Cinema, „Literature/Film Quarterly" 1986, vol. 14, nr 3, s. 154-163. Hardy Sylvia, H. G. Wells and British Cinema: The War of the Worlds, „Foundation" 1999, nr 77, s. 46-58. Rubin Steve, War of the Worlds, a retrospective, ,,Ci-nefantastique" 1977, vol. 5, nr 4, s. 4-17, 3447. Smith Don G., H.G. Wells on Film: the Utopian Nightmare, Jefferson: McFarland 2002. WYSPA DOKTORA MOREAU Renzi Thomas C., H. G. Wells: Six Scientific Romances Adapted for Film, Metuchen: Scarecrow 1992, 249 s. Sevastakis Michael, Songs of Love and Death: The Classical American Horror Film of the 1930s, Westport: Greenwood 1993, 232 s. Smith Don G., H.G. Wells on Film: the Utopian Nightmare, Jefferson: McFarland 2002. Wykes Alan, H. G. Wells in the Cinema, London: Jupiter 1977, 175 s. X-MEN Haber Karen, Yaco Link, The Sdence of the X-Men, New York: BP Books 2000, 274 s. Marti Kevin H., The X-Men Cometh, „Cinefex" 2000, nr 83, s. 70-99. Messner Monika, The Questioning of Cultural Norms in X-Men (2000), (w:) Donna Pastourmatzi (red.), Biotechnological and Medical Themes in Sdence Fiction, Thessaloniki: University Studio Press 2002, s. 225-231. Newman Kim, Homo Superior, „Sight and Sound" 2000, vol. 10, nr 9, s. 26-28. Z ARCHIWUM X (film i serial) Anderson Jennifer, Man and Myth: Social Implications of Chris Carter and The X-Files, (w:) Kurt Lancaster, Tom Mikotowicz (red.), Performing the Force: Essays in Immersion into Science Fiction, Fantasy and Horror Environments, Jefferson: McFarland 2001, s. 55-60. 474 Badley Linda, Scully Hits the Glass Ceiling: Postmodernism, Postfeminism, Posthumanism and The X-Files, (w:) Elyce Rae Helford (red.), Fantasy Girls: Gender in the New Universe of Science Fiction and Fantasy Television, Lanham: Rowman and Littlefield 2000, s. 61-90. Badley Linda, The Rebirth of the Clinic: The Body as Alien in the X-Files (w:) David Lavery, Angela Hague, Marla Cartwright (red.), «Deny All Knowledge»: Reading the X-Files, Syracuse: Syracuse University Press 1996, s. 148-167. Bellon Joe, The Strange Discourse of The X-Files: What It Is, What It Does, and What is at Stake, „Critical Studies in Mass Communication" 1999, vol. 16, nr 2, s. 136-154. Bick lisa J., The trauma is out there : historical disjunctions and the posttraumatic narrative as process in The X-files, (w:) Christopher Sharrett (red.), Mythologies of Violence in Postmodern Media, Detroit: Wayne State University Press 1999. Booker M. Keith, Strange TV: Innovative Television Series From the Twilight Zone to The X-Files, Westport: Greenwood Press 2002,187 s. Burns Christy L., Erasure: Alienation, Paranoia, and the Loss of Memory in The X-Files, „Camera Obscura" 2001, nr 45, s. 195-224. Campbell John E., Alien(ating) Ideology and the American Media: Apprehending the Alien Image in Television Through The X-Files, „International Journal of Cultural Studies" 2001, vol. 4, nr 3, s. 327-347. Cavelos Jeanne, The Science of the X-Files, New York: Berkley Boulevard 1998, 288 s. Cornell Paul, Day Martin, Topping Keith, X-treme Possibilities: A Paranoid Rummage Through the X-Files, London: Virgin 1997, 302 s. Dalquist Stephanie, Mulder and Scully Together at Last: The Feminine Demonstration of Scully in Fan Art on the Web, (w:) Kurt Lancaster, Tom Miko-towicz (red.), Performing the Force: Essays in Immersion into Science Fiction, Fantasy and Horror Environments, Jefferson: McFarland 2001, s. 110-116. Delasara Jan, PopLit, PopCult and The X-Files, Jefferson: McFarland 2000, 256 s. Duncan Jody, Hide It in Shadow, Hide It in Light, „Cinefex" 1998, nr 74, s. 112-135. Duncan Jody, The Making of The X-Files: Fight the Future, London: Voyager 1998,123 s. Graham Allison, «Are You Now or Have You Ever Been?»: Conspiracy Theory and the X-Files, (w:) David Lavery, Angela Hague, Marla Cartwright (red.), «Deny All Knowledge»: Reading the X-Files, Syracuse: Syracuse University Press 1996, s. 52-62. Hatfield James, Burt James, The Unauthorized X-Cyclopedia: The Definitive Reference Guide to the X-Files, New York: Kensington 1997, 399 s. Hersey Eleanor; Word-Healers and Code-Talkers: Native Americans in the X-Files, „Journal of Popular Film and Television" 1998, vol. 26, nr 3, s. 108-119. Kellner Douglas, The X-Files and the Aesthetics and Politics of Postmodern Pop, „Journal of Aesthetics and Art Criticism" 1999, vol. 57, nr 2, s. 161-75. Lavery David, Hague Angela, Cartwright Marla (red.), «Deny All Knowledge»: Reading the X-Files, Syracuse: Syracuse University Press 1996, 233 s. Loska Krzysztof, Postmodernizm i telewizja: 'Z Archiwum X', (w:) Alicja Kisielewska (red.), Między powtórzeniem a innowacją: Seryjność w kulturze, Kraków 2004, s. 275-282. Meehan Eileen, Not Your [brents' FBI: The X-Files and ]ose Chung's From Outer Space, (w:) Arthur A. Berger (red.), The Postmodern Presence: Readings on Postmodernism in American Culture and Society, Walnut Creek: Altamira Press 1998, s. 125-156. Parks Lisa, Special Agent or Monstrosity? Finding the Feminine in the X-Files, (w:) David Lavery, Angela Hague, Marla Cartwright (red.), «Deny All Knowledge»: Reading the X-Files, Syracuse: Syracuse University Press 1996, s. 121-134. Soter Tom, Investigating Couples: A Critical Analysis of The Thin Man, The Avengers, and The X--Files, Jefferson: McFarland 2001, 264 s. White Michael, The Science of the X-Files, London: Legend 1996,195 s. Wildermuth Mark, The Edge of Chaos: Structural Conspiracy and Epistemology in the X-Files, „Journal of Popular Film and Television" 1999, vol. 26, nr 4, s. 146-157. ZAKAZANA PLANETA Buchanan Judith, Forbidden planet and the retrospective attribution of intentions, (w:) Deborah Cartmell, Ian Q. Hunter, Imelda Whelehan (red.), Retro-vision: Reinventing the Past in Film and Fiction, London: Pluto Press 2001. Dubeck Leroy W, Moshier Suzanne E., Boss Judith E., Forbidden Planet, (w:) tychże, Science in Cinema, New York: Teacher's College Press 1988, s. 1-15. Grewell Greg, Colonizing the Universe: Science Fictions Then, Naw, and In the (Imagined) Future, „Rocky Mountain Review" 2001, vol. 55, nr 2, s. 25-47. Jolly John, Bellerophon Myth and Forbidden Planet, „Extrapolation" 1986, vol. 27, nr 1, s. 84-90. Lerer Seth, Forbidden Planet and the Terrors of Philology, „Raritan" 2000, vol. 19, nr 3, s. 73-86. 475 Tarratt Margaret, Monsters from the Id, (w:) Barry Keith Grant (red.), Film Genre Reader ll, Austin: University of Texas Press 1995, s. 330-49. Telotte J. P, Science Fidion's Double Focus: Alluring Worlds and Forbidden Planets, (w:) tegoż. Replications: A Robotic History of the Science Fiction Film, Chicago: University of Illinois Press 1995, s. 111-129. Trushell John, A Postmodern (Re)Turn to Forbidden Planet, „Foundation" 1997, vol. 69, s. 60-67. Weaver Tom, Woman of the Forbidden Planet, (w:) McDonnell David (red.), Starlog's Science Fiction Heroes and Heroines, New York: Crescent Books 1995, s. 41-43. Willson Robert Frank, Forbidden Planet (1956) and The Tempest, (w:) tegoż (red.), Shakespeare in Hollywood 1929-1956, s London, Cranbury: Associated University Presses 2000. Youngs Tim, Cruising against the Id: The Transformation of Caliban in Forbidden Planet, (w:) Nadia Lie, Theo Dhaen (red.), Constellation Caliban: Figurations of a Character, Amsterdam: Rodopi 1997, s. 211-29. ZEMSTA KOSMOSU Palmer Randy, Serious Sci-Fi From the British Front: The Quatermass Experience, „Filmfax" 1993, nr 37, s. 68-75. Rolinson Dave, Cooper Nick, Bring Something Bade The Strange Career of Professor Bernard Quatermass, „Journal of Popular Film and Television" 2002, vol. 30, nr 3, s. 158-165. Wells Raul, Apocalypse Then!: The Ultimate Monstrosity and Strange Things on The Coast... an interview with Nigel Kneale, (w:) Ian Q. Hunter (red.), British Science Fiction Cinema, London: Routledge 1999, s. 48-56. ŻOŁNIERZE KOSMOSU King Jamie, Bug Planet: Frontier Myth in Starship Troopers, „Futures" 1998, voL 30, nr 10, s. 1017-1026. Fterez Dan, Robert A Heinlein's Starship Troopers Finally Makes it to the Big Screen, „Science Fiction Age" 1997, vol. 6, nr 1, s. 24-29. Sammon Paul M., Bug Bytes, „Cinefex" 1997, nr 73: 66-91. Telotte J. R, Heinlein, Verhoeven, and the Problem of the Real: Starship Troopers, „Literature/Film Quarterly" 2001, vol. 29, nr 3, s. 196-202. INDEKS FILMÓW SCIENCE FICTION * Tytuły filmów rozpowszechnianych w Polsce (wyświetlanych w kinach, telewizji, wydanych na kasetach wideo lub płytach DVD) wyróżniono kursywą. A.l. Sztuczna inteligencja (Artificial Intelligence: A.I.) 18,44, 48, 49, 68,126,129,131,133,136,149,174, 187,188,197-98,454 Abbott and Costello Go to Mars (Abbott i Costello lecą na Marsa) 30, 40,174,175,195 Abbott i Costello lecą na Marsa (Abbott and Costello Go to Mars) 30, 40,174,175,195 Absolon 134 Abyss, The (Otchłań) 19, 21, 44, 47, 49, 58, 73, 92, 93,117,149,165,171, 201, 291, 323, 336, 468 Action mutante (Akcja mutant) 30, 55, 61,198 Adrenalin: Fear the Rush (Adrenalina) 26, 134, 158, 195-196,316 Adrenalina (Adrenalin: Fear the Rush) 26, 134, 158, 195-196,316 Adventures of Buckaroo Banzai Across the Eighth Dimension, The (Przygody Buckaroo Banzai) 61, 73,113,138,148,163,184 Aelita 35, 37, 40, 54, 56, 71, 73,196, 285 Aftermath 62,147,196-197 Aftershock (Po wstrząsie) 165, 346 Akcja mutant (Action mutante) 30, 55, 61,198 Akira 33, 36, 44,153,198-199 Alarm w kosmosie (Marooned) 45, 73, 93,186,199-200 Aleja potępienia (Damnation Alley) 114,155,172,181, 182,188, 200 Algol 44,200 Alien (Obcy - ósmy pasażer Nostromo) 22, 25, 27, 29, 38, 43, 46, 48, 49, 50, 52, 54, 55, 62, 63, 66, 93, 96, 112, 114, 122, 126, 133, 152, 160, 168, 174, 180, 186, 225, 259, 270, 283, 315, 322-3, 336, 408,466-7 Alien 3 (Obey 3) 25, 47, 50, 54, 72, 94,106, 113, 120, 178.184, 323-4, 466-7 Alien Attacks 78 Alien degli abissi (Obcy z głębin) 144 Alien from L.A. (Obcy z Los Angeles) 158, 325 Alien Hunter (Łowca obcych) 173 Alien Intruder 62,187, 200-201 Alien Invasion 96 Alien Nation (Obcy przybysze) 42, 48, 49, 50, 62, 93, 97,125,127,128, 324-5, 467 Alien Resurrection (Obey 4: Przebudzenie) 25, 35, 54, 104.113.152.165.184, 324, 466-7 Alien Seed (Nasienie z kosmosu) 315 Alien Within 142, 201 Aliens (Obcy - decydujące starcie) 11, 25, 43, 46, 48, 49, 54, 87, 93, 112, 120, 124, 125, 139, 154, 163, 171,184,188, 259, 314, 323,466-7 Aliens Are Coming 117 Aliens from Another Planet 88,122 Alligator People, The 111, 130,138, 151, 172, 175, 186,435 Alpha Incident, The 108 Alphauille (Alphaville, une ¿¡range aventure de Lemmy Caution) 37, 201-202, 454 Alphaville, une étrange aventure de Lemmy Caution (Alphaville) 37, 201-202,454 Alraune 27, 33, 35,41, 202 Altered States (Odmienne stany świadomości) 13, 20, 21, 32, 41, 46, 52, 53, 84, 126,172,183, 327, 467 Amazing Colossal Man, The (Zdumiewająco kolosalny człowiek) 34, 43, 80, 96, 88, 89, 113,114, 151,171, 269,434-435 Amazing Transparent Man, The (Zdumiewająco przezroczysty człowiek) 53,130,148,180, 233,435 Amazon Women on the Moon (Amazonki z Księżyca) 38,84, 86,101,147,170 Amazonki i Superman (Superuomini, superdonne, superbotte) 91 Amazonki z Księżyca (Amazon Women on the Moon) 38, 84, 86,101,147,170 America 3000 60 American Cyborg 17, 35, 62, 202-203, 360 Android 27, 62,135, 203 Andromeda niesie śmierć (The Andromeda Strain) 13, 41, 45, 49, 51, 67, 98,121,132,137, 146, 179,181, 183,185,186,189, 203-204, 245,454 Andromeda Strain, The (Andromeda niesie śmierć) 13, 41, 45, 49, 51, 67, 98,121,132, 137, 146, 179, 181, 183,185,186,189, 203-204, 245, 454 Angry Red Planet 37, 40, 58, 98, 145, 157, 204, 404, 414,423 Ani źdźbła trawy (No Blade of Grass) 18, 19, 34, 49, 54, 67, 74,101, 204 Animatrix (The Animatrix) 170 Anno zero - guerra nel spazio (Wojna w kosmosie) 91 Antibody (Przeciwciało) 120 A.PE.X. 164, 205 Apollo 13 39, 43, 47, 50, 86, 100, 118, 124, 125, 152, 155,158,188, 205-206, 284, 327 Arche Noach Prinzip, Das (Zasada Arki Noego) 63, 106,274,433 Armageddon 12, 34, 47, 49, 74, 125, 154, 180, 206, 243, 247, 281 Arrival, The (Spotkanie) 29, 32, 51, 52, 54, 83, 171, 379 Artificial Intelligence: A.I. (A.I. Sztuczna inteligencja) 18,44, 48,49, 68,126,129,131,133,136,149,174, 187,188,197-98, 454 Asphyx 13,44 Asteroid (Asteroida) 87 Asteroida (Asteroid) 87 Astronauci spod ciemnej gwiazdy (Dark Star) 30, 37, 50, 55, 63, 94,152, 207 Astronaut's Wife (Żona astronauty) 35, 38, 44, 54, 65,103,440-441 Atak kobiety o 50 stopach wzrostu (Attack of the 50 Foot Woman, 1958) 14, 35, 43, 65, 66, 78,119, 129,144,174,182, 208-209, 235, 242, 340, 454 A 479 B Atak kobiety o 50 stopach wzrostu (Attack of the 50 Foot Woman, 1993) 86,117, 209 Atak olbrzymich pijawek (Attack of the Giant Leeches) 34,182,209 Atak potwornych krabów (Attack of the Crab Monsters) 22, 43, 61, 78, 98, 100, 111, 128, 150, 174,209,213,439 Atom Man vs. Superman 81, 86,118,130, 208 Atomic City, The (Atomowe miasto) 174 Atomic Kid, The (Atomowe dziecko) 30, 88, 141, 208 Atomic Submarine, The (Atomowa łódź podwodna) 58,78, 86, 89,103,110,116,159, 207-208 Atomowa łódź podwodna (The Atomie Submarine) 58, 78, 86, 89,103,110,116,159, 207-208 Atomowe dziecko (The Atomie Kid) 30, 88, 141, 208 Atomowe miasto (The Atomie City) 174 Atomowy amant - zob. Wybuch z przeszłości Atragon (Kaitei Gunkan) 122, 123, 127, 133, 168, ¹⁷⁶ Ator il guerriero di ferro (Żelazny wojownik) 91 Attack of the 50 Foot Woman (Atak kobiety o 50 stopach wzrostu, 1958) 14, 35, 43, 65, 66, 78,119, 129,144,174,182, 208-209, 235, 242, 340 Attack of the 50 Foot Woman (Atak kobiety o 50 stopach wzrostu, 1993) 86,117, 209, 454 Attack of the Crab Monsters (Atak potwornych krabów) 22,43, 61, 78, 98,100, 111, 128,150,174, 209, 213,439 Attack of the Giant Leeches (Atak olbrzymich pijawek) 34,182, 209 Attack of the Puppet People 77, 80, 89, 113, 114, 125,135,151,171 Automatic 115,208-209 Avalon 59 Avatar 183 Az ido ablakaj {Okna czasu) 29, 38, 58, 329 Aż na koniec świata {Bis ans Ende der Welt) 17, 43, 56, 57,63,126,150,176, 210 Back to the Future {Powrót do przyszłości) 18, 44, 46, 48, 49, 54, 57, 58, 61, 71, 94, 100, 108, 109, 148, 160,171,174,177,181,191, 257,282, 354-5,469 Back to the Future II {Powrót do przyszłości II) 47, 58, 71, 94, 108, 109, 131, 139, 145, 160, 171, 177, 191,354-55,469 Back to the Future III Powrót do przyszłości III) 50, 58, 71, 94,105, 109,131,139, 160,171, 177,191, 355,469 Bad Girl from Mars 160 Bandyci czasu {Time Bandits) 49, 81, 97, 113, 123, 128,163,183, 218 Barb Wire {Żyleta) 66, 86, 441-442 Barbarella 35,102, 210-211 Batman 36, 47, 49, 62, 68, 83, 92, 106,115,145,183, 187,211,345 Batman and Robin {Batman i Robin) 81, 105, 115, 167,211,212 Batman Forever 47, 82, 84, 86,115,167, 211, 212 Batman i Robin (Batman and Robin) 81, 105, 115, 167,211,212 Batman Returns {Powrót Batmana) 36, 47, 50, 68, 92, 94,106,107,115,171,183,188, 354 Battaglie nelli spazi stellari (Bitwa w kosmosie) 91 Battle Beyond the Stars {Bitwa wśród gwiazd) 43, 72, 93.124.127.155.171.215 Battle for the Planet of Apes {Bitwa o planetę malp) 80.102.120.132.142.164.215 Battlefield Earth {Bitwa o Ziemię)26, 32, 35, 37,186, 214-215 Battlestar Galáctica 26, 29, 39, 63, 67, 72, 80, 86,105, 156,212-213,219 Battlestar Galáctica: The Second Coming 100 Baza księżycowa (Moonbase) 108 Beast from the 20,000 Fathoms, The (Bestia z głębokości 20 000 sążni) 14, 19, 22, 58, 61, 62, 91, 104,118,139,178, 213-214, 242, 264, 330, 340 Beast with a Million Eyes, The (Bestia o milionie oczu) 80, 88, 89,151, 212-213 Beginning of the End, The (Początek końca) 34, 79, 96,114,115,118, 269, 398,435 Behemot, morski potwór (Behemoth, the Sea Monster) 89,103,139,152,159, 213,164, 214 Behemoth, the Sea Monster (Behemot, morski potwór) 89,103,139,152,159, 213,164, 214 Beneath the Planet of the Apes (W podziemiach plane- ty małp) 100,102,107,164, 344,412 Bestia nello spatio, La (Bestia z kosmosu) 91 Bestia o milionie oczu (The Beast with a Million Eyes) 80, 88, 89,151,212-213 Bestia z głębokości 20 000 sążni (The Beast from the 20,000 Fathoms) 14, 19, 22, 58, 61, 62, 91, 104,118,139,178, 213-214, 242, 264, 330, 340 Bestia z kosmosu (La bestia nello spatio) 91 Bestia z kosmosu (Phantom from Space) 214 Beware the Blob 217 Beyond the Time Barrier (Poza barierą czasu) 96, 148,157,180,357 Bez ostrzeżenia (Without Warning) 134 Bicentennial Man {Człowiek przyszłości) 11, 43, 47, 64, 68,124,150, 231-2 Bill and Ted's Bogus Journey {Szalona wyprawa Billa i Teda) 11,18, 30, 71, 73,161, 388 Bill and Ted's Excellent Adventure (Przygody Billa i Teda) 161,223,388 Biohazard (1977) 59 Biohazard (1984) 160 Bis ans Ende der Welt (Aż na koniec świata) 17, 43, 56, 57, 63,126,150,176, 210 480 Bitwa o planetę małp (Battle for the Planet of Apes) 80,102,120,132,142,164, 215 Bitwa o Ziemię (Battlefield Earth)26, 32, 35, 37,186, 214-215 Bitwa w kosmosie (Uchu dai senso) 19, 38, 122, 123,126,127,149,168,177,179, 215-216 Bitwa w kosmosie (Battaglie nelli spazi stellari) 91 Bitwa wśród gwiazd (Battle Beyond the Stars) 43, 72, 93,124,127,155,171, 215 Black Hole (Czarna dziura) 27, 38, 39, 46, 49,100, 106,225-6 Black Scorpion, The (Czarny skorpion) 43, 102, 138,152,166, 226, 235 Blade Runner (Łowca androidów) 15, 16, 31, 41, 42, 46, 49, 67, 68, 69, 70, 117,119, 123,155,168,179, 191, 219, 287, 295-6, 322, 461-2 Blast from the Past (Wybuch z przeszłości) 183, 421-2 Bliskie spotkania trzeciego stopnia (Close Encounters of the Third Kind) 15, 33, 38, 42, 44, 45, 60, 61, 70, 79,109,120,129,149,171,172,173,178,179,187, 191,192,198,215-216, 219, 274, 282, 286, 304, 307, 336,386,454-5 Blob, The 216-217, 234, 455 Blob, The (Plazma) 38, 62, 345, 376 Blood of Heroes, The / The Salut of the Jugger (Krew bohaterów) 28, 60,119,155 Blue Thunder (Błękitny Grom) 14, 69, 81, 142, 152, 166 Boy and his Dog, A (Chłopiec i jego pies) 49 Błękitny Grom (Blue Thunder) 14, 69, 81 Body Snatchers (Porywacze ciał) 54, 55, 92, 115,186, 272, 349,417 Brain Candy 217 Brain Eaters, The (Zjadacze mózgu) 38, 55, 80,119, 150,151,182, 271,438-439 Brain from Planet Arous, The (Mózg z planety Arous) 62, 77,120,129,144, 235, 242, 309-10, 340 Brain That Wouldn't Die, The (Mózg, który nie umarł) 41, 42, 51, 308, 309 Brainscan 28, 56 Brainstorm (Burza mózgów) 17, 49, 56, 57, 61, 63, 108,124,135,179,183,219, 455 Brat z innej planety (The Brother from Another Planet) 37, 217-218 Brave New World, A (Nowy wspaniały świat) 12, 54 Brazil 12,43,49, 97,129, 218, 455 Brother from Another Planet, The (Brat z innej planety) 37, 217-218 Bubble, The 152,166 Buck Rogers (Buck Rogers in the 25th Century) 26, 36, 62, 68, 80, 85,116,156,170,190, 218-219 Buck Rogers in the 25th Century (Buck Rogers) 26, 36, 62, 68, 80, 85,116,156,170,190, 218-219 Bunt w kosmosie (Mutiny in Outer Space) 157 Burza mózgów (Brainstorm) 17, 49, 56, 57, 61, 63, 108,124,135,179,183, 219,455 Capricorn One (Koziorożec 1) 43, 89, 92, 114, 126, 129,181,286 Captain America 36, 68, 85,43,140,158,219 Captain Video 81,86,118,130,154, 220 Cat-Women of the Moon (Kobiety z Księżyca) 35, 38, 87, 96,159,177, 278, 289,363 Cesta do praoeku (Wyprawa w przeszłość) 58,62,191, 235,423-424 Charly 45,49,170, 220 Cherry 2000 35,65, 94,157,221 Chłodna kalkulacja (The Cold Equations) 221 Chikyu Boeigun (Tajemniczy przybysze) 17, 19, 29, 35, 38, 65, 122, 123, 126, 127, 148, 149, 177, 179,350, 352-3 Children of the Damned (Dzieci przeklętych) 18, 49, 62,242 China Syndrome, The (Chiński syndrom) 14, 69,129, 135 Chiński syndrom (The China Syndrome) 14, 69,129, 135 Chłopiec i jego pies (A Boy and his Dog) 49 Chopping Mall 147, 221-2 Chronopolis 20, 52 Ciemna gwiazda - zob. Astronauci spod ciemnej gwiazdy Ciemne słońce (Temnć slunce) 14, 51, 52,222 Circuitry Man (Elektroniczny człowiek) 16,17,41,56, 218 Cité des enfants perdus, La (Miasto zaginionych dzieci) 303, 324 Clockstoppers (Zatrzymani w czasie) B7 Clockwork Orange, A (Mechaniczna pomarańcza) 18, 33, 43, 45, 49, 54, 56, 63, 77, 84, 133, 142, 183, 238, 301,463-4 Clone Mastei; The 34,88 Cloning of Joanna May, The 34 Close Encounters of the Third Kind (Bliskie spotkania trzeciego stopnia) 15, 33, 38, 42, 44, 45, 60, 61, 70, 79,109,120,129,149,171,172,173,178,179,187, 191,192,198, 215-216,219, 274,282,286,304,307, 336, 386,454-5 Cocoon (Kokon) 43, 46, 49, 52, 61, 82, 94, 97, 124, 205,27980 Cocoon: The Return (Kokon: Powrót) 94, 110, 280, 426 Cold Equations, The (Chłodna kalkulacja) 221 Colossus: The Forbin Project (Projekt Forbina) 15, 23, 28, 37,49,68,98,110,114,123,148,166,181,185, 186,318,358-9 Colossus of New York, The 106,107, 111, 139, 318 Coma 13,41, 43, 55, 98,114,130, 204,222, 232,291, 404 c 481 D Conquest of Space (Podbój kosmosu) 21, 40, 54, 63, 73,106, 111, 113, 119,137,153,154,155,185, 239,346-7,418 Conquest of the Planet of the Apes (Podbój planety małp) 102,141,147, 344, 347 Contact (Kontakt) 50, 64, 126, 160, 190, 281-2, 379, 461 Contaminazione (Skażenie) 40, 376 Control Factor 83 Cosmic Man, The (Przybysz z kosmosu) 37, 78, 95,135,156,166, 362 Cos' - zob. Przybysz Countdown (Odliczanie) 38, 39, 93,164, 326-7 Counterblast (Przedwuderzenie) 85 Creation of the Humanoids, The (Powstanie hu- manoidów) 132, 356-7 Creature (Potwór) 38 Creature from the Black Lagoon, The (Potwór z Czarnej Laguny) 21, 22, 41, 58, 61, 62, 65, 66, 73, 77, 80, 88, 94,102,107, 111, 153, 166,174,185, 242, 322, 352, 399,468-9 Creature With the Atom Brain, The (Potwór z atomowym mózgiem) 81, 93,102,118,130,136, 154,171, 318, 351-2 Creeping Terror, The 223 Criminali della galassia, I (Zbrodniarze z galakty- ki) 144,169, 433-434 Critters 223 Crow (Kruk) 36, 68,125,157,162, 289, 322 Cute 28, 223-4, 311 Cube 2 (Cube 2: Hypercube) 224 Cyber Bandits 123 Cyberchase 139 Cyberstalker 97 Cybertracker 155, 224, 375 Cyberzone 160 Cyborg 17, 94,113,158, 224, 316, 365 Cyborg 3: The Recycler 142 Cyborg 2087 85,148,156 Cyborg Cop 163, 225 Cyclone 160 Cyfrowy człowiek (Digital Man) 83,164, 205, 225 Czarna dziura (Black Hole) 27, 38, 39, 46, 49, 100, 106,225-6 Czarny skorpion (The Black Scorpion) 43,102,138, 152,166,226,235 Czełowiek-amfibija (Diabeł morski) 58,236-7, 286, 352 Czerwona planeta (Red Planet) 21, 43, 79, 115, 120, 162,175,226-7 Czerwona planeta Mars (Red Planet Mars) 34, 40, 73, 82, 88,116, 227, 398 Częstotliwość (Frequency) 43, 50, 69,129,158, 227-8 Człowiek ciemności (Darkman) 68,149, 228, 258 Człowiek demolka (Demoliton Man) 14, 29,170,178, 229 Człowiek, który się nieprawdopodobnie zmniejsza - zob. O człowieku, który malał Człowiek, który się zmieniał (The Incredible Melting Man) 82, 94,164, 229 Człowiek, który spadł na Ziemię (The Man Who Fell to Earth) 37, 56, 90, 92,106, 229-30 Człowiek na Księżycu (The Man in the Moon) 38, 65,184 Człowiek o dwóch mózgach (The Man with Two Brains) 96, 97, 99,183 Człowiek Omega (Omega Man) 121,133,145, 230-1 Człowiek przyszłości (Bicentennial Man) 11, 43, 47, 64, 68,124,150, 231-2 Czlowiek-rakieta (The Rocket Man) 65, 77, 111, 180,232 Czlawiek-terminal (The Terminal Man) 17, 41, 43, 56, 63, 98,105,122,132,183, 232 Człowiek widmo (Hollow Man) 41, 47, 53, 61, 114, 182, 233 Człowiek z planety X (The Man from Planet X) 96,107,159,180, 233, 357 Czterowymiarowy człowiek (4D Man) 53, 234 D.A.R.Y.L. 18, 107 D-Day on Mars 91 Dagora (Uchu daikaiju Dogora) 122, 123, 126, 168, 176,177,179 Daikaiju Baran (Varan) 122, 123, 126, 127, 149, 168, 179 Dalekowie (Daleks - Invasion Earth 2150 A.D.) 101,164, 234 Daleks - Invasion Earth 2150 A.D. (Dalekowie) 101,164,234 Damnation Alley (Aleja potępienia) 114,155,172,181, 182,188,200 Damned, The (Fabryka nieśmiertelnych) 14,18, 43, 62, 66, 80, 86, 95,116,137,150,161, 250-1, 290, 305 Dark City (Mroczne miasto) 26, 28, 42, 49, 50, 126, 128,310 Dark Planet (Mroczna planeta) 27, 85, 153, 190, 310 Dark Star (Astronauci spod ciemnej gwiazdy) 30, 37, 50, 55, 63, 94,152,207 Darkman (Człowiek ciemności) 68,149, 228, 258 Day After, The (Nazajutrz) 13,14, 34, 42, 316, 465 Day After Tomorrow, The (1975) 78 Day After Tomorrow, The (Pojutrze) 106,158 Day of the Triffids, The (Dzień tryfidów) 13, 51, 110, 148,168,181,244,457 Day the Earth Caught Fire, The (Dzień, w którym Ziemia stanęła w ogniu) 34, 49, 74,115,128, 142,184,246 Day the Earth Moved, The 111 482 Day the Earth Stood Still, The (Dzień, w którym zatrzymała się Ziemia) 34, 49, 74,115,128,142,184, 204, 242,245-6, 335, 362,430,457-8 Day the Fish Came Out, The (Dzień, w którym wypłynęła ryba) 34, 52, 59, 74, 245 Day Time Ended, The 78 Day the World Ended, The (Dzień końca świata) 14, 60, 80, 88, 89, 98, 102, 119, 151, 165, 171, 174, 243, 399 Daybreak (Terror przed świtem) 395 Dead Fire (Ogień zaglady) 329 Dead Zone, The (Martwa strefa) 26, 43, 55, 57, 99, 102,129,132,169,183, 219, 299 Deadlock (Obroża) 62, 72,119, 326 Deadly Mantis, The 14, 77, 96, 111, 114, 128, 175, 234-5 Deadly Weapon 150 Death Race 2000 (Wyścig śmierci) 28, 82, 84,110, 370, 426 Decima vittima, La (Dziesiąta ofiara) 28, 79,169, 247 Deep Blue Sea (Piekielna głębia) 21, 73,181, 340 Deep Impact (Dzień zagłady) 34, 43, 99,105,124,189, 206,246-7, 281 Deep Space 106,160, 235 Demoliton Man (Człowiek demolka) 14, 29,170,178, 229 Demon Seed, The (Diabelskie nasienie) 15, 23, 35, 37, 44,65, 68, 92, 94,181,184, 236, 359 Dernier combat, Le (Ostatnia walka) 19, 33, 87, 335 Destination Inner Space 123,197 Destination Moon (Kierunek Księżyc) 21, 38, 39, 45, 54, 63, 73, 119, 137, 153, 156, 174, 276, 294, 327, 346, 364,460-1 Diabelski wynalazek (Vyndlez zkdzy) 14, 49,191, 235-6,423 Diabelskie nasienie (The Demon Seed) 15, 23, 35, 37, 44, 65, 68, 92, 94,181,184, 236, 359 Diabeł morski (Czełowiek-amfibija) 58, 236-7, 286, 352 Diabły z kosmosu (I diavoli della spazio) 144 Diafanoidi portano la morte, I (Zabójczy diafa-noidzi) 144, 434 E)iavoli della spazio, I (Diabły z kosmosu) 144 Digital Man (Cyfrowy człowiek) 83,164, 205, 225 Dimension Five 157 Disco volante, n (Latający talerz) 102,107 Diuna (Dune) 13, 17, 19, 26, 29, 33, 44, 46, 49, 57, 59, 61, 64, 67, 102, 104, 110, 128, 141, 143, 156, 160,162,176,186,191, 237-8, 455 Diuna (Dune, 2000) 50,126 Doktor Who i Dalekowie (Dr Who and the Daleks) 37,100,164, 238-9 Donovan's Brain (Mózg Donovana) 80, 88, 110, 137,171, 308-9, 351 Dr. Cyclops 44,106, 122 Dr Strangelove czyli: Jak przestałem się martwić i pokochałem bombę (Dr. Strangelove or How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb) 13, 30, 45, 49, 55,133,139,177,182, 238,456 Dr. Strangelove or How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb (Dr Strangelove czyli: Jak przestałem się martwić i pokochałem bombę) 13, 30, 45, 49, 55,133,139,177,182, 238, 456 Dr Who and the Daleks (Doktor Who i Dalekowie) 37,100,164, 238-9 Dramat w kosmosie (Ja był sputnikom sołnca) 29, 39, 49,73, 238 Dreamcatcher (Łowca snów) 114 Dreamscape (Senny obraz) 39, 55, 57, 59, 61, 63, 94, 127,148,158, 374 Duch w maszynie (Ghost in the Machine) 37, 43,148, 162,163, 239 Duch w pancerzu (Kokaku kidotai) 13, 16, 33, 44, 68,239-40 Duchy Marsa (John Carpenter's Ghosts of Mars) 40, 95,127 Duel in Space (Pojedynek w kosmosie) 136 Dune (Diuna) 13, 17, 19, 26, 29, 33, 44, 46, 49, 57, 59, 61, 64, 67, 102, 104, 110, 128, 141, 143, 156, 160,162,176,186,191, 237-8,455 Dune (Diuna, 2000) 50,126 12 małp (Twelve Monkeys) 13, 42,47, 49, 50, 61,112, 155,188,218,240,348,456-7 20 milionów mil od Ziemi (20 Million Miles to Earth) 37, 81,118,120,167, 235, 241-2, 310, 397 2001: Odyseja kosmiczna (2D01: A Space Odyssey) 11, 13,15, 20, 23, 24, 27, 31, 37, 38, 41, 43,44, 45, 49, 62, 63, 64, 77, 85,133,139,179,181,182,198, 238, 240, 282, 304, 359, 382,388,415,432, 456 2010- zob. Odyseja kosmiczna: 2010 Dzieci kosmosu (The Space Children) 18, 77, 81, 106, 111, 128,135,155,185, 242 Dzieci przeklętych (Children of the Damned) 18, 49, 62,242-3 Dzieci ze Stepford (The Stepford Children) 441 Dzień końca świata (The Day the World Ended) 14, 60, 80, 88, 89, 98,102,119,151,165,171, 174, 243,399 Dzieli niepodległości (Independence Day) 32,47,49, 50, 51, 70, 83,103,106,113,172,180, 243-4, 263, 267, 274.408.433.457 Dzień tryfidów (The Day of the Triffids) 13, 51, 110, 148.168.181.244.457 Dzień, w którym wypłynęła ryba (The Day the Fish Came Out) 34, 52, 59, 74, 245 Dzień, w którym zatrzymała się Ziemia (The Day the Earth Stood Still) 13, 18, 32, 33, 64, 65, 70, 96, 103, 121, 127, 136, 151, 179, 180, 186, 189, 190, 204, 242,245-6, 335,362, 430, 457-8 483 E F Dzień, w którym Ziemia stanęła w ogniu (The Day the Earth Caught Fire) 34,49, 74,115, 128, 142,184,246 Dzień zagłady (Deep Impact) 34,43, 99,105,124,189, 206,246-7,281 Dziesiąta ofiara (La decima vittima) 28, 79,169, 247 Dziume dni (Strange Days) 43, 69, 88, 93, 162, 172, 247-8 E.T. (E.T. The Extra-Terrestrial) 18, 19, 38, 42, 46, 48, 49, 61, 131, 149, 160, 173, 181, 187, 216, 249, 274.458 E.T. The Extra-Terrestrial (E.T) 18, 19, 38, 42, 46, 48, 49.61.131.149.160.173.181.187.249.216.458 Earth Girls Are Easy (Ziemskie dziewczyny są łatwe) 102 113 Earth Dies Screaming, The 107,138 Earth vs. the Flying Saucers (Latające talerze) 19, 70, 79, 81,110,118,120,130,136,154,167,168, 242, 293, 305,321, 340, 387,423 Earth vs. the Spider (Ziemia przedw Pająkowi, 1958) 89,114,151,438 Earth vs. the Spider (Ziemia przeciw Pająkowi, 2001) 81 Ebirah - potwór z głębin (Nankai no Daiketto) 122, 149,168,177 Ein Unsichtbarer geht durch die Stadt (Niewidzialny człowiek) 52,156, 319 Eksperyment Filadelfia (The Philadelphia Experiment) 26, 78, 248 Eksterrrrinatorzy z roku 3000 (GE sterminatori del!anno 3000) 60 Electric Dreams (Marzenia robota) 43, 300 Elektroniczny człowiek (Circuitry Man) 16,17, 41, 56, 218 Elektroniczny morderca - zob. Terminator Embryo 142 146,220 Empire of the Ants (Imperium mrówek) 34,115, 234,269,287 Empire Strikes Bade, The (Imperium kontratakuje) 19, 26,38,44,46,48,49, 67, 72,81, 91,105,107,109, 116, 122, 131, 134, 140, 149, 153, 178, 180, 187, 256,268-9,355,367 Enemy Mine (Mój własny wróg) 11, 31, 49, 63,156, 158,182 307-8,465 Endangered Species 94 Entity, The (Istota) 52, 111, 181, 273 Epidemia (Outbreak) 13, 41,42,51, 65, 67,156,175 Epoch 123 Es ist nicht leicht, ein Gott zu sein I Trudno byt bogom (Trudno być bogiem) 401 Escape from L-A. (Ucieczka z Los Angeles) 82,95,127, 165,406 Escape from New York (Ucieczka z Nowego Jorku) 69, 70, 79, 83, 95, 100, 165, 171, 174, 207, 331, 406, 407 Escape from Planet Earth / Doomsday Machine (Ucieczka z planety Ziemia) 407 Escape from the Planet of the Apes (Ucieczka z planety małp) 102,114,136,142,147,177, 274, 344, 347 Eve of Destruction (W przededniu zavladu) 11,15, 25, 35,125,141,412-13 Event Horizon (Ukryty wymiar) 15, 27, 38, 39, 43, 63, 73, 79,129,150,158,407-8, 439 Evolution (Ewolucja) 81, 96,162,178, 249-50 Ewolucja (Evolution) 81, 96,162,178, 249-50 ExistenZ 16, 26, 28, 44, 66, 72, 100, 136, 170, 175, 250.311.458 EP.l nie odpowiada (F.P.l antwortet nicht) 51,54,162, 171,182,256-7 F.P.l antwortet nicht (F.P.l nie odpowiada) 51,54,162, 171,182, 256-7 Fabryka nieśmiertelnych (The Damned) 14,18, 43, 62, 66, 80, 86, 95,116,137,150,161, 250-1, 290, 305 Faceci w czarnych kapeluszach (The Shadow Men) 70,251 Faceci w czerni (Men in Black) 30, 36, 47, 49, 50, 55, 82,106,169,172,251-2 Faceci w czerni II (Men in Black II) 82, 106, 160, 172,173, 252 Faculty, The (Oni) 32, 189, 331 Fahrenheit 451 18, 49, 56, 58, 63, 83, 90, 91, 121, 163.178.252.458 Fantastic Voyage (Fantastyczna podróż) 13, 21, 45, 49, 77,91,100,108,120,136,164,180,186, 2534, 270 Fantastyczna planeta (La planete sauvage) 253 Fantastyczna podróż (Fantastic Voyage) 13, 21, 45, 49, 77, 91,100,108,120,136,164,180,186, 2534, 270 Fatherland (Vaterland - Tajemnica Trzeciej Rzeszy) 30, 59,69,119 Faza IV (Phase IV) 34, 84,101,163, 254 Fenomen (Phenomenon) 57,105,160,186, 254-5 Fiend Without a Face (Wróg bez twarzy) 83 Fifth Element, The (Piąty element) 41, 47, 50, 87,123, 152,188,339 Fin du monde, La (Koniec świata) 281 Final Countdown, The (Jeszcze raz Pearl Harbor) 14, 54,58,104,130,164,169,177, 2734 Final Fantasy (Final Fantasy: The Spirits Within) 44,255 Final Fantasy: The Spirits Within (Final Fantasy) 44, 255 Fire in the Sky (Ogień na niebie) 87, 154 Firepower (Siła ognia) 155, 224, 375 Fire Maidens from Outer Space 12, 80 First Man into Space (Pierwszy człowiek w ko- smosie) 127, 241 484 First Men in the Moon (Pierwsi ludzie na Księżycu) 19, 21, 27, 38, 73,118,128,129,133,167, 242, 305, 310, 340-1,397 First Woman into Space (Pierwsza kobieta w kosmosie) 86,157,177, Five (Pięcioro) 14, 34, 35, 42, 54, 60, 65, 74, 152, 342,403 Flash Gordon (1936) 36, 80,164,180,256 Flash Gordon (1980) 26, 36, 49, 62, 65, 68, 72, 80, 81, 97,102,122,176,177, 211, 219, 232,256-6,458 Flash Gordon Conquers the Universe (Flash Gordon podbija świat) 36,80 Flash Gordon podbija świat (Flash Gordon Conquers the Universe) 36, 80 Flash Gordon's Trip to Mars (Podróż Flasha Gordona na Marsa) 36, 80, 85,122,164 Flight of the Navigator (Lot nawigatora) 18, 44, 96, 171,295 Flight to Mars (Lot na Marsa) 18, 21, 35, 40, 73, 79,89,110,119,150,159,288, 289, 294-5 Fly, The (Mucha, 1958) 41, 43, 44, 49, 51, 61, 77, 150,151,158,166,175,186, 288, 311,384, 465 Fly, The (Mucha, 1986) 22, 33, 41, 43, 44, 49, 51, 53, 61, 99,102,113,182, 311-2, 465 Fly II, The (Mucha II) 182, 312 Flying Disc Man from Mars 91,136 Flying Torpedo, The (Latająca torpeda) 40, 293 Forbidden Planet (Zakazana planeta) 35,43,45, 62, 63, 65,89,112,180,187,259,318,423,431-32,475-6 Forteca (Fortress)62, 72, 97,115,134,172,196, 252 Forteca 2 (Fortress 2: Re-Entry) 134, 252 Fortress (Forteca) 62, 72, 97,115,134,172,196, 252 Fortress 2: Re-Entry (Forteca 2) 134, 252 4D Man (Czterowymiarowy człowiek) 53,234 Frankenstein 13, 21, 27, 41, 51, 53, 64, 110,116, 180, 185, 202, 227, 229, 234, 302, 309, 319, 320, 418, 426 Frau im Mond, Die (Kobieta na Księżycu) 38, 39, 63, 65, 73,117,135,160,277 Freejadc 14,128, 257 Frequency (Częstotliwość) 43, 50, 69,129,158, 227-8 From the Earth to the Moon (Z Ziemi na Księżyc) 79,119,129,429 Furia (The Fury) 39, 55, 57, 59,82,104,117,122,132, 137,172,180, 257 Fury, The (Furia) 39, 55,57,59,82,104,117,122,132, 137,172,180, 257 Future Cop - zob. Trancers Future Hunters 154 Futuresport (Sport przyszłości) 28, 247, 379 Futureworld (Świat przyszłości) 392 Ga, ga. Chwała bohaterom 59,176, 258 Galaktyczny wojownik - zob. Żołnierz przyszłości Galaktyka (Galaxis) 258-9 Galaktyka grozy (Galaxy of Terror) 171, 259 Galaxis (Galaktyka) 258-9 Galaxy of Terror (Galaktyka grozy) 171, 259 Galaxy Quest 26, 30, 38,50, 55,169,184,188, 259 Gamma People, The (Ludzie gamma) 18, 91,113, 148,295,320 Gattaca 13, 33, 50, 86,136,150,169, 259-60, 458- Gatunek (Species) 35, 65,103,106,112,144,186,196, 260-1 Gatunek! (Species 2) 99, 112, 144, 261 Gemini Man 105 Ghost in the Machine (Duch w maszynie) 37, 43,148, 162,163,239 Giant Claw, The 79, 81,130,148,154,168 Gidora - potwór nad potwory (Gidorah sandai kaiju chdcyu saidai no kesson) 123,126,127,133,149,169, 176,177,179, 273 Gidorah sandai kaiju chikyu saidai no kesson (Gidora - potwór nad potwory) 123,126,127,133,149,169, 176,177,179,273 Glen and Randa (Glen i Randa) 19, 42, 60, 65, 261 Glen i Randa (Glen and Randa) 19, 42, 60, 65, 261 Gli sterminatori dell'anno 3000 (Eksterminatorzy z roku 3000) 60 Godzilla (1998) 103,106, 243, 244, 262-3, 273, 433 Godzilla (Gojira) 14, 19, 62, 122, 123, 126, 149, 177, 179,261-2, 267, 368, 393,459 Godzilla kontra Gigan (Gojira tai Gaigan) 149,177 Godzilla kontra Hedora (Gojira tai Hedora) 149 Gojira I Godzilla, King of Monsters (Godzilla) 14,19, 62, 122, 123, 126, 149, 177, 179, 261-2, 267, 368, 393 Gojira no Mosuko (Syn Godzilli) 122, 149, 168, 176, 177 Gojira tai Gaigan (Godzilla kontra Gigan) 149,177 Gojira tai Hedora (Godzilla kontra Hedora) 149 Gojira tai Mekagojira (Terror Mechagodzilli) 133,168, 177 Golem 27, 59,176, 263 Gorgo 58,139,214,26M Goście z galaktyki Arkana (Gosti iz Galaksije) 264 Gosti iz Galaksije (Goście z galaktyki Arkana) 264 Grosse Verhau, Der (Wielki chaos) 415 Gry wojenne (WarGames) 28, 36, 49, 69, 81,107,109, 143, Guerra dei robot, La (Wojna robotów) 28, 78, 91 Gwiezdne wojny (Star Wars) 11, 14, 15, 17, 19, 24, 26, 30, 31, 39, 44, 45, 48, 49, 57, 61, 63, 64, 67, 72, 81, 82, 84, 101, 105, 107, 109, 110, 116, 122, 131, 134,140, 149,160,177,178,180,187, 212-13, 215, 219, 225, 258, 264, 269, 283, 286, 307, 314, 355, 386, 405,416,459-460 G 485 H Gwiezdne wojny: Epizod I - Mroczne widmo (Star Wars: Episode I - The Phantom Menace) 47, 59, 81, 140.149.153.157.187, 259, 265-6 Gwiezdne wojny: Epizod II - Atak klonów (Star Wars: Episode II - Attack of the Clones) 48, 81, 137, 140, 149.157.187, 266 Gwiezdne wrota (Stargate) 49, 50,103,106,137,162-63,165,173, 244, 266-7, 274, 408 Gwiezdny przybysz - zob. Przybysz z gwiazd Handmaid's Tale / Die Geschichte der Dienerin (Opowieść podręcznej) 25, 67,105, 334, 467-8 Hardware 40, 62, 64, 263, 360, 411, 460 Harrison Bergeron 12,18, 59, 63, 67, 267-8 Hellstrom Chronicle, The (Kronika Hellstroma) 168, 287 Hidden, The (W ukryciu) 42,50,62,143,148,153,413 Hidden II, The (W ukryciu II) 143,153, 413 Highlander (Nieśmiertelny) 94,97,134,196,316-7,385-6 Himmelskibet (Statek niebiański) 40, 63, 280 Hollow Man (Człowiek widmo) 41, 47, 53, 61, 114, 182,233 Howard the Duck (Kaczor Howard) 36, 84, 92, 132, 140,178,275-6 Hulk 36, 82,125 Human Duplicators, The 132,157 Humanoid (Eumanoide) 132,169 Humanoids from the Deep 124,141,148 I Married a Monster from Outer Space (Poślubiłam potwora z kosmosu) 32, 54, 62, 65, 111, 155, 185,350 I, Robot (Ja, robot) 99,172 Ikaria XB-1 (Ikarie XB-1) 68, 268 Ikarie XB-1 (Ikaria XB-1) 68, 268 Illustrated Man (Ilustrowany człowiek) 43,49, 91,114, 172,183,268 Ilustrowany człowiek (Illustrated Man) 43, 49, 91,114, 172,183,268 Imperium kontratakuje (The Empire Strikes Back) 19, 26, 38, 44, 46, 48, 49, 67, 72, 81, 91,105, 107,109, 116, 122, 131, 134, 140, 149, 153, 178, 180, 187, 256, 268-9, 355, 367 Imperium mrówek (Empire of the Ants) 34,115, 234,269,287 Impostor - test na człowieczeństwo (Impostor) 29, 67, 169,269-70 Impostor (Impostor - test na człowieczeństwo) 29, 67, 169,269-70 In the Year 2889 (W roku 2889) 178,243 Incredible Melting Man (Człowiek, który się zmienia!) 82, 94,164, 229 Incredible Petrified World, The (Niewiarygodnie skamieniały świat) 95, 96, 317 Incredible Shrinking Man, The (O człowieku, który malał) 14, 34, 41, 49, 65, 66, 80, 81, 96, 111, 114, 135, 145,166,175,181,185, 321-2,434,465-6 Incredible Shrinking Woman, The 111, 115, 167 Independence Day (Dzień niepodległości) 32,47,49, 50, 51, 70, 83,103,106,113,172,180, 2434, 263, 267, 274,408,233,457 Indestructible Man, The (Niezniszczalny człowiek) 107,113 Innerspace (Interkosmos) 13, 21,46, 65,101, 111, 114, 135,137,141,145,147,149,158,179,183, 270 Inseminoid 38, 55, 66, 270-1, 315, 322 Interceptor Force (Siły szybkiego reagowania) 115,125, 164 Interkosmos (Innerspace) 13, 21, 46, 65,101, 111, 114, 135,137,141, 145,147,149,158,179,183, 270 Invader (Najeźdźca) 40,113,190 Invaders from Mars (Najeźdźcy z Marsa, 1953) 18, 31, 32, 35, 40, 54, 65, 70, 79, 110, 130, 137, 141, 146.159, 215, 223, 288,292, 314, 350,426, 465 Invaders from Mars (Najeźdźcy z Marsa, 1986) 40, 89, 106,108,113,124,129,152,216, 314,379,435,465 Invaders from the Deep 78 Invasion (Inwazja) 128, 271 Invasion Earth: Aliens are Here 164 Invasion of the Body Snatchers (Inwazja porywaczy ciał, 1956) 18, 31, 32, 52, 54, 62, 65, 88, 104,119, 141,144,157, 170, 216, 223, 251, 271-2, 314, 331, 349, 350, 379,437,460 Invasion of the Body Snatchers (Inwazja porywaczy ciał, 1978) 92, 96,105,113,141,151,163,175, 216, 272-3,460 Invasion of the Saucer Men 30, 86, 89, 92,151,171 Invasion of the Star Creatures, The (Inwazja gwiezdnych stworów) 30,119,151,182, 271 Invisible Boy, The (Niewidzialny chłopiec) 53, 65, 85.103.159, 288, 318, 432 Invisible Invaders, The (Niewidzialni najeźdźcy) 32, 52, 77, 93, 95,135, 317-8 Invisible Man, The (Niewidzialny człowiek, 1933) 21, 41, 51, 52, 110, 116, 134, 160, 180, 185, 233, 234, 318-9, 320 Invisible Man, The (Niewidzialny człowiek, 1975) 86 Invisible Man Returns, The (Powrót niewidzialnego człowieka) 44, 52, 111, 117,158,166,171 Invisible Maris Revenge, The (Zemsta niewidzialnego człowieka) 85,166 Invisible Monster, The (Niewidzialny potwór) 96, 141 Invisible Ray, The (Niewidzialny promień) 41, 42, 53, 101, 111, 130,140,163,180, 319-20,418,426 Inwazja (Invasion) 128, 271 Inwazja gwiezdnych stworów (The Invasion of the Star Creature) 30,119,151,182, 271 486 Inwazja porywaczy dal (Invasion of the Body Snatchers, 1956) 18, 31, 32, 52, 54, 62, 65, 88,104, 119, 141, 144,157,170, 215, 223, 251, 271-2, 314, 331, 349, 350, 379,417, 460 Inwazja porywaczy cial (Invasion of the Body Snatchers, 1978) 92, 96, 105, 113, 141, 151, 163, 175, 216, 272-3,460 Inwazja potworów (Kaiju daisenso) 123,149,176,177, 179,273 Island of Dr. Moreau, The (Wyspa doktora Moreau, 1977) 92,101,177,190,425 Island of Dr. Moreau, The (Wyspa doktora Moreau, 1996) 109,157,188,425 Island of Lost Souls (Wyspa doktora Moreau) 13, 19, 27, 41, 42, 43, 51, 61, 80, 111, 128, 140, 175, 185, 424-25,474 Istota (The Entity) 52, 111, 181, 273 It Came from Beneath the Sea (To przyszło z głębin morza) 22, 58, 61, 81, 103, 118,130, 136, 154,167, 179,242, 397-8 It Came from Outer Space (Przybysze z przestrzeni kosmicznej) 38, 41, 52, 55, 77, 88, 91, 94, 107, 111, 164,174,175,181,185,322, 362-3, 469 It Conquered the World (To podbiło świat) 19, 80, 85, 89, 98, 111, 115, 119, 147, 151, 165, 174, 398, 399 It Happened Here 30 It! The Terror from Beyond Space (To! Terror z kosmosu) 19, 38, 40,43,89,93,135,166, 318, 398-9 Ja był sputnikom solnca (Dramat w kosmosie) 29, 39, 49,73, 238 Ja, robot (I, Robot) 99, 172 Je t'aime, Je t’aime (Kocham cię, kocham cię) 57, 65, 279 Jeszcze raz Pearl Harbor (The Final Countdown) 14, 54, 58,104,130,164,169,177, 27T4 Jetee, La (Pomost) 240, 348-9 Joey 106, 274-5 John Carpenter's Ghosts of Mars (Duchy Marsa) 40, 95,127 Johnny Mnemonic 16, 41, 56, 72,140,161, 274, 301 Journey to the Center of Time (Podróż do wnętrza czasu) 106, 347-8 Journey to the Center of the Earth (Wyprawa do wnętrza Ziemi) 12, 21, 45, 74, 77, 121, 151, 162, 179, 180, 186,317,422 Journey to the Far Side of the Sun I Doppelganger (Po drugiej stronie Słońca) 29, 69, 73, 78, 346 Journey to the Seventh Planet (Wyprawa na siódmą planetę) 77, 96,145,151,157, 204,423 Judge Dredd (Sędzia Dredd) 14, 36, 44, 68,157, 176, 374 Jurassic Park 19, 44, 47, 49, 50, 62, 98,100,113, 129, 131, 149, 150, 174, 178, 181, 187, 188, 204, 275, 392,460 Jurassic Park III 99,150, 275 Just Imagine (Rok 1980) 30, 31, 65, 67, 71, 368-69 Kaczor Howard (Howard the Duck) 36, 84, 92, 132, 140,178, 275-6 Kaiju daisenso (Inwazja potworów) 123,149,176,177, 179,273 Kaiju soshingekoi (Zniszczyć wszystkie potwory) 123, 126.127.149.176.177.179 Kaitei Gunkan (Atragon) 122, 123, 127, 133, 168, 176 Karnawał robotów (Roboto kânibauru) 153 Kassen nankai no daikaiju (Yog - potwór z kosmosu) 23,126,149,151,177 Kierunek Księżyc (Destination Moon) 21, 38, 39, 45, 54, 63, 73, 119, 137, 153, 156, 174, 276, 294, 327, 346, 364,414, 460-1 Kierunek Ziemia (Target Earth!) 88,102 Killer Shrews, The (Zabójcze ryjówki) 430 Killers from Space (Zabójcy z kosmosu) 115,177, 429 Killer Klowns from Outer Space 101 King Kong 65, 74, 77, 82, 84,102,120,132,152,160, 190,276-7 King Kong przeciw Godzilli (Kingukongu tai Gojira) 122.123.126.149.168.176.177.179 Kingukongu tai Gojira (King Kong przeciw Godzilli) 122.123.126.149.168.176.177.179 Kingukongu no gyakushu (Ucieczka King Konga) 123, 126.149.176.177.179 Kiss Me Deadly (Śmiertelny pocałunek) 98, 390 Knights (Rycerze) 158 Kobieta na Księżycu (Die Frau im Mond) 38, 39, 63, 65, 73,117,135,160, 277 Kobieta-pijawka (The Leech Woman) 35, 40, 43, 96,111,114,185, 278 Kobiety z Księżyca (Cat-Women of the Moon) 35, 38, 87, 96,159,177,278, 289, 363 Kocham cię, kocham cię (Je t'aime, Je t'aime) 57, 65, 279 Kokaku kidotai (Duch w pancerzu) 13,16, 33, 44, 68,239-40 Kokon (Cocoon) 43, 46, 49, 52, 61, 82, 94, 97, 124, 205,27980 Kokon: Powrót (Cocoon: The Return) 94, 110, 280, 426 Kolonia karna (No Escape) 43, 62, 72, 120, 125, 152, 171,280 Kometa 186 Konec wiecznosti (Koniec wiecznośd) 29, 58, 281 Koniec świata (End of the World) 80 К J 487 Ł L M Koniec świata (Verdens Undergang) 12, 34, 74, 280-1, 302, 385,434 Koniec świata (La Fin du monde) 281 Koniec wieczności (Konec wiecznosti) 29, 58, 281 Kontakt (Contact) 50, 64, 126, 160, 190, 192, 281-2, 379,461 Kosiarz, umysłów (The Lawnmower Man) 16,17, 33, 56, 61, 68, 72,132,152, 239, 282-3, 301, 430 Kosiarz umysłów 2 (The Lawnmower Man 2: Beyond Cyberspace) 72,152, 283 Kosmiczeskij rejs (Kosmiczny rejs) 285 Kosmiczne jaja (Spacebars) 30, 55,126, 283 Kosmiczni kowboje (Space Cowboys) 15, 39, 47, 73, 99,175,293-4 Kosmiczny łowca: przygody w strefie zakazanej (Spacehunter: Adventures in the Forbidden Zone) 87, 92, 125,127,147,162, 284 Kosmiczny potwór (The Strange World of Planet X / The Cosmic Monster) 136,179, 284-5 Kosmiczny rejs (Kosmiczeskij rejs) 285 Kosmos 1999 (Space 1999) 38, 66, 78,115,134, 284 Kosmos wzywa (Niebo zowiet) 54, 285-6 Kot z kosmosu (The Cat from Outer Space) 142,167 Kowboje przestrzeni (Space Truckers) 94,115 Koziorożec 1 (Capricorn One) 43, 89, 92, 114, 126, 129,181,286 Krakatit 13,14, 34, 53, 74, 222, 286-7 Krew bohaterów (The Blood of Heroes I The Salut of the Jugger) 28, 60,119,155, 287 Kronika Hellstroma (The Hellstrom Chronicle) 168, 287 Kroniki marsjańskie (The Martian Chronicles) 35, 40, 42, 49, 79, 85, 91, 142, 145,148, 184, 213, 288,404 Kronos 43, 79, 89,103,148,150,159,166,175, 183, 288,311,364 Królowa kosmosu (The Queen of Outer Space) 35, 68,78, 85,87, 88, 288-9 Kruk (Crow) 36, 68,125,157,162, 289, 322 Księżyc 44 (Moon 44) 106, 142, 289-90 Księżyc Zero Dwa (Moon Zero Two) 82, 91, 117, 290 Księżycowa tęcza (Łunnaja raduga) 38, 290-1 Kula (Sphere) 51,99,291, 408 Kwintet (Quintet) 291-2 Culdmo uomo della terra / The Last Man on Earth (Ostatni człowiek na Ziemi) 42, 43, 44, 51, 74, 138,145,151,158,166,333-4 Labirynt (The Maze) 78, 94,146,150, 292 Langoliery (Stephen King's The Langoliers) 122,132, 2923 Laserblast 142 Laserhawk 116 Last Man on the Planet Earth, The (Ostatni człowiek na Ziemi) 96 Last Starfighter, The (Ostatni gwiezdny wojownik) 18, 28,49, 61 Last Woman on Earth (Ostatnia kobieta na Zie- mi) 14, 35, 42, 60, 98,116,144,151,174, 335 Latająca torpeda (The Flying Torpedo) 40, 293 Latające talerze (Earth vs. the Flying Sources) 19, 70, 79, 81,110, 118,120,130,136,154,167,168, 242, 293, 305, 321, 340, 397, 423 Latający talerz (U disco volante) 102, 107 Lawnmower Man, The (Kosiarz umysłów) 16,17, 33, 56, 61, 68, 72,132,152, 239, 282-3, 301, 430 Lawnmower Man 2: Beyond Cyberspace, The (Kosiarz umysłów 2) 72,152, 283 Leech Woman, The (Kobieta-pijawka) 35, 40, 43, 96, 111, 114,185 Lepkie palce czasu (The Sticky Fingers of Time) 2934 Lifeforce (Siła witalna) 105,124,152, 375-6 Lifepod 171 Liquid Sky 25, 50, 60, 66, 294 Lobster Man from Mars 30, 38 Logan's Run (Ucieczka Logana) 18, 19, 20, 34, 41, 43, 45, 48, 59, 67, 77, 79, 114, 120,136, 180, 190, 191,254, 267,404-5 Lord of the Flies (Władca much) 18, 416-17 Lost in Space (Zagubieni w kosmosie) 21, 27, 29, 35, 37, 38, 39,44, 51, 58, 62, 64, 73,126,139,152, 431 Lost Planet, The 130 Lost World, The (Zaginiony świat) 19, 21, 44, 62, 73, 74, 77, 78,122,151,152,160,166,430-31 Lost World, The (Zaginiony świat - Jurassic Park II) 47, 99,129,131,174,187,188, 275 Lot na Marsa (Flight to Mars) 18, 21, 35, 40, 73, 79,89,110,119,150,159, 288, 289, 294-5 Lot nawigatora (Flight of the Navigator) 18, 44, 96, 171,295 Ludzie gamma (The Gamma People) 18, 91,113, 148,295,321 Lumanoide (Humanoid) 132,169 Łowca androidów (Blade Runner) 15, 16, 31, 41, 42, 46, 49, 67, 68, 69, 70,117,119,123,155,168,179, 191,219,287, 295-6,322,461-2 Łowca obcych (Alien Hunter) 173 Łowca snow (Dreamcatcher) 114 Łowcy meteorów (Riders to the Stars) 12, 94, 98, 103,104,153,171,296-7 Łucz smierti (Promień śmierci) 14,40, 54,196, 359 Łunnaja raduga (Księżycowa tęcza) 38, 290-1 Mad Max 18, 111, 147, 261,297,405,462 Mad Max II14, 18, 26, 32, 34, 49, 60, 62, 111, 147, 169,297-8,462 488 Mad Max Beyond Thunderdome (Mad Max pod Kopulą Gromu) 60, 111, 147, 297, 298,462 Mad Max pod Kopulą Gromu (Mad Max Beyond Thunderdome) 60, 111, 147, 297,298,462 Maenden der Taenke Ting 386 Magnetic Monster, The 94,104,107,177, 296 Making Mr. Right (Mężczyzna idealny) 11, 25, 27, 30, 65, 67,303 Man from Planet X, The (Człowiek z planety X) 96,107,159,180, 233, 357 Man in the Moon (Człowiek na Księżycu) 38, 65, 184 Man Who Fell to Earth, The (Człowiek, który spadl na Ziemię) 37, 56, 90, 92,106, 229-30 Man with Two Brains, The (Człowiek o dwóch mózgach) 96,97,99,183 Manhunt in Space (Polowanie w kosmosie) 136 Marooned (Alarm w kosmosie) 45, 73, 93, 186, 199-200 Mars Attacks! (Marsjanie atakują) 40, 50, 51, 70, 92, 106,107,109,157,175,188, 271, 298 Mars potrzebuje kobiet (Mars Needs Women) 65 Marsjanie atakują (Mars Attacks!) 40, 50, 51, 70, 92, 106,107,109,157,175,188,271,298 Martian Chronicles, The (Kroniki marsjańskie) 35, 40, 42, 49, 79, 85, 91,142,145, 148, 184, 213, 288, 404 Martwa planeta (U Pianeta degli uomini spend) 144,160,298-9 Martwa strefa (The Dead Zone) 26, 43, 55, 57, 99, 102,129,132,169,183, 219,299 Marzenia robota (Electric Dreams) 43, 300 Master of the World (Władca świata) 85, 96,116,151, 183,189,417-18 Matango 123,149,179 Matrix (The Matrix) 16, 24, 25, 33, 41, 42, 47, 49, 50, 55, 64, 72,161,170, 227, 300-1, 311,462-3 Matrix Reaktywacja (The Matrix Reloaded) 161,170, 301 Matrix Reloaded, The (Matrix Reaktywacja) 161,170, 301 Matrix Revolutions, The (Matrix Rewolucje) 161,170, 301 Matrix Rewolucje (The Matrix Revolutions) 161,170, 301 Maze, The (Labirynt) 292 Mechaniczna pomarańcza (A Clockwork Orange) 18, 33, 43, 45, 49, 54, 56, 63, 77, 84, 133, 142, 183, 238, 301,410,4634 Mekagojira no gyakushu (Powrót Mechagodzilli) 122, 123,126,177 Memoirs of an Invisible Man (Wspomnienia niewidzialnego człowieka) 53, 95,114,117,150 Memories (Wspomnienia) 153 Men in Black (Faced w czerni) 30, 36, 47, 49, 50, 55, 82,106,169,172,251-2 Men in Black II (Faced w czerni II) 82, 106, 160, 172,173,252 Message from Mars (Wiadomość z Marsa) 40,414-15 Meteor 12,46, 65, 94, 97,105,134,148, 219, 301-2 Metropolis 25, 27, 31, 35,40,41, 56, 59,67,117,132, 135,160,202, 277,302, 349,464 Mężczyzna idealny (Making Mr. Right) 11, 25, 27,30, 65,67,303 Mężowie i żona (Multiplidty) 33, 34,106 Mężowie ze Stepford (The Stepford Husbands) 441 Mgławica Andromedy (Tumannost Andromedy) 21,29, 39, 68,73,303 Miasto zaginionych dzied (La Cité des enfants perdus) 303, 324 Milcząca gwiazda (Der Schwdgende Stern) 21, 39, 59, 73, 304,337, 388 Milcząca ucieczka (Silent Running) 19,49, 63, 64, 67, 106,107,179,181, 304,464 Milion lat przed naszą erą (One Million Years B.C.) II, 20, 29, 62, 65, 90, 95,116,118,184, 305 Millenium 79 Mimic (Mutant) 13, 33,41, 43, 51, 67, 312 Mindstorm 127,153,155 Minority Report (Raport mniejszości) 129, 174, 176, 270,364-5 Misja na Marsa (Mission to Mars) 13, 15, 20, 34, 37, 39, 40, 65,73,122, 305-6 Missile Monsters 136 Missile to the Moon (Rakieta na Księżyc) 35, 363 Mission to Mars (Misja na Marsa) 13, 15, 20, 34, 37, 39, 40, 65,73,122, 305-6 Mole People, The 77, 96, 111, 114, 153, 166, 174, 175,185 Moja macocha jest kosmitką (My Stepmother is an Alien) 29, 30, 35, 38,44, 51, 65, 81,105,132,171, 306 Monitors, The 192 Monolit (Monolith) 101,126,154, 306 Monolith (Monolit) 101,126,154, 306 Monolith Monsters, The (Potworne monolity) 96, III, 114,174,175,350-1 Monster from Green Hell, The (Potwór z Green Hell) 96,103,113,159,183, 353 Monster from the Ocean Floor; The (Potwór z głębi oceanu) 100,119, 213, 353 Moon 44 (Księżyc 44) 106, 142, 289-90 Moon Zero Two (Księżyc Zero Dwa) 82, 91,117, 290 Moonbase (Baza księżycowa) 108 Moonraker 46, 84, 91,145,163, 306-7 Morons from Outer Space 122 Mort en dired, La (Śmierć na żywo) 17, 56, 57,174, 176,389 489 N O Mortal Kombat 44, 79,196, 307, 366, 408 Morte viene dalia spazio, La (Śmierć z kosmosu) 84-85,390 Moskwa - Kasiopieja (W drodze na Kasjopeję) 18, 29, 186,411 Most Dangerous Man Alive, The (Najniebezpieczniejszy wśród żywych) 79, 314-5 Mosura (Mothra) 122,127,133,168,176,177,179 Mothra (Mosura) 122,127,133,168,176,177,179 Mój przyjaciel Marsjanin (My Favorite Martian) 117, 139,178 Mój własny wróg (Enemy Mine) 11, 31, 49, 63, 156, 158,182, 307-8,465 Mózg Donovana (Donovan's Brain) 80, 88, 110, 137,171, 308-9, 351 Mózg, który nie umarł (The Brain That Wouldn't Die) 41, 42, 51, 308, 309 Mózg z planety Arous (The Brain from Planet Arous) 62, 77,120,129,144, 235, 242, 309-10, 340 Mroczna planeta (Dark Planet) 27, 85,153,190, 310 Mroczne miasto (Dark City) 26, 28, 42, 49, 50, 126, 128, 310 Mucha (The Fly) 41, 43, 44, 49, 51, 61, 77, 150, 151, 158,166,175,186, 288, 311, 364, 465 Mucha (The Fly, 1986) 22, 33, 41, 43, 44, 49, 51, 53, 61, 99,102,113,182, 311-2,465 Mucha II (The Fly II) 182 Multiplicity (Mężowie i żona) 33, 34, 106 Murder in Space (Zabójstwo w kosmosie) 121 Mutant (Mimic) 13, 33, 41, 43, 51, 67, 312 Mutiny in Outer Space (Bunt w kosmosie) 157 My (Wir) 67 My Favorite Martian (Mój przyjaciel Marsjanin) 117, 139,178 My Stepmother is an Alien (Moja macocha jest ko-smitkq) 29, 30, 35, 38, 44, 51, 65, 81, 105,132,171, 306 Na srebrnym globie 13, 38, 42, 57, 59, 312-3 Najeźdźca (Invader) 40,113,190 Najeźdźcy z Marsa (Invaders from Mars, 1953) 18, 31, 32, 35, 40, 54, 65, 70, 79, 110, 130, 137, 141,146,159, 216, 223, 288, 292, 314, 350, 465 Najeźdźcy z Marsa (Invaders from Mars, 1986) 40, 89, 106,108,113,124,129,152, 314, 379,426,435,465 Najniebezpieczniejszy wśród żywych (The Most Dangerous Man Alive) 79, 314-5 Nasienie z kosmosu (Alien Seed) 315 Nastanie nocy (Nightfall) 29, 315 Nazajutrz (The Day After) 13, 14, 34, 42, 316, 465 Nemesis 11,15,17, 35, 40,41,115,158,195, 316, 360 Nemesis 2: Nebula 158, 316 Nemesis 3: Time Lapse 158, 316 Nemesis 4: Death Angel 158, 316 Nie z tego świata (Not of this World) 86 Nie z tej Ziemi (Not of This Earth) 19, 88, 89, 98, 107,119,147,174,190 Niebo zowiet (Kosmos wzywa) 54, 285-6 Niemy wyścig - zob. Milcząca ucieczka Nieśmiertelny (Highlander) 94, 97,134,196-316-7 Niewiarygodnie przezroczysty człowiek 397 Niewiarygodnie skamieniały świat (The Incredible Petrified World) 95, 96, 317 Niewidzialni najeźdźcy (The Invisible Invaders) 32, 52, 77, 93, 95, 135, 317-8 Niewidzialny chłopiec (The Invisible Boy) 53, 65, 85,103,159, 288, 318, 432 Niewidzialny człowiek (Ein Unsichtbarer geht durch die Stadt) 52, 156, 319 Niewidzialny człowiek (The Invisible Man, 1933) 21, 41, 51, 52, 110, 116, 134, 160, 180, 185, 233, 234, 318-9, 320 Niewidzialny człowiek (The Invisible Man, 1975) 86 Niewidzialny potwór (The Invisible Monster) 96, 141 Niewidzialny promień (The Invisible Ray) 41, 42, 53, 101, 111, 130,140,163,180,319-20, 347,418,426 Nieznany Terror (The Unknown Terror) 320 Nieznany świat (The Unknown World) 89, 138, 159 Niezniszczalny człowiek (The Indestructible Man) 107,113 Night Caller, The (Nocny gość) 35, 37, 38, 113, 295, 321 Night the World Exploded, The (Noc, kiedy świat eksplodował) 154,168, 293, 321 Nightfall (Nastanie nocy) 29, 315 Nightflyers 320-21 No Blade of Grass (Ani źdźbła trawy) 18, 19, 34, 49, 54, 67, 74,101, 204-5 No Escape (Kolonia karna) 43, 62, 72, 120, 125, 152, 171,280 Noc, kiedy świat eksplodował (The Night the World Exploded) 154,168, 293, 321 Nocny gość (The Night Caller) 35, 37, 38, 113, 295, 321 Nosiciel (Xchange) 143 Not of This Earth (Nie z tej Ziemi) 19, 88, 89, 98, 107,119,147,174,190 Not of This World (Nie z tego świata) 86 Nowy wspaniały świat (A Brave New World) 12, 54 O człowieku, który malał (The Incredible Shrinking Man) 14, 34, 41, 49, 65, 66, 80, 81, 96, 111, 114, 135, 145,166,175,181,185, 321-2, 434, 465-6 Obca spoza Ziemi (The Unearthly Stranger) 35, 37,65, 322 490 Obcy - decydujące starcie (Aliens) 11, 25, 43, 46, 48, 49, 54, 87, 93, 112, 120, 124, 125, 139, 154, 163, 171,184,188, 259, 314, 323, 466-7 Obcy - ósmy pasażer Nostromo (Alien) 22, 25, 27, 29, 38, 43, 46, 48, 49, 50, 52, 54, 55, 62, 63, 66, 93, 96, 112, 114, 122, 126, 133, 152, 160, 168, 174, 180, 186, 225, 259, 270, 283, 315, 322-3, 336, 376, 408, 466-7 Obcy 3 (Alien 3) 25, 47, 50, 54, 72, 94,106, 113,120, 178.184, 232-4, 466-7 Obcy 4: Przebudzenie (Alien Resurrection) 25, 35, 54, 104.113.152.165.184, 324,466-7 Obcy przybysze (Alien Nation) 42, 48, 49, 50, 62, 93, 97,125,127,128, 324-5, 467 Obcy z głębin (Alien degli abissi) 144 Obcy z Los Angeles (Alien from L.A.) 158, 325 O-bi, O-ba. Koniec cywilizacji 41, 59, 62,176, 325-6 Oblivion 109 Obroża (Deadlock) 62, 72,119, 326 Octaman 107 Odległy ląd (Outland) 35, 38, 42, 43, 46, 49, 50, 62, 97,114,126,138, 290, 326 Odliczanie (Countdown) 38, 39, 93,164, 326-7 Odmienne stany świadomości (Altered States) 13, 20, 21, 32,41,46, 52, 53, 84,126,172,183, 327, 467 Odwieczny wróg (The Phantoms) 41, 327-8 Odyseja kosmiczna: 2010 (2010) 13, 20, 29, 38, 41, 42, 44,46,49, 64,106,126,138,166,191,241, 326,328 Odyssey 5 184 Ogień na niebie (Fire in the Sky) 87, 154, 328-9 Ogień zagłady (Dead Fire) 329 Okna czasu (Az ido ablakaj) 29, 38, 58, 329 Omega Cop 185,186 Omega Doom 17, 60,119,158, 329 Omega Man (Człowiek Omega) 121,133,145, 230-1 On the Beach (Ostatni brzeg) 14, 34, 42, 45, 74, 332-3,468 On the Threshold of Space 98 One Million Years B.C. (Milion lat przed naszą erą) 11, 20, 29, 62, 65, 90, 95,116,118,184, 305 One! (Them!) 14, 22, 31, 34, 43, 61, 66, 103,154,186, 226,235, 330, 353,467 Oni (The Faculty) 32,189, 331 Oni żyją (They Live!) 32, 35, 38, 54, 79, 95,108, 109, 127, 207, 251, 331, 379 Opiekunowie (Watchers) 61,127, 332 Opowieść podręcznej (Handmaid's Tale I Die Geschich-te der Dienerin) 25, 67,105, 332,467-8 Ostatni brzeg (On the Beach) 14, 34, 42, 45, 74, 332-3,468 Ostatni człowiek na Ziemi (L'ultimo uomo della terra I The Last Man on Earth) 42, 43, 44, 51, 74,138,145,151,158,166, 333-4 Ostatni człowiek na Ziemi (Last Man on the Planet Earth, The) 96 Ostatni gwiezdny wojownik (The Last Starfighter) 18, 28, 49, 61 Ostatni wojownik (The Ultimate Warrior) 146,176, 334 Ostatnia kobieta na Ziemi (Last Woman on Earth) 14, 35, 42, 60, 98,116,144,151,174, 334 Ostatnia walka (Le Dernier combat) 19, 33, 87, 335 Ostatnie kuszenie Toxiego (The Toxic Avenger Part III - The Last Temptation of Toxie) 399 Ostrzeżenie z kosmosu (Uchujin Tokyo ni arawa-ru) 19,122,123,179, 335 Otchłań (The Abyss) 19, 21, 44, 47, 49, 58, 73, 92, 93,117,149,165,171, 201, 291, 323, 336, 468 Otroki we wsielennoj (Spotkanie na Kasjopei) 186 Outbreak (Epidemia) 13,41, 42,51, 65, 67,156,175 Outland (Odległy ląd) 35, 38, 42, 43, 46, 49, 50, 62, 97,114,126,138, 290, 326, 385 Pamięć absolutna (Total Recall) 43, 47, 48, 50, 70, 114, 127,152,167,181,182, 233,270,336-7,367,440,468 Panic in the Year Zero (Panika w roku zerowym) 14, 34, 42, 54, 60, 74, 85, 86, 93, 111, 116, 146, 148,151,165, 205, 337 Panika w roku zerowym (Panic in the Year Zero) 14, 34, 42, 54, 60, 74, 85, 86, 93, 111, 116, 146, 148,151,165, 205, 337 Paris qui dort (Paryż śpi) 338 Paryż śpi (Paris qui dort) 338 Per aspera ad astra 186 Phantom Empire, The 97, 140, 338-9 Phantom from Space (Bestia z kosmosu) 214 Phantom from the 10,000 Leagues (Potwór z głębokości 10 000 sążni) 65, 89,165,174, 352 Phantoms, The (Odwieczny wróg) 41, 327-8 Phase IV (Faza IV) 34, 84,101,163, 254 Phenomenon (Fenomen) 57,105,160,186, 254-5 Philadelphia Experiment, The (Eksperyment Filadelfia) 26,78, 248 Pi (n) 51, 339 Pianeta degli uomini spenti, Il (Martwa planeta) 144,160, 298-9 Pianeta errante, Il (Wojna planet) 144 Piąty element (The Fifth Element) 41, 47, 50, 87, 123,152,188, 339 Piekielna głębia (Deep Blue Sea) 21, 73,181, 340 Pierwsi ludzie na Księżycu (First Men in the Moon) 19, 21, 27, 38, 73,118,128,129,133,167, 242, 305, 310,340-1, 397 Pierwsza kobieta w kosmosie (First Woman into Space) 86,157,177 Pierwszy człowiek w kosmosie (First Man into Space) 127, 341 Pierwszy krok w kosmos (The Right Stuff) 39, 46, 49, 96,101,113,120,158,183, 205, 327, 341-2 491 Pięcioro (Five) 14, 34, 35, 42, 54, 60, 65, 74, 152, 342,403 Pitch Blade 19,31,43,162, 342-3, 379 Plan 9 from Outer Space (Plan nr 9 z kosmosu) 30, 140,177,189, 343 Plan nr 9 z kosmosu (Plan 9 from Outer Space) 30, 140,177,189, 343 Plan 10 from Outer Space (Plan numer 10 z kosmosu) 89 Planet of the Apes (Planeta malp) 13, 14, 18, 20, 32, 34, 42, 43, 45, 58, 64, 74, 77, 100, 107, 114, 121, 141,151,167,180,186,215, 344,468 Planet of the Apes (Planeta małp, 2001) 82, 92, 106, 183,344-5 Planete sauvage, La (Fantastyczna planeta) 253 Planeta burz (Płanieta bur') 160, 343-4 Planeta małp (Planet of the Apes) 13, 14, 18, 20, 32, 34, 42, 43, 45, 58, 64, 74, 77, 100, 107, 114, 121, 141,151,167,180,186, 215, 344,406,468 Planeta małp (Planet of the Apes, 2001) 82, 92, 106, 183,344-5 Plazma (The Blob) 38, 62, 345, 376 Plughead Rewired: Circuitry Man II 108,248 Płanieta bur' (Planeta burz) 160, 343-4 Fb drugiej stronie Słońca (Journey to the Far Side of the Sun I Doppelganger) 29, &9, 73, 78, 326, 345-6 Fb wstrząsie (Aftershock) 165, 346 Początek końca (The Beginning of the End) 34, 79, 96,114,115,118, 269, 398,435 Podbój kosmosu (Conquest of Space) 21, 40, 54, 63, 73,106, 111, 113,119,137,153,154,155,185, 239,346-7,418 Podbój planety malp (Conquest of the Planet of the Apes) 102,141,147,344, 347 Podróż do krainy niemożliwości (Voyage a travels l'impossible) 29,146, 347 Podróż do wnętrza czasu (Journey to the Center of Tune) 106, 347 Podróż na Księżyc (Le voyage dans la lune) 18, 21, 37,40,63,73,146, 347, 348 Podróż Flasha Gordona na Marsa (Flash Gordon's Trip to Mars) 36, 80, 85,122,164 Pojedynek w kosmosie (Duel in Space) 136 Pojutrze (The Day After Tomorrow) 106,158 Polowanie w kosmosie (Manhunt in Space) 136 Pomost (La Jetee) 240, 348-9 Poprzez piąty wymiar 59 Porywacze ciał (Body Snatchers) 54, 55, 92,115,186, 272.349 Postman, The (Wysłannik przyszłości) 14,18, 32, 42, 58, 62,154,424 Poślizg w czasie (Timeslip) 54, 58, 72,103, 349-50 Poślubiłam potwora z kosmosu (I Married a Monster from Outer Space) 32, 54, 62, 65, 111, 155, 185.350 Potworne monolity (The Monolith Monsters) 96, 111, 114,174,175, 350-1 Potwór (Creature / The Titan Find) 38, 351 Potwór z atomowym mózgiem (The Creature With the Atom Brain) 81, 93, 102, 118, 130, 136, 154, 171, 318, 351-2 Potwór z Czarnej Laguny (The Creature from the Black Lagoon) 21, 22, 41, 58, 61, 62, 65, 66, 73, 77, 80, 88, 94,102,107, 111, 153,166,174,185, 242, 322, 352, 399,437,468-9 Potwór z głębi oceanu (The Monster from the Ocean Floor) 100,119,213, 353 Potwór z głębokości 10 000 sążni (Phantom from the 10,000 Leagues) 65, 89,165,174, 352-3 Potwór z Green Hell (The Monster from Green Hell) 96,103,113,159,183, 353 Powder (Zagadka Powdera) 92,114,120 Power The (Władza) 94, 96,180, 418 Powrót Batmana (Batman Returns) 36, 47, 50, 68, 92,94,106,107,115,171,183,188, 254 Powrót do przyszłości (Back to the Future) 18, 44, 46, 48, 49, 54, 57, 58, 61, 71, 94, 100, 108, 109, 148, 160,171,174,177,181,191,257, 282,354-5,469 Powrót do przyszłości II (Back to the Future II) 47, 58, 71, 94, 108, 109, 131, 139, 145, 160, 171, 177, 191, 354-55,469 Powrót do przyszłości III (Back to the Future III) 50, 58, 71, 94, 105, 109, 131, 139, 160, 171, 177, 191, 355,469 Powrót Godzilli (Gojira no gyakushu) 143 Powrót Jedi (Return of the Jedi) 19, 46, 48, 49, 72, 79, 81,105,107,109,116,125,149,153, 178, 180, 182,187, 265, 355-6 Powrót Mechagodzilli (Mekagojira no gyakushu) 122, 123,126,177 Powrót muchy (Return of the Fly) 87,166,186 Powrót niewidzialnego człowieka (The Invisible Man Returns) 44, 52, 111, 117,158,166,171 Poutrót z orbity (Wozwroszczenije s orbity) 73, 356 Powstanie humanoidów (The Creation of the Humanoids) 132, 356-7 Pbza barierą czasu (Beyond the Tune Barrier) 96, 148,157,180, 357 Predator38,44,46, 49, 52, 62,170,171, 357-8,469 Predator! 19,42,83,170,358 Profesor Zazul 59 Projekt Forbina (Colossus: The Forbin Project) 15, 23, 28, 37, 49,68,98,110,114,123,148,166,181,185, 186, 318,358-59 Project Moonbase (Projekt: baza księżycowa) 38, 119,138 Project V.I.P.E.R. (Projekt Viper) 85 Projekt: baza księżycowa (Project Moonbase) 38, 119,138,358 Projekt Viper (Project V.I.P.E.R.) 85 492 Project X 100,107,124, 147 Promienie śmierci (Sieriebristaja pyl') 14,227, 359 Promień śmierci (Łucz smierti) 14,40, 54,196, 359-60 Prototyp 360 Prototype 121, 360 Prototype X29A 17,164, 205, 225 Próżnia (The Void) 142 Przeciwciało (Antibody) 120 Przedwuderzenie (Counterblast) 85 Przekładaniec 59 Przybysz (The Thing) 79, 85,100,105,165,185,186, 201, 207, 322, 331, 360-1, 416, 469 Przybysz z gwiazd (Starman) 39, 42, 46, 61, 65, 79, 82, 95,108,172, 361 Przybysz z innego świata (The Thing from Another World) 31, 98, 101, 110, 151, 178, 233, 360, 361-2, 399 Przybysz z kosmosu (The Cosmic Man) 37, 78, 95,135,156,166, 362 Przybysze z przestrzeni kosmicznej (It Came from Outer Space) 38, 41, 52, 55, 77, 88, 91, 94,107, 111, 164, 174,175,181,185, 322, 362-3, 469 Przygody Billa i Teda (Bill and Ted's Excellent Adventure) 161, 223, 388 Przygody Buckaroo Banzai (The Adventures of Buckaroo Banzai Across the Eighth Dimension) 61, 73,113,138,148,163,184 Przyjaciel 59,107 Pulse Pounders 83,97 Puppet Masters, The (Władcy marionetek) 38, 55, 79, 119,133,154,175, 251, 417-8 Quatermass and the Pit (Quatermass i studnia) 22, 54, 82, 85, 90, 95,116,133,150,170, 363, 436 Quatermass Conclusion 436 Quatermass Experiment, The (Zemsta kosmosu) 22, 52, 62, 86, 90, 103, 115, 116, 122, 132, 136, 229, 246, 427,435-6, 476 Quatermass i studnia (Quatermass and the Pit) 22, 54, 82, 85, 90, 95,116,133,150,170, 363, 436 Quatermass II (Zemsta kosmosu II) 12, 32, 83, 86, 90,115,116,122,133,136,436-7 Queen of Outer Space, The (Królowa kosmosu) 35, 68, 78, 85, 87, 88, 288-9 Quintet (Kwintet) 291-2 Radar Men from the Moon 91,141 Radioactive Dreams (Radioaktywne sny) 26, 94,158 Radioaktywne sny (Radioactive Dreams) 26, 94,158 Rakieta na Księżyc (Missile to the Moon) 35, 38, 177,363 Rakieta XM (Rocketship X-M) 12, 34, 39, 40, 49, 54, 63, 73, 79, 89,113,138,150,159,175,199, 227, 239, 276, 288, 294, 311, 327, 346,364,426 Raport mniejszości (Minority Report) 129, 174, 176, 270,364-5 Rebelia w czasie (Total Reality) 164, 205 Red Planet (Czerwona planeta) 21, 43, 79, 115, 120, 162,175, 226-7 Red Planet Mars (Czerwona planeta Mars) 34,40, 73, 82, 88,116, 227, 398 Relic (Relikt) 19,125,126,186,188 Relikt (Relic) 19,125,126,186,188 Renegade Satellite 120,136 Replikant (Replicant) 365 Repo Man 60,174, 365-6 Resident Evil 44, 68, 79, 366, 439 Return of the Fly (Powrót muchy) 87, 166,186 Return of the Jedi (Powrót Jedi) 19, 46, 48, 49, 72, 79, 81,105, 107,109, 116,125,149,153,178,180, 182,187, 265, 355-6 Revenge of the Creature (Zemsta potwora) 77, 80, 114,118,153,166,174,185, 352,437 Revenge of the Stepford's Wives (Zemsta żon ze Stepford) 110,121, 441 Riders to the Stars (Łowcy meteorów) 12, 94, 98, 103,104,153,171 Right Stuff, The (Pierwszy krok w kosmos)39, 46, 49, 96,101,113,120,158,183,205, 327, 341-2 Robinson Crusoe on Mars (Robinson Cruzoe na Marsie) 40, 93,119,122,145,155,185, 204, 366-7, 429 Robinson Cruzoe na Marsie (Robinson Crusoe on Mais) 40, 93, 119, 122, 145, 155, 185, 204, 366-7, 429 Robocop 17, 40, 41, 46, 48, 49, 63, 69, 78, 157, 172, 178,181,182,184, 233, 367,440, 469^70 Robocop II 78,131,164,178,184, 269, 367 Robocop III 78,157,178, 367 Robot Jox 28, 78, 97,115,133, 421 Robot Monster, The 37, 87,159, 368 Robot Wars (Wojny robotów) 28, 421 Roboto kanibauru (Karnawał robotów) 153 Rocket Man, The (Czlowiek-rakieta) 65, 77, 111, 180,232 Rocket to the Moon 90 Rocketship X-M (Rakieta XM) 12, 34, 39, 40, 49, 54, 63, 73, 79, 89,113,138,150,159,175,199, 227, 239, 276, 288, 294, 311, 327, 346, 364,426 Rodan - ptak śmierci (Sorano daikaiju Radon) 19, 62, 122,123,149,176,177,179, 368 Rok 1980 (Just Imagine) 30, 31, 65, 67, 71, 368-9 Rok 2000 (Things to Come) 30, 41, 54, 56, 71, 92, 117,146,163, 292, 369-70,470 Rollerball 28,48, 85,163,171, 247, 370 Rollerball (2002) 138 Roswell 70, 86,103,143,170, 370-71 Runaway (Udeczka) 148 Q R 493 Running Man, The (Uciekinier) 28, 70, 97, 133, 150, 167,247,370, 407 Rycerze (Knights) 158 Rzeka wichru (Slipstream) 116, 134,154, 371 Rzeźnia numer pięć (Slaughterhouse Five) 43, 48, 49, 55, 58, 63,114,155,186, 267, 371 Satan Bug, The 86,123,136 Satelita na niebie (Satellite in the Sky) 127, 181, 371-2 Satellite in the Sky (Satelita na niebie) 127, 181, 371-2 Saturn 3 15, 35, 50, 64, 84, 87,104,182, 372 Scanner Cop 18, 39, 63, 68, 372-3 Scanners 22, 39, 43, 44, 55, 57, 61, 63, 68, 99, 127, 182, 299, 3734 Scanners U: The New Order 373 Scanners III: The Takeover 373 Schweigende Stem, Der (Milcząca gwiazda) 21, 39, 59, 73, 304, 377, 388 Screamers (Tajemnica Syriusza) 18, 35,152,184, 270, 392 Second Arrival, The (Spotkanie II) 379 Seksmisja 29, 41, 58-9, 3734 Senny obraz (Dreamscape) 39, 55, 57, 59, 61, 63, 94, 127,148,158,374 Sette uomini d'oro nello spazio 91 Sędzia Dredd (judge Dredd) 14, 36, 44, 68, 157,176, 374-5 Shadow Men, The (Faceci w czarnych kapeluszach) 70,251 Shadowzone (Strefa cienia) 83,108,123 Sieriebristaja pyl' (Promienie śmierci) 14, 227, 359-60 Signale - ein Weltraumabenteuer (Sygnały MMXX) 12,15, 59, 63, 73, 388 Signs (Znaki) 110, 439 Silencers, The 155, 224, 375 Silent Running (Milcząca ucieczka) 19, 49, 63, 64, 67, 106,107,179,181, 304, 464 Sila ognia (Firepower) 155, 375 Sila witalna (Lifeforce) 105,124,152, 375-6 Siły szybkiego reagowania (Interceptor Force) 115,125, 164 SlmOne 150,165 Sixth Day, The (Szósty dzień) 33, 34, 67, 70, 106, 167,389-90 Skażenie (Contaminazione / Alien Contamination) 40,376 Slaughterhouse Five (Rzeźnia numer pięć) 43, 48, 49, 55, 58, 63,114,155,186, 267, 371 Sleeper (Śpioch) 29,49, 85,120,167 Slipstream (Rzeka wichru) 116,134,154, 370 Solaris (1972) 17,41, 43, 62, 63,177, 376-7,408,470 Solaris (2002) 17, 62, 65, 94, 377 Soldier (Żołnierz przyszłości) 14, 35,79,155,233,408, 439 Somewhere in Time 84,145,176 Sorano daikaiju Radon (Rodan - ptak śmierci) 19, 62, 122,123,149,176,177,179, 368 Soylent Green (Zielona pożywka) 18, 19, 26, 34, 41, 48, 49, 54, 59, 62, 67, 88, 94, 108, 121, 132, 156, 185,437-8 Space 1999 (Kosmos 1999) 38, 66, 78,115,134 Space Children, The (Dzieci kosmosu) 18, 77, 81, 106, 111, 128,135,155,185, 242 Space Cowboys (Kosmiczni kowboje) 15, 39, 47, 73, 99,175, 283-4 Space Invaders 101 Space Marines 109 Space Master X-7 35, 87, 110, 120, 144, 157, 180, 187,377-8 Space Men 144 Space Raiders 96 Spaceballs (Kosmiczne jaja) 30, 55,126, 283 Spacecamp 178 Spacehunter: Adventures in the Forbidden Zone (Kosmiczny łowca: przygody w strefie zakazanej) 87, 92, 125,127,147,162, 284 Spaceship (Statek kosmiczny) 187 Spaceways 34,107,116, 349, 378 Species (Gatunek) 35,65,103,106,112,144,186,260-1 Species 2 (Gatunek 2) 99,112,144, 261 Sphere (Kula) 51, 99, 291, 408 Spider-Man 36, 68,106,159, 378-9 Spider-Man 2 379 Split Second (W mgnieniu oka) 11, 411 Spoiler 109 Sport przyszłości (Futuresport) 28, 247, 379 Spotkanie (The Arrival) 29, 32, 51, 52, 54, 83, 171, 379 Spotkanie II (The Second Arrival) 379 Spotkanie na Kasjopei (Otroki we wsielennoj) 186, 411 Stalker 41,177, 380, 470 Star Slammer 160 Star Trek (Star Trek: The Motion Picture) 14, 26, 29, 37, 49, 55, 63, 67, 72,105,114,130,132,147,151, 154,169,179,189, 245,273,470-2 Star Trek: The Motion Picture (Star Trek) 14, 26, 29, 37, 49, 55, 63, 67, 72,105,114, 130,132,147,151, 154,169,179,189, 245, 273, 380-1, 470-2 Star Trek: Pierwszy kontakt (Star Trek: First Contact) 14, 29, 35, 39, 43, 44, 47, 50, 99, 114, 130, 383-4,439,470-2 Star Trek: Pokolenia (Star Trek: Generations) 14, 29, 30, 50,142,169, 259, 383,470-2 Star Trek: Rebelia (Star Trek: Insurrection) 11, 14, 29, 35, 50,114, 384-5,470-2 Star Trek II: Gniew Khana (Star Trek: The Wrath of Khan) 14, 29, 43, 49, 86, 124, 130, 146, 147, 148, 151,160,169,188, 316, 381, 384,416,470-2 494 Star Trek II: The Wrath of Khan (Star Trek II: Gniew Khana) 14, 29, 43, 49, 86, 124,130, 146, 147, 148, 151,160,169,188, 316,381, 384,416, 470-2 Star Trek III: W poszukiwaniu Spocka (Star Trek: The Search for Spock) 14, 29, 49, 86,130,138,151,160, 169, 381-2,470-2 Star Trek III: The Search for Spock (Star Trek III: W poszukiwaniu Spocka) 14, 29, 49, 86,130,138,151, 160.169, 381-2, 470-2 Star Trek IV: Powrót na Ziemię (Star Trek IV: The Voyage Home) 14, 29, 46, 49, 86, 97,130, 146,151, 160.164.169, 382,470-2 Star Trek IV: The Voyage Home (Star Trek IV: Powrót na Ziemię) 14, 29, 46, 49, 86, 97, 130, 146, 151.160.164.169, 382,470-2 Star Trek V: Ostatnia granica (Star Trek: The Final Frontier) 14, 29, 86, 130, 135, 151, 156, 169, 183, 382,470-2 Star Trek V: The Final Frontier (Star Trek V - Ostatnia Granica) 14, 29, 86, 130, 135, 151, 156, 169, 183, 382,470-2 Star Trek VI: Wojna o pokój (Star Trek: The Undiscovered Country) 14, 29, 47, 48, 50, 130,146,151, 156.169.172.183, 382-3, 385, 470-2 Star Trek VI: The Undiscovered Country (Star Trek VI - Wojna o pokój) 14, 29, 47, 48, 50, 130, 146, 151.156.169.172.183, 382-3, 385, 470-2 Star Trek: First Contact (Star Trek: Pierwszy kontakt) 14, 29, 35, 39, 43, 44, 47, 50, 99, 114, 130, 383-4, 470-2 Star Trek: Generations (Star Trek: Pokolenia) 14, 29, 30.50.142.169, 259, 383, 470-2 Star Trek: Insurrection (Star Trek: Rebelia) 11,14, 29, 35, 50,114, 384-5,470-2 Star Trek: Nemesis 14, 29,114, 385, 470-2 Star Wars (Gwiezdne wojny) 11, 14, 15, 17, 19, 24, 26, 30, 31, 39, 44, 45, 48, 49, 57, 61, 63, 64, 67, 72, 81, 82, 84, 101, 105, 107, 109, ПО, 116, 122, 131, 134, 140, 149, 160, 177, 178, 180, 187, 212-3, 215, 219, 225, 258, 264, 269, 283, 286, 307, 314, 355, 386,405,416,459-460 Star Wars: Episode I- 77ie Phantom Menace (Gwiezdne wojny: Epizod I - Mroczne widmo) 47, 59, 81,140, 149,153,157, 187, 259, 265-6 Star Wars: Episode II - Attack of the Clones (Gwiezdne wojny: Epizod II - Atak klonów) 48, 81, 137, 140, 149,157,187, 266 Stargate (Gwiezdne wrota) 49, 50,103,106,137,162- 63,165,173, 244, 266-7,274, 408 Starman (Przybysz z gwiazd) 39, 42, 46, 61, 65, 79, 82, 95,108,172 Starquest II 83 Starship Invasion 137,146,181 Starship Troopers (Żołnierze kosmosu) 26, 39,47, 50,59, 67,72,120,127,157,163,178,182, 367,440,476 Statek kosmiczny (Spaceship) 187 Statek niebiański (Himmelskibet) 40, 63, 280, 385-6 Stepford Children, The 441 Stepford Husbands, The (Mężowie ze Stepford) 441 Stepford Wives, The (Żony ze Stepford) 11, 35, 65,114,164,172,441 Stepford Wives, The (Żony ze Stepford, 2004) 153, 441 Stephen King's The Langoliers (Langoliery) 122,132, 292-3 Stereo 373 Sticky Fingers of Time, The (Lepkie palce czasu) 2934 Strange Days (Dziwne dni) 43, 69, 88, 93, 162, 172, 247-8 Strange Invaders 108,137,179 Strange World of Planet X, The / The Cosmic Monster (Kosmiczny potwór) 136,179, 284-5 Strażnik czasu (Timecop) 54, 57, 58, 70, 71,126,159, 166,171,326 Strażnik czasu 2: Decyzja (Timecop 2: Berlin Decision) 85 Strefa cienia (Shadowzone) 83,108,123 Supergirl 68,125,145,165,176,181 Superglina - zob. Robocop Superman 36, 37, 39, 44, 46, 48, 49, 57, 62, 65, 68, 84, 85, 91, 104, 131, 145, 155, 161, 165, 178, 181, 182,187, 385, 386,401, 416,472 Superman II 36, 48, 62, 85, 131, 138, 145, 155, 161, 165, 386-7 Superman III 36, 85,131, 161,165, 387 Superman IV: The Quest for Peace 36, 85, 111, 113,138,161 Supernova 12, 29,38,173, 387-8 Superuomini, superdonne, superbotte (Amazonki i Superman) 91 Sygnały MMXX (Signale - ein Weltraumabenteuer) 12,15, 59, 63, 73, 388 Syn Godzilli (Gojira no Mosuko) 122,149,168,176, 177 Szalona wyprawa Billa i Teda (Bill and Ted's Bogus Journey) 11,18, 30, 71, 73,161, 388 Szósty dzień (The Sixth Day) 33, 34, 67, 70,106,167, 388-9 Śledztwo 59, 377 Śmierć na żywo (La Mort en direct) 17, 56, 57, 174, 176,389 Śmierć z kosmosu (La morte viene dalia spazio) 84-85, 390 Śmiertelny pocałunek (Kiss Me Deadly) 98, 390 Śmiertelny wirus (Terminal Virus) 92 Śpioch (Sleeper) 29, 49, 85,120,167 Świat bez końca (World Without End)60, 78, 87, 89,159,174-75,289, 390-1 495 T Świat Dzikiego Zachodu (Westworld) 11, 15, 27, 49, 92, 98,222,291-2,404,472 Świat przyszłości (Futureworld) 80, 98,121,135, 392 Tajemnica Andromedy - zob. Andromeda niesie śmierć Tajemnica Syriusza (Screamers) 18, 35,152,184, 270, 392 Tajemniczy przybysze (Chikyu Boeigun) 17, 19, 29, 35, 38, 65, 122, 123, 126, 127, 148, 149, 177, 179, 392-3 Tales from a Parallel Universe 119,142 Tank Girl 14, 25, 36, 43, 66,123,142,162,171,188, 239,393 Tarantula 42, 77, 80, 81,114,153,163,174,175,185, 235 Target Earth! (Kierunek Ziemia) 88,102 Temne slunce (Ciemne słońce) 14, 51, 52, 222 Terminal Force 160 Terminal Man, The (Czlawiek-terminal) 17,41,43, 56, 63, 98,105,122,132,183, 232 Terminal Virus (Śmiertelny wirus) 92 Terminator 15,18,19, 26, 48, 52, 58, 61, 62, 70, 87, 93, 210,125,147,167,188, 203, 205, 224, 323, 325, 336, 359, 394, 396,405,411,472-3 Terminator 2 - Ostateczna rozgrywka (Terminator 2: Judgment Day) 19, 30, 46, 50, 53, 70, 86, 93, 125, 149.167.171.188, 259, 314, 394-5,472-3 Terminator 2: Judgment Day (Terminator 2 - Ostateczna rozgrywka) 19, 30, 46, 50, 53, 70, 86, 93, 125.149.167.171.188, 259, 314, 394-5,472-3 Terminator 3: Bunt maszyn (Terminator 3: Rise of the Machines) 48, 86, 92,125,154,168,188, 395 Terminator 3: Rise of the Machines (Terminator 3: Bunt maszyn) 48, 86,92,125,154,168,188, 395 Terror from the Year 5000 (Terror z roku 5000) 35, 151,395-6 Terror Mechagodzilli (Gojira tai Mekagojira) 133,168, 177 Terror przed świtem (Daybreak) 395 Terror w kosmosie (Terrore nello spazio) 85,151 Terror z roku 5000 (Terror from the Year 5000) 35, 151,395-6 Terrore nello spazio (Terror w kosmosie) 85,151 Test pilota Pirxa 11,59,157,377,396 Tetsuo (Tetsuo, the Iron Man) 40, 396-7 Tetsuo, the Iron Man (Tetsuo) 40, 396-7 Tetsuo 2: Body Hammer 397 Them! (One!) 14, 22, 31, 34,43, 61, 66,103,154,186, 226, 235, 330,353,467 They Came from Beyond Space 90,110,115,164 They Live! (Oni żyją) 32, 35, 38, 54, 79,95,108,109, 127, 207, 251, 331, 379 Thing from Another World, The (Przybysz z innego świata) 31, 98,101,110,151,178, 233, 360, 361-2,399 Thing, The (Przybysz) 79, 85, 100,105,165,185,186, 201, 207,322,331,360-1 Things to Come (Rok 2000) 30, 41, 54, 56, 71, 92, 117,146,163,292,369-70,470 Thirteenth Floor, The (Trzynaste piętro) 16, 28, 42, 51, 55, 72,106,311, 401-2 This Island Earth (Wyspa Ziemia) 17, 29, 31, 34, 37, 77,103, 111, 114,128,148,166,174,175,181, 185,425-6 THX1138 18, 50, 63,105,139,167, 397,473 Timecop (Strażnik czasu) 54, 57, 58, 70, 71, 126, 159, 166,171, 326 Timecop 2: Berlin Decision (Strażnik czasu 2: Decyzja) 85 Time After Time 49, 94,146,148,183 Time Bandits (Bandyci czasu) 49, 81, 97, 113, 123, 128,163,183,218 Time Machine, The (Wehikuł czasu) 32, 45, 49, 53, 58, 71, 85,88, 96,110,153-54,180,183,418, 474 Time Machine, The (Wehikuł czasu 1978, TV) 88, 108,413-4,474 Time Machine (Wehikuł czasu, 2002) 143,474 Time Runner (Udeczka w czasie) 116, 405 Time Shifters, The 170 Time Tracers 97 Time Trackers 85, 96, 98 Time Travelers, The (Wędrówka w czasie) 58,125, 151,157,192, 204, 348,414,423 Timeline 104 Timerider 148 Timeslip (Poślizg w czasie) 54, 58, 72,103, 349 Titan A.E. (Tytan: Nowa Ziemia) 162 To podbiło świat (It Conquered the World) 19, 80, 85, 89, 98, 111, 115,119,147,151,165,174, 399 To przyszło z głębin morza (It Came from Beneath the Sea) 22, 58, 61, 81, 103, 118, 130, 136, 154, 167,179,242, 397 To! Terror z kosmosu (It! The Terror from Beyond Space) 19, 38, 40, 43, 89, 93, 135, 166, 318, 398-9 Tobor the Great (Tobor Wielki) 141,318 Tobor Wielki (Tobor the Great) 141,318 Toksyczny mściciel (The Toxic Avenger) 399 Toksyczny mściciel II (The Toxic Avenger II) 399 Tommyknockers (The Tommyknockers) 400 Total Reality (Rebelia w czasie) 164, 205 Total Recall (Pamięć absolutna) 43, 47, 48, 50, 70,114, 127,152,167,181,182,233,270,336-7,367,440,468 Toxic Avenger, The (Toksyczny mściciel) 399 Toxic Avenger Part II, The (Toksyczny mściciel II) 399 Toxic Avenger Part III - The Last Temptation o Toxie, The (Ostatnie kuszenie Toxiego) 399 Trancers 83, ¿8 496 Trancéis II 83, 97, 258 Trancéis 3: Deth Lives 83,258 Tremors (Wstrząsy) 55,125,183, 421 Tremors 2: Aftershock (Wstrząsy 2) 183,421 Tremors 3: Back to the Perfection (Wstrząsy 3: Po- wrót do perfekcji) 421 Trietia rakieta (Trzecia rakieta) 186 Trollenberg Tenon The 32, 90,136,179, 285,400-1 Tron 16, 46, 61, 69, 72, 400-1, 473 Trudno być bogiem (Es ist nicht leicht, ein Gott zu sein / Trudno byt bogom) 401 Truman Show 47, 50, 56,118,150 Trzecia rakieta (Trietia rakieta) 186 Trzynaste piętro (The Thirteenth Floor) 16, 28, 42, 51, 55, 72,106, 311, 401-2 Tumannost Andromedy (Mgławica Andromedy) 21,29, 39,68,73, 303,400 Tunel (Der Tunnel) 40, 51, 54, 65,171,257, 351,402-3 Tunel pod La Manche (Le tunnel sous La Manche) 18,146 Tunnel, Der (Tunel) 40,51,54, 65,171,257,351,402-3 Tunnel sous La Manche, Le (Tunel pod La Manche) 18,146 Twelve Monkeys (12 małp) 13, 42,47, 49, 50, 61,112, 155,188, 218, 240,348,456-7 Twenty Million Miles to Earth (20 milionów mil od Ziemi) 37, 81,118,120,167, 235, 241-2, 310 Twonky, The 30, 56, 88,152,157, 403 2001: A Space Odyssey (2D01: Odyseja kosmiczna) 11, 13,15, 20, 23, 24, 27, 31, 37, 38,41, 43, 44, 45,49, 62, 63, 64, 77, 85,133,139,179,181,182,198, 238, 240,282,304,456 2010 (Odyseja kosmiczna: 2010) 13, 20, 29, 38,41,42, 44, 46, 49, 64, 106, 126, 138, 166, 191, 241, 326, 328 1984 (wersja z 1956) 12,67, 79,403-4,473 1984 (wersja z 1984) 12, 33,54, 63, 67,126, 404,473 Tytan: Nawa Ziemia (Titan A.E.) 162 Uchu dai senso (Bitwa w kosmosie) 19, 38, 122, 123,126,127,149,168,177,179, 215-6 Uchu daikaiju Dogora (Dagora) 122, 123, 126, 168, 176.177.179 Uchujin Tokyo ni arawaru (Ostrzeżenie z kosmosu) 19,122,123,179, 335 Ucieczka (Runaway) 148,404 Ucieczka King Konga (Kingukongu no gyakushu) 123, 126.149.176.177.179 Ucieczka Logana (Logan's Run) 18, 19, 20, 34,. 41, 43, 45, 48, 59, 67, 77, 79, 114, 120, 136, 180, 190, 191, 254, 2KJ,404-5 Ucieczka w czasie (Time Runner) 116, 405 Ucieczka z Los Angeles (Escape from L.A.) 82,95,127, 165 Ucieczka z Nowego Jorku (Escape from New York) 69, 70,79,83,95,100,165,171,174,207, 331,416 Ucieczka z planety małp (Escape from the Planet of the Apes) 102, 114, 136, 142, 147, 177, 274, 344, 347,406-7 Ucieczka z planety Ziemia / Doomsday Machine (Escape from Planet Earth) 407 Uciekinier (The Running Man) 28, 70, 97,133,150, 167,247,370,407 UFOria 94,135,174,183,187 Ukryty wymiar (Event Horizon) 15, 27, 38, 39, 43, 63,73,79,129,150,158, 366,407-8,439 Ultimate Warrion The (Ostatni wojownik) 146,176, 334 Unearthly Stranger, The (Obca spoza Ziemi) 35, 37,65,322 Unearthy, The 177 Universal Soldier 11, 14, 17, 70, 103, 106, 140, 153, 225,365,408-9 Universal Soldier: The Return (Uniwersalny żołnierz - Powrót) 86, 409 Uniwersalny żołnierz - Powrót (Universal Soldier: The Return) 86,409 Unknown Tenon The (Nieznany Terror) 320 Unsichtbare, Der (Niewidzialny) 53 V 32, 35, 38, 54,409 V - Final Battle (V - Decydująca bitwa) 147, 409 Varan (Daikaiju Baran) 122,123,126,127,149,168, 179 Vaterland - Tajemnica Trzeciej Rzeszy (Fatherland) 30, 59,69,119,409,410 Verdens Undergang (Koniec świata) 12,34,74,280-1,302, 385,434 Videodrome 16, 22,44, 66, 99,170,189, 250,311,410, 4734 Village of the Damned (Wioska przeklętych, 1960) 18, 32, 37,49, 52,57,62,163,170,242, 243,415-6 Village of the Damned (Wioska przeklętych, 1995) 80, 95,108,116,127,161,416 Virtuosity (Zabójcza perfekcja) 16,17, 68, 72,108, 239, 429-30 Virus 37, 38,40, 92,175,410-1 Void, The (Próżnia) 142 Voyage a travers l'impossible (Podróż do krainy niemożliwości) 29,146, 347 Voyage dans la lune, Le (Podróż na Księżyc) 18, 21, 37,40, 63, 73,146, 347, 348 Voyage of the Arctic, The (Wyprawa na biegun) 422 Voyage to the Bottom of the Sea (Wyprawa na dno morza) 44,77, 78,122,151,166,422-3 Vyndlez zkdzy (Diabelski wynalazek) 14, 49,191, 235-6,423 V u 497 w W drodze na Kasjopeję (Moskwa - Kasiopieja) 18, 29, 186,411 W mgnieniu oka (Split Second) 119, 411-2 W podziemiach planety małp (Beneath the Planet of the Apes) 100,102,107,164,344, 412 W przededniu zagłady (Eve of Destruction) 11,15,25, 35,125,141,412 W roku 2889 (In the Year 2889) 178,243 W ukryciu (The Hidden) 42, 50, 62, 143, 148, 153, 413 W ukryciu II (The Hidden II) 143,153, 413 War of the Colossal Beast 86,114,171 War of the Satellites (Wojna satelitów) 45, 78, 89, 100,103,116,159,182,419 War of the Worlds, The (Wojna światów) 32, 40, 70, 86, 88, 98, 106, 110, 111, 117, 119, 128, 153, 154, 155,185, 244, 293, 341, 347,418,419-20,429,474 WarGames (Gry wojenne) 28, 36,49,69, 81,107,109, 143 Warning Sign 105,133,158 Warp Speed 185 Watchers (Opiekunowie) 61,127, 332 Waterworld (Wodny świat) 32, 34, 42, 43, 47, 60, 74, 169, 238,243, 261,418-9,424 Wehikuł czasu (Time Machine) 32, 45, 49, 53, 58, 71, 85,88, 96,110,153-54,180,183,418,474 Wehikuł czasu (The Time Machine 1978, TV) 88, 108,474 Wehikuł czasu (Time Machine, 2002) 143,413-4,474 Westworld (Świat Dzikiego Zachodu) 11, 15, 27, 49, 92, 98,222,291, 391,404,472 Wędrówka w czasie (The Time Travelers) 58,125,151, 157,192,204,347,414,423 When Worlds Collide (Zderzenie światów) 12,45, 110, 125, 128, 153, 154, 155, 164, 174, 186, 418, 434 Wiadomość z kosmosu (Message from Space) 148 Wiadomość z Marsa (Message from Mars) 40,414-5 Wielka, większa, największa 18 415 Wielki chaos (Der Grosse Verhau) 415 Wing Commander 183 Wioska przeklętych (Village of the Damned, 1960) 18, 32, 37,49, 52, 57,62,163,170, 242, 243, 415-6 Wioska przeklętych (Village of the Damned, 1995) 80, 95,108,116,127,161,416 Wir (My) 67 Without Warning (Bez ostrzeżenia) 134 Wizard of Mars, The 95 Władca much (Lord of the Flies) 18, 416-7 Władca świata (Master of the World) 85, 96,116,151, 183,189,417-8 Władcy marionetek (The Puppet Masters) 38, 55, 79, 119,133,154,175, 251,417-8 Władza (The Power) 57, 94, 96,180, 418 Wodny świat (Waterworld) 32, 34, 42, 43, 47, 60, 74, 169, 238,243, 261,418-9,424 Wojna planet (H Pianeta errante) 144 Wojna satelitów (War of the Satellites) 45, 78, 89, 100,103,116,159,182,419 Wojna światów (The War of the Worlds) 32, 40, 70, 86, 88, 98, 106, 110, 111, 117, 119, 128, 153, 154, 155,185, 244, 293, 341, 346, 414, 419-20, 418, 429, 474 Wojna światów - następne stulecie 40, 56, 59, 176, 258,263,420-1 Wojna robotów (La guerra dei robot) 28, 78, 91 Wojna w kosmosie (Anno zero - guerra nel spa-zio) 91 Wojny robotów (Robot Wars) 28, 421 World Without End (Świat bez końca)60, 78, 87, 89,159,174-5, 289, 390-1 World, the Flesh, and the Devil, The 180 Wozwroszczenije s orbity (Powrót z orbity) 73, 356 Wróg bez twarzy (Fiend Without a Face) 83 Wspomnienia (Memories) 153 Wspomnienia niewidzialnego człowieka (Memoirs of an Invisible Man) 53, 95,114,117,150 Wstrząsy (Tremors) 55, 125,183, 421 Wstrząsy 2 (Tremors: Aftershock) 183, 421 Wstrząsy 3: Powrót do perfekcji (Tremors 3: Back to the Perfection) 421 Wybuch z przeszłości (Blast from the Rist) 183, 421-2 Wyprawa do wnętrza Ziemi (Journey to the Center of the Earth) 12, 21, 45, 74, 77, 121, 151, 162, 179, 180,186,317,422 Wyprawa na biegun (The Voyage of the Arctic) 422 Wyprawa na dno morza (Voyage to the Bottom of the Sea) 44, 77, 78,122,151,166, 422-3 Wyprawa na siódmą planetę (Journey to the Seventh Planet) 77, 96,145,151,157, 204,423 Wyprawa w przeszłość (Cesta do praveku) 58,62,191, 235,4234 Wyslanniczka (The Sender) 144,155 Wysłannik przyszłości (The Postman) 14, 18, 32, 42, 58, 62,154, 424 Wyspa doktora Moreau (Island of Lost Souls) 13, 19, 27, 41, 42, 43, 51, 61, 80, 111, 128, 140, 175, 185, 424-5,474 Wyspa doktora Moreau (The Island of Dr. Moreau, 1977) 92,101,177,190, 274,474,425 Wyspa doktora Moreau (The Island of Dr. Moreau, 1996) 109,157,188,425 Wyspa Ziemia (This Island Earth) 17, 29, 31, 34, 37, 77,103, 111, 114,128,148,166,174,175, 181, 185,425-6 Wyścig śmierci (Death Race 2000) 28,82,84,110,370, 426 498 X - człowiek, który widział więcej (X - The Man with the X-Ray Eyes) 68, 79, 85, 98,100,116,119,426-7 X - czynnik nieznany (X the Unknown) 22, 38 86, 90, 95,122,128,136,142, 427 X - The Man with the X-Ray Eyes (X - człowiek, który widział więcej) 68, 79, 85, 98, 100, 116, 211, 426-7 X the Unknown (X - czynnik nieznany) 22, 38 86, 90,95,122,128,136,142,427 X-Files, The (Z archiwum X) 134,180, 428, 474-5 X-Men 36,43, 49, 50, 68,107,129,427-8, 474 X-Men 2 107 Xchange (Nosiciel) 143 Xtro 322,428 Xtro II (Xtro II: The Second Encounter) 55,133, 182, 428 Xtro: Watch the Skies 428 Yog - potwór z kosmosu (Kassen nankai no da-ikaiju) 123,126,149,151,177 Yor, the Hunter from the Future 144 Z archiwum X (Vie X-Files) 134,180, 346, 428-9,474-5 Z Ziemi na Księżyc (From the Earth to the Moon) 79,119,129,429 Zabójcy z kosmosu (Killers from Space) 115,177, 429 Zabójcza perfekcja (Virtuosity) 16,17, 68, 72,108, 239, 429-30 Zabójcze ryjówki (The Killer Shrews) 430 Zabójczy diafanoidzi (I diafanoidi portano la morte) 144 Zabójstwo w kosmosie (Murder in Space) 121 Zagadka Powdera (Powder) 92,114,120 Zaginiony świat (The Lost World) 19, 21, 44, 62, 73, 74, 77, 78,122,151,152,160,166,430-1 Zaginiony świat - Jurassic Pirk II (The Lost World) 47, 99,129,131,174,187,188, 275 Zagubieni w kosmosie (Lost in Space) 21, 27, 29, 35, 37, 38, 39, 44, 51, 58, 62, 64, 73,126,139, 152, 431 Zakazana planeta (Forbidden Planet) 35,43, 45, 62, 63, 65, 89,112,180,187, 259, 318,423,431-2,475-6 Zardoz 13, 20, 24, 52, 64, 90, 97, 432-3 Zarkorr! The Invader 83 Zasada Arki Noego (Das Arche Noach Prinzip) 63,106, 274,433 Zatrzymani w czasie (Clockstoppers) 87 Zbrodniarze z galaktyki (I criminali della galas-sia) 144,169,433-4 Zbuntowany android - zob. Automatic Zderzenie światów (When Worlds Collide) 12, 45, 110,125,128,153,154,155,164,174,186,418,434 Zdumiewająco kolosalny człowiek (The Amazing Colossal Man) 34,43,80, 96, 88,89,113,114,151, 171.269.434- 5 Zdumiewająco przezroczysty człowiek (The Amazing Transparent Man) 53,130,148,180, 233, 435 Zemsta kosmosu (The Quatermass Experiment) 22, 52, 62, 86, 90, 103, 115, 116, 122, 132, 136, 229, 246, 400.427.435- 6,476 Zemsta kosmosu II (Quatermass II) 12, 32, 83, 86, 90,115,116,122,133,136, 436-7 Zemsta niewidzialnego człowieka (The Invisible Man's Revenge) 85,166 Zemsta potwora (Revenge of the Creature) 77, 80, 114,118,153,166,174,185,352,437 Zemsta żon ze Stepford (Revenge of the Stepford's Wives) 110,121,441 Zero Population Growth / Z.RG. (Zerowy przyrost naturalny) 62,145,161,165 Zerowy przyrost naturalny (Zero Population Growth I Z.PG.) 62,145,161, 165 Zielona pożywka (Soylent Green) 18, 19, 26, 34, 41, 48, 49, 54, 59, 62, 67, 88, 94, 108, 121, 132, 156, 185,254,437-8 Ziemia kontra latające spodki - zob. Latające talerze Ziemia przeciw Pająkowi (Earth vs. the Spider, 1958) 89,114,151, 438 Ziemia przeciw Pająkowi (Earth vs. the Spider, 2001) 81 Ziemskie dziewczyny są łatwe (Earth Girls Are Easy) W2,113 Zjadacze mózgu (The Brain Eaters) 38, 55, 80,119, 150,151,182, 271,438-9 Znaki (Signs) 110, 439 Zniszczyć wszystkie potwory (Kaiju soshingekoi) 123, 126,127,149,176,177,179 Zombies of the Stratosphere 81, 91,107,141,151 Zontar - istota z Wenus (Zontar, the Thing from Venus) 77,178 Zontar, the Thing from Venus (Zontar - istota z Wenus) 77,178 Żelazny wojownik (Ator il guerriero di ferro) 91 Żołnierz przyszłości (Soldier) 14, 35, 79,155, 233,408, 439 Żołnierze kosmosu (Starship Troopers) 26, 39, 47, 50, 59, 67, 72, 120, 127, 157, 163, 178, 182, 367, 440, 476 Żona astronauty (Astronaut's Wife) 35, 38, 44, 54, 65,103,440-1 Żony ze Stepford (The Stepford Wives) 11, 35, 65,114,164,172, 441 Żony ze Stepford (The Stepford Wives, 2004) 153 Żyleta (Barb Wire) 66, 86, 441-2 Y Z 499