Duchowość pojawia się coraz częściej jako przedmiot badań psychologów, chociaż nie zawsze pod tą nazwą. Istniejące koncepcje mają najczęściej spekulatywny charakter. Badania psychologiczne wymagają jednak przyjęcia takich założeń, które mogą się stać podstawą weryfikacji empirycznej, łącznie z eksperymentalną. W przeciwnym razie nie znajdą akceptacji ze strony współczesnych autorytetów akademickich. Składające się z ośmiu rozdziałów i epilogu studium zagadnienia nie jest typową monografią empiryczną, lecz próbą ukazania źródeł i form występowania duchowości. Rozdział 1 ukazuje jednak także inne perspektywy jej rozumienia: jako pochodzącą od Boga, jako naturalną właściwość gatunku, jako dziedzinę działania duchów, jako sferę szczególnego rozwoju i jako zintegrowany zespół procesów psychicznych. Rozdział 2 wprowadza ustalenia terminologiczne dotyczące wiary, religijności i duchowości i ukazuje relacje między nimi. W dalszej jego części przedstawione są tradycyjne formy duchowości z perspektywy najczęściej dokumentowanej religii chrześcijańskiej, lecz również religii nieteistycznych. Dają one szczególne podłoże przyjętej dalej perspektywie naturalistycznej. Rozdział 3 rozpoczynają przykłady istniejących od dość dawna koncepcji, nie zawsze adekwatnie zwane teoriami duchowości: naturalistyczną D. Haya i antynaturalistyczną H. Romanowskiej-Łakomy. Jako najciekawsze nowe podejście przedstawiona jest koncepcja duchowości jako procesu poszukiwania świętości K. I. Pargamenta. Dalej znajdują się analizy koncepcji zwanych "ukrytymi": są to psychosynteza R. Assagioli, dezintegracja pozytywna K. Dąbrowskiego, koncepcja optymalnego przepływu M. Csikszentmihalyi’a oraz transgresyjna koncepcja człowieka J. Kozieleckiego. W rozdziale 4 znajdują się analizy - często utożsamianej z duchowością - wiary. Ich autorzy to chrześcijańscy teologowie, zajmujący częściowo podobne stanowisko W. Witwicki, następnie P. Tillich oraz J. Fowler. Tym poglądom przeciwstawione są stanowiska J. Woleńskiego i autorskie. Według drugiego z nich wiara jest podstawowym procesem psychicznym i występuje u wszystkich ludzi - także u ateistów. Rozdział kończy relacja z badań nad ateistami. Rozdział 5 to próba ukazania duchowości z perspektywy poznawczego paradygmatu psychologii w wersji fenomenologiczno-poznawczej (Lazarus, Pargament). Tu zaczyna się prezentacja nazwana zarysem psychologicznej teorii duchowości, zgodnie z którą duchowość przejawia się jako szczególne sposoby radzenia sobie z sytuacjami egzystencjalnymi. Ukazane są m.in. próby eksperymentalnej weryfikacji przyjętych założeń. Wewnętrzna i zewnętrzna determinacja tych sposobów to szczegółowo opisane zasoby, od których wykorzystania zależy efektywność duchowej przemiany. Jako najważniejszy z zasobów ukazana jest świadomość wraz z jej wyłącznie ludzkim aspektem, samoświadomością. Zagadnienie to jest na tyle ważne, że poświęcony jest mu cały podrozdział. Skupia się on analizie takich jej aspektów, jak mechanizmy kontroli emocji, intencjonalność czy intuicja. W tym miejscu rozpoczyna się Rozdział 6 - Świadomość egzystencjalna. Ludzka specyfika świadomości powoduje jej skierowanie na podstawowy fakt - śmierć i przemijanie. Kluczowa rola ja dla ochrony przed tragizmem przemijania jest ukazana w wielu jego formach umożliwiających mimo to przetrwanie: quasi-ewolucyjnej, kreatywnej, autokreacyjnej, transcendentnej i immanentnej. Ponieważ świadomość egzystencjalna wydaje się być podstawowym paradygmatem duchowości, zaprezentowana jest analiza najbardziej znanej dotyczącej go koncepcji: teorii opanowywania trwogi (Pyszczynski, Greenberg i Solomon) oraz jej rozszerzenia - modelu podtrzymywania sensu. Jako współczesna wersja nienowego (Frankl, Fowler) wątku, zgodnie z którym duchowość to zjawisko związane z poszukiwaniem sensu, to stosunkowo nowe podejście (Proulx i Heine) wpisuje się w przedstawioną propozycję rozumienia duchowości. Zgodnie z przebiegiem procesów radzenia sobie ze stresem, finałem zmagań podmiotu powinna być nie tylko dziejąca się w umyśle jako dialektycznie przeplatające się procesy świadomości i nieświadomości, kluczowa dla głównego wątku przemiana, lecz na koniec - jej rezultaty. Są one treścią rozdziału 7. Najważniejsze z nich to doświadczenia świętości i wartościowania. Ważne są też rezultaty polegające na zaspokojeniu potrzeb poznawczych i podtrzymania optymalnej samooceny. Dalej następuje opis form przemiany, takich jak nawrócenie, objawienie, opętanie, przemiana systemu wartości, wzrost, zanikanie (autodestrukcja), a nawet tak niezwykłe zjawiska jak doświadczenia pogranicza śmierci i uzdrawianie. Całkowicie odmiennym - bo będącym szczegółowym raportem z badań i statystycznej analizy ich wyników - jest rozdział 8. Celem tych badań było ukazanie roli (stosowanego wcześniej jako wskaźnik duchowego rozwoju i przemiany) poczucia świętości na tle szerszym: procesów wartościowania. Przyjęto, że procesy te rozgrywają się na co najmniej pięciu wymiarach: ontyczno-epistemologicznym (poznawczym), pragmatycznym, etycznym, estetycznym i świętości. Próba wykazania integrującego charakteru wymiaru świętości nie zakończyła się sukcesem, lecz pojawiło się szereg interesujących prawidłowości. Np. okazało się, że wymiary wartościowania są silniej skorelowane niż sądzono pierwotnie, zaś religijność wydaje się interferować z poczuciem świętości w sposób utrudniający odróżnienie obiektów integralnie związanych z transcendentną wizją rzeczywistości od niemających z nią nic wspólnego. Kończący studium rozdział 9 - Epilog - zawiera przyznanie, że zarys psychologicznej teorii duchowości nosi znamiona eklektyzmu i synkretyzmu. To jednak różni koncepcję, która nie powinna być uwikłana w założenia innych koncepcji, od teorii, która powinna być szeroką platformą integrującą pomniejsze koncepcje.

Spirituality emerges increasingly as an object of study for psychologists, although not always under that name. The existing approaches are generally speculative. Psychological research, however, requires the adoption of such assumptions that may become the basis for empirical -including experimental - verification. Otherwise, they will not find acceptance by the contemporary academic authorities. Consisting of eight chapters and an epilogue, this problem study is not a typical empirical monograph, but an attempt to show the sources and forms of spirituality. Chapter 1, however, also presents other perspectives of understanding it: as originating from God, as a natural characteristic of the human species, as an area of activity of spirits, as a sphere of special growth, and as an integrated set of psychological processes. Chapter 2 introduces terminological findings regarding faith, religiousness and spirituality - and shows their relationships. Further, traditional forms of spirituality are presented from the perspective of the most extensively documented Christian faith, but also from that of non-theistic religions. They provide a unique background for the naturalistic perspective adopted further. Chapter 3 opens with examples of concepts that were coined considerably long ago, and not always adequately referred to as theories of spirituality: naturalistic by D. Hay and anti-naturalistic by H. Romanowska-Łakomy. As the most interesting new approach, the concept of spirituality as a process of the search for the sacred by K. I. Pargament is presented. Moreover, analyses of the concepts referred to as “hidden” are discussed: these include psychosynthesis of R. Assagioli, K. Dąbrowski’s positive disintegration, the optimal flow of M. Csikszentmihalyi, and the transgressive concept of man by J. Kozielecki. Chapter 4 contains analyses of faith - often identified with spirituality. Their authors are Christian theologians, W. Witwicki - who has taken a similar position on the subject - P. Tillich, and J. Fowler. These views are contrasted with the standpoint taken by J. Woleński and the author. According to the latter, faith is a basic psychological process and can be found in all human beings - including atheists. The chapter is closed with an account of a study on atheists. Chapter 5 is an attempt to present spirituality from the perspective of the cognitive paradigm of psychology in its phenomenological-cognitive version (Lazarus, Pargament). This is where the presentation of an outline of the psychological theory of spirituality begins. According to it, spirituality is manifested as a set of special resources for coping with existential situations. Attempts of experimental verification of hypotheses assumed here are presented. The internal and external determinants of the ways of coping appear as the elaborately described resources, the effectiveness of the internal transformation depends on. Consciousness, together with its uniquely human aspect - self-consciousness - is presented as the most important resource. This issue is so important that the whole chapter is dedicated to it, focusing on the study of such aspects as emotion control mechanisms, intentionality, and intuition. At this point, chapter 6 begins—focusing on existential awareness. The uniquely human feature - consciousness - accounts for its direction to the basic facts - death and impermanence of everything. The key role of the I in defense from the tragedy of passing away is presented in its many forms that in spite of that allow to survive: quasi-evolutionary, creative, self-creative, transcendent, and immanent. As existential consciousness seems to be a basic paradigm of spirituality, an analysis of the so far most recognized concept that applies to it is presented: Terror Management Theory (Pyszczynski, Greenberg and Solomon) along with its extension - the Meaning Maintenance Model. As a modern version of a not-so-new theme (Frankl, Fowler), according to which spirituality is a phenomenon related to the search for meaning, this relatively new approach (Proulx, Heine) is incorporated in the presented proposal for understanding spirituality. According to the form how the processes of coping with stress occur, the ending of the subject’s struggle should involve not only a mental transformation as a dialectical intertwined processes of consciousness and unconsciousness - although it is crucial to the main topic - but also its results. The latter are discussed in chapter 7. The most important ones are the experiences of sacredness and valuation. Results involving the realization of cognitive needs and maintenance of the optimal self-esteem are also important. Further, a description of the types of transformation such as conversion, revelation, possession, a transformation of the system of values, growth, obsolescence (self-destruction), and even such extraordinary phenomena as near-death experiences and healing. Chapter 8 is entirely different, being a detailed report of statistically elaborated research findings. The purpose of the research was to pin down the role of the feeling of sacredness (earlier applied as an index of spiritual growth and transformation) embedded in a wider background: the processes of evaluation. It was assumed that these processes take form of at least five dimensions: ontological-epistemological (cognitive), pragmatic, ethical, aesthetical, and sacred. An attempt to present the integrative character of sacredness was not successful, but it found a range of interesting regularities. For example, it turned out that the dimensions of evaluation are more strongly correlated than it was initially believed, while religiousness seemed to interfere with the feeling of sacredness in a way that negatively affected the ability to differentiate between objects that were integrally connected with a transcendental vision of reality from those not connected to it in any way. The epilogue includes the admission that the outline of a psychological theory of spirituality is both eclectic and syncretic. This, however, sets the concept - which should not be involved with the assumptions of other concepts - apart from theory, which should be an extensive platform integrating the smaller concepts.