Odkrycie nieświadomości stanowiło kamień milowy na drodze prowadzącej do powstania psychologii naukowej. Fakt ten uznawali nawet klasycy behawioryzmu, jak Skinner czy Hebb. Whyte w roku 1960 pisał, iż formuła "nieświadomych procesów psychicznych" "jest właściwie zapowiedzią sui generis programu badawczego, zmierzającego do odkrycia rzeczywistej struktury oraz funkcji psychiki w ramach pojedynczej doktryny, która zastąpiłaby upadający dualizm". W powszechnej opinii odkrywcą nieświadomości był Zygmunt Freud. Jednak liczne badania wykazały, iż przed nim na całym świecie wielu myślicieli wypowiadało się obszernie na temat niejawnych procesów umysłowych. Ach, Margetts, Ellenberger, Whyte, Chertok, czy Pongratz ukazali w swoich pracach jak doszło do pojawienia się idei nieświadomości na obszarze Niemiec, Anglii, Francji i Włoch. Jednak samo przypuszczenie, że w obrębie osiemnasto- i dziewiętnastowiecznej polskiej refleksji intelektualnej mogły istnieć liczne koncepcje nieświadomej psychiki, wydawało się do tej pory fikcją w rodzaju pseudologia fantastica. Jednak dostępne dane pokazują, że poczynając od XVII wieku, co najmniej trzydzieści postaci z kręgu polskiej myśli psychologicznej - lekarzy, filozofów, przyrodników, pedagogów, psychologów - nie tylko zdawało sobie sprawę z istnienia nieświadomych procesów psychicznych, ale nierzadko formułowało na ich temat zaskakująco wyrafinowane i dojrzałe teorie. Niniejsza książka wypełnia istniejącą lukę w rodzimym piśmiennictwie i przedstawia podstawowe fakty związane z odkryciem nieświadomości w obrębie polskiej myśli psychologicznej przed Freudem. Składa się ona z dwóch zasadniczych części. W pierwszej zostały przedstawione podstawowe dane chronologiczne na temat odkrycia nieświadomej psychiki w obrębie światowej myśli psychologicznej. W tej części zostały też omówione zasadnicze kontrowersje metodologiczne, merytoryczne i metateoretyczne wiążące się z ideą "ukrytego umysłu". Druga, najobszerniejsza część książki poświęcona jest koncepcjom polskim. Najpierw zostały w niej omówione pierwsze intuicje i przeczucia odnośnie do idei nieświadomości, jakie pojawiły się w polskim piśmiennictwie od początków XVII do połowy XIX wieku. Do najważniejszych postaci w tym okresie należeli: Sebastian Petrycy, Stanisław Witwicki, Jędrzej Śniadecki (wegetatywne ujęcia nieświadomości), Zygmunt Linowski (odkrywca nieświadomości, 1770), Patrycy Przeczytański i Jan Śniadecki (poznawcze ujęcie nieświadomości), zwolennik Mesmera i magnetyzer Jan Baudouin de Courtenay (starszy), a także Feliks Jaroński, Anioł Dowgird, Bronisław Ferdynand Trentowski i Karol Libelt. Następnie zostały omówione rodzime pionierskie koncepcje nieświadomości przed Freudem. Wśród postaci zajmujących się ta problematyką od połowy XIX wieku wyróżnić należy: Feliksa Jezierskiego (koncepcja "nieosobistości"), Jana Nepomucena Kamińskiego („nieświadomość kolektywna”), Józefa Kremera i Mikołaja Lipińskiego (obaj rozwinęli systematyczne podejście do nieświadomości), Józefa Majera oraz Ferdynanda Gotarda Karola Dworzaczka (przeciwstawienie "jawnego ja" i "ukrytego ja". Najważniejsze koncepcje nieświadomości zostały przedstawione w pracach Wiktora Feliksa Szokalskiego, Juliana Ochorowicza, Feliksa Bogackiego (w kontekście pamięci), Napoleona Nikodema Cybulskiego (w kontekście hipnozy), Henryka Nusbauma oraz Edwarda Abramowskiego (najważniejsza polska koncepcja podświadomości - cytowana jeszcze przez Sartre’a w 1949 roku). W podsumowaniu książki zostały syntetycznie przedstawione: postaci - rodzimi odkrywcy nieświadomości; język - a więc istniejące określenia nieświadomości w języku polskim (terminologia, metafory) oraz podstawowe aspekty nieświadomości rozważane w obrębie XVIII- i XIX-wiecznej polskiej myśli psychologicznej.

The discovery of the unconscious was a milestone in establishing psychology as a distinct science. This was acknowledged even by behaviourists - Skinner and Hebb. English historian of ideas, Whyte wrote in 1960 that the term "unconscious mental processes" is "the enunciation of program of research: to discover the true structure and function of mentality in terms of a single doctrine replacing the dualism which has broken down". There is a common assumption that it was Sigismund Freud who first discovered the unconscious mind. Research proves, however, that before Freud many thinkers posed ideas about hidden mental processes akin to the later concept of the unconscious. The works of Ach, Margetts, Ellenberger, Whyte, Pongratz and Chertok provided the data on the discovery of the unconscious in England, Germany, France and Italy. This book fulfils the existing void in Polish psychological literature by outlining important historical facts about the discovery of the idea of the unconscious within Polish psychological thought before Freud. The first part of the book deals with the chronological sequence of events leading to the discovery of the idea of the unconscious, primarily within the European psychology and philosophy. The basic methodological and metatheoretical controversies regarding the idea of a hidden mind are also detailed and discussed. The most extensive part of the book is devoted to Polish psychology. The first insights and valuable intuitions considering the unconscious mind occurred in Polish psychological thought between the beginning of the XVIIth century and the middle of the XIXth century. The most important contributors to the idea of the hidden mind during that time were Sebastian Petrycy, Stanisław Witwicki, Jędrzej Śniadecki (proposing mainly a vegetative or biological unconscious), Zygmunt Linowski (proposing the existence of the unconscious mental processes in 1770), Patrycy Przeczytański and Jan Śniadecki (proposing the cognitive unconscious), Jan Baudouin de Courtenay (the Elder - a follower of Mesmer), as well as Feliks Jaroński, Anioł Dowgird, Bronisław Ferdynand Trentowski and Karol Libelt. From the middle of the XIX century, fully developed concepts and theories of the unconscious mind began to appear within Polish psychological and philosophical thought. Pioneering concepts of the unconscious were proposed by Feliks Jezierski (the idea of hidden "non-personal" part of the soul: "impersonality", 1845), Jan Nepomucen Kamiński (“collective unconscious”, 1851), Józef Kremer (1852) and Mikołaj Lipiński (1867 - they both developed systematic approach to the unconscious) Józef Majer (1854, 1857, the physiological unconscious) and Ferdynand Dworzaczek (concept of the "hidden self"). The most important theories of the unconscious mind were presented in the works of Wiktor Feliks Szokalski (1861, 1863) , Julian Ochorowicz (1869), Feliks Bogacki (1872; in the context of memory), Napoleon Nikodem Cybulski (in the context of hypnosis), Henryk Nusbaum and Edward Abramowski (the most famous Polish concept of the subconscious, cited as late as 1949 by Sartre). The final part of the book presents a synthetic summary consisting of: 1. a list of Polish discoverers of the unconscious, 2. basic categories, terms, notions and metaphors used as names for the unconscious mental processes; and 3. important aspects of unconscious mental processes posed by Polish thinkers in the XVIIIth and XIXth century.