Książka dotyczy działalności naukowej Jana Karłowicza, a dokładniej trzech dziedzin, do których wniósł on znaczny wkład - dialektologii, etnolingwistyki i lituanistyki. Podstawą materiałową są tu archiwalia tego badacza (kartoteki Słownika gwar polskich, Słownika mitologii polskiej i Słowniczka mitologii litewskiej), odnalezione w 2017 r. w Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie. Celem opracowania jest włączenie tych dokumentów w obieg naukowy oraz ponowne przyjrzenie się Słownikowi gwar polskich. Najprawdopodobniej przez ponad sto lat, czyli od ukończenia jego druku w 1911 r. nikt nie zaglądał do tych rękopiśmiennych materiałów m.in. dlatego, że były wadliwie skatalogowane. Kompozycja niniejszej książki - podobnie jak jej cel - została wyznaczona nie tyle całym dorobkiem naukowym J. Karłowicza, ile spuścizną archiwalną tego badacza przechowywaną w Krakowie (to uściślenie jest istotne, bowiem główne archiwum Karłowicza znajduje się w Wilnie). Pierwsza część monografii dotyczy dialektologicznych osiągnięć badacza, przede wszystkim Słownika gwar polskich. Odnalezienie kartoteki oraz dotarcie do rękopiśmiennych dokumentów towarzyszących jego powstawaniu rzuciły nowe światło na to dzieło i pozwoliły podjąć rzeczową polemikę z recenzją opublikowaną przez Kazimierza Nitscha w 1911 r. Na długie lata (mniej więcej do początku lat 60. XX w.) recenzja ta zaważyła na opinii o działalności dialektologicznej Karłowicza, którą niesłusznie uznawano za dyletanctwo. Dzięki odnalezieniu kartoteki okazało się także, jaki faktycznie wkład do słownika gwarowego wniósł Jan Łoś (do tej pory pokutowała nieprawdziwa opinia o dużych ingerencjach ze strony Łosia, które pozytywnie wpłynęły na wydane przez niego trzy ostatnie tomy słownika gwarowego Karłowicza). W drugiej części książki rękopiśmienną kartotekę Słownika mitologii polskiej potraktowano jako przyczynek do historii badań etnolingwistycznych. Okazuje się bowiem, że zainteresowania Karłowicza skupiały się nie tylko oddzielnie na słownictwie polskim i oddzielnie na ludoznawstwie, lecz także dotyczyły ludowej wizji świata i człowieka przejawiającej się w materiale językowym, czyli tego, co dziś nazywamy ogólnie etnolingwistyką. Kartotekę Słownika mitologii polskiej pokazano na tle najważniejszych osiągnięć słowiańskiej etnolingwistyki, czyli Słownika stereotypów i symboli ludowych pod redakcją Jerzego Bartmińskiego oraz Славянские древности pod red. Nikity I. Tołstoja. Poza tym zrekonstruowano na podstawie fiszek hasło CHLEB i zaproponowano układ słownika, który najprawdopodobniej docelowo miał być onomazjologiczny według następujących kategorii: kosmografia, powietrze, kamienie, rośliny, zwierzęta i człowiek. Trzecia część książki mieści się w obrębie lituanistycznych badań Karłowicza, który opracowywał zarówno język, jak i folklor litewski. Kartoteka Słowniczka mitologii litewskiej jest pierwszym polskim opracowaniem tej tematyki. W książce umieszczono ją w całości wraz z odpowiednim komentarzem naukowym. Przez całą monografię przewija się wątek Karłowicza jako upartego badacza, który mimo przeciwności różnego typu (był uczonym prywatnym, co dzisiaj jest właściwie niespotykane; ostatnich kilka lata życia zmagał się z różnymi chorobami) i niejako na przekór nim z powodzeniem podejmował badania naukowe. Kolejny wątek to ahistoryczne ocenianie jego twórczością przez innych językoznawców. A następny to wielość pomysłów wykraczających poza ramy epoki, w której żył redaktor "Wisły". Brulionowe prace Karłowicza odnalezione w 2017 r. pozwalają sprawiedliwiej spojrzeć na jego działalność naukową i historię polskiej nauki (zwłaszcza dialektologii, etnolingwistyki i lituanistyki).

The book refers to the scientific activity of Jan Karłowicz, and, in particular, to the three areas to which he contributed much of his work: dialectology, ethnolinguistics, and the study of Lithuanian Language and Culture. The material basis includes the researcher’s archival works (files of the Lexicon of Polish Dialects [Słownik gwar polskich], Lexicon of Polish Mythology [Słownik mitologii polskiej] and the Little Lexicon of Lithuanian Mythology [Słowniczek mitologii litewskiej]), found in 2017 in the Scientific Archive of PAN and PAU in Kraków. The objective of this book is to publish these documents and re-analyse the Lexicon of Polish Dialects. For more than a hundred years, i. e. since the time in which the lexicon was finished in 1911, nobody has probably read those manuscripts. One of the reasons for this is the fact that they were catalogued in a wrong manner. The composition of this book, as well as its objective, has been determined not so much by the whole scientific output by Karłowicz, as by the researcher’s collection of archives stored in Kraków (this specification is important because Karłowicz’s main archive is located in Vilnius). The first part of the monograph refers to the scientist’s dialectological achievements, mainly to the Lexicon of Polish Dialects. Finding the files and reaching the manuscripts accompanying their writing shed a new light on this lexicon and made it possible for us to undertake a reliable discussion with the review published by Kazimierz Nitsch in 1911. For a long time (more or less until the end of 1960s), this review was influencing the opinion on Karłowicz’s dialectological activity which was unfairly evaluated as unprofessional. Also, due to the discovery of the files, we could see clearly what the participation of Jan Łoś actually was like in preparing the dialectological lexicon (it was believed that Łoś made significant contributions to the work, as a result of which the last three volumes of the lexicon, edited by Łoś, were better than the previous volumes). In the second part of this book, the hand-written file of the Lexicon of Polish Mythology was the starting point for the history of the ethnolingustic research. It is because it turns out that Karłowicz’s interests focused not only on Polish vocabulary and folk culture as separate areas of knowledge, but they also referred to a folk vision of the world and humankind reflected in linguistic material, i. e. what we now call ethnolinguistics. The file of the Lexicon of Polish Mythology was presented against the background of the most important achievements of Slavic ethnolinguistics, i. e. the Lexicon of Stereotypes and Folk Symbols [Słownik stereotypów i symboli ludowych] edited by Jerzy Bartmiński and Славянские древности edited by Nikita I. Tolstoy. Also, on the basis of an index card, the entry: BREAD was reconstructed, and the arrangement of the lexicon was suggested, assuming that it was probably meant to be onomasiological, according to the following categories: kosmografia (cosmography), powietrznia (air), kamienie (stones), rośliny (plants), zwierzęta (animals) and człowiek (human). The third part of the book remains within Karłowicz’s studies on Lithuanian language and culture. The researcher analysed both the Lithuanian language and folklore. The file of the Little Lexicon of Lithuanian Mythology is the first Polish study of this topic. In this book, the whole file was presented along with the adequate scientific commentary. In the monograph, Karłowicz is presented as a persistent scientist who, despite various obstacles (he was not associated with any institutions, which is unusual in our times; he was fighting with several diseases in the last years of his life), successfully carried out his scientific research. Also, in the book, ahistorical evaluation of Karłowicz’s work by other linguists is discussed. Moreover, the author of the monograph emphasizes the variety of ideas which go beyond the frames of the age in which the editor of "Vistula" "Wisła"] lived. Karłowicz’s notebooks found in 2017 make it possible for us to fairly assess his scientific activity and the history of Polish science (especially dialectology, ethnolinguistics, and the study of Lithuanian language and culture).

Книга рассказывает о научной деятельности Яна Карловича, а именно о трех направлениях, в которые он внес значительный вклад: диалектологии, этнолингвистики и литуанистики. Основой материала являются архивные материалы этого исследователя (картотеки «Словаря польских говоров" [Słownik gwar polskich], «Словаря польской мифологии» [Słownik mitologii polskiej] и "Малого словаря литовской мифологии» [Słowniczek mitologii litewskiej]), найденные в 2017 году в архивах Польской академии наук и Польской академии знаний в Кракове. Цель этой работы - ввести эти документы в научный оборот, а также обратить внимание на "Словарь польских говоров". Скорее всего, из-за того, что эти материалы были неправильно каталогизированы, никто не обращал внимания на эти рукописные документы более 100 лет, т.е. с момента их издания в 1911 году. Композиция данной книги, как и ее цель, были определены не столько научным наследием Я. Карловича, сколько архивным наследием этого исследователя, которое хранится в Кракове (это уточнение является важным, потому что главные архивы Карловича находятся в г. Вильно). Первая часть монографии касается достижений исследователя в области диалектологии, в первую очередь, «Словарь польских диалектов». После того, как была найдена картотека, и дело дошло до рукописных документов, которые были использованы в создании словаря, удалось по-новому посмотреть на эту работу и начать серьёзную полемику с рецензией, опубликованной в 1911 году Казимиром Ничем. Долгое время - почти до 60 гг. XX века - эта рецензия влияла на мнения о деятельности Карловича в области диалектологии, которую неверно считали дилетантством. Благодаря тому, что был найден каталог, оказалось, что значительный вклад в диалектологический словарь внес Ян Лось (до этого времени существовало ошибочное мнение о значительном вмешательстве Лося, которое позитивно повлияло на издание ним последних трех томов диалектического словаря Карловича). Во второй части книги рукописный каталог «Словаря польской мифологии» показан как вклад в историю исследований в области этнолингвистики. Поскольку оказалось, что интересы Карловича были сосредоточены не только отдельно на польской лексике и отдельно на польской этнографии, а также касались представлений народа о мире и человеке, которые проявляются в языковом материале, т.е. того, что сейчас называется этнолингвистикой. Картотека "Словаря польской мифологии" представлена на фоне важнейших достижений славянской этнолингвистики, т.е. "Словаря народных символов и стереотипов» под редакцией Ежи Бартминьського и "Славянских древностей» под редакцией Н.И. Толстого. Кроме того, на основе карточек, реконструирован девиз chleb (хлеб) и предложена такая система словаря, которая, скорее всего, должна была быть ономасиологической, согласно следующим категориям: kosmografia (космография), powietrznia (воздух), kamienie (камни), rośliny (растения), zwierzęta (животные) и człowiek (человек). Третья часть книги касается области литуанистических исследований Карловича, который исследовал не только литовский язык, но и литовский фольклор. Картотека "Малого словаря литовской мифологии» является первой польской работой по этой теме. В этой книге она размещена полностью вместе с научным комментарием. Сквозь всю монографию проходит тема Карловича как упрямого исследователя, который, несмотря на различные препятствия (он был частным ученым, что сейчас не встречается; последние несколько лет он боролся с различными заболеваниями), а скорее всего, наперекор им, удачно проводил научные исследования. Следующая тема книги - антиисторическая оценка его деятельности другими лингвистами. И еще одна - огромное количество мыслей и идей, выходящих за рамки эпохи, в которой жил редактор "Вислы". Черновые работы Карловича, найденные в 2017 году, позволяют правдиво взглянуть на его научную деятельность и историю польской науки (особенно диалектологии, этнолингвистики и литуанистики).