STAN WALORÓW PRZYRODNICZYCH – 
35 LAT OD PIERWSZEGO PROJEKTU PARKU NARODOWEGO NA POGÓRZU KARPACKIM 


PROJEKTOWANY 
TURNICKI PARK NARODOWY 
STAN WALORÓW PRZYRODNICZYCH – 
35 LAT OD PIERWSZEGO PROJEKTU PARKU NARODOWEGO NA POGÓRZU KARPACKIM 

PROJEKTOWANY  


TURNICKI PARK  NARODOWY 
STAN WALORÓW PRZYRODNICZYCH –  35 LAT OD PIERWSZEGO PROJEKTU PARKU NARODOWEGO NA POGÓRZU KARPACKIM 
Publikacja  przygotowana  przy wsparciu  WWF Polska Nowosiółki Dydyńskie2018 
ZESPÓŁ 


RECENZENTÓW 
prof. dr hab. Andrzej Bereszyński, Instytut Zoologii Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Wojska Polskiego 71 c, 60-625 Poznań 
dr hab.Urszula Bielczyk, prof. UP, Zakład Botaniki Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN Podchorążych 2/207N, 30-084 Kraków 
dr hab.Władysław Danielewicz, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Botaniki Leśnej Wojska Polskiego 71d, 60-625 Poznań  
dr hab.Wojciech Gotkiewicz, prof. UWM, Wydział Kształtowania Środowiska i Rolnictwa, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Oczapowskiego 8, 10-719 Olsztyn 
drAndrzej Kepel, Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra” Stolarska 7/3, 60-788 Poznań 
dr hab.Paulina Kramarz, Instytut Nauk o Środowisku, Uniwersytet Jagielloński Gronostajowa 7, 30-387 Kraków 
dr inż.Tomasz Olbrycht, Katedra Agroekologii, Wydział Biologiczno-Rolniczy, Uniwersytet Rzeszowski M. Ćwiklińskiej 1a, 35-601 Rzeszów 
dr hab.Małgorzata Stasińska, prof. US, Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Wydział Biologii, Uniwersytet Szczeciński Felczaka 3c, 71-412 Szczecin 
dr hab.Tadeusz Zając, prof. IOP PAN, Zakład Ochrony Ekosystemów IOP PAN Mickiewicza 33, 31-120 Kraków 



ZESPÓŁAUTORSKI 
mgr Iwona Bara, Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze 
Nowosiółki Dydyńskie 4, 37-743 Fredropol 
mgr Dominika Baran, Instytut Biologii, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie Podchorążych 2, 30-084 Kraków 
mgr Mariusz Daniel Boćkowski  – Instytut Nauk 
o Środowisku, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Gronostajowa 7, 30-387 Kraków 
dr inż.Lech Buchholz, Świętokrzyski Park Narodowy Suchedniowska 4, 26-010 Bodzentyn 
mgr Dorota Bury, Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze 
Nowosiółki Dydyńskie 4, 37-743 Fredropol 
mgr inż.Piotr Chachuła, Pieniński Park Narodowy Jagiellońska 107b, 34-450 Krościenko n/Dunajcem 
dr hab.Błażej Gierczyk, Wydział Chemii, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu Umultowska 89b, 61-614 Poznań 
inż.Wojciech Guzik, Krosno 
mgr Jzef Hordowski, Arboretum i Zakład Fizjografii w Bolestraszycach, 37-700 Przemyśl, sk. poczt. 471 (Bolestraszyce 130, 37-722 Wyszatyce) 
mgr Małgorzata Kołtowska, Wrocław 
dr hab.Robert Kościelniak, prof. UP,  Instytut Biologii, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie Podchorążych 2, 30-084 Kraków 
prof. dr hab. Janusz Kotlarczyk, zm. X 2017, wcześniej: Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska al. Adama Mickiewicza 30, 30-059 Kraków 
dr Stanisław Kucharzyk, Bieszczadzki Park Narodowy Ustrzyki Górne 19, 38-713 Lutowiska dr Anna Kujawa, Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego Polskiej Akademii Nauk Bukowska 19, 60-809 Poznań 
Andrzej Melke, niezależny ekspert entomolog św. Stanisława 11/ 5, 62-800 Kalisz 
dr inż.Jerzy Michalczuk, Katedra Agrobiologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Rzeszowski Zelwerowicza 4, 35-601 Rzeszów 
dr Stanisław Pagacz, Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Stacja Badawcza Fauny Karpat w Ustrzykach Dolnych Ogrodowa 10, 38-700 Ustrzyki Dolne 
dr Konrad Sachanowicz, Pracownia Badawczo-Edukacyjna Nietoperze Polski, Siedlce 
mgr Adam Szary, Bieszczadzki Park Narodowy, Ustrzyki Górne 19, 38-713 Lutowiska 
dr hab.Andrzej Szczepkowski, Zakład Mikologii i Fitopatologii Leśnej, Katedra Ochrony Lasu i Ekologii, Wydział Leśny Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Nowoursynowska 159, 02-779 Warszawa 
mgr Krzysztof Tatoj, Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk Adama Mickiewicza 33, 31-120 Kraków 
mgr Jakub Walendziak, Rzeszów 
mgr Daniel Wiśniewski, Wrocław 
dr Julia Witczuk, Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Stacja Badawcza Fauny Karpat w Ustrzykach Dolnych Ogrodowa 10, 38-700 Ustrzyki Dolne 
dr inż.Paweł Wolański, Katedra Agroekologii, Wydział Biologiczno-Rolniczy, Uniwersytet Rzeszowski M. Ćwiklińskiej 1a, 35-601 Rzeszów 
Wykonawca: 
Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze Nowosiółki Dydyńskie 4 37-743 Fredropol 
Adres do korespondencji: 
Mickiewicza 44 lok. 5 37-700 Przemyśl tel. 881 035 586 
Publikacja współfinansowana ze środków: 
Fundacja WWF Polska Mahatmy Gandhiego 3 02-645 Warszawa tel. (22) 849 84 69 / 848 73 64 
Zespół redakcyjny: 
Mariusz Daniel Boćkowski, Iwona Bara, Radosław Michalski 
Redaktor prowadzący: 
Mariusz Daniel Boćkowski 
Redakcja językowa: 
Grażyna Pucek 
Autorzy i źródła zdjęć: 

Mariusz Daniel Boćkowski, Katarzyna Borycka, Lech Buchholz, Dorota Bury, Yura Geryak, Wojciech Guzik, Małgorzata Kołtowska, Robert Kościelniak, TomaszKuc, Stanisław Kucharzyk, Krzysztof Kujawa, Grzegorz Leśniewski, Tomasz Nabiałkowski, Tomasz Olbrycht, Leonid Pokrytiuk, Walery Pokrytiuk, Piotr Szafraniec orazarchiwum Fundacji Dziedzictwo Przyrodnicze 
Opracowanie DTP: 
Agencja Wydawnicza Ekopress tel.601 311 838 
Na okładce: 

ga po lewej: buk Fagus sylvatica  i jodłaAbies alba –podstawowe składniki lasów Puszczy Karpackiej (fot. G. Leśniewski); ga po prawej: potężny buk Fagus Sylvatica tworzący po upadku liczne mikrosiedliska nadnie lasu (fot. G. Leśniewski);dół po lewej: naturalny charakter potoku Turnica z wychodniami skalnymi (fot. T. Nabiałkowski); dół po prawej: mech bezlist okrywowy Buxbaumia viridis na jednym ze 104 stanowisk na obszarze projektowanego TuPN (fot. T. Nabiałkowski); tył:jeden z przeszło 2 tys. buków  Fagus sylvatica  o wymiarach pomnikowych stwierdzonych na terenie projektowanego TuPN (fot. G. Leśniewski). 
copyright © 2018 Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze 
ISBN: 
978-83-950568-3-3 (online) 

Niniejsze opracowanie stanowi dzieło autorskie i podlega ochronie zgodnie z ustawą o prawie autorskim z dnia 4.02.1994 r. (Dz. U. z 2018 r. poz. 1191, z późn. zm.). 



SPIS TREŚCI 
PRZEDMOWA ..................................................................................................................................................................... 9 WSTĘP ...................................................................................................................................................................... 13 
I PODSTAWOWE INFORMACJE O PROJEKTOWANYM TURNICKIM PARKU NARODOWYM 
1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PROJEKTOWANEGO TURNICKIEGO PARKU NARODOWEGO ........... 23 
2. HISTORIA GOSPODAROWANIA NA ZIEMIACH PROJEKTOWANEGO TURNICKIEGO PARKU NARODOWEGO. RYS HISTORYCZNY ................................................................................................................ 31 
3. HISTORIA STARAŃ O UTWORZENIE TURNICKIEGO PARKU NARODOWEGO .......................................... 51 
4. FUNKCJA TURYSTYCZNA PROJEKTOWANEGO TURNICKIEGO PARKU NARODOWEGO ...................... 65 
II PRZYRODA PROJEKTOWANEGO TURNICKIEGO PARKU NARODOWEGO 
1. PRZYRODA NIEOŻYWIONA 

1.1. Budowa geologiczna, rzeźba i krajobraz (PRZEDRUK 1993) ................................................................... 92 
2. SZATA ROŚLINNA 

2.1. Zbiorowiska roślinne  ............................................................................................................................. 114 
2.2. Rośliny naczyniowe ................................................................................................................................. 141 
2.3. Murawy kserotermiczne w otulinie Turnickiego Parku Narodowego ............................................ 150 
2.4. Mszaki: mchy i wątrobowce (Bryophyta, Marchantiophyta).............................................................. 154 
2.5. Drzewa o wymiarach pomnikowych  ................................................................................................... 163 
3. MYKOBIOTA 

3.1. Grzyby projektowanego Turnickiego Parku Narodowego i jego otuliny – wstępne wyniki badań .. 176 
3.2. Porosty (grzyby zlichenizowane) ......................................................................................................... 228 
4. FAUNA 

4.1. Ssaki (z wyjątkiem nietoperzy)  ............................................................................................................. 242 
4.2. Nietoperze .............................................................................................................................................. 252 
4.3. Awifauna ................................................................................................................................................... 262 
4.4. Ichtiofauna ............................................................................................................................................... 280 
4.5. Herpetofauna .......................................................................................................................................... 296 
4.6. Owady – chrząszcze Coleoptera ............................................................................................................ 314 
4.7. Owady – motyle Lepidoptera ................................................................................................................. 378 
PODZIĘKOWANIA ......................................................................................................................................................... 393 TABLE OF CONTENTS .................................................................................................................................................... 395 THE PROJECTED TURNICKI NATIONAL PARK. THE STATE OF NATURAL VALUES IN 35 YEARS FROM THE FIRST DESIGN OF THE PARK (SUMMARY)  ........................................................................................................ 397 



WiesławDembek 

PRZEDMOWA 
Niniejsza monografia stanowi kompendium aktualnego stanu wiedzy o najbardziej wartościowym przyrodniczo regionie polskiego Pogórza Karpackiego. Jednocześnie jest kolejnym etapem wieloletnich, społecznych starań o utworzenie Parku Narodowego Pogórza Karpackiego, określanego roboczo „Turnickim Parkiem Narodowym”. Historia tych starań jest specyficzna o tyle, że rzecznikami utworzenia parku byli z reguły przyrodnicy – głównie naukowcy – natomiast przeszkody wiązały się z postawą instytucji państwowych i samorządowych. Koleje tych starań są opisane szczegółowo w rozdziale „Historia starań o utworzenie Turnickiego Parku Narodowego” i tam Szanowny Czytelnik może się z nimi zapoznać, jak również zrozumieć fakty powodujące tę sytuację. Niezależnie od szczegółów tej historii stwierdzić należy, że – jak uczą przykłady parków narodowych oczekujących na powołanie – przewidziana Ustawą o ochronie przyrody zgoda miejscowych społeczno-ści na utworzenie parku narodowego jest wymogiem praktycznie nierealnym do spełnienia. Utworzenie parku narodowego jest bowiem aktem istotnie ingerującym w istniejące lokalnie układy społeczne i biznesowe i trudno sobie wyobrazić, aby ludzie i instytucje w nie wpisani mogli być rzecznikami zmiany tej sytuacji. Nie da się więc najwyraźniej uniknąć pryncypialnej powinności państwa w procedurze stanowienia tej najwyższej formy ochrony przyrody, która ma znaczenie ogólnonarodowe.     
Jako pomysłodawca przeprowadzenia w roku 2011 plenarnej sesji Państwowej Rady Ochrony Przyrody (w czasie, kiedy byłem jej wiceprzewodniczącym) na terenie projektowanego parku narodowego (ryc. 1), jej organizator oraz, co oczywiste, gorący rzecznik utworzenia tego parku, czuję się uprawniony do wyrażenia głębokiej wdzięczności tym osobom, które w szczególnie oddały zasługi na rzecz wykazywania wartości przyrodniczej Pogórza Przemyskiego, jego znaczenia ogólnonarodowego oraz celowości utworzenia tu parku narodowego. Czuję się również w obowiązku podkreślić, że ówczesny przewodniczący PROP – prof. Andrzej Bereszyński – bez wahania zaaprobował pomysł sesji wyjazdowej i podjął trud prowadzenia tego trudnego spotkania. 
Nie jestem w stanie wymienić wszystkich zasłużonych osób, wymienianych zresztą we wspomnianym wyżej rozdziale, ale pozwolę sobie wspomnieć tych, z którymi zetknąłem się osobiście i do których powziąłem wielki szacunek za Ich bezinteresowne zaangażowanie. Byli to: profesorowie Janusz Kotlarczyk oraz Jerzy Piórecki – prekursorzy idei parku; Radosław Michalski – prezes Fundacji Dziedzictwo Przyrodnicze – podtrzymujący czynnie i z wielkim poświęceniem osobistym tę ideę; Tadeusz Misiak – który włożył wiele zaangażowania w procedury tworzenia parku, piastując ówcześnie stanowisko Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody; Aleksandra Ryzner – miejscowa działacz-ka społeczna i charyzmatyczna zielarka. 


Ryc. 1  Przy wielkiej jodle na zboczach Turnicy, rok 2011; od lewej: Tadeusz Misiak, Wiesław Dembek, Andrzej Bereszyński, Radosław Michalski (fot. A. Dembek) 
Na tle dotychczasowych starań o utworzenie „Turnickiego Parku Narodowego” można uznać, że walory przyrodniczo-kulturowe, kwalifikujące Pogórze Przemyskie do tej rangi ochrony zostały już wykazane w pierwszej dokumentacji projektowej z 1993 roku. Opracowanie niniejszej monografii należy traktować jako dobitne potwierdzenie tego faktu. Jest to istotny, społeczny wkład w uaktualnienie i dalszy rozwój wiedzy o tym wyjątkowym pod względem przyrodniczym obszarze i ważne ułatwienie w historycznym procesie tworzenia nowych parków narodowych. Myślę, że podzielę pogląd wielu osób, wyrażając pewność, że Park Narodowy Pogórza Karpackiego powstanie. Powstanie, pomimo przeszkód mających jednak w skali historycznej charakter epizodyczny. Pewność ta opiera się na obiektywnym fakcie braku merytorycznych i społecznych argumentów przeciwko jego utworzeniu. Jednocześnie mam głębokie przekonanie, że akt ten stanie się piękną i znaczącą kartą w chlubnej historii ochrony narodowego dziedzictwa przyrodniczego. 
prof. dr hab. inż. Wiesław Dembek 


fot. G. Leśniewski 


Mariusz DanielBoćkowski 
WSTĘP 

■ Drodzy Czytelnicy! 
W chwili oddania w Wasze ręce niniejszej publikacji mija 80 lat od zrodzenia się idei wielkopowierzchniowej ochrony przyrody na wschodnim krańcu Pogórza Karpackiego (Trella 1938), a także przeszło 35 lat od pierwszego oficjalnego projektu Turnickiego Parku Narodowego (TuPN), położonego na styku Pogórza Przemyskiego i Gór Sanocko-Turczanskich (Ruciński 1993). Upływa już również 25 lat od oddania ostatniej kompleksowej dokumentacji projektowej Parku, w której dobitnie ukazano wyjątkowość tego obszaru i podkreślono potrzebę jego ochrony w najwyższej randze (Michalik (red.) 1993). 
Niniejsze opracowanie o charakterze monograficznym stanowi owoc wieloletnich prac monitoringowych obejmu-jących różnorodne grupy zwierząt i roślin, stanowiąc zaktualizowany i kompleksowy zestaw wiedzy na temat walorów przyrodniczych lokalnych ekosystemów leśnych i nieleśnych. Prace te prowadzone były na przestrzeni ostatnich 10 lat i w głównej mierze koordynowane przez Fundację Dziedzictwo Przyrodnicze wraz z różnymi partnerami instytucjonalnymi i pozarządowymi (FDP niedatowane a). Prace te obejmowały m.in. zbieranie danych na potrzeby opracowania planów zadań ochronnych dla miejscowych obszarów Natura 2000 (Pawlaczyk i in. 2012, 2013a, b, c) czy też wyznaczanie stref ochronnych dla tzw. gatunków strefowych ptaków, mszaków i porostów (FDP niedatowane b). Główna część zebranych danych pochodzi jednak z systematycznych badań terenowych, których celem było utworzenie projektu wielkopowierzchniowego rezerwatu leśnego, mającego na celu ochronę mozaiki reliktowych ekosystemów „puszczańskich” na terenie planowanego Turnickiego Parku Narodowego (FDP 2016). Działanie to było w prostej linii realizacją zaleceń Państwowej Rady Ochrony Przyrody (PROP) z 2011 r., która wnioskowała m.in. o „jak najpilniejsze rozszerzenie ochrony rezerwatowej najcenniejszych ekosystemów projektowanego parku” oraz „uaktualnienie istniejącego stanu wiedzy przyrodniczej o obszarze projektowanego parku” (PROP 2011). Nale-ży podkreślić, że stanowisko PROP zostało następnie wsparte listem poparcia uczestników i organizatorów wspólnej konferencji Instytutu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, Komitetu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk i PROP (Mirek (red.) 2013), stanowiskiem Komitetu Ekologii Polskiej Akademii Nauk w sprawie utworzenia Turnickiego Parku Narodowego (Taylor 2014), a w ostatnim czasie przez grono naukowców zrzeszonych w ruchu „Nauka dla Przyrody” (Nauka dla Przyrody 2017). Część danych pochodzi z wielu innych źródeł, do których dostęp mieli autorzy opracowania, w tym z licznych danych literaturowych i terenowych. 
Kolekcjonowanie i porządkowanie danych prowadził na przestrzeni lat liczony w dziesiątkach osób zespół naukowców akademickich, praktyków ochrony przyrody oraz wolontariuszy. Są oni przedstawicielami kolejnych pokoleń osób dążących do utworzenia Turnickiego Parku Narodowego, kontynuatorami działaczy, przyrodników i sympatyków przyrody, którzy – głównie w latach 80. i 90. XX wieku, podejmowali starania na rzecz utworzenia TuPN. Warto w tym miejscu wymienić choćby Profesorów: Janusza Kotlarczyka, Jerzego Pióreckiego, Janusza Janeckiego czy Stefana Michalika, a także wszystkich pozostałych autorów dokumentacji parkowej z 1993 r., społeczników, miłośników przyrody i członków organizacji pozarządowych, którzy w ciągu ostatnich trzech dziesięcioleci anga-żowali się w różnorakie działania związane z tą ideą.  
Dzieje starań o ochronę zasobów przyrodniczych na obszarze projektowanego Turnickiego Parku Narodowego korespondują z burzliwymi wydarzeniami historycznymi. Obecny krajobraz i stan ekosystemów jest wypadkową tych wydarzeń, które obejmowały epizody intensywnego wykorzystania części tego obszaru oraz okresy, w których okoliczności uniemożliwiały poważniejszą ingerencję w przyrodę. Znaczna część obszaru obecnie projektowanego Parku podlegała najpierw władzy królewskiej, następnie Skarbowi Państwa Austriackiego (później Austro-Węgierskiego) i dalej Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. Tereny te przez długi czas były oddalone od głównych ciągów komunikacyjnych i linii kolejowych, a ofiarą budowy Twierdzy Przemyśl w drugiej połowie XIX w. padły w głównej mierze lasy na przedpolu miasta położone bliżej linii kolejowej Przemyśl – Chyrów (Ruciński 1993) . 
Te i inne czynniki, takie jak niekorzystne ukształtowa-nie terenu, umożliwiły zachowanie (jak sugerują badania dynamiki krajobrazu, co najmniej od 1780 r. – Affek 2016) ciągłości ekologicznej na tak znacznej powierzchni turni-ckich lasów, że znany przemyski entomolog Tadeusz Trella mógł w 1938 r. bić na alarm, wzywając do wielkoobszarowej (25 km2) ochrony części miejscowego „pierwoboru”, padającego na jego oczach pod siekierami drwali (Trella 1938). Dwudziestolecie międzywojenne było bowiem pierwszym okresem planowej, systematycznej gospodarki leśnej, prowadzonej na większą skalę w tej części ówczesnego powiatu dobromilskiego. Wcześniejsze, ekstensywne sposoby użytkowania, jak np. wypas świń i bydła w lesie, czy nawet lokalnie intensywna, tzw. „chłopska” rębnia doborowa (Ruciński 1993) nie przeobrażały w tak dużym stopniu (przypominając swoim oddziaływaniem katastrofy naturalne takie jak pożary lub wiatrołomy) struktury lasu, jak obecne sposoby użytkowania związane z nowoczesną gospodarką leśną (Weiner 2016). 
Wybuch II wojny światowej uniemożliwił realizację pomysłu Trelli, natomiast powojenne walki i wysiedlenia uruchomiły procesy sukcesji i powrotu natury w zagospodarowane wcześniej doliny potoków w rejonie kilkunastu wsi i osad o proweniencji wołoskiej. Procesy samorzutnego zarastania lasem były dodatkowo wspierane przez obsadzanie gruntów porolnych sosną – prowadzone przez leśników, którzy z niemałymi trudnościami zaczęli powoli urządzać miejscowe lasy w latach 50. XX wieku. W drugiej połowie lat 60. XX wieku młody podkarpacki naukowiec i późniejszy założyciel Arboretum w Bolestraszycach, Jerzy Piórecki, postulował utworzenie sieci rezerwatów w okolicy Przemyśla, w tym kilku na terenie projektowanego Parku (Piórecki 1967; 1969). Tym razem plany te zostały pokrzy-żowane przez, będące już w zaawansowanym stopniu, tworzenie tzw. „Państwa Arłamowskiego” – wielkiego tajnego ośrodka Urzędu Rady Ministrów. Odcięcie od świata ze-wnętrznego na potrzeby partyjnych dygnitarzy i ich gości przez kolejne dwa dziesięciolecia utrudniło dostęp do lasu leśnikom i ponownie, w znacznym stopniu, zahamowało gospodarcze przekształcenia lokalnych obszarów leśnych (Ruciński 1993).   
Dlatego też autorzy pierwszych projektów TuPN w latach 80. i następnych wersji z lat 90. XX wieku mieli wciąż do czynienia z otoczoną lasami porolnymi mozaiką starych drzewostanów, rozsianych w obrębie historycznie istniejących większych, zwartych kompleksów leśnych, jak choćby Las Turnica, kompleks Braniów czy rozległe lasy w okolicy Trójcy. Te, można by rzec, lokalne „obszary węzłowe” były połączone ze sobą licznymi mniejszymi, ocalałymi od intensywnej gospodarki, płatami ekosystemów leśnych oraz rozległą siecią głębokich i niedostępnych jarów, które nawet dzisiaj wciąż pozostają w ograniczonym użytkowaniu ze względu na niebezpieczeństwo wypadków podczas zrywki drewna. Na tych właśnie powierzchniach stwierdzano również w ostatnim dziesięcioleciu wyjątkowe nagromadzenie drzew o wymiarach pomnikowych oraz wskaźnikowych gatunków „puszczańskich”: mszaków, porostów i owadów uważanych za relikty lasów dawnej Puszczy Karpackiej (FDP 2016), co zaprezentowano w ramach tej publikacji. 
Część pierwsza opracowania stanowi wprowadzenie i dotyczy ogólnych założeń oraz uwarunkowań proponowanej obecnie wersji Parku. Odnosi się ona do kwestii formalnych i zawiera opis granic, powierzchni, położenie fi-zyczno-geograficzne, a także ogólne omówienie walorów przyrodniczych na tle istniejących parków narodowych południowej Polski. Warto zauważyć, że – poza podstawowym przedstawieniem granic Parku oraz otuliny – część ta nie zawiera szczegółowego opisu strefowania (przykłado-wo: ochrona ścisła, czynna i krajobrazowa) regulującego działalność gospodarczą i turystyczną w myśl zasady, że kwestie te powinny być wynikiem otwartej debaty z udzia-łem wszystkich zainteresowanych stron. Następnie przedstawiono rys historyczny ziem projektowanego TuPN ze szczególnym uwzględnieniem wpływu zagospodarowania i elementów gospodarki leśnej oraz ich oddziaływania na krajobraz i elementy przyrodnicze. W kolejnym rozdziale przybliżono zawiły przebieg dotychczasowych starań 
o utworzenie Turnickiego Parku Narodowego, który pokazuje, że proces tworzenia nowych obszarów chronionych może być w Polsce niezmiernie skomplikowany. Wystarczy przypomnieć, że ostatni park narodowy powstał w Polsce 17 lat temu, a powoływanie nowych utknęło w martwym punkcie. W ostatnim rozdziale tej części zawarto podstawowe informacje na temat uwarunkowań turystyki na obszarze projektowanego Parku. 
Część wprowadzająca jest zamierzona jako przyczynek do dalszej dyskusji na temat społecznych i gospodarczych uwarunkowań tworzenia obszarów chronionych, która przekracza ramy tematyczne niniejszego opracowania. Nie można nie zauważyć, że krajobraz społeczno-ekonomiczny gmin Bircza, Fredropol i Ustrzyki Dolne, mimo pewnych cech stałych, wciąż ulega przekształceniom i obecnie znacznie różni się od tego z lat 90. XX wieku. Dokładne poznanie efektów tej dynamiki zasługuje na osobne opracowanie w postaci rzetelnej diagnozy społecznej tych obszarów gmin, które byłyby objęte oddziaływaniem projektowanego Parku. Oprócz badań społecznych, niezbędnym działa-niem jest stworzenie bezprecedensowej, kompleksowej społecznej analizy ekonomicznej kosztów i korzyści tak silnie oddziaływającego na krajobraz społeczno-ekonomiczny przedsięwzięcia, jak powołanie parku narodowego. Proces ten powinien przynieść wynik w postaci klarownych rekomendacji dla procesów decyzyjnych związanych ze sposobem zagospodarowania miejscowych zasobów naturalnych (Boćkowski, Rogowski 2018). Nieco szerzej odniesiono się do tych zagadnień w dalszej części wstępu.   
W drugiej i głównej części opracowania, podjęto się kompleksowego opisania aktualnego stanu wiedzy na temat zasobów przyrodniczych obszaru projektowanego Turni-ckiego Parku Narodowego. Warto podkreślić, że samo zebranie takich informacji stanowi cenny wkład w naukowe poznanie ekosystemów projektowanego Parku i pozwala z większą dozą pewności dyskutować o stanie obecnym oraz priorytetach ochrony. Autorzy zdają sobie również sprawę, że wiedza na temat flory i fauny omawianego obszaru wciąż wymaga uzupełnień. Dlatego też wielu z nich zastrzegło wstępny charakter swoich rozdziałów, omawia-jąc daną problematykę z różną szczegółowością. Mimo interdyscyplinarnego charakteru opracowania, z wielu względów nie było możliwe poruszenie wszystkich możliwych zagadnień, dlatego konieczne było podejmowanie decyzji o rezygnacji z niektórych wątków na rzecz ogólnej spójności, mając jednocześnie na uwadze jakość całego opracowania. Dla przykładu zrezygnowano z rozwijania wątków, które były do tej pory zbyt słabo opracowane, licząc, że w przy-szłości uda się zachęcić większą liczbę przyrodoznawców do podejmowania badań na tym terenie. Dotyczy to między innymi opisania grup owadów (poza chrząszczami i motylami), pajęczaków czy też dokładnej analizy występowania i oddziaływania martwego drewna na procesy ekologiczne w tutejszych ekosystemach leśnych. 
Część przyrodnicza rozpoczyna się od rozdziału 
o 
przyrodzie nieożywionej, któremu warto poświęcić chwilę uwagi. Zdecydowano się na niestandardowe działanie w tego typu publikacjach, dokonując za zgodą autora, przedruku in extenso z dokumentacji projektowej TuPN z 1993 r. Zabieg ten miał wielorakie uzasadnienie. Po pierwsze, spięcie symboliczną klamrą tych dwóch opracowań, a jedno-cześnie oddanie hołdu autorowi pierwszego projektu „Parku Narodowego Doliny Środkowego Wiaru” z 1982 r. i współtwórcy kilku kolejnych wersji Parku, Profesorowi Januszowi Kotlarczykowi. Kolejnym motywem działania było umożliwienie tym Czytelnikom, którzy nie sięgną do starszych publikacji, interesującego wglądu w historię i ówczesne podejście do tworzenia parku narodowego. Rozdział ten zawiera bowiem uwagi na temat waloryzacji krajobrazu w „Projektowanym Parku Narodowym”, postrzegane w tamtym czasie zagrożenia dla przyrody Parku oraz ciekawą dyskusję na temat docelowej nazwy Parku. Zespół redakcyjny uważa również, że rozdział ten, w ogromnej większości, zachował swoją aktualność, w zakresie samego opisu przyrody nieożywionej (sekcje 1–6). 

W następnej kolejności umieszczono rozdział dotyczący szaty roślinnej: zbiorowisk roślinnych, roślin naczyniowych, muraw kserotermicznych, mszaków oraz drzew 

o 
wymiarach pomnikowych. Bogaty charakter szaty roślinnej projektowanego Parku od początku wymieniany był wśród głównych walorów przyrodniczych, a wynika to 


z faktu, że krzyżują się tutaj wpływy aż czterech krain przyrodniczych: Karpat Wschodnich, Pogórza Karpackiego, Kotliny Sandomierskiej i Płaskowyżu Sańsko-Dniestrzańskiego. Zróżnicowanie wysokościowe obszaru projektowanego Parku, różnorodność ekosystemów leśnych i nieleśnych oraz mieszanie się elementów wschodniokarpackich i zachodniokarpackich, czyni lekturę szczególnie interesującą dla części Czytelników wykazujących zainteresowania florystyczne. Osobliwością projektowanego TuPN są również opisane tutaj murawy kserotermiczne, które stanowią zbiorowiska ekstrazonalne (występujące poza swoim podstawowym obszarem występowania) o reliktowym zasięgu geograficznym. Ze względu na swój wtórny charakter wymagają one ochrony czynnej, polegającej na ekstensywnym użytkowaniu kośnym lub pastwiskowym oraz skutecznej ochrony przed wypalaniem. Niewątpliwie cennym elementem rozdziału o florze projektowanego TuPN jest, umieszczone w następnej kolejności, opracowanie o mszakach, których analiza na terenie projektowanego TuPN w poprzednich dziesięcioleciach miała miejsce rzadko i była fragmentaryczna. Niniejszy tekst jest pierwszą próbą wstępnego podsumowania flory mchów i wątrobowców tego obszaru i powinien stanowić wartościowy wstęp do dalszych badań. Ostatnią częścią tego rozdziału jest analiza inwentaryzacji drzew o wymiarach pomnikowych, która w intrygujący sposób koresponduje z nie tylko z informacjami na temat historii zagospodarowania tego obszaru, ale również o koncentracji licznych gatunków wskaźnikowych („puszczańskich”) omówionych w innych rozdziałach opracowania. 
Rozdział poświęcony mykobiocie projektowanego TuPN zwraca  uwagę swoją objętością. Jest ona o tyle imponująca, że tekst o grzybach projektowanego TuPN został przygotowany na podstawie badań wstępnych trwających łącznie zaledwie 21 dni w okresie trzech pór roku. Stwierdzenie bardzo dużej ogólnej liczby taksonów (531), w tym ponad 200 gatunków cennych i 26 gatunków nowych dla Polski, daje obraz ponadprzeciętnie rozwiniętej mykobioty oraz skłania do myślenia o dalszym, systematycznym i gruntownym zbadaniu tej słabo poznanej na terenie projektowanego TuPN grupy organizmów. Z kolei opracowanie o florze porostów potwierdza obserwowane już w 1993 r. jej ponadprzeciętne walory oraz uzupełnia i rozszerza listę występujących tu gatunków. Te niepozorne zazwyczaj organizmy pełnią szczególną rolę bioindykatorów ze względu na dużą wrażliwość na zmiany wprowadzane przez czło-wieka w środowisku. Pilotażowe badania siedlisk leśnych i nieleśnych wskazują, że występuje tutaj minimum 85% bioty porostów całego Pogórza Przemyskiego, a liczba gatunków powinna wzrosnąć do ponad 300 po szczegółowym zbadaniu obszaru. Tematem zasługującym na osobne potraktowanie jest również występowanie 18 gatunków uważanych za wskaźnikowe dla lasów naturalnych, co świadczy o zachowaniu lasów o wysokim stopniu naturalności (ważnych refugiów dla gatunków „puszczańskich”) zasługujących na ochronę. 
Nie bez powodu rozdział o faunie rozpoczyna tekst 
o ssakach, który koncentruje się na szczególnie cennych gatunkach. Sama obecność wszystkich czterech występujących w Polsce dużych ssaków drapieżnych (niedźwiedzia Ursus arctos, wilka Canis lupus, rysia Lynx lynx i żbika Felis silvestris) ukazuje nam, że teren projektowanego TuPN jest tzw. obszarem węzłowym w skali regionalnych i ponadregionalnych sieci ekologicznych – kluczowym dla zachowania ciągłości ekologicznej. Opracowanie o ssakach przynosi refleksję na temat możliwości ochrony tych czterech „gatunków charyzmatycznych” oraz rysuje pespektywy trwałości ich populacji. Ciekawostką jest tutaj również opisana potencjalna przydatność tych obszarów do introdukcji żubra Bison bonasus. Kolejne opracowania dotyczą grup ssaków dotychczas poznanych w różnym stopniu na terenie projektowanego Parku. I tak, podrozdział o nietoperzach pozostaje jednym z nielicznych istniejących źródeł wiedzy 
o
 tych ssakach dla rozpatrywanego obszaru. Z inną sytuacją mamy do czynienia w przypadku awifauny, ponieważ prowadzono tu już wielokrotnie ocenę ornitologiczną, a bieżące opracowanie potwierdza występowanie na terenie projektowanego TuPN istotnych krajowych populacji ptaków drapieżnych z orłem przednim Aquila chrysaetos na czele, a także innych, licznych gatunków cennych. Niniejsza publikacja zawiera również pierwsze zebrane dane 

o 
herpetofaunie, publikowane bezpośrednio w odniesieniu do obszaru projektowanego TuPN. Prezentowane wydanie wieńczą dwa opracowania o owadach. Bardzo wiele nowych informacji, opartych głównie na badaniach terenowych z lat 2010–2016 wnosi obszerny podrozdział 

o 
chrząszczach Coleoptera. Ukazuje on nie tylko bardzo dużą liczbę gatunków cennych, rzadkich i zagrożonych, ale przede wszystkim potwierdza dużą naturalność ekosystemów projektowanego TuPN poprzez wykazanie blisko 70 gatunków saproksylicznych, związanych ze starymi, próchniejącymi, obumierającymi i martwymi drzewami, które znacznie przekraczają wiek rębności normalnie przyjęty w lasach gospodarczych. Na koniec, zamieszczono tekst o motylach, które przerywa ponad 40-letnią lukę w opracowaniach na temat różnorodności motyli w tej części polskich Karpat. 


Twórcy monografii wierzą, że lektura powyżej opisanych rozdziałów umożliwi Czytelnikom wyrobienie własnego poglądu w kwestii unikalności przyrodniczej obszaru projektowanego Turnickiego Parku Narodowego oraz dostarczy wielu tematów do refleksji. Biorąc pod uwagę, że również obecnie walory przyrodnicze omawianego obszaru wciąż bywają kwestionowane lub bagatelizowane, stoją na stanowisku, że wiedza stricte przyrodnicza powinna być przedmiotem dalszych badań i tematem debaty odpowiednich specjalistów. Społeczność lokalna, jak i szersze grono ludzi, reprezentujące opinię publiczną, zasługuje jednak nie tylko na  rzetelne informowanie o wynikach prac naukowców, ale także o stanie współczesnej wiedzy na temat pozaprzyrodniczych oddziaływań obszarów chronionych, ponieważ stanowi ona w dzisiejszych czasach istotny element w procesie planowania tych obszarów. Niezbędne jest zatem uzupełnienie opisu niniejszej publikacji komentarzem na temat nowoczesnego postrzegania ochrony przyrody, które zyskuje obecnie uznanie na całym świecie. 
* * * 
Warto zwrócić uwagę na istotne zmiany, które dokonały się w ostatnich dziesięcioleciach w dziedzinie ochrony przyrody, a dokładniej w podejściu teoretycznym do obszarów chronionych, w tym parków narodowych. Jeszcze w latach 60. i 70. XX wieku mieliśmy do czynienia z istnieniem obszarów chronionych występujących w postaci izolowanych od siebie wysp różnorodności biologicznej. Przyjmowano wtedy, że obszary te, odpowiednio chronione przed czynnikami zewnętrznymi, będą samowystarczalne i zdolne do utrzymania status quo. Nie zakładano również istot-ności ekologicznej terenów poza obszarami chronionymi oraz szerszego, krajobrazowego kontekstu obszarów chronionych (Palomo i in. 2014). W następnych dwóch dekadach, pod wpływem rosnącej antropopresji i postępującej degradacji ekosystemów, uzupełniono ten model o kompleksowe sieci ekologiczne bazujące na obszarach o różnym rygorze ochronnym. Miały one, poprzez korytarze ekologiczne, łączyć ze sobą obszary chronione, wspierając łączność ekologiczną, czyli wymianę osobników i gatunków pomiędzy nimi (Bennet 1990). Elementem takiego wielopoziomowego systemu jest m.in. powołana w 1992 r. europejska sieć obszarów chronionych Natura 2000, której priorytety ochronne dotyczą poszczególnych siedlisk i gatunków, godząc jednocześnie gospodarkę człowieka z ochroną przyrody (KE). Z nadejściem XXI wieku, pod wpływem obserwowanego wciąż zmniejszania się różnorodności biologicznej, to podejście zostało uzupełnione 
o wymiar ekologii krajobrazu, w której zakłada się, że także działania na zewnątrz obszarów chronionych muszą być spójne z celami ochrony tych ostatnich (Hansen, DeFries 2007). Zrodziła się wtedy koncepcja tzw. „stref interakcji” (uzupełniająca „strefy buforowe” obszarów chronionych), w których stykają się różne działania o charakterze „hydrologicznych, ekologicznych i socjoekonomicznych interakcji pomiędzy obszarem chronionym a otaczającym go krajobrazem” (DeFries i in. 2010). Był to również okres, kiedy zaczęto kłaść wyraźny nacisk na coraz większy udział lokalnych interesariuszy w podejmowanie decyzji dotyczących obszarów chronionych i zarządzanie zasobami naturalnymi na poziomie lokalnym (Palomo i in. 2014). Jednocześnie intensywnie rozwijano opracowaną w latach 90. XX w. koncepcję usług ekosystemowych (dóbr i usług płynących z natury do człowieka) oraz wdrażano praktyczne zastosowania nauki, zwanej ekonomią ekologiczną. Przyjęto zatem formę dość utylitarnego podejścia do przyrody – jednym z głównych priorytetów ochrony stało się dostarczanie przez środowisko naturalne usług ekosystemowych w celu poprawy dobrostanu człowieka (Mace 2014). 
W ostatnich latach wykonano kolejny krok do przodu i dzisiaj mówi się o jeszcze bardziej finezyjnym myśleniu o ochronie przyrody. Najnowsza, „społeczno-ekologiczna” perspektywa  kieruje naszą uwagę ku dwustronnym, dynamicznym interakcjom pomiędzy społeczeństwami a naturą (Mace 2014). Oznacza to dostrzeganie wyraźnych ograniczeń poprzednich modeli, takich jak: niedopasowanie stosunkowo prostych i liniowych działań ochronnych do złożonych, nieliniowych procesów zmian antropogenicznych, celowe zaniżanie podczas desygnacji obszarów chronionych ich jakości i wielkości (np. wyznaczanie ich w miejscach niedostępnych lub nieatrakcyjnych inwestycyjnie, gdzie nie konkurują z eksploatacją usług ekosystemowych przynoszącą krótkoterminowe benefity jedynie wybranym grupom społecznych), z powodu doraźnych korzyści ekonomicznych, oraz swoisty brak połączenia pomiędzy obszarami chronionymi a lokalnymi społecznościami, który prowadzi do poczucia wyobcowania i braku poparcia dla celów ochrony. Ten ostatni efekt jest w dużej mierze wynikiem zazwyczaj ekskluzywnego do tej pory procesu wyznaczania obszarów chronionych – wyłączającego i separującego ludzi od natury, chronionej jak swego rodzaju fortyfikacji przez grupę hermetycznych specjalistów (Palomo 2014). W podejściu „społeczno-ekologicznym” postrzega się natomiast obszary chronione jako w pełni zintegrowane z krajobrazem – w tym ujęciu krajobraz jest wielofunkcyjną przestrzenią geograficzną – systemem społeczno-ekologicznym, zdolnym do adaptacji i obejmującym złożoność dwustronnych powiązań między komponentami ludzkimi i biofizycznymi (Cumming 2011). Celem działania obszaru chronionego jest w tym ujęciu zarządzanie daną funkcjonalną jednostką krajobrazu poprzez prawne lub inne efektywne środki w celu utrzymania różnorodności biologicznej i związanych z nimi usług ekosystemowych, które przyczyniają się do dobrostanu człowieka w długiej perspektywie czasu (Palomo 2014). 
Jakie znaczenie ma postulowane obecnie podejście „społeczno-ekologiczne” dla przypadku projektowanego Turnickiego Parku Narodowego? Oznacza ono przede wszystkim, że obecnie na etapie planowania parku narodowego można w większym stopniu uwzględniać korzyści, które mogą czerpać zarówno lokalne, jak i bardziej oddalone społeczności z tytułu istnienia parku (Cumming, Allen 2017). Nie ma zatem mowy o pomijaniu bezpieczeństwa ekonomicznego lokalnych społeczności, ponieważ park narodowy może być postrzegany jako sprzęgnięcie ze sobą systemów społecznych i  przyrodniczych, w którym kładzie się nacisk na wzajemną zależność między nimi (Carter i in. 2014). Włączenie pojęcia usług ekosystemowych oraz wyceny różnorodnych dóbr i usług płynących z przyrody może stworzyć wspólny język dla różnych grup interesu i umożliwić im bardziej realne zaangażowanie w procesy decyzyjne. Koncepcja usług ekosystemowych może ukazać w pełniejszym stopniu powiązania przestrzenne między obszarami dostarczającymi i przyjmujący-mi takie usługi, co powinno ułatwiać planowanie przestrzenne. Wreszcie, w podejściu społeczno-ekologicznym można integrować wiedzę na temat czynników i zagrożeń antropogenicznych z aktualną wiedzą socjologiczną i ekologiczną, umożliwiając lepsze zarządzanie zarówno obszarem chronionym, jak i otaczającą go strefą zewnętrzną (Pa-lomo 2014). 
Historia starań o utworzenie Turnickiego Parku Narodowego świadczy, że w obecnej sytuacji społeczno-prawnej nawet najbardziej niezbite argumenty naukowe, odwołujące się do wartości wyłącznie przyrodniczych, mogą nie wystarczyć do rozpoczęcia efektywnego dialogu na temat utworzenia TuPN z mieszkańcami i ich przedstawicielami. Do wyjścia z dość powszechnnej obecnie sfery spekulacji i zakorzenionych głęboko mitów na temat funkcjonowania obszarów chronionych oraz rozpoczęcia merytorycznej dyskusji na temat powołania TuPN konieczne jest przedstawienie informacji na temat rzeczywistego wpływu powstania Parku na lokalny rynek pracy oraz możliwych korzyści ekonomicznych dla regionu. W tym celu warto byłoby przeprowadzić rzetelny i wszechstronny proces diagnozy socjoekonomicznej, która wskazałaby możliwe kierunki rozwoju gmin (Bircza, Fredropol, Ustrzyki Dolne) położonych na terenie projektowanego parku: po utworzeniu TuPN, w obecnej sytuacji (braku parku narodowego) oraz w warunkach ewentualnych wariantów pośrednich (Boćkowski i Rogowski 2018). Jednym z wyników takiej spo-łecznej analizy kosztów i korzyści mogłoby być wskazanie obszarów (i możliwych sposobów) kompensacji podmiotom dotkniętym efektami każdego z wariantów analizy. Niewątpliwie istnieje zatem szansa stworzenia przełomowej analizy ekonomicznej, która może pomóc w wyznaczeniu odpowiedniego kierunku rozwoju lokalnych społecz-ności, zwłaszcza że jest do dyspozycji obecnie szeroki wachlarz narzędzi badawczych, w tym wyceny usług ekosystemowych, które mogą zostać dopasowane do lokalnej specyfiki społeczno-gospodarczej oraz uwarunkowań przyrodniczych. Przesłanki wykonania takiej analizy wynikają z przekonania, że planowanie ochrony przyrody na obszarze projektowanego Turnickiego Parku Narodowego powinno iść w parze z rewitalizacją obszarów wiejskich, której celem jest uwolnienie kapitału społecznego drzemiącego w lokalnych społecznościach (Boćkowski i Rogowski 2018) oraz rozsądne i wydajne zarządzanie środkami publicznymi w świetle dążenia do zrównoważenia środowiska, gospodarki i społeczeństwa (Markowska 2011). 
Dzisiaj, po ponad trzech dekadach od wysunięcia pierwszego projektu TuPN, wiedza na temat walorów przyrodniczych tego obszaru jest znacznie bogatsza. Większa jest również świadomość uwarunkowań społecznych i potrzeb godzenia ochrony przyrody z interesem ekonomicznym obywateli. Można więc zadać kilka pytań. Czy jest możliwe aby wszyscy zabiegający o utworzenie Parku, jak też ci, których skutki tego będą dotyczyły wspólnie usiedli do stołu i dokonali podsumowania stanu obecnego –  skrupulatnie policzyli wszystkie koszty i korzyści utworzenia Parku, korzystając z danych dostarczonych przez przedstawicieli różnych grup interesariuszy w otwartym i partycypacyjnym procesie? Czy jest możliwe, aby zaprojektować TuPN w taki sposób, aby uwzględnić zarówno potrzeby ochrony biernej w najcenniejszych ekosystemach leśnych, ochrony czynnej w ekosystemach półnaturalnych, wymagania gospodarki leśnej i lokalnych przetwórców drewna, jak i potrzeby mieszkańców oraz turystów korzystających rekreacyjnie z lasu? Wspomniane wcześniej strefowanie mogłoby przecież obejmować zarówno ochronę rezerwatową, strefę przebudowy drzewostanów (która tak czy inaczej trwałaby przez następne dziesięciolecia na znacznej powierzchni lasów porolnych), jak i strefę rekreacyjną, dodatkowo wydzieloną poza szlakami turystycznymi. Rodzi się również pytanie, czy obecni oponenci powołania Parku nie mogliby się stać jednymi z liderów zmian, nie tylko poprzez korzystanie z odpowiednich programów kompensacyjnych, ale i będąc prawdziwymi zarządcami i beneficjentami tych przemian? Biorąc pod uwagę, że w naszym kraju istnieje jeszcze zaledwie kilka obszarów, które spełniają kryteria do objęcia ich ochroną w postaci parku narodowego, można by się zastanowić, czy nie byłoby godne okazji stulecia odzyskania niepodległości przez Polskę, aby podnieść prestiż w kraju i za granicą tego relatywnie słabo znanego i rozwiniętego ekonomicznie skrawka Pogórza Karpackiego? Idąc za tropem wielu naukowców, planistów i działaczy społecznych, sugerujących już nieraz wielką szansę w utworzeniu TuPN, można zapytać na koniec: czy utworzenie Turnickiego Parku Narodowego nie mogłoby się stać wspaniałym, ogól-nospołecznym projektem, tworzącym najsilniejszą w lokalnej historii markę regionalną oddziałującą na cały kraj, skupiając sprawnie funkcjonującą sieć lokalnych producentów i przedsiębiorców, oferując możliwość wysokodochodowej i jakościowej oferty turystycznej dla kwalifikowanego klienta, a to wszystko w celu rozpowszechniania edukacji ekologicznej na światowym poziomie i trwałego zabezpieczenia najcenniejszych fragmentów reliktowej Puszczy Karpackiej? 

Zespół redakcyjny monografii zachęca Drogich Czytelników do poznawania bogactwa przyrodniczego projektowanego Turnickiego Parku Narodowego oraz refleksji nad wyżej postawionymi pytaniami podczas lektury poniższych 
rozdziałów. 

■ Piśmiennictwo 
Affek A. 2016. Dynamika krajobrazu: uwarunkowania i prawidłowości na przy-kładzie dorzecza Wiaru w Karpatach (XVIII–XXI wiek). Pr. Geogr., 251.ISBN 978-83-61590-65-1: 1–244. 
Bennett A.F. 1990. Habitat corridors and the conservation of small mammals in a fragmented forest environment. Landscape Ecol., 4: 109–122. 
Boćkowski M., Rogowski W. 2018 (maszynopis w druku). Wycena usług ekosystemowych oraz ich zastosowanie w rachunku ekonomicznym – przykłady praktyczne w zarządzaniu zasobami przyrodniczymi. Zesz. Nauk. SiP KZiF, 163: 1–31. 
Carter N.H., Viña A., Hull V., McConnell 
W. J., Axinn W., Ghimire D., Liu J. 2014. Coupled human and natural systems approach to wildlife research and conservation. Ecol. Soc., 19, 3: Art. 43 (strony nienumerowane). 
Cumming G.S. 2011. Spatial resilience in social-ecological systems. Landscape Ecol., 26: 899–909. 
Cumming G.S., Allen C. R. 2017. Pro-tected areas as social-ecological systems: Perspectives from resilience and social-ecological systems theory. Ecol. Appl., 27, 6: 1709–1717. 
DeFries R., Karanth K.K., Pareeth S. 2010. Interactions between protected areas and their surroundings in human-dominated tropical landscapes. Biol. Conserv., 143: 2870–2880. 
FDP niedatowane a. Fundacja. O nas. Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze. [http://przyrodnicze.org/o-nas/].[dostęp 01.09.2018]. 

Z karpackim pozdrowieniem Mariusz Daniel Boćkowski 
FDP niedatowane b. Co robimy. Ochrona Puszczy Karpackiej. Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze. [http://przyrodnicze. org/co-robimy/ochrona-przyrody/ochro-na-puszczy-karpackiej/]. [dostęp 01.09.2018]. 
FDP 2016. Dokumentacja dla rezerwatu przyrody „Reliktowa Puszcza Karpacka” wraz z projektem zarządzenia Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Rzeszowie w sprawie uznania za rezerwat przyrody. Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze: 1-447. [http://przyrodnicze.org/ wp-content/uploads/2017/01/RPK.pdf]. [dostęp 01.09.2018]. 
Hansen A.J, DeFries R. 2007. Ecological mechanisms linking protected areas to surrounding lands. Ecol. Appl., 17:  974– 988. 
Mace G M. 2014. Whose conservation? Science, 345, 6204: 1558–1560. 
Markowska A. 2011. Analiza kosztów i korzyści w kontekście ochrony lasów. 
W: A. Bartczak, M. Czajowski, A. Kopańska, A. Markowska, T. Żylicz, K. Rykowski, M. Zandersen, M. Termansen (red.). Wartości nierynkowych korzyści z lasów. Metody wyceny oraz zastosowanie wyników w analizach ekonomicznych. POLFOREX. Uniwersytet Warszawski, Warszawa: 74–105. 
Michalik S. (red.) 1993. Turnicki Park Narodowy w polskich Karpatach Wschodnich Dokumentacja Projektowa. Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura, Kraków: 1–227. 
Mirek Z. (red.) 2013. Poparcie uczestników konferencji: „Ochrona Przyrody w Polsce wobec współczesnych wyzwań cywilizacyjnych” dla idei utworzenia Parku Narodowego Pogórza Karpackiego. Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN, 3-4/2012-2013: 100–101. 
Nauka dla Przyrody 2017. Druga nasza puszcza potrzebuje ochrony! [https:// naukadlaprzyrody.pl/2017/01/14/druga-nasza-puszcza-potrzebuje-ochrony/]. [dostęp 01.09.2018]. 
Palomo I., Montes C., Martín-López B., González J.A., García-Llorente M., Alcorlo P., Rosario García-Mora M. 2014. In-corporating the Social-Ecological Ap-proach in Protected Areas in the Anthropocene. BioScience, 64: 181–191. 
Pawlaczyk P., Michalczuk J., Pitucha G., Michalski R., Kuberski Ł. 2012. Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Góry Słonne PLB180003 w województwie podkarpackim. Wersja zintegrowana 2013-02-18. RDOŚ: 1–260. 
Pawlaczyk P., Kucharzyk S., Wolański P., Zarzecki R., Melke A., Tatoj K., Wasiak P.,Śmielak M., Michalski R., Kuberski Ł. 2013a. Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Gory Słonne PLH180013 w województwie podkarpackim. Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze i Klub Przyrodników na zlecenie Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (maszynopis). Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze, Leszczawa Dolna: 1–384. 
Pawlaczyk P., Kucharzyk S., Wolański P. Szary A., Zarzecki R., Bobiec A., Melke A., Komosiński K., Tatoj K., Wasiak P., Zegarek M., Michalski R., Kuberski Ł. 2013b. Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Ostoja Przemyska PLH180012. Wersja z 16.11.2013. Rzeszów. Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska: 1–286. 


Pawlaczyk P., Michalczuk J., Pitucha G., Michalski R., Kuberski Ł. 2013c. Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Pogórze Przemyskie PLB180001 w województwie podkarpackim. Wersja zintegrowana 2013-11-25. RDOŚ: 1–489. 
Piórecki J. 1967. O racjonalną sieć rezerwatów przyrody oraz ochronę krajobrazu okolic Przemyśla. W: Sprawozdanie z posiedzeń naukowych oraz działalności Towarzystwa Przyjaciół Nauk i innych towarzystw naukowych i kulturalnych miasta Przemyśla w roku 1966, Przemyśl: 33-36. 
Piórecki J. 1969. Regionalna sieć rezerwatów przyrody okolic Przemyśla. Chrońmy Przyr. Ojcz., 25, 6: 38–47. 
PROP 2011. Opinia Państwowej Rady Ochrony Przyrody w sprawie projektowanego Parku Narodowego. Chrońmy Przyr. Ojcz., 67, 6: 387–390. 

Ruciński P. 1993. Lasy i gospodarka leśna projektowanego parku narodowego na Pogórzu Przemyskim. W: Michalik S. (red.). Turnicki Park Narodowy w polskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa. Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura, Kraków: 115–153. 
Taylor J.R.E. 2014. Opinia Komitetu Ekologii Polskiej Akademii Nauk w sprawie utworzenia Turnickiego Parku Narodowego. [http://www.keko.pan.pl/images/ dokumenty/turnickipn_opinia_kepan. pdf]. [dostęp 01.09.2018]. 
Trella T. 1938. Turnica pod Przemyślem. Ochrona Przyrody Organ Państwowej Rady Ochrony Przyrody, 17: 203–209. 
Weiner J. 2016. Po co nam puszcze? Tyg. Powsz., 27: 50–52. 

fot. M.D. Boćkowski 







PODSTAWOWE INFORMACJE 
O PROJEKTOWANYM TURNICKIM PARKU NARODOWYM 



fot. M.D. Boćkowski 


JakubWalendziak Mariusz DanielBoćkowski 
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA 
PROJEKTOWANEGO TURNICKIEGO PARKU NARODOWEGO 
1. Graniceprojektowanego TurnickiegoParkuNarodowego 
Granice projektowanego Turnickiego Parku Narodowego (TuPN) obejmują najcenniejsze przyrodniczo fragmenty ekosystemów leśnych (ryc. 1). Wschodnia granica projektowanego Parku rozpoczyna się w pobliżu znaku granicznego nr 492 i biegnie przez ponad 11 km na połu-dniowy zachód granicą państwa w okolice znaku granicznego nr 472. Z tego miejsca granica kieruje się na północny zachód, biegnąc granicą działki o identyfikatorze 180108_5.0017.264, a następnie – poczynając od wydzielenia leśnego o adresie 04-02-3-16-199–c – granicą wydzieleń leśnych wzdłuż drogi wojewódzkiej nr 890 Kuźmina – Krościenko, przecinając drogę powiatową nr 2089R Jureczkowa – Kwaszenina – Arłamów oraz drogę powiatową nr 2290 R Wojtkowa – Grąziowa – Trójca. Obręb projektowanego Parku Narodowego biegnie następnie granicą gmin Ustrzyki Dolne i Bircza, po czym przecina ją, przechodząc na wydzielenie leśne o adresie 04-02-1-06-216-h, a następnie wydzielenie 04-02-1-06-216-c. Granica kieruje się dalej na północny zachód wzdłuż granicy wydzieleń zwartego kompleksu leśnego, po czym zmienia kierunek na wschodni, mijając od południa miejscowość Bircza oraz wsie: Wola Korzeniecka, Łodzinka Górna i Łodzinka Dolna. Granica nie przecina drogi powiatowej nr 2078R Bircza – Huwniki 
– granica państwa i począwszy od wydzielenia leśnego 
o adresie 04-02-1-04-45-d – biegnie na południe od niej w kierunku wschodnim, przecinając granice gmin Bircza 
– Ustrzyki Dolne i Ustrzyki Dolne – Fredropol oraz rzekę Wiar. Następnie granica kieruje się na południowy wschód skrajem wydzieleń pozostających w granicach zwartego kompleksu leśnego położonego na południe od wsi Posada Rybotycka i Rybotycze, przecinając drogę powiatową Nr 2089R Arłamów – Makowa. W tym miejscu obrys Parku biegnie granicą działki o identyfikatorze 181303_2.0014.445, a następnie – rozpoczynając od wydzielenia o adresie 0402-2-10-122-s – granicą wydzieleń leśnych leżących na południowy zachód od wsi Leszczyny i Sopotnik dociera do granicy państwa przy znaku granicznym nr 492. 
Projekt Parku zawiera enklawy tworzone przez niepaństwowe grunty zabudowane w okolicach miejscowości Kwaszenina, Arłamów, Grąziowa, Trójca, Łomna i Leszczawa Dolna, które są wyłączone z granic jego terytorium. Otulinę projektowanego Turnickiego Parku Narodowego stanowi obszar ochronny o szerokości od kilkuset metrów do kilku kilometrów otaczający tereny przeznaczone pod 


Ryc. 1  Obszar projektowanego Parku wraz z otuliną 

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Fundacji Dziedzictwo Przyrodnicze. 

2. Położeniefizyczno-geograficzne 
objęcie ochroną prawną (z wyłączeniem odcinka biegnące-go po granicy kraju). Granice otuliny i projektowanego Parku biegną w większości wzdłuż granic wydzieleń leśnych wg Planu Urządzenia Lasu dla Nadleśnictwa Bircza na lata 2017–2026. Przy wyznaczaniu otuliny szczególną uwagę zwrócono na objęcie jej granicami cennych muraw kserotermicznych w okolicy miejscowości Makowa oraz Pasma Chwaniowa biegnącego wzdłuż południowo zachodniej granicy projektowanego Parku. Postarano się również o wyłączenie poza granice Parku potencjalnie konfliktowych miejscowości. 
Projektowany Park Narodowy położony jest w województwie podkarpackim, powiatach: przemyskim i bieszczadzkim, gminach: Bircza, Fredropol i Ustrzyki Dolne (tab. 1, ryc. 2). Zgodnie z podziałem geomorfologicznym Klimaszewskiego (1972) obszar projektowanego Parku leży na pograniczu Karpat Wschodnich i Zachodnich. Jego północno-zachodnia część znajduje się na Pogórzu Dynowskim lub według podziału fizyczno-geograficznego Kondrackiego (2002) – Pogórzu Przemyskim. Niezależnie od przyjętej nazwy obszar ten zaliczany jest do Karpat Zachodnich. Południowo-wschodnia część projektowanego Parku położona jest na terenie Wyżyny Wańkowej, leżącej w obrębie Gór Sanocko-Turczańskich należących do Karpat Wschodnich. Według podziału geobotanicznego Szafera i Zarzyckiego z 1972 roku (za Michalikiem 1993) przedmiotowy teren położony jest w Prowincji Górskiej, Środkowoeuropejskiej, Dziale Karpat Wschodnich, Podokręgu Pogórza Przemyskiego. Zgodnie z regionalizacją przyrodniczo-leśną (Zielony, Kliczkowska 2010) projektowany Park położony jest w VIII Krainie Karpackiej, 2 Dzielnicy Pogórza Środkowobeskidzkiego oraz mezoregionie Pogórza Przemyskiego. 


Ryc. 2  Granice Turnickiego Parku Narodowego i jego otuliny wraz z lokalizacją zewnętrznych punktów podanych w Tabeli 1. 
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Fundacji Dziedzictwo Przyrodnicze. 
Tab. 1  Współrzędne zewnętrznych punktów granic projektowanego Turnickiego Parku Narodowego wraz z otuliną 

1. 
N49° 35’ 35.8” E22° 42’ 23.7” a N49° 37’ 52.1” E22° 44’ 57.6” 

2. 
N49° 32’ 57.0” E22° 40’ 28.9” b N49° 32’ 57.0” E22° 40’ 28.9” 

3. 
N49° 30’ 30.2” E22° 39’ 04.3” c N49° 29’ 32.3” E22° 40’ 37.4” 

4. 
N49° 31’ 01.5” E22° 36’ 22.1” d N49° 28’ 55.2” E22° 40’ 13.4” 

5. 
N49° 31’ 28.3” E22° 36’ 17.8” e N49° 29’ 19.6” E22° 39’ 27.5” 

6. 
N49° 33’ 26.9” E22° 33’ 40.8” f N49° 28’ 44.2” E22° 38’ 01.5” 

7. 
N49° 36’ 27.9” E22° 29’ 00.8” g N49° 30’ 19.5” E22° 34’ 19.5” 

8. 
N49° 36’ 43.8” E22° 28’ 19.9” h N49° 34’ 49.6” E22° 25’ 41.4” 

9. 
N49° 39’ 18.1” E22° 26’ 36.7” i N49° 36’ 29.0” E22° 24’ 03.0” 

10. 
N49° 39’ 29.5” E22° 26’ 27.7” j N49° 39’ 01.9” E22° 24’ 40.1” 

11. 
N49° 40’ 12.2” E22° 26’ 00.8” k N49° 40’ 45.6” E22° 24’ 43.7” 

12. 
N49° 41’ 15.6” E22° 26’ 42.2” l N49° 41’ 35.8” E22° 25’ 42.2” 

13. 
N49° 41’ 12.2” E22° 27’ 57.8” m N49° 41’ 21.2” E22° 30’ 52.2” 

14. 
N49° 40’ 49.9” E22° 29’ 15.1” n N49° 42’ 33.1” E22° 31’ 46.7” 

15. 
N49° 40’ 30.8” E22° 33’ 00.3” o N49° 42’ 34.0” E22° 31’ 53.3” 

16. 
N49° 40’ 30.0” E22° 33’ 11.0” p N49° 42’ 34.1” E22° 32’ 24.1” 

17. 
N49° 40’ 28.6” E22° 33’ 46.1” r N49° 41’ 25.8” E22° 37’ 27.3” 


18.  N49° 39’ 06.8” E22° 38’ 31.9”  s  N49° 40’ 05.9” E22° 44’ 13.3”  
19.  N49° 38’ 26.4” E22° 39’ 15.5”  t  N49° 38’ 33.7” E22° 44’ 50.7”  
20.  N49° 38’ 05.4” E22° 39’ 40.4”  
21.  N49° 37’ 03.3” E22° 41’ 10.4”  

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Fundacji Dziedzictwo Przyrodnicze. 

3. Powierzchniaistosunki własnościowe 
Powierzchnia projektowanego Parku Narodowego wynosi 17216,8 ha, największa jego część, mianowicie 9840,6 ha, znajduje się na terenie gminy Ustrzyki Dolne, co stanowi 57% powierzchni projektowanego Parku. Pozostała część znajduje się w obrębie gminy Fredropol – 3915,2 ha (23%) i Bircza- 3461,0 ha (20%). Powierzchnia projektowanego Parku wraz z otuliną wynosi 37121,2 ha. Proponowane granice obejmują praktycznie niezamieszkane grunty Skarbu Państwa. Zgodnie z dokumentacją projektową z 1993 roku, Turnicki Park Narodowy miał obejmować obszar około 20.000 ha; w obecnym projekcie wyłącza się jednak z jego powierzchni większe jednostki osadnicze i tereny prywatne, jednocześnie zwracając uwagę na objęcie granicami Parku jak największej części cennych ekosystemów leśnych regionu. 


4. ProjektowanyTurnickiPark Narodowynatleinnychparków narodowychpołudniowejPolski 
Turnicki Park Narodowy wyróżnia się na tle pozosta-łych parków narodowych, nie tylko na terenie polskich Karpat, ale i całego kraju, swoim położeniem. Gdy powstanie, będzie jedynym parkiem narodowym leżącym w paśmie Pogórzy, które do tej pory nie były reprezentowane wśród tego typu obszarów chronionych. Pobliskie parki narodowe chronią w większości obszary z reguły homogeniczne pod względem położenia fizyczno-geograficznego 
– Bieszczadzki Park Narodowy obejmuje najwyższe szczyty tych gór (po polskiej stronie), Pieniński Park Narodowy chroni centralną część tzw. pienińskiego pasa skałkowego, zbudowanego głównie z jurajskich wapieni, a Tatrzański Park Narodowy jedyne w Polsce pasmo górskie o charakterze alpejskim (Radziejewski 2011). TuPN, podobnie jak wykazujący cechy przejściowe między roślinnością Karpat Wschodnich i Zachodnich Magurski Park Narodowy, jest obszarem o cechach pośrednich – projektowany Park leży na styku siedlisk nizinnych, wyżynnych i górskich oraz Karpat Zachodnich i Wschodnich, zawierając w sobie elementy wszystkich tych obszarów. Ponadto bliskość Płaskowyżu Chyrowskiego wzbogaca obszar TuPN o roślinność stepową/pontyjską. Całość łańcucha górskiego Karpat wy-różnia się pod względem przyrodniczym na tle pozostałych 

Tab. 2  Liczba gatunków zarejestrowanych na terenie wybranych parków narodowych południowej Polski z podziałem na grupy organizmów 

Rośliny naczyniowe 626 780 ~1100 ~1000 767 
687 

Mchy i wątrobowce 360 361 327 650 216 
74 

Porosty 329 569 470 700 
244 

Grzyby i śluzowce 1228 1030 1316 707 514* 531** 
Kręgowce 199 284 271 170 245 
234 

Suma 2742 3024 3484 3227 1742 1755 
* podana liczba dotyczy grzybów wielkoowocnikowych i śluzowców; ** podana liczba pochodzi z trwających 21 dni wstępnych badań, dotyczy taksonów (gatunków, odmian i form) i nie uwzględnia śluzowców. 
Źródło: w przypadku Babiogórskiego, Bieszczadzkiego, Pienińskiego i Tatrzańskiego PN dane pochodzą z Carpathians Environment Outlook (UNEP 2007), dane dotyczące Magurskiego PN podano za: Czaderna (2009), zaś dane odnośnie do TuPN zaczerpnięto zrozdziałów przedmiotowego opracowania. 
obszarów Europy największą powierzchnią lasów o charakterze naturalnym, których łączna powierzchnia wynosi ok. 300 tys. ha (Webster i in. 2001). Wraz z lasami Alp, Bał-kanów i Kaukazu, lasy Karpat zawarte zostały na liście „Global 200 WWF” jako jedne z 200 najważniejszych eko-regionów świata (Olson, Dinerstein 2002). W okolicach projektowanego Turnickiego Parku Narodowego znajduje się największe w polskiej części Karpat zagęszczenie reliktowych fragmentów Puszczy Karpackiej o cechach lasu naturalnego (Pawłowski 2008). 
Projektowany TuPN zestawiono z wybranymi parkami narodowymi południowej Polski, porównując je pod względem liczby gatunków obserwowanych w granicach poszczególnego obszaru chronionego z podziałem na grupy organizmów (tab. 2). Należy zaznaczyć, że dane doty-czące różnorodności gatunkowej obszaru projektowanego Parku Narodowego są wciąż niepełne i opierają się na do-stępnych informacjach literaturowych oraz danych z wieloletnich obserwacji terenowych, prowadzonych przez Fundację Dziedzictwo Przyrodnicze od 2008 roku, które obejmowały różne części obszaru projektowanego Parku. 
Mimo braku kompletnych danych inwentaryzacyjnych, widoczne jest, że projektowany TuPN dorównuje liczbą gatunków należących do najlepiej zbadanych grup organizmów pozostałym parkom narodowym, w tym liczebność roślin naczyniowych i kręgowców (wśród których znajdują się wszystkie duże ssaki drapieżne właściwe dla krajowej fauny: niedźwiedź brunatny Ursus arctos, wilk Canis lupus, ryś Lynx lynx, żbik Felis silvestris – Dembek i in. 2014) nie różni się znacząco od pozostałych obszarów chronionych. Listy przedstawicieli grup organizmów wymienionych powyżej i pozostałych taksonów opisanych w dalszych rozdziałach opracowania zawierają wiele gatunków rzadkich, chronionych oraz wskaźnikowych dla terenów wartych objęcia najwyższym stopniem ochrony przyrody, którą zapewnia park narodowy. 
Należy zauważyć, że proste przedstawienie liczby wy-stępujących gatunków (bogactwo gatunkowe) jest tylko jedną z miar pomiaru różnorodności biologicznej (Krebs 1997) i ukazuje zaledwie część wartości przyrodniczej projektowanego Turnickiego Parku Narodowego. Lektura niniejszego opracowania pozwala czytelnikowi na pewne przybliżenie również innych miar różnorodności w odniesieniu do różnych grup organizmów występujących na terenie projektowanego Parku, takich jak m. in.: liczebność w obrębie gatunków, lokalny zasięg i zróżnicowanie przestrzenne gatunków, występowanie gatunków rzadkich, cennych czy kluczowych dla ekosystemów; daje także wstępny obraz podstawowych zależności funkcjonalnych pomiędzy gatunkami. Niezbędne jest kontynuowanie badań terenowych na całym obszarze projektowanego Parku w celu dalszego udokumentowania strukturalnej i funkcjonalnej (Sienkiewicz 2010) różnorodności biologicznej występujących w jego obrębie ekosystemów i ustalenia pełniejszej listy występujących tam gatunków flory oraz fauny. 


5. ProjektowanyTurnickiPark Narodowyjakoelement systemuobszarówchronionych wKarpatachPolskich 
W granicach projektowanego Turnickiego Parku Narodowego znajdują się trzy rezerwaty przyrody typu leśnego: rezerwat Reberce chroniący fragment lasu jodłowego mającego cechy lasu naturalnego, rezerwat Turnica obejmujący fragment puszczy bukowo-jodłowej i rezerwat Na Opalonym chroniący naturalne zbiorowisko buczyny karpackiej porastającej zbocze poprzecinane licznymi potokami. Ponadto otulina projektowanego Parku obejmie rezerwaty: Krępak, Kopystanka, Kalwaria Pacławska, Nad Trzciańcem i Chwaniów. TuPN leży na styku dwóch parków krajobrazowych, Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego oraz Parku Krajobrazowego Gór Słonnych, a także dwóch obszarów Natura 2000 (Ostoja Góry Słonne PLH180013 i Ostoja Przemyska PLH180012) (Nadleśnictwo Bircza 2017). 
Dodatkowo obszar obejmowany przez granice projektowanego Parku, dzięki swojej wysokiej lesistości, obecno-ści dolin rzecznych, małej ilości barier antropogenicznych (obszary zabudowane, węzły komunikacyjne itp.) oraz obecności gatunków wskaźnikowych dla lasów puszczańskich, stanowi istotny fragment Południowego Korytarza Ekologicznego (KPd), który biegnie od Bieszczadów poprzez Góry Słonne, Pogórze Przemyskie, Pogórze Dynowskie, parki krajobrazowe: Czarnorzecko-Strzyżowski, Pasma Brzanki, Ciężkowicko-Rożnowski i Wiśnicko-Lipnicki, na-stępnie przechodzi przez Beskid Wyspowy, Gorce, Beskid Makowski, Beskid Żywiecki, Beskid Śląski, Pogórze Śląskie, lasami w pobliżu Zbiornika Goczałkowickiego, Lasy Pszczyńsko-Kobiórskie, aż do Lasów Rudzkich (ryc. 3). KPd stanowi jeden z elementów „Projektu korytarzy ekologicznych łączących Europejską Sieć Natura 2000 w Polsce” opracowanego na zlecenie Ministerstwa Środowiska przez Zakład Badania Ssaków Polskiej Akademii Nauk w Białowieży (Jędrzejewski i in. 2005). Na podstawie ciągłości istniejących kompleksów leśnych oraz miejsc obserwacji du-żych drapieżników zalesione pasma Krzemienia, Jamnej, Działu i Suchego Obycza zlokalizowane na terenie projektowanego Parku uznano za główne korytarze migracyjne zapewniające ciągłość ekologiczną obszarów Pogórza Przemyskiego i Gór Słonnych (Wasiak, Januszczak 2013). 
Podsumowując, obszar projektowanego Turnickiego Parku Narodowego jest obecnie ostatnim w rozległym paśmie pogórzy, wciąż stosunkowo nieznacznie przekształconym, dużym kompleksem leśnym z bogatą i unikalną florą i fauną. Przyroda w innych regionach Pogórza Karpackiego uległa już bowiem znacznym przekształceniom, a często wręcz zniszczeniu poprzez gospodarkę człowieka. Połącze-nie wysokich walorów przyrodniczych z dość dużą powierzchnią sprawia, że obszar projektowanego Parku spełnia wymogi stawiane najwyższej kategorii ochrony przyrody, co więcej – stanowiłby on logiczne i funkcjonalne uzupełnienie istniejącego w południowej części kraju systemu wielkopowierzchniowych obszarów chronionych. 


Ryc. 3  Turnicki Park Narodowy na tle obszarów chronionych oraz sieci korytarzy ekologicznych południowej Polski 
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Fundacji Dziedzictwo przyrodnicze oraz danych przestrzennych udostępnionych przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska. 

■ Piśmiennictwo 
Czaderna A. 2009. Walory Magurskiego Parku Narodowego i ich ochrona. Rocz. Bieszcz., 17: 147–163. 
Dembek W., Melke A., Michalski R. 2014. Potrzeba utworzenia Parku Narodowego Pogórza Karpackiego. W: Mirek Z., Nikel 
A. 2014. Ochrona przyrody w Polsce wobec współczesnych wyzwań cywilizacyjnych. KOP PAN, Kraków. ISBN: 978-83-937002-3-3: 101–113. 
GDOŚ 2016. Informacja o środowisku. Dostęp do danych geoprzestrzennych. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowi-ska. [https://www.gdos.gov.pl]. [dostęp 26.02.2018]. 
Jędrzejewski W., Nowak S., Stachura K., Skierczyński M., Mysłajek R.W., Niedziałkowski K., Jęrzejewska B., Zalewska H., Pilot M. 2005. Projekt korytarzy ekologicznych łączących Europejską Sieć Natura 2000 w Polsce. Zakład Badania Ssaków, Polska Akademia Nauk, Białowieża: 1–84. 
Klimaszewski M. 1972: Geomorfologia Polski. T. 1. Góry i wyżyny. PWN, Warszawa: 1–383. 

Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. Wyd. 2. PWN, Warszawa. ISBN 83-01-13050-4: 1–440. 
Krebs C. J. 1997. Ekologia. Eksperymentalna analiza rozmieszczenia i liczebności. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa: 1–734. 
Michalik S. 1993. Flora roślin naczyniowych w projektowanym Turnickim Parku Narodowym. W: Michalik S. (red.) 1993. Turnicki Park Narodowy w polskich Karpatach Wschodnich Dokumentacja Projektowa. Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura, Kraków: 1–227. 
Olson D. M., Dinerstein E. 2002. The Global 200. Priority ecoregions for global conservation. Ann. Missouri Bot. Gard., 89: 199–224. 
Pawłowski J. 2008. Reliktowe chrząszcze Coleoptera „Puszczy Karpackiej”. Rocz. Bieszcz., 16: 317–324. 
Nadleśnictwo Bircza 2017. Plan Urządzenia Lasu dla Nadleśnictwo Bircza na lata 2017–2026, Przemyśl: 1–502. 
Radziejewski J. 2011. Obszary chronionej przyrody. Historia, stan obecny, wyzwania przyszłości. Wszechnica Polska, Warszawa. ISBN 9788389077141: 1–264. 
Sienkiewicz J. 2010. Koncepcje bioróżnorodności – ich wymiary i miary w świetle literatury. Ochr. Śr. i Zas. Nat., 45: 7–29. 
UNEP 2007. Carpathians Environment Outlook. United Nations Environment Programme, Geneva. ISBN 978-92-8072870-5: 1–232. 
Wasiak P., Januszczak M. 2013. Raport z wykonania analizy eksperckiej „Rozpoznanie terenu pod względem znaczenia dla dużych drapieżników” do projektów planu zadań ochronnych obszarów Natura 2000 na Pogórzu Przemyskim i w Górach Słonnych. Niepublikowany raport. 
Webster R., Holt S., Avis Ch. 2001. The status of the Carpathians. A report developed as a part of The Carpathian Ecoregion Initiative. WWF, Vienna: 1–67. 
Zielony R., Kliczkowska A. 2012. Regionalizacja przyrodniczo-leśna Polski 2010. Warszawa. Centrum Informacji Lasów Państwowych, Warszawa. ISBN 9788361633624: 1–356. 



fot. M.D. Boćkowski 


Mariusz DanielBoćkowski 
HISTORIA GOSPODAROWANIA 


NA ZIEMIACH PROJEKTOWANEGO TURNICKIEGO PARKU NARODOWEGO RYS HISTORYCZNY 
Na obecną strukturę ilościową i jakościową terenów przyrodniczych projektowanego parku narodowego wpływ miały zmieniające się w czasie procesy ich zagospodarowania. Głównymi czynnikami zmian były tutaj: rozwój osadnictwa, powstawanie i przekształcenia struktury własnościowej gruntów, istniejące w danym okresie historycznym technologie i skala ich zastosowania. 
W czasach przed pojawieniem się człowieka tereny obecnie projektowanego Parku pokrywała w całości pierwotna Puszcza Karpacka. Około 11 500 lat temu występu-jące we wschodniej części Karpat późnoglacjalne zbiorowiska roślin zielnych krajobrazu charakterystycznego dla muraw wysokogórskich pod wpływem ocieplającego się klimatu przekształciły się w zbiorowiska leśne. Ich charakter zmieniał się wielokrotnie na przestrzeni następnych tysiącleci, będąc modyfikowanym przez fluktuacje czynników klimatycznych i glebowych. W przedziale od 4000 do 3500 lat temu w wyższych położeniach (piętro regla dolnego od 450–500 m n.p.m.) gatunkami panującymi i współpanującymi stały się buk, grab i jodła, tworząc kompleksy lasów bukowych oraz bukowo-jodłowych. Piętro pogórza, zazwyczaj poniżej 450 m n.p.m., zasiedliły wielogatunkowe lasy liściaste z dominującymi dębem, grabem, lipą i klonem. Układ ten był uwarunkowany przez klimat i przez długi okres pozostawał praktycznie niezmodyfikowany przez człowieka (Parczewski i in. 2012). 
Najstarsze udokumentowane ślady osadnictwa wskazują na pojawienie się człowieka w okolicach projektowanego Turnickiego Parku Narodowego (TuPN) w okresie epoki kamiennej (od paleolitu po neolit). Zaliczają się tutaj w pierwszej kolejności ślady paleolitycznych obozowisk z Nehrybki, Pikulic, Przemyśla i Sierakośc oraz mezolityczne stanowiska z Przemyśla i Sierakośc (Kryciński 1997) 
W neolicie, na ogół, proces osadnictwa miał charakter strefowy i koncentrował się raczej w pobliżu żyznych lessowych ziem doliny Sanu i dolnego Wiaru, nie wkraczając na pogórza ani w głębsze partie Karpat. Aktywność człowieka neolitycznego na tych terenach miała ograniczony zakres i była związana raczej ze szlakami migracyjnymi. Dotyczy to szczególnie okresu wczesnego neolitu (Parczewski i in. 2012). Niemniej, istnieje wiele neolitycznych znalezisk pojedynczych lub niewielkich grup przedmiotów z terenu projektowanego Parku, które świadczą o bytności człowie-ka. Doliną Wiaru, od strony północno-wschodniej wkraczały w jego środkowy bieg grupy ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej oraz kultury pucharów lejkowatych pro-wadzących gospodarkę żarową dostosowującą środowisko do potrzeb wypasu zwierząt. Pogórza i niższe partie gór były jednak dla nich strefami ekstremalnymi, a ich osiedla miały krótkotrwały charakter i liczyły zapewne kilka domostw, odbiegając skalą znacznie na niekorzyść w porównaniu z rozbudowanymi osiedlami ze stref lessowych. Wśród ważniejszych znalezisk okresu kultury pucharów lejkowatych z terenu projektowanego Parku należy wymienić czworościenną siekierkę neolityczną z krzemienia świę-ciechowskiego, napotkaną na terenie dawnej wsi Jamna Górna (Parczewski i in. 2012; Turczyńska 2012). 
Z następnego okresu znaleziono pozostałości kultury ceramiki sznurowej, których zasięg w obrębie projektowanego Parku pokrywa się w dużej mierze z poprzednimi stadiami osadnictwa i lokuje się na terenach wyniesionych do wysokości przekraczających w niewielkim stopniu 400 m 
n.p.m. Pojedyncze znaleziska przedmiotów kamiennych z omawianego terenu mogą być śladami krótkotrwałych obozowisk i kurhanów, również związanymi ze szlakami transkarpackimi (Pelisiak 2013). Odkryte przedmioty mogły służyć w codziennej pracy związanej z okresowym wypasem stad zwierząt. Aktualny stan badań wskazuje na to, że eksploatacja środowiska prowadzona przez ludność późnego neolitu, poza chowem i hodowlą zwierząt, mogła również obejmować pozyskiwanie surowców krzemionkowych (Parczewski i in. 2012). 
Znacznie większą liczbę znalezisk z okresu neolitu można wiązać z okolicami obecnie projektowanego Parku, jak również z terenami przy jego granicy. Stanowiska w Sie-rakoścach, Kormanicach i Fredropolu, na północny wschód od granic projektowanego Parku mają też charakter wskazujący na bardziej trwałe osadnictwo i znaczną gęstość zasiedlenia. Znaleziska z Fredropola pochodzą z osady, w której znaleziono ceramikę neolityczną kultury lendzielskiej (Aksamit 1968). Na terenie Kormanic i Fredropola odkryto także ślady domostwa o konstrukcji słupowej z młodszej epoki kamiennej. W obrębie obiektów mieszkalnych odkryto spore ilości ceramiki i narzędzi krzemiennych i kamiennych (Kunysz 1981). Starsze znaleziska z Doliny Wiaru z Fredropola i Kormanic z uwagi na usytuowanie na łagodnych zboczach niewielkich wzniesień pokrytych lessami piaszczystymi, pyłami lessopodobnymi, piaskami, żwirkami i mułkami rzecznymi wskazują na rolniczy charakter zagospodarowania tej okolicy (Aksamit 1968; Nowińska 2014). Z kolei na zachodnich obrzeżach projektowanego Parku, na terenie Kuźminy, znaleziono siekierkę neolityczną mogącą pochodzić ze zniszczonego kurhanu (Nowińska 2014). 
Dochodzimy więc do wniosku, że tereny stanowiące obecnie bezpośredni obszar projektowanego Parku Narodowego najprawdopodobniej nie były trwale zasiedlone w epoce kamiennej, a wynikało to z jego trudno dostępne-go i lesistego charakteru (ryc. 1). Dane pochodzące z diagramów pyłkowych sugerują brak uprawy zbóż w bezpośred-nim otoczeniu Bieszczadów, w tym na terenie projektowanego Parku, a jedynie okresowy wypas zwierząt prowadzony przez najmłodsze generacje kultury pucharów lejkowatych oraz ludność kultury ceramiki sznurowej i kultury mierzanowickiej, stanowiącej już reprezentację wczesnej epoki brązu. Niemniej, był to pierwszy okres zauważalnych, antropogenicznych przemian w szacie roślinnej (Pelisiak 2013). Na obszarach, gdzie krajobraz przyrodniczy miał charakter pierwotnego lasu, zapuszczano się okresowo, prowadząc aktywność gospodarczą bazującą na wędrownym wypasie zwierząt wspieranym gospodarką łowiecko--zbieracką, a teren obecnie projektowanego Parku stanowił przedpole takich działań. 
Specyficznym, antropogenicznym fragmentem rzeźby terenu w okresie neolitu były kurhany związane ze wspomnianymi wcześniej, pojedynczymi znaleziskami archeologicznymi. Miały one wysokość około 4 metrów i średnicę kilkunastu metrów, tworząc elementy rzeźby na wierzchowinach. Ze względu na niewielkie rozmiary bardzo niewiele z nich dotrwało do naszych czasów (Affek 2016). 


Ryc. 1  Stanowiska w górnym dorzeczu Sanu, datowane na neolit lub wczesny okres epoki brązu, 
onieustalonej kwalifikacji kulturowej (w okręgu przybliżona lokalizacja projektowanego parku) 
Źródło: Parczewski i in. (2012). 
W bardziej inwazyjnej rolniczej gospodarce żarowej (łazowej), powoli wnikającej od północnego wschodu w środkową i górną dolinę Wiaru od okresu neolitu, plony zbierano kilkakrotnie w tym samym miejscu i przenoszono się gdzie indziej. Tereny leśne pod uprawę i wypas zwierząt oczyszczano z roślinności poprzez wyrąb i wypalanie, jednocześnie użyźniające glebę, a pnie na zrębach i wypaleniskach pozostawiano, aż do czasów wprowadzenia technologii pługowej, głębokiej orki oraz stałej uprawy gleby. Po wyjałowieniu gleby, porzucone, odkryte tereny zarastał ponownie las (Affek 2016; Ruciński 1993). 
Rozmieszczenie stanowisk kultury mierzanowickiej (wczesny brąz), z młodszych okresów epoki brązu oraz innych znalezisk do okresu wczesnego żelaza na pogórzach południowo-wschodniej Polski jest podobne, jak w przypadku kultury pucharów lejkowatych i kultury ceramiki sznurowej (Gedl 1998). Trwałe osadnictwo wciąż koncentruje się w dolinie Sanu od Leska do Przemyśla, w okolicach Parku, sytuując się na północny wschód od jego granic. W Sierakoścach i Aksmanicach koncentrowało się osadnictwo z kultury łużyckiej epoki brązu (1800–700 lat p.n.e.), odnotowano tam wiele śladów epoki żelaza z okresów halsztackiego, lateńskiego i wpływów rzymskich (700 lat p.n.e. – 375 r. n. e.), co świadczy o dużej gęstości zaludnienia. W pobliżu, na terenie miejscowości Nowe Sady, odnaleziono zabytki kultury łużyckiej oraz artefakt krzemienny wcześniejszego pochodzenia. Z terenem Fredropola i Kormanic związane są materiały zabytkowe datowane na wczesną fazę kultury przeworskiej lub związaną z osadnictwem celtyckim (Nowińska 2014). 
Pierwsze wieki naszej ery przyniosły na północnym przedpolu bieszczadzkim zastosowanie żelaza w grupach osadniczych (Affek 2016), powiązanych z kulturą przeworską, podlegających wpływom ze strony środowiska tracko--dackiego (Parczewski in. 2012). W kulturze przeworskiej w okolicach Przemyśla zajmowano się rolnictwem przerzutowym w systemie jednopolowym, później dwupolowym – wykorzystując metodę wypaleniskową. Poza obszarami zalewowymi zajmowano w tym czasie także wierzchołki wysoczyzn i krawędzie teras zalewowych (Pietrzak 2002). 
Użycie nowych i lepszych narzędzi żelaznych wpłynęło na zmianę gospodarki z wypaleniskowej w orną, podczas gdy wędrowny tryb życia ludzi coraz częściej zamieniał się w osiadły. Proces ten był kontynuowany do czasów średniowiecznych z przerwą od IV do połowy V wieku n.e., kiedy notuje się zanik osadnictwa w rejonie opisanych po-wyżej miejscowości. Proces rozpadu wspólnot terytorialnych i kulturowych miał związek z najazdem Hunów i Ostrogotów w 375 r n.e. i zapoczątkowaną przezeń wielką wędrówką ludów (Mączyńska 1996). 
Kolejny etap oddziaływania człowieka na tereny projektowanego Parku Narodowego wiąże się z wnikaniem plemion wczesnosłowiańskich w dolinę środkowego Wiaru (V–VII w. n.e.). Znaleziska z Nadsania reprezentują wczesnosłowiańską kulturę praską, mającą nawiązania w śladach na stanowiskach archeologicznych na Ukrainie, w Rumunii, Słowacji, Czechach i Morawach, a także innych miejscach na terenie Małopolski. W okresie od VIII do schyłku X w. obserwowany jest intensywny wzrost zaludnienia na przedpolu Karpat (Parczewski i in. 2012). Tereny Chrobacji lub Białej Chorwacji, legendarnej krainy słowiańskiej, znaj-dującej się na obszarze późniejszej Małopolski, uległy w tym okresie podziałowi na mniejsze państwowości. Lud zamieszkujący wówczas dorzecze Sanu oraz okolice Prze-myśla, według argumentów historycznych, reprezentował państwo Lędzian (Labuda 1988). Ziemie przez nich zamieszkane, zwane w X i XI w. grodami czerwieńskimi, były obiektem rywalizacji polskiej, ruskiej, czeskiej oraz węgierskiej i przechodziły z rąk do rąk. Od drugiej połowy X w. znajdowały się w strefie wpływów Rusi opierając swe zachodnie granice na międzyrzeczu Wisłoka i Wisłoki, ostatecznie zostały zdobyte w 981 r. wraz z Przemyślem w wyniku najazdu Księcia Kijowskiego Włodzimierza Wielkiego. Po odbiciu przez Bolesława Chrobrego w 1018 r. pozostawały w rękach polskich z przerwami do 1086 r., po czym weszły na dłużej w strefę wpływów ruskich, pozostając w niej do 1387 r. (Labuda 1988; Parczewski i in. 2012). 
W okresie wczesnośredniowiecznym osadnictwo dotarło zaledwie do granic górnego odcinka zlewni Wiaru, na co wskazują pozostałości grodzisk w Hermanowicach, Aksmanicach, Nowosiółkach Dydyńskich, Kopyście i Nowych Sadach, datowane na X–XII wiek. W czasie dominacji ruskiej sięgnęło już w głąb karpackiego odcinka Wiaru, pozostając jednak w samej dolinie rzeki (Rybotycze, Honoffry czyli dzisiejsza Posada Rybotycka, Huwniki, Sierakośce, Trójca) bądź na wzgórzach w bezpośrednim sąsiedztwie grodów (Kopyśno, Siemioniów, czyli dzisiejszy Pacław, Gruszów (obecnie Gruszowa). Wpływ osadnictwa na pokrywę leśną był niewielki – szacuje się, że wycinka lasów nie przekroczyła 1% powierzchni projektowanego Parku z 1993 r. (Ruciński 1993), a zatem podobne stwierdzenie można odnieść do obecnego projektu o zbliżonej powierzchni (ok. 17,2 tys. ha). Wylesienia bezpośrednio związane z zajmowaniem terenów pod zabudowę miały charakter punktowy i nie przekroczyły zapewne powierzchni kilkuset hektarów. Nie można nie wspomnieć o odmiennych w charakterze przekształceniach antropogenicznych wynikających z pozyskiwania drewna jako budulca i opału oraz chowu i hodowli inwentarza, których zasięg mógł być większy (Affek 2016; Ruciński 1993). 
Od XIII wieku, mimo powszechnego stosowania gospodarki żarowej, która była kontynuowana na tych terenach, aż do XIX w., obserwuje się stopniowe upowszechnianie się gospodarki przemienno-odłogowej. Wiek XIV zaś przyniósł jeszcze intensywniejsze przeobrażenia. W 1368 r. słabo wtedy zasiedlone dorzecze górnego Wiaru nadał król Kazimierz Wielki Stefanowi Węgrzynowi herbu Sas (protoplaście rodu Rybotyckich) w celach osadniczych. Do ich klucza weszły osady z czasów ruskich, czyli między innymi Rybotycze, Huwniki, Solca, Gruszów Kopyśno i Sierakośce oraz osady przy monasterach: Pacław, Posada Rybotycka i Trójca (Affek 2015b; Kryciński 1997). Niedłu-go później zasadniczą zmianę w dynamice osadnictwa ugruntowało włączenie Księstwa Halickiego do, rosnącej w siłę, Korony Królestwa Polskiego. Od 1387 r. Pogórze Przemyskie znalazło się w województwie ruskim, aby pozostać w rękach polskich aż do rozbiorów. Zmiana peryferyjnej pozycji na oddaloną od granic sprzyjała rozwojowi osadnictwa (Ruciński 1993). W tamtym czasie obserwuje się wzrost przeciętnej gęstości zaludnienia, intensyfikację upraw, masowy wypas zwierząt, przechodzenie z systemu dwupolowego do trójpolowego oraz rozwój feudalnego władania ziemią, co stwarzało warunki do wylesiania i silnej erozji gleb w pobliżu osad (Nowińska 2014). Akcja osadnicza Rybotyckich, kształtująca zagospodarowanie doliny górnego Wiaru, była również powiązana z napływem 


Ryc. 2  Grodzisko w Nowosiółkach Dydyńskich datowane na wczesne średniowiecze (zachowany ślad w rzeźbie terenu) Źródło: Geoportal (niedatowane). 

Ryc. 3  Umiejscowienie terenu projektowanego parku na tle wschodnich ziem polskich w późnym średniowieczu Źródło: Hrabyk (1923). 
ludności wołoskiej (Affek 2016). Ludność ta miała korzenie romańsko-bałkańskie i w przeciwieństwie do ludności lokalnej nie stroniła od wyżej położonych partii tych ziem, potrafiąc je zagospodarować, głównie poprzez wypas stad zwierząt. Wsie zakładane na prawie wołoskim otrzymywa-ły formalne uprawnienia do eksploatacji, praktycznie dziewiczych wcześniej, terenów. Umożliwiało to osiąganie wysokich zysków z lasów i połonin przez kolejnych właścicieli ziemskich (Jawor 2004). Kolonizacja terenu projektowanego Parku i obszarów przyległych przebiegała z różnym natężeniem. Dla przykładu, w pierwszej połowie XV w. powstało niewiele nowych osad, ale wśród nich Bircza czy Tyrawa Wołoska stanowiły ważne przyczółki dla późniejszego osadnictwa (Ruciński 1993). 
Symbolicznym momentem rozwoju sieci stosunków feudalnych, tworzących samowystarczalny klucz z ośrodkiem centralnym sprzęgającym lokalną produkcję, handel i usługi, było nadanie praw miejskich Rybotyczom w drugiej połowie XV w. (Wolski 1956). Wiązało się to ze sprowadzeniem do miasteczka polskich osadników i powiększeniem sieci osadniczej o kilkanaście nowych wsi w najbliższej okolicy (Nowińska 2014). 
Pozostała część terenów projektowanego Parku, niena-leżąca do możnych rodów, organizacji kościelnych i drobnej szlachty, pozostawała w obrębie tak zwanych królewszczyzn, gdzie akcja osiedleńcza postępowała słabiej. Charakteryzowały się one dużą lesistością i występowaniem źródeł słonych. Do średniowiecznych wsi królewskich z terenu projektowanego TuPN, które dostarczały sól oraz dobra leśne i siłę roboczą na rzecz folwarków królewskich, zalicza się Makową z rozległym kompleksem leśnym Turnicy, Leszczyny oraz Liskowate (Ruciński 1993). 
Okres średniowiecza był czasem powstania i rozwoju różnych profesji związanych z eksploatacją lasów. Niektóre z nich zostały utrwalone na mapach w postaci miejscowych nazw geograficznych, czyli toponimów. I tak, wczesnośredniowieczna nazwa wsi Uhelniki (dzisiaj Huwniki) sugeruje, że na terenach przyległych do projektowanego Parku produkowano węgiel drzewny, a nazwa góry Dupnica wskazuje na wydobycie kamienia wapiennego (Wolski 1956 w: Affek 2016). Podobnie z nazwą miejscowości Solca leżącą na północny wschód od granicy projektowanego TuPN oraz toponimem „Żupy” w paśmie Braniowa, idącymi z w parze z występującymi tam słonymi źródłami, najprawdopodobniej eksploatowanymi (Affek 2016; Kryciński 1997). 
Interesującym źródłem informacji na temat sposobów gospodarowania na terenach projektowanego Parku i przy-ległych w okresie średniowiecznym są tak zwane lustracje królewszczyzn z drugiej połowy XVI w. (głównie 1564– 1565). Na ich podstawie Jabłonowski (1903) pisze, że „ziemia przemyska miała wprawdzie siła wsi polnych lasów nie-mających, a stanowiących dobra prywatne; ale w królewszczyznach za to ich sporo”, po czym przytacza cytat z lustracji: 
„W starostwie przemyskim jest lasów wielka dosyć, tak na górach nad rzeką Sanem, Wiarem obojem1 i Strwiążem i nad innemi rzekami i potokami, w których pospolite drzewo buk i jedlina acz i na dolinach najdzie rozmaitego drzewa nie mało. Także też są i płoniny, gołe na niektórych miejscach, na których bywa pasza dobra dla owiec, a w równinach […] jest drzewa dosyć varii generis, a wszakoż osobliwie dębiny naj-więcej” (Jabłonowski 1903). 
Lustracja starostw z 1565 r. wskazuje, że już w czasach średniowiecznych istniała grupa profesji związanych z eksploatacją lasów. Pracujących w lasach nazywano budnikami z racji zamieszkiwania w prowizorycznych, drewnianych zabudowaniach. Należeli do nich węglarze, wypalający drewno na opał i popiół w mielerzach, maziarze produkujący maź do smarowania elementów jezdnych wozów, dziegciarze produkujący dziegieć w procesie suchej destylacji kory brzozowej, a także producenci wszelkiej maści półproduktów stolarskich: klepek, gontów, dranic i innych, służących do naprawy zamków, mostów i corocznej budowy statków spławiających towary do Gdańska. Szczególne miejsce wśród produktów drzewnych zajmował potaż (węglan potasu rozpuszczalny w wodzie), mający zastosowanie między innymi w przemyśle mydlarskim czy włókienniczym. Jego produkcja była stosunkowo łatwa i przynosiła spore dochody, przyczyniając się do zwiększenia fortun lokalnych ziemian (Affek 2016; Ruciński 1993). Według lustracji „w starostwie przemyskim, w kluczu „Ojskim” (obecnie Nowe Sady) dają kmiecie po 1/2 miarki popiołu do blechu przemyskiego...”. Wyrób potażu, podobnie jak pozostałe wymienione aktywności, charakteryzował się niszczącym wpływem na lasy – już z wczesnej dwudziestowiecznej perspektywy (1903) mówi się o rabunkowej dzia-łalności człowieka w tamtych czasach. Wynikało to zapewne z przeświadczenia o niewyczerpalnych zasobach naturalnych oraz nastawienia człowieka do przyrody (lasu), którą należało sobie podporządkować (Böhme 2002; Ru-ciński 1993). 
Kolejnym znacząco wpływającym na stan lasów zajęciem był wypas zwierząt. Był on zasadniczo powiązany z gospodarką leśną, jako że do XVIII w. lasy były częścią gospodarstwa wiejskiego lub folwarku, co miało się zmienić dopiero z nadejściem kapitalizmu (Ruciński 1993). Świnie i owce wypasano na terenach otwartych i w lasach dorzecza górnego Wiaru. Wypas odbywał się zarówno w lasach bukowo-jodłowych, jak i niżej położonych grądach z dębem. Wypas świń był prowadzony głównie w lasach bukowych, a owiec na otwartych „płoninach” na grzbietach wzniesień, co znajduje swoje odbicie w dzisiejszej toponimii kulturowej (np. Łazy koło Makowej). Zgodnie z lustracją kmiecie z rozmaitych wsi, królewskich i magnackich wnosili opłaty za możliwość wypasania w lasach królewskich – zimą owiec żerujących na jemiole i gałęziach jodłowych oraz latem na trawie, a zimą świń zjadających żołędzie i bukiew. Znaczenie lasów nie ograniczało się tylko do bazy pokarmowej zwierząt, dawały one wówczas również schronienie w czasie niepogody i zimy (Affek 2016) 
Walory te sprawiały, że lasy należące do kluczy obejmujących wsie na prawie wołoskim otaczano swoistą 
1 Wiarem obojem nazywano rzekę Wiar wraz z jej głównym dopływem Wyrwą. 
ochroną, cedowaną na kniaziów (sołtysów wsi), którzy w zakresie swoich obowiązków mieli opieką nad owocującymi drzewostanami. Każda wieś wołoska musiała pozostawiać lasy do użytkowania pasterskiego (Stadnicki 1848). Nie pozostawało to bez wpływu na szatę roślinną lasu. Niższe partie roślinności były zjadane lub wydeptywane przez zwierzęta, warstwa krzewów niszczona, runo wypierane na korzyść traw, a sporo materiału drzewnego (chrustu) z lasu wynosili również ludzie, co było praktykowane do czasów obecnych (Affek 2016; Gajdek i in. 2015). Przerzedzone partie lasu o częściowo przesuszonym runie dały najprawdopodobniej nazwę kolejnym lokalnym toponimom, jak chociażby Suchy Obycz. 
Inną cenioną grupą zawodową byli bartnicy, hodujący dzikie pszczoły w lasach. Skala ich działalności stopniowo malała już od średniowiecza w związku z kurczeniem się powierzchni starych lasów jodłowych. Wiadomo, że swoich bartników w XVI w. miały między innymi Makowa i Li-skowate. Podobnie myślistwo, według lustracji z 1565 r. nie miało większego znaczenia w obrębie projektowanego Parku (Jabłonowski 1903; Ruciński 1993). 
Obszerny kompleks królewskiego Lasu Turnica był przez bardzo długi czas zastrzeżony do celów półdzikiego wypasu świń oraz bydła, podczas gdy okoliczne tereny przeżywały w od XVI w. ekspansję produkcji potażu i wydobycia soli. W aspekcie ekologicznym były to bardzo eksploatatorskie gałęzie przemysłu, ponieważ zużywały bardzo duże ilości materiału drzewnego (Jabłonowski 1903). Żupy solne pochłaniały duże ilości drewna na remonty studni i odparowywanie wody z solanki. W obrębie projektowanego TuPN i jego okolic żupy istniały między innymi w Sólcy, Hujsku i Kormanicach, przynosząc spore dochody do kasy kolejnych panujących, aż do drugiej połowy XVIII w., kiedy władze austriackie nakazały zasypanie żup w celu obrony państwowego monopolu wydobycia z dużych kopalni, w tym z Bochni i Wieliczki (Kryciński 1997; Ruciński 1993). 
Wiek XVI to tak zwany złoty wiek – okres powiększania i umacniania istniejących majątków ziemskich, również pod względem militarnym. Powstające wtedy zamki miały służyć obronie przed, będącymi w tamtym czasie plagą, najazdami tatarskimi oraz zajazdami sąsiadów. Następujące po nim czasy wojen szwedzkich, najazdy tatarskie i póź-niejsze rządy dynastii Sasów powodowały stopniowe ubo-żenie całej Rzeczpospolitej i spadek jej znaczenia. Majątki ziemskie na Pogórzu zaczęły podupadać i ulegać rozdrobnieniu. Zakładane nowe miasta (Fredropol, Tyrawa Wołoska) nie rozwijały się, a istniejące wsie przechodziły w posiadanie drobnej szlachty (Kryciński 1997). 
Duża ilość drewna opałowego sprzyjała powstawaniu hut szkła – jednego z niewielu przejawów działalności gospodarczej w tamtym okresie. Istniały one na terenie projektowanego Parku i w jego okolicach od XVI do XIX wieku. Pochłaniały duże połacie lasu wokół istniejących (Bircza, Rybotycze, Łodzinka) bądź nowo zakładanych wsi (Wola Korzeniecka, Huta Brzuska). Ostatnie huty istniały jeszcze w początku XX w. w Łodzince Górnej i Jamnej Gónej) (Kryciński 1997; Ruciński 1993). 
Do XVIII w. gospodarkę leśną w obrębie folwarków i wsi pańszczyźnianych charakteryzował brak dbałości o stan lasów związany z przekonaniem, że podstawą rozwoju gospodarki jest rolnictwo. Wynikiem tego była eksploatacja lasu poprzez ciągłe wybieranie doborowego materiału, niezależnie od jego przeznaczenia. Upadek Rzeczypospolitej spowodował nastanie władzy austriackiej i poważne zmiany własnościowe. Dobra królewskie, część gruntów prywatnych, ziemie po zniesionych klasztorach oraz część lasów kościelnych przeszły na własność skarbu państwa czyli „Kamery”. Wiązało się to początkiem wprowadzania nowoczesnych na owe czasy form gospodarki leśnej. Oprócz zdecydowanie przeważającego, tradycyjnego systemu wyrębu (użytkowania posztucznego) zaczęto wprowadzać urządzanie lasu obejmujące rębnię częściową umożliwiającą naturalne odnowienie lasu. Pierwszy podręcznik leśnictwa w języku polskim autorstwa Krzysztofa Kluka został wydany w 1778 roku (Kluk 1778). Jego zalecenia dotyczące stosowanie w lasach podziału powierzchniowego, następstwa cięć oraz naturalnego odnowienia były kontynuowane poprzez szereg przepisów urządzeniowych wprowadzanych przez ustawy i dekrety cesarskie w Galicji w pierwszej połowie XIX wieku. Lasy państwowe zostały podzielone zgodnie z geometrycznym podziałem powierzchniowym, dla którego obliczano rozmiar użytkowania. Od wprowadzenia nowych instrukcji urządzeniowych w latach 1873 i 1878 do końca XIX w. urządzono ponad połowę lasów państwowych. Stosowano wtedy zręby czyste ze sztucznym odnawianiem siewem lub sadzeniem z rzadkim stosowaniem trzebieży, ze względu na niski popyt na drewno o niskiej wartości. Wprowadzono jednostki administracyjne (zarząd) i gospodarcze: obręby, ostępy i oddzia-ły, czego skutkiem było opracowywanie planów gospodarczych i prowadzenie rachunkowości, a także wyłączanie drzewostanów, obliczanie ich wieku i zasobności. Również w odniesieniu do lasów niepaństwowych Galicji istniały odrębne zapisy normujące zasady użytkowania, aczkolwiek były one mniej rygorystyczne i dotyczyły głównie nieprzekraczania pozyskiwania ponad przeciętny przyrost na pniu, przepisów regulujących pomiar lasów, gospodarowanie młodymi drzewami, wypas zwierząt oraz kar za wykroczenia leśne (Ruciński 1993). 
Wiek XIX był okresem wielkich przemian – początko-wo intensywność pozyskiwania drewna była mała ze względu na ograniczone możliwości zbytu drewna z Galicji, a drewno użytkowe stanowiło zaledwie 25% ogólnego pozyskania. Pozostałą część przeznaczano na tradycyjne formy użytkowania, jak produkcja węgla drzewnego, pota-żu, smoły i terpentyny. Presja na pozyskiwanie surowca drzewnego dla hut znacznie się zmniejszyła, lecz ożywienie gospodarcze spowodowało wzrost zapotrzebowania na drewno tartaczne (tartaki wodne w Grąziowej, Huwnikach, Jureczkowej, Rybotyczach, Trzciańcu i Wojtkówce), pojawiły się także inne zakłady przemysłowe, takie jak cegielnie czy wapienniki. W roku 1866 powstała w Ropience, kilka kilometrów za zachodnią granicą projektowanego Parku, kopalnia ropy naftowej. Związany z nią napływ robotników przyczynił się do rozwoju osadnictwa także po wschodniej stronie masywu Chwaniowa, w Wojtkówce i Jureczkowej. Innymi czynnikami stymulującymi wzrost pozyskania drewna były wzrost cen surowca drzewnego, zwłaszcza na rynkach zagranicznych, rozpoczęcie fortyfikacji Przemyśla w 1853 r., budowa linii kolei żelaznej łączącej Kraków ze Lwowem w 1861 r. (wiodącej przez Przemyśl) oraz linii Przemyśl–Budapeszt w 1872 r., jak również generalny wzrost zapotrzebowania związany z postępującą rewolucją przemysłową i zmianą struktury (parcelacja oraz likwidacja służebności włościańskiej) użytkowania gruntów (Affek 2016; Kudłaniec 1936; Poławski 2000). Bliskie sąsiedztwo linii kolejowych, a także budowa potężnej twierdzy obronnej w Przemyślu i na jego przedpolach od 1878 r. wpłynęły na ogromne zużycie drewna z lasów rządowych, rozwój cywilizacyjny dorzecza górnego Wiaru i budowę ludzkich osiedli (Soja 2008). Badania dotyczące zagospodarowania przestrzennego terenu dorzecza górnego Wiaru w obszarze niemal pokrywającym się z terenem projektowanego Parku Narodowego na przestrzeni ostatnich dwóch wieków wskazują na wzrost udziału powierzchni zasiedlonej z 4% w 1852 roku do 7% w 1897 roku. Było to związane z postępującą parcelacją gruntów i zwiększeniem dostępności ziemi dla osadników, niemniej udział powierzchni zalesionej kształtował się w tym samym czasie na mniej więcej stałym poziomie, wynoszącym niespełna 40%. Co ciekawe, pomimo stałego wzrostu zaludnienia wynikającego głównie z wysokiego przyrostu naturalnego u ukraińskich chłopów (Soja 2008), udział powierzchni zasiedlonej na tym samym obszarze pozostawał, od wspomnianego wzrostu w końcówce XIX w., na niezmiennym poziomie (7%) do okresu II wojny światowej (Affek 2011). Należy zaznaczyć, że kompleks Lasu Turnica odznaczał się wtedy wciąż bardzo wysokim stopniem zalesienia, przekraczającym 80% pokrycia (Affek 2011). W owym czasie dość popularnym poglądem było przekonanie, że prywatne gospodarstwo leśne daje lepsze zyski niż własność państwowa, co przyczyniało się do wyzbywania się lasów należących do państwa na rzecz włas-ności prywatnej, aczkolwiek w Galicji proces przejmowania lasów przez rolnictwo miał mniejszy zasięg niż w Królestwie Kongresowym (Poławski 2000). Prywatna własność leśna, której na przełomie XIX i XX w. zaledwie część była urządzona, przeżywała okres nadmiernej eksploatacji powodującej zubożenie struktury gatunkowej i wiekowej lasów. Powszechnym zjawiskiem na ich terenie była dekapitalizacja drzewostanów, polegająca na wybieraniu najbardziej wartościowego drewna. Dlatego też i nad nią zaczęto od 1882 r. utrzymywać nadzór państwowej inspekcji leśnej przy lwowskim namiestnictwie (Poławski 2000; Ruciński 1993). 
Największe kompleksy leśne na początku XX w. zachowały się w dawnych królewszczyznach należących ówcześnie do dóbr kameralnych, mianowicie kompleks Lasu Turnica, lasy pomiędzy Kwaszeniną a Wojtkową oraz mniej przydatne gospodarczo obszary Chwaniowa, tereny pomiędzy Korzeńcem a Cisową oraz pomiędzy Leszczawą Górną a Wolą Korzeniecką (Ruciński 1993). Lesistość ogólna utrzymywała się na terenach okołoparkowych na praktycznie niezmiennym poziomie, nieprzekraczającym 40%, aż do drugiej wojny światowej, z zastrzeżeniem, że lasy po-górskie ponosiły okresowo duże straty, chociażby ze względu na uszkodzenia przez ciężkie mrozy zimą 1928/1929 roku, kiedy należało usunąć duże ilości drewna bukowego i jodłowego. Działania militarne w czasie I wojny światowej szczęśliwie nie spowodowały zniszczenia lasów bezpośrednio na badanym obszarze (Affek 2011; Ruciński 1993). Obrona Twierdzy Przemyśl pochłonęła wiele hektarów lasu oraz spowodowała spalenie 44 wsi i przysiółków, lecz położonych poza dorzeczem górnego Wiaru (Gajdek i in. 2015). 


W okresie międzywojennym województwo lwowskie charakteryzowało się wysoką lesistością na tle kraju, sięgającą 25% (GUS 1939). W tym czasie tereny pogórskie odznaczały się jeszcze większą udziałem powierzchni leśnych, na co wpływ miała struktura własnościowa lokalnych gruntów. Oprócz dóbr kameralnych dużą część stanowiła wielka własność ziemska, której właściciele zaczęli powoli zwracać baczniejszą uwagę na właściwe zagospodarowanie lasów (Ruciński 1993). Należy tutaj w szczególny sposób wyróżnić rodzinę Tyszkowskich, a konkretnie Antoniego Tyszkowskiego i następnie jego syna, Pawła Szylaka-Tyszkowskiego, który na początku XX w. przekazał swoje rozle-głe dobra Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie (Turczyńska 2012). Obejmowały one znaczne obszary z dużymi kompleksami lasów pomiędzy Korzeńcem, Cisową, Kopyśnem, Huwnikami, Trójcą i Łodzinką, które aż do 1944 r. pozostawały własnością Akademii, co przyczyniło się do zachowania ich w dobrym stanie (Ruciński 1993). 
Procesy integrujące przestrzeń II Rzeczypospolitej oraz zachodzące w latach międzywojennych zmiany spo-łeczno-gospodarcze nie zmieniły generalnie zróżnicowania regionalnego i struktury użytkowania ziemi w II Rzeczypospolitej (Poławski 2000), jednakże w obrębie gospodarki leśnej dokonano wtedy ujednolicenia regulacji dotyczących gospodarowania lasami na gruntach państwowych i prywatnych. Począwszy od rozporządzenia Rady Ministrów z 1918 r. w sprawie ochrony i użytkowania lasów oraz dekretu z 16 stycznia 1918 r. w sprawie organizacji urzędów ochrony lasów, nakładano coraz większe rygory na prywatnych właścicieli lasów, włącznie z nakazem stosowania planów urządzania lasu (Postanowienie Rady Ministrów… 1918; Dekret w przedmiocie organizacji….1919). W latach 20. i 30. ubiegłego wieku pojawił się szereg aktów prawnych unowocześniających gospodarkę w lasach państwowych, kładących nacisk na niezmniejszanie powierzchni leśnych oraz respektowanie zasad ciągłości i trwałości użytkowania lasów oraz rentowności gospodarowania. Realny wpływ tych aktów prawnych na lasy Pogórza Przemyskiego i Gór Słonnych jest trudny do oszacowania. Wiadomo, że w okresie międzywojennym jedynie około połowy lasów państwowych i jeszcze mniejsza część prywatnych miały plany urządzania, a doraźne problemy polityczne i gospodarcze państwa wywierały wpływ na realizację planów gospodarczych. Po I wojnie światowej lasy państwowe, a później i prywatne, stały się ofiarą świadczeń ponoszonych na rzecz odbudowy kraju, a przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego trwały nadmierne wy-ręby, szczególnie w dziesięcioleciu 1927–1937, spowodowane uszkodzeniami przez mrozy drzewostanów bukowych i jodłowych podczas ciężkiej zimy 1928/1929 w województwach południowych, w tym we Lwowskiem (Ruciński 1993). 
Jako że w ocenie Dyrekcji Naczelnej Lasów Państwowych poziom zagospodarowania był w połowie okresu międzywojennego niski, podjęto działania zwiększające efektywność gospodarowania. Efektem przeprowadzonej rewizji było dokonanie nowego podziału powierzchniowego na mniejszą liczbę jednostek, korekta podziału gospodarczego, weryfikacja założeń technicznych cięć i planów użytków rębnych oraz planów odnowienia lasu, a także zwiększenie roli nasiennictwa leśnego. W tym samym czasie zagospodarowanie w lasach prywatnych oraz spółdzielczych stało na znacznie niższym poziomie i w praktyce zależało od dobrej woli oraz dbałości ich właścicieli (Ruciński 1993). 


Ryc. 5  Centralny obszar obecnie projektowanego parku w roku 1938; źródło: mapywig.org niedatowane Źródło: mapywig.org (1938). 
Tadeusz Trella, wybitny przemyski entomolog przebywał w okresie międzywojennym dosyć często w rejonie Turnicy, spędzając czas na badaniach owadów. Obserwował postępującą sukcesję wtórną na przedwojennych zrębach pozostawionych własnemu losowi. Gęste zarośla brzozowe, grabowe i osikowe z wolna ustępowały nalotowi jodłowemu. Jednocześnie dostrzegał on głęboką eksploatację najpiękniejszych drzewostanów jodłowych w wyniku cięć od końca I wojny światowej oraz postępującą ekspansję gatunków obcych (świerk, sosna, modrzew, dąb, wiąz) dla Turnicy, a wprowadzonych przez człowieka (Trella 1938). 
Okres II wojny światowej odcisnął swe piętno na terenie projektowanego Parku poprzez rabunkową gospodarkę prowadzoną przez okupanta, działania wojenne i ostatecznie walki z Ukraińską Powstańczą Armią. Rozpoczętą przez Rosjan rabunkową gospodarkę lasów kontynuowali Niemcy (Turczyńska 2012). Szacuje się, że spadek zasobno-ści lasów górnego dorzecza Wiaru wyniósł około 28% (zły stan lasów ze względu na zniszczenia i brak zabiegów pie-lęgnacyjnych był opisany w pierwszych powojennych planach urządzeniowych) (Affek 2016). Podjęte pod koniec wojny decyzje polityczne oraz wytyczenie nowych granic spowodowały przymusowe i bezprecedensowe w skali historycznej przesiedlenia ludności cywilnej, trwające od 1944 do 1947 roku. W ramach akcji „Wisła” podjętej przez oddziały Wojska Polskiego wiosną 1947 r. wysiedlono z terenów projektowanego Parku wiele tysięcy osób. Opuszczone wsie były palone przez oddziały UPA lub niszczały, nie będąc ponownie zasiedlonymi. Na ich terenie, z nakazu władz, niszczono w latach powojennych ocalałe cerkwie i cmentarze (Kłos 2010). Po zakończeniu akcji „Wisła” i rozbiciu wszystkich bojówek partyzantów UPA teren górnego dorzecza Wiaru stał się praktycznie bezludny (Affek 2016) Jesienią 1947 r. pojawili się pierwsi nowi osadnicy z przeludnionych powiatów województwa rzeszowskiego oraz okolic Dynowa i Dubiecka. Zasiedlili oni odpowiednio wsie Aksmanice, Fredropol, Kormanice, Solcę, Siera-kośce, Nowe Sady, w drugim przypadku zaś rejon Birczy i Kalwarii Pacławskiej (Kryciński 1997). Na początku lat 50. ubiegłego wieku w rejon Ustrzyk Dolnych zaczęła napływać ludność z powiatów hrubieszowskiego i tomaszowskiego, przesiedlana w związku z delimitacją granicy polsko-radzieckiej i wymianą rejonów przygranicznych w 1951 r. (tzw. akcja HT). Krościenko, Liskowate i Trzcianiec zasiedlili w późniejszym okresie greccy uchodźcy polityczni (Wolski 2007). 
W pierwszych latach po II wojnie światowej przystąpiono do realizacji planu, który zakładał integrację terytorialną, odbudowę zniszczonej gospodarki i sieci transportowej oraz zmiany proporcji między produkcją przemysłową i rolną (Poławski 2000). Przemiany ustrojowe spowodowa-ły zmianę stosunków własnościowych w lasach – na podstawie dekretów z 1944 i 1949 r. upaństwowiono lasy wcho-dzące w skład nieruchomości ziemskich o powierzchni ponad 50 ha na terenie województw wschodnich. Trafiły one w zarząd państwowych gospodarstw rolnych, Państwowego Funduszu Ziemi oraz Państwowego Gospodarstwa Leśnego (Affek 2015b). Pod koniec lat 50. XX w. część ziem należących do PGR trafiła pod opiekę spółdzielni rolniczych założonych przez greckich osadników z Trzciańca, Roztoki i Grąziowej (Maryański 1963). Powyższe procesy w połączeniu z ogromnym spadkiem powierzchni osadniczej (o 72% w dorzeczu górnego Wiaru) oraz gęstości zaludnienia (o 85% w dorzeczu górnego Wiaru) w wyniku wysiedleń spowodowały bardzo intensywny wzrost powierzchni leśnych, początkowo głównie w wyniku sukcesji wtórnej, następnie również w wyniku zalesień prowadzonych przez leśników (Affek 2011; 2015a). W granicach obecnie projektowanego Parku obszar sztucznych zalesień (głównie przedplonową sosną) objął kilka tysięcy hektarów. Był on prowadzony w niesprzyjających warunkach kadrowych i ekonomicznych. Brakowało materiału nasiennego, ludzi do prac oraz odpowiedniej infrastruktury, co obrazuje ogromny wysiłek ówczesnych leśników (Ruciński 1993). O tempie tego wzrostu świadczą liczby – pomiędzy 1936 a 1958 r. wskaźnik lesistości zmienił się w dorzeczu górnego Wiaru (obejmującego lwią część Parku) z 39 na 48%. Należy mieć na względzie, że z racji rabunkowej gospodarki okupanta tuż po wojnie powierzchnia lasów była najprawdopodobniej jeszcze niższa niż w 1936 roku. Nowe lasy, będące najczęściej monokulturami sosnowymi z domieszką świerka i modrzewia, do końca 1958 r. pokryły dolinę Sopotnika, pagórki w Makowej i Leszczynach, a także obszary rolnicze w Łodzince Górnej i Posadzie Rybotyckiej. Na terenie dorzecza górnego Wiaru przybyło w latach 1958–1981 ponad 4200 ha lasu. Z rozległych obszarów rolniczych pozostały zaledwie wąskie pasy w dolinach, a wysoce różnorodna struktura krajobrazu z czasów przedwojennych stała się wyraźnie ujednolicona. Przyjęta w 1959 r. uchwała o zagospodarowaniu Bieszczadów (Uchwała KERM 1959) przyśpieszyła proces tworzenia wielkoobszarowych gospodarstw rolnych w ramach gospodarki skolektywizowanej, co skutkowało zanikiem mozaiki krajobrazowej (Affek 2015a). 
W latach 1945–1951 przeprowadzona została szeroko zakrojona akcja inwentaryzacyjna na terenie województwa przemyskiego, w której wykorzystano istniejące (różnorodne) podkłady mapowe. W jej wyniku opracowano tzw. prowizoryczną powierzchniową tabelę klas wieku, czyli narzędzie stanowiące podstawę do obliczenia etatów użytkowania2 do czasu opracowania planów gospodarczych dla poszczególnych nadleśnictw. W ówczesnych niespokojnych latach w pracy brakowało podkładów geodezyjnych i planów. Tereny Bieszczadów, Gór Słonnych i Pogórza Przemyskiego stanowiły wówczas białą plamę na mapie. W wyniku prac utworzono nową granicę rolno-leśną, a taksację, pomiary i mapy wykonywane były od podstaw. Efekty inwentaryzacji posłużyły do opracowania dalszych planów urządzania (BULiGL niedatowane). 
Pierwszym, powojennym planem gospodarczym związanym z lasami na omawianym terenie był „Sześcioletni plan leśnictwa (1950-1955)” opracowany w 1951 r., mający (na terenach obecnie projektowanego Parku) zastosowanie do Nadleśnictwa Bircza, Nadleśnictwa Trójca z siedzibą w Hujsku (Nowe Sady) oraz Nadleśnictwa Wojtkowa (RLP 1951; ROLP 1951). W leśnych sprawozdaniach łowieckich z wczesnych lat 50. XX w. dołączonych do planu zwraca szczególną uwagę mała populacja jelenia, kontrastująca z notowaną w późniejszych latach PRL i obecnie (Nadleśnictwo Państwowe Bircza 1952; Nadleśnictwo Państwowe Trójca 1952; RDLP 2007). Mała liczebność zwierzyny płowej (czyli brak problemu ochrony upraw) w okresie powojennym mogła sprzyjać wysokiej dynamice wzrostu powierzchni leśnych, rekompensując w pewnym stopniu trudności związane z zalesianiem (Marszałek 2011). 
Plan sześcioletni wkrótce został zastąpiony prowizorycznymi planami urządzania lasu na dziesięcioletni okres gospodarczy (Bircza i Nowe Sady 1952, Wojtkowa 1953), bazującymi na przedwojennych instrukcjach urządzania lasu z 1937 roku (RDLP 2007). Nie uwzględniono w nich siedliska, stosując uproszczoną metodę oceny (metodę drzewostanową) do obliczenia etatu powierzchniowego, czyli wielkości pozyskania użytków przedrębnych. Etat masowy cięć rębnych wynikał z sumy miąższości (objętości drewna) przeznaczonych do wyrębu drzewostanów, dla których przyjęto ogólny docelowy skład gatunkowy: jodła 
– 50%, buk – 40%, domieszki – 10% i dodatkowo dla Nad-leśnictwa Nowe Sady domieszkę dębu w ilości 10%. Trudno dziś ocenić realizację tych planów, ponieważ nie dysponujemy na ten temat żadnymi informacjami. Z uwagi na niedostatek siły roboczej na wyludnionych terenach, znikomą infrastrukturę drogową i ogromną skalę zalesiania gruntów porolnych, zakłada się, że poza cięciami rębnymi w najdogodniejszych miejscach i zalesieniami nie wykonano żadnych innych zaplanowanych prac (RDLP 2007; Ruciński 1993). Z innych źródeł wiadomo natomiast, że Państwowe Gospodarstwo Leśne przejmowało w tym okresie na terenie projektowanego Parku kolejne grunty leśne od PGR, powiększając swój stan posiadania (ROLP 1954). 
Pierwsze kompleksowe i zaawansowane („definitywne”) urządzanie lasu przypada na lata 1963–1968, kiedy przyjęto w nadleśnictwach dziesięcioletnie plany gospodarcze. Przeprowadzono wtedy kompleksową inwentaryzację stanu posiadania, wykonano pomiary powierzchniowe, założono nową osnowę geodezyjną i podział po
2 Etat cięć – najwyższa (dopuszczalna) ilość drewna, jaką (…) można pozyskać w lasach w ramach ich użytkowania głównego (przedrębnego oraz rębnego) w okresie obowiązywania dotyczącego tych lasów planu urządzenia lasu (Encyklopedia Leśna niedatowane). 
wierzchniowy oparty na topografii terenu. Przeprowadzono również uproszczoną identyfikację gleb leśnych, która wraz z roślinami wskaźnikowymi runa umożliwiła określenie typów siedliskowych będących podstawą do obliczenia potencjalnej produkcyjności lasów. Drzewostany taksowano, określając wiek, zapas, skład gatunkowy i inne elementy. Zmierzono ważne w aspekcie gospodarczym elementy infrastruktury wewnętrznej, jak drogi, rowy czy cieki. Wyznaczono typy gospodarcze lasu i obliczono etat rębny (masowy) na podstawie obliczonych według tabeli klas wieku oraz przyjętych wieków rębności dla panujących gatunków drzew wyrażających techniczny cel produkcji. Z perspektywy czasu ocena przyjętego sposobu zagospodarowania była pozytywna. Odnotowano postęp w zakresie przyrodniczych podstaw produkcji leśnej – w 1963 r. stworzono obo-wiązujące do dziś podstawy hodowli selekcyjnej poprzez wytypowanie i wyłączenie z użytkowania najdorodniejszych drzewostanów nasiennych. Z dzisiejszego punktu widzenia ocenia się również jako zbyt krótki postęp cięć (krótkie okresy odnowień i nawroty cięć) w drzewostanach jodłowych (RDLP 2007). 
Urządzanie z lat 60. XX w. zbiegło się w czasie z obo-wiązywaniem uchwały o zagospodarowaniu Bieszczadów (Uchwała Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów – KERM Nr 271/59) obejmującej swoim zasięgiem znaczną część doliny górnego Wiaru. Oznaczało to inwestycje w infrastrukturę, rozbudowę i modernizację dróg oraz sieci elektrycznej na wsi, a także dopływ pieniędzy z budżetu centralnego na rozwój gospodarki leśnej i przemysłu leśne-go (Biernacka 1989; Misiewicz 1963). Ustawa, mająca na celu aktywizację gospodarczą i społeczną Bieszczadów, przyniosła również niekorzystne efekty. W wyniku prac rekultywacyjnych niszczono ślady kulturowe po dawnych mieszkańcach tych ziem. Na terenie projektowanego Parku rozbierano istniejące zabudowania i niwelowano teren spychaczem. Dotyczyło to nieużytkowanych gruntów ornych przejętych przez państwowe gospodarstwa rolne. Działania te na terenie projektowanego parku narodowego miały jednocześnie związek z tworzeniem ośrodka rządowego o specjalnym statusie, wyłączonego z normalnego użytkowania. Do dziś widocznym, topograficznym skutkiem tych prac są zwały ziemi w lasach otaczających rekultywowane pola w Trójcy, Posadzie Rybotyckiej, Krajnie czy Łodzince Dolnej (Affek 2015a). Definitywne urządzanie lasu przeprowadzono zgodnie z pierwszą po II wojnie światowej instrukcją urządzania lasu zatwierdzoną przez Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego w 1957 r. (BULiGL niedatowane). Po raz pierwszy przeprowadzono wówczas podział na gospodarstwa, grupy lasu i kategorie ochronności – wyodrębniono grupę lasów ochronnych o powierzchni około 1000 ha obejmującą lasy glebochronne, wodochronne i strefy zieleni wysokiej. Różnica pomiędzy lasami ochronnymi a gospodarczymi przejawiała się istnieniem limitów powierzchniowych cięć dla rębni częściowej (brak w gospodarczych) oraz dłuższymi okresami odnowienia w odniesieniu do lasów ochronnych. Zanotowano również wtedy postęp w zakresie przyrodniczych podstaw produkcji leśnej poprzez wytypowanie drzewostanów nasiennych i wyłączenia ich z użytkowania, tworząc podstawy hodowli selekcyjnej obowiązującej do dzisiaj (RDLP 2007). 
Pierwsza rewizja urządzania lasu3 wniosła niewiele istotnych zmian technologicznych i metodycznych w stosunku do przeprowadzonego wcześniej definitywnego urządzania lasu (BULiGL niedatowane). Przygotowując się do niej, wydano w 1969 r. nowe zasady hodowlane uwzględniające postęp nauk leśnych i wprowadzające zmodyfikowaną regionalizację przyrodniczo-leśną L. Mroczkiewicza (Mroczkiewicz 1952). Zgodnie z nią planowanie hodowlane odzwierciedlało zróżnicowanie cech siedliskowych (podłoże geograficzne i topograficzne, makroklimat, rodzaj gleby z uwzględnieniem podłoża geologicznego) i biologicznych (zwarte i rozproszone zasięgi drzew lasotwórczych, naturalne zespoły leśne, roślinność runa) lasu (Ruciński 1993). 
Bardzo istotny ze względu na gospodarkę leśną był okres funkcjonowania tajnego Ośrodka Urzędu Rady Ministrów w Arłamowie (geograficznie w Jamnej Górnej) dla najważniejszych dygnitarzy PRL oraz prominentnych zagranicznych gości, służącego celom łowieckim. Od połowy lat 60. XX w. rozpoczęły się przygotowania do jego budowy 
– w 1967 r. Urząd Rady Ministrów rozpoczął systematyczne przejmowanie gruntów od PGR i prywatnych właścicie-li (Affek 2016). W latach 1964–1970 na wierzchowinie wzgórza niedaleko szczytu Turnica powstał okazały i nowoczesny na owe czasy ośrodek wypoczynkowo-łowiecki z całym niezbędnym zapleczem. Niedługo później, w 1973 r. Urząd Rady Ministrów podjął decyzję o budowie kompleksu luksusowych willi myśliwskich w Trójcy, pełniących podobne funkcje. Obiekty wybudowano w morderczym tempie, nie licząc się z kosztami i ludźmi, a całość finansowania spadła na budżet Lasów Państwowych (Kłos 2010; Potacza-ła 2012). W ramach tworzenia ośrodka ogrodzono wysokim płotem teren około 20 000 ha, wchodzący w skład nad-leśnictw Bircza, Nowe Sady i Wojtkowa, obejmujący obszar ośmiu wysiedlonych wsi: Borysławki, Grąziowej, Jamnej Górnej i Jamnej Dolnej, Krajnej, Kwaszeniny, Łomnej i Trójcy, a także Las Turnica. Na użytek myśliwych zbudowano niewielkie lotnisko oraz sieć asfaltowych dróg leśnych. Do ochrony dygnitarzy sprowadzono pułk wojska, a aprowizacją zajmowało się Wojskowe Gospodarstwo Rolne w Trzciańcu (Affek 2016; Kłos 2010; Ruciński 1993). 
Płot z siatki stalowej i żerdzi okalający obiekt umożliwiał przedostawanie się zwierzyny wyłącznie do środka, co łącznie z intensywnym dokarmianiem i brakiem odstrza-łów selekcyjnych skutkowało bardzo wysokim stanem zwierzyny, wielokrotnie przewyższającymi pojemność śro-dowiska. Lasy wchodzące w skład ośrodka podlegały wciąż nadleśnictwom, ale miały one bardzo ograniczoną możliwość prowadzenia prac leśnych na tym terenie. W czasie działania tego ośrodka zniszczono również prawie wszystkie znajdujące się na jego terenie cerkwie (uratowano tylko cerkiew z Grąziowej, przenosząc ją do Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku) oraz zniszczono i zaorano niemal wszystkie cmentarze z terenu, wysiedlonych po wojnie, wsi. Czasy świetności ośrodka minęły we wczesnych latach 
80. XX w., kiedy został przejęty przez wojsko. W tym czasie 
3 Rewizja urządzania lasu (rewizja urządzeniowa) – około 10-letni cykl czynności związanych z opracowywaniem nowego planu urządzenia lasu (Encyklopedia Leśna niedatowane). 
przeprowadzono tak zwaną „rekultywację”, karczując na około kilkuset (maksymalnie 1000) hektarach gruntów porolnych z użyciem materiałów wybuchowych powojenne samosiewy olchowo-sosnowe na terenach dawnego ośrod-ka URM. Był to ostatni znaczący akcent trwania tak zwanego Państwa Arłamowskiego. „Rekultywatorzy” wystawili sobie z tej okazji upamiętniający wydarzenie obelisk, który do dzisiaj można zobaczyć przy drodze przechodzącej przez „Połoninki Arłamowskie” (Kłos 2010; Ruciński 1993). 
W związku ze zmianą podziału administracyjnego Polski w 1975 r. utworzono tak zwane wielkie nadleśnictwa. Dawne nadleśnictwa Bircza, Nowe Sady i Wojtkowa zjednoczono w Nadleśnictwo Bircza, a dawne jednostki zostały uznane za obręby. Skutki prowadzenia ośrodka łowieckiego były dla gospodarki leśnej katastrofalne i wpłynęły, wraz innymi popełnionymi błędami w gospodarce leśnej, na negatywną ocenę planu rewizyjnego dla nadleśnictwa Bircza na lata 1974–1984. W planie tym przyjęto zrębowo-przerębowy system zagospodarowania lasu rębnią częściową (IIb) bez limitu powierzchniowego, nastawiony w dużej mierze na poprawę wskaźników odnowień i poprawę jakości technicznej drzewostanów (RDLP 2007). Duża liczebność zwierzyny płowej powodowała, że zwierzęta zjadały wszelkie podrosty i wyrządzały ogromne szkody w młodnikach, zaś grodzenie upraw było w ówczesnych warunkach niewykonalne. Sprawcą szkód były w głównej mierze jelenie (90%). Okresowa inwentaryzacja szkód wyrządzonych przez zwierzynę w lasach Nadleśnictwa Bircza, przeprowadzona w 1990 r. wykazała, że 57% upraw i młodników było uszkodzonych w znacznym stopniu (BULiGL 1990 za Ru-ciński 1993). Innym czynnikiem negatywnym było występowanie w okresie PRL presji ze strony władz na pozyskanie drewna, co – pomimo wciąż doskonalonej sztuki hodowli lasu – wypaczało gospodarkę leśną. Skutkiem tego było częste kontynuowanie cięć bez odpowiedniego procesu odnowienia, mające miejsce również na terenie Nadleśnictwa Bircza (Ruciński 1993). 
Paradoksalnie, patrząc z perspektywy przyrodnika, istnienie ośrodka URM miało też swoje dobre strony. Niewielkie pozyskanie drewna w okresie 1970–1990 w obrębie „Państwa Arłamowskiego” uchroniło wiele starszych drzewostanów przed wycięciem i umożliwiło utrzymanie dużej koncentracji gatunków „puszczańskich” (Pawlaczyk i in. 2013). 
Wyciągając wnioski z poprzedniego okresu, w planie drugiej rewizji obowiązującym w latach 1988–1997 przyjęto dłuższe okresy odnowienia oraz zmodyfikowano rębnie w celu lepszego dopasowania do wymagań ekologicznych poszczególnych gatunków. Dla drzewostanów z przewagą jodły przyjęto rębnię stopniową gniazdową (IIIc), a dla drzewostanów z przewagą buka rębnię gniazdową częściową (IIIb). W planie tym przyjęto następujące wieki rębno-ści dla gatunków panujących: dla dębu 140 lat, dla jodły, buka, jawora, jesiona i modrzewia – 130 lat, dla sosny, brzozy, olszy czarnej i grabu – 80 lat, dla olszy szarej, wierzby i topoli – 30 lat. Zwiększono również udział gospodarstwa specjalnego, obejmującego na terenie, na którym planowano utworzenie Turnickiego Parku Narodowego (w tym pasmo Chwaniowa) 10 projektowanych rezerwatów przyrody, lasy glebochronne, część lasów wodochronnych, wyłączone drzewostany nasienne, obszary gniazdowania ptaków chronionych i lasy masowego wypoczynku. Całość powierzchni leśnych nadleśnictwa była zaliczona w owym czasie do lasów ochronnych (RDLP 2007; Ruciński 1993) Zagospodarowanie lasów niepaństwowych rozpoczęto w okresie PRL na przełomie lat 60. i 70. ub. wieku. Obowiązywały w nich podobne zasady gospodarowania, jak w lasach państwowych, przy czym poziom zagospodarowania oceniano w początku lat 90. jako średni. Lasy państwowe na terenie projektowanego parku podlegające innym resortom niż leśny (rolnictwa, spraw wewnętrznych) nie były w okresie powojennym urządzone i w zasadzie nie podlegały gospodarce leśnej, a ich powierzchnia w granicach projektu parku z 1993 r. wynosiła około 1000 ha (Ruciński 1993). 
Okres od 1958 do 1981 r. charakteryzował się dalszym intensywnym wzrostem powierzchni leśnej w dorzeczu górnego Wiaru (ryc. 6). Poziom tego wskaźnika wzrósł z 48 do 65%, po czym generalnie zatrzymał się. Dane powierzchniowe z roku 2000 wskazują również poziom 65%. Wskaźnik powierzchni osadniczej zmienił się w okresie od 1958 do 1981 r. z 2 do 3% (w 2000 również wynosił 3%) (Affek 2011). Transformacja ustrojowa z 1989 r. stworzyła nowe warunki ekonomiczno-społeczne mające wpływ na zagospodarowanie terenu na przedmiotowym obszarze. Ustrój kapitalistyczny uruchomił dominującą rolę czynników ekonomicznych w kształtowaniu krajobrazu dorzecza górnego Wiaru. Państwowe gospodarstwa rolne zaczęły upadać, a ośrodek łowiecki w Arłamowie został ostatecznie rozwiązany. Zaledwie część PGR-ów i Wojskowych Gospodarstw Rolnych zdołała utrzymać się w warunkach gospodarki rynkowej, większość z nich popadła w ruinę. Grunty Skarbu Państwa pozostające w zarządzie Agencji Własno-ści Rolnej Skarbu Państwa i następnie Agencji Nierucho-mości Rolnych zaczęto wyprzedawać i trafiały w ręce prywatnych inwestorów (Affek 2015a). Przykładem jest teren byłego ośrodka rządowego „Arłamów”, który – pomimo zaleceń władz, PROP i organizacji ochrony przyrody – został sprywatyzowany (KSNRUTuPN 1996; PROP 1994; WKOP 1997). 
W 1998 r. wykonano ekspertyzę dotyczącą społecznych i ekonomicznych uwarunkowań rozwoju terenów wchodzących w skład projektowanego Parku Narodowego (obszar gmin Bircza, Fredropol i Ustrzyki Górne). Opierała się ona na badaniach terenowych (wywiady) oraz materiałach źródłowych (dane statystyczne, dokumenty, publikacje prasowe). Wskazano w niej, że główną determinantą charakteru i przeznaczenia tego terenu jest duży udział lasów. Badane gminy miały charakter rolniczy oraz miały bardzo znacznie rozdrobnioną strukturę gospodarstw. Grunty rolne należały do dobrych jakościowo, lecz ich przydatność zmniejszało ukształtowanie terenu, stąd brał się duży udział trwałych użytków zielonych w strukturze użytkowania ziemi. Rolnictwo wykazywało małą intensywność produkcji, a niski poziom nawożenia, wynikający z wysokiej w opinii rolników ceny nawozów sztucznych, skutkował stosunkowo małymi plonami roślin. Do pozo-stałych przyczyn niskiej opłacalności rolnictwa badanych gmin należały mała skala produkcji oraz niska wydajność zwierząt, w szczególności krów. Mimo to głównym źród


Ryc. 6  Pokrycie terenu w dorzeczu górnego Wiaru w ośmiu przekrojach czasowych na tle jednostek administracyjnych z 1852 roku Źródło: Affek (2016). 
łem utrzymania okolicznej ludności były dochody z gospodarstw rolnych. Ze względu na wysoki stopień zalesienia (60–70% wszystkich gruntów wykorzystywanych gospodarczo) leśnictwo stało się drugim po rolnictwie działem gospodarczym na tym obszarze. Nadleśnictwo Bircza było na tym terenie największym podmiotem gospodarczym, w którym zatrudnienie znajdowało według szacunków władz gminnych od 20 do 30% okolicznej ludności w pracach stałych lub sezonowych, włączając w to pracę na czarno. Brak, niestety, dokładnych danych na temat liczby zatrudnionych w szeroko pojętej gospodarce leśnej w tamtym czasie. W opinii części władz samorządowych plan utworzenia Turnickiego Parku Narodowego stanowił zagrożenie dla egzystencji wszystkich zatrudnionych w leśnictwie bez względu na charakter pracy (Burger i in. 1998). 
Miejscowy rynek pracy był ubogi – istniały nadmiernie duże w stosunku do potrzeb zasoby pracy, a znaczny odsetek ludności utrzymywał się ze źródeł niezarobkowych, np. z rent rolnych czy zasiłków (w gminie Bircza blisko 50% liczby pracujących, Fredropol 41%, Ustrzyki Dolne 12%). Inne działy gospodarki, takie jak usługi, przemysł czy budownictwo, były wówczas słabo rozwinięte, jedynie drobne punkty handlowe wykazywały symptomy prosperity. Sytuacja ta powodowała, że nieoficjalnym źródłem dochodów ludności było kłusownictwo, pozyskiwanie runa leśnego i chrustu. Ogólnie rzecz biorąc, badany region rozwijał się wolniej w stosunku do innych części kraju. Statystyki rynku pracy prezentowały się znacznie poniżej prze-ciętnej krajowej, co było jednak częściowo łagodzone przez rozwój szarej strefy w sektorze rolnym, a przede wszystkim okołoleśnym. Wskaźnik zalesienia, według autorów opracowania, predestynował do niskonakładowej organizacji parku narodowego (czyli adaptacji stanu obecnego do nowej funkcji terenu) poprzez wykorzystanie naturalnego ukształtowania i przyrodniczego charakteru. Szacowano, że utworzenie Parku wpłynie okresowo na wzrost bezrobocia w wyniku utraty prac w leśnictwie czy przemyśle drzewnym, co skłoni znaczną część ludności do poszukania alternatywnych źródeł dochodu. Szans dla mieszkańców upatrywano w rozwoju małego przetwórstwa, zielarstwie, agroturystyce oraz usługach produkcyjnych (prac rolniczych z użyciem środków zmechanizowanych) świadczonych przez rolników. Biorąc pod uwagę słabo zaawansowany gospodarczo charakter lokalnych gmin, zapóźnienie cywilizacyjne wynikające z ekonomicznych i społecznych kosztów transformacji ustrojowej oraz ich dużą lesistość, utworzenie parku narodowego stymulujące rozwój turystyki krajoznawczej i przyrodniczej wydawało się prawdopodobnym pozytywnym bodźcem rozwojowym dla tego regionu. Sugerowano również potrzebę subsydiowania lokalnej gospodarki przez rząd po utworzeniu parku (Burger i in. 1998). 
W kolejnych latach sytuacja na lokalnym rynku pracy była odbiciem trendów wojewódzkich i krajowych. Według danych Urzędu Statystycznego w Rzeszowie w latach 1999– 2004 województwo podkarpackie zajmowało ostatnie pozycje w kraju pod względem rozwoju społeczno-gospodarczego (w 2004 r. 14). Podobnie jak w całym kraju, na terenie tego województwa zaznaczało się ujemne saldo migracji, zmniejszał się również przyrost naturalny, chociaż był wciąż większy niż średni krajowy. Obserwowane było zmniejszenie udziału użytków rolnych w ogólnej strukturze zagospodarowania, natomiast zaznaczył się wzrost powierzchni lasów i gruntów leśnych. Produkcja przemysłowa była znacznie niższa niż średnia w Polsce. W gminach, w obrębie których projektowano Park, zaznaczały się ogólne cechy regionu, jednak był to specyficzny, odrębny obszar. Charakterystyczną cechą było dużo mniejsze zagęszczenie ludności, będące w dalszym ciągu pozostałością po wydarzeniach historycznych. Lasy zajmowały procentowo znacznie większą powierzchnię omawianych gmin niż użytki rolne. Jedynie w gminie Fredropol lesistość nie przekraczała 60%. Najwięcej wśród użytków rolnych było gruntów ornych i pastwisk, a najmniej terenu zajmowały sady oraz łąki trwałe. Grunty leśne były w przeważającej większości lasami publicznymi i należały do Skarbu Państwa, będąc zarządzane prawie w całości przez Nadleśnictwo Bircza, niewielki procent pozostawał w zarządzie gmin. Niecałe 5% gruntów leśnych terenu należało do prywatnych właścicieli (US w Rzeszowie 2005 za: Bernaś 2010; 2009). 
Według badań Urzędu Statystycznego w Rzeszowie głównym sektorem zatrudnienia pod koniec pierwszego dziesięciolecia XXI wieku we wszystkich trzech gminach były usługi nierynkowe, drugie miejsce pod tym względem zajmowały, w zależności od gminy, przemysł i budownictwo oraz usługi rynkowe. Należy jednak zaznaczyć, że dane statystyczne nie uwzględniały pracy w indywidualnych gospodarstwach domowych oraz jednostek gospodarczych zatrudniających poniżej 9 osób, fundacji i innych stowarzyszeń, nie obrazowały więc dokładnie sytuacji badanego regionu, w którym gospodarstwa rolne stanowiły znaczną część gospodarki. Dane urzędu wskazywały też na znaczący problem bezrobocia w tym rejonie (US w Rzeszowie 2009). 
Na obszarze omawianych gmin działały w owym czasie 1064 podmioty gospodarcze, rozłożone dosyć proporcjonalnie w gminach. Najwięcej podmiotów działało w sferze handlu i różnego rodzaju napraw (blisko 24%). Dalej, wio-dącymi rodzajami działalności były leśnictwo, rolnictwo i łowiectwo (kategoria łączna – ponad 18%), budownictwo (ponad 10%) oraz działalność usługowa, komunalna, spo-łeczna i indywidualna (liczone wspólnie – prawie 9%). W strukturze powierzchniowej gospodarstw rolnych wciąż dominowały te niewielkie (od 1 do 7 ha – blisko 60%), na-stępnie bardzo drobne (od 0,1 do 0,5 ha – niecałe 20%), z kolei odsetek gospodarstw większych niż 20 hektarów był bardzo mały – ponad 1% (GUS 2009; US w Rzeszowie 2009). 
Kolejny plan urządzania lasu dla Nadleśnictwa Bircza na lata 1997–2006 został zatwierdzony decyzją Ministra Środowiska z dnia 20 grudnia 1999 roku. W planie określo-no etat miąższościowy użytków głównych (rębnych i przed-rębnych) na 889 453 m3 grubizny netto oraz planowaną powierzchnię zalesień i odnowień (3289 ha). Prowadzenie gospodarki w tym okresie, w ocenie nadleśnictwa, nadal determinowane było efektami działalności ośrodka łowie-ckiego w Arłamowie w latach 1968–1982. Zniszczenie przez jelenie dwóch najmłodszych klas jodły zamieniło wielopiętrowe drzewostany jodłowe w drzewostany jedno-piętrowe, które w dodatku nie chciały odnawiać się w sposób naturalny. Działalność ośrodka znacznie opóźniła też proces przebudowy sośnin na gruntach porolnych, których powierzchnia wynosi ponad 8 tys. ha. Po 5 latach użytko-wania aneksowano plan, zwiększając pozyskanie grubizny z 818 121 m3 do 889453 m3, uzasadniając to dużymi zale-głościami w cięciach pielęgnacyjnych, spowodowanych złym stanem sanitarnym lasu oraz likwidacją klęski okiści z kwietnia 1999 roku. Fakt znajdowania się około 2/3 powierzchni Nadleśnictwa na terenie projektowanego Parku spowodował ograniczenie użytkowania w okresie obowiązywania planu. W późniejszej ocenie leśników utrudniło to znacznie prawidłowe wykonywanie zabiegów hodowlanych, sprzyjało natomiast tworzeniu różnorodnych form ochrony biernej na terenie Nadleśnictwa. W wyniku wykonania cięć przedrębnych znacznie poprawił się stan sanitarny lasu oraz usunięto zaniedbania pielęgnacyjne z poprzednich okresów gospodarczych. Sumarycznie ujmując, analiza zasobów drzewnych po wykonaniu planu wykazała stały wzrost zasobów miąższości oraz przeciętnej zasobności na hektar, co świadczyło według Nadleśnictwa o prawidłowej gospodarce leśnej (RDLP 2007). 
Podczas sporządzania nowego planu urządzeniowego środowiska przyrodnicze postulowały objęcie jednego z nielicznych wiązowych lasów łęgowych w Dolinie Niemieckiej ochroną w postaci rezerwatu „Turnicki Łęg”. Niestety, wspomniany las kilka miesięcy później został mocno przerzedzony. Wycinka znacznej ilości wiązów spowodowała zaburzenia w strukturze roślinności runa i utratę miejsc lęgowych rzadkich dziuplaków (Piórecki 1999; PTO 1996a). Sygnalizowano też niewywiązywanie się z realizacji „Planu ochrony przyrody” opracowanego wraz z „Planem urządzania” w dolinie potoku Jamninka. Chodziło głównie 
o zalesianie świerkiem terenów lęgowych licznych gatunków ptaków chronionych (m.in. derkacza, kląskawki, po-kląskwy i gąsiorka) oraz przede wszystkim obszaru polowań chronionych ptaków drapieżnych – trzmielojada, orlika krzykliwego oraz jednej pary orła przedniego (PTO 1999b). 
Niejako w odpowiedzi na starania o utworzenie Turni-ckiego Parku Narodowego, w tym liczne wnioski o znaczne rozszerzenie ochrony rezerwatowej oraz wprowadzenie „Moratorium dla Lasów Arłamowskich” (postulującego wstrzymanie wycinki wszystkich starych drzew na terenie projektowanego Parku) Dyrektor Generalny Lasów Państwowych doprowadził Zarządzeniem nr 4 z dnia 24 stycznia 2001 r. do utworzenia Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Lasy Birczańskie” (DGLP 1999; Pracownia… 1995; PTO 1999a; Zarządzenie nr 4… 2001). Leśny Kompleks Promocyjny jest obszarem funkcjonalnym o znaczeniu ekologicznym i społecznym, obejmującym całe Nadleśnictwo Bircza. Jego celem są „promocja trwale zrównoważonej gospodarki leśnej oraz ochrona zasobów przyrody w lasach” realizowane poprzez zalecenia zawarte w „Programie ochrony przyrody” (Nadleśnictwo Bircza niedatowane). 
W przedostatnim (2007–2016) planie urządzania lasu dla Nadleśnictwa Bircza założono etat rębny w wysokości 930 337 m3 brutto z pozyskaniem użytków głównych (rębnych i przedrębnych łącznie 1 265 327m3) na poziomie 82,4% przyrostu bieżącego, co miało zagwarantować wzrost zasobów drzewnych na koniec okresu gospodarczego. 90,2% powierzchni lasów stanowiły lasy ochronne różnych kategorii, natomiast 9,1% powierzchni to wyodrębnione gospodarstwo specjalne. Wzrost etatu użytków rębnych wynikał według autorów planu ze wzrostu średniego wieku drzewostanów i zasobów drzewnych oraz potrzeby kontynuacji cięć rozpoczętych w poprzednim okresie gospodarczym, w szczególności z konieczności odsłaniania młodego pokolenia. Na przeważającej części powierzchni (97,8%) zaprojektowano rębnię stopniową gniazdową udoskonaloną (IVd) odznaczającą się brakiem schematyzmu w podej-ściu hodowlanym i nadającą się, zgodnie z najnowszą sztuką leśną, do zagospodarowania drzewostanów wielogatunkowych. W planie urządzania znalazły się zapisy dotyczące: racjonalnego wykorzystanie zasobów leśnych, przebudowy drzewostanów w kierunku zwiększenia zgodności biocenoz leśnych z siedliskiem; zwiększenia bioróżnorodności środowiska leśnego oraz odporności biologicznej lasów (pozostawianie pewnej liczby drzew starszych, tworzenie remiz śródleśnych, kształtowanie strefy ekotonowej wzdłuż dróg, cieków, obrzeży lasów), preferowania biologicznych, fizycznych i mechanicznych metod ograniczenia liczebno-ści szkodników lasów (stałe kontrole występowania potencjalnie szkodliwych owadów), racjonalnego gospodarowania zasobami zwierząt łownych (kształtowanie liczebności, struktury wiekowej i płciowej zwierząt łownych, celem ograniczenia szkód); utrzymania i ochrony zasobów wodnych (utrzymanie oraz odtwarzanie zbiorników i cieków w celu zwiększenia retencyjności, poprawa witalności i zabezpieczenia przeciwpożarowego ekosystemów leśnych, zachowanie w stanie naturalnym śródleśnych bagien, zadrzewień brzegów rzek i zbiorników, zachowanie olsów i łęgów w dolinach rzecznych) czy też prowadzenia wszechstronnej akcji edukacyjnej wśród społeczeństwa, promocji zasad nowoczesnej gospodarki leśnej i ochrony lasów oraz utrzymania i rozbudowy infrastruktury turystycznej. Za priorytetowe działania w kolejnym okresie gospodarczym uznano przebudowę drzewostanów sosnowych na powierzchni 2132 ha oraz zadania z zakresu ochrony przyrody (RDLP 2007). 
Ostatni plan urządzania lasu na lata 2016-2027 zakłada łączny etat użytków rębnych na poziomie 948 033 m3 brutto, a pozyskanie użytków głównych (rębnych i przedrębnych) zaprojektowano na poziomie 1464554m3, co stanowi 86,3% spodziewanego przyrostu, który zgodnie z nowym oszacowaniem ma wynosić 1 697 200m3 . Oszacowanie zasobów ogółem brutto w porównaniu z poprzednią prognozą (ryc. 7) okazało się nieco mniejsze i wyniosło 9 010 763 m3 Spodziewana średnia zasobność na 1 ha koniec okresu gospodarczego wynosi z kolei 336 m3, co ma stanowić wzrost 
o 7 m3 w porównaniu ze sytuacją bieżącą. Udział gospodarstwa specjalnego zmniejszył się do 7,9% w powierzchni ogólnej gospodarstw. Wielkość etatu rębnego określono jako adekwatną do stanu drzewostanów, zaawansowania odnowienia i pełnionych funkcji ochronnych. Dalszy, względny wzrost pozyskania ogólnego w stosunku do okresu poprzedniego motywuje się zwiększeniem zapasu brutto drzewostanów, którego prognozowany wzrost wynosi 232 646 m3 brutto, co stanowi 2,6% obecnie zinwentaryzowanych zasobów. Planuje się również prowadzenie użytko-wania jedynie rębniami złożonymi (IVd), co ma wpłynąć pozytywnie na kształtowanie właściwej budowy i struktury wiekowej drzewostanów oraz warunki dla odnowień naturalnych (RDLP 2016). 


Ryc. 7  Zmiany i prognoza zasobów drzewnych (m3) w porównaniu z użytkowaniem, przyrostem bieżącym i błędem określenia miąższości dla Nadleśnictwa Bircza 
Źródło: RDLP (2007). 
Historycznie ujmując, we wszystkich, kolejnych rewizjach urządzenia lasu występowało zwiększenie zasobności i średniego wieku drzewostanów oraz intensywności pozyskania. Rozmiar aktualnego pozyskania (etat użytków rębnych i przedrębnych – obecny plan) w stosunku do śred-nich wartości sprzed około 20 lat (III rewizja – realne wykonanie) jest o 32% większy ryc. 7, podczas gdy zasobność w m3/ha zwiększyła się o 21,8% z 280 do 329 m3/ha, natomiast zapas odpowiednio o ok. 29% w tym okresie (RDLP 2016). Co ciekawe, pierwotnie prognozowano ten wzrost pozyskania nawet na ok. 66% w stosunku do III rewizji z przewyższeniem spodziewanego przyrostu bieżącego, co uzasadniano przekroczeniem kulminacji przyrostu większości drzewostanów (ryc. 7). Następuje także ewolucja form użytkowania i hodowli lasu od rębni częściowej (II) do wyłącznie rębni stopniowej (IV) i wydłużania okresu odnowienia, czego skutkiem jest znaczne zwiększenie powierzchni w użytkowaniu rębnym. Charakterystyczne jest również stałe zwiększanie się pozyskania w stosunku do przyrostu bieżącego oraz fakt, że wskaźnik ten w Nadleśnictwie Bircza jest znacząco wyższy niż wielkość średnio-roczna dla całej Polski z ostatnich 20 lat (57,3%) jak i nowszy pomiar z 2015 roku wskazujący na poziom 74,8% (Za-jączkowski i in. 2017) Fakty te oraz obserwacje terenowe budzą pytania dotyczące prawidłowości gospodarowania lasami na terenie projektowanego Parku wśród zwolenników jego utworzenia. Niepokoi to przede wszystkim przedstawicieli organizacji pozarządowych i naukowców zajmu-jących się ochroną przyrody, zwłaszcza w świetle opinii Państwowej Rady Ochrony Przyrody z 2011 r., zalecającej jak najpilniejsze rozszerzenie ochrony rezerwatowej projektowanego Parku, rozszerzenie zakresu ochrony ścisłej oraz rozważenie możliwości wyłączenia z pozyskiwania rębnego okazów starych drzew z zastosowaniem rozwiązań opracowanych dla Puszczy Białowieskiej (Klub 2016; Nauka dla Przyrody 2017, Pawlaczyk i in. 2012; 2013; PROP 2011; Szymczuk 2016). 
Niski poziom rozwoju gospodarczego i wynikająca z niego mała atrakcyjność inwestycyjna stanowią barierę dla przedsiębiorczości w Polsce Wschodniej. Województwo podkarpackie, w tym gminy wchodzące w skład terenu projektowanego Parku, charakteryzują się ogólnie małą potencjalną i rzeczywistą atrakcyjnością inwestycyjną dla przedsiębiorców. Obszar ten przechodzi trudności strukturalne w związku z utratą konkurencyjności ważnych gałęzi gospodarki regionalnej, w tym zwłaszcza sektora rolniczego, co mogło być spowodowane zmianami w przemyśle przetwórczym. Zmiany rozwojowe na obszarach wiejskich przebiegają zbyt powoli, zmniejszając szansę na szybki wzrost konkurencyjności całego regionu. Jako dynamicznie powiększające swoją atrakcyjność inwestycyjną i potencjał przedsiębiorczości przemysłowej wskazuje się raczej obszary północnego Podkarpacia znajdujące się pod wpływem innowacyjnych bodźców płynących ze Stowarzyszenia Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego Dolina Lotnicza (Godlewska-Majkowska i in. 2011; Godlewska-Majkowska i in. 2015; Godlewska-Majkowska i in. 2017; UM Woj. Podkarpackiego 2013). 
Chociaż stopa bezrobocia w województwie podkarpackich od kilku lat powoli, lecz systematycznie obniża się, jest ono wciąż identyfikowane jako jedno z najważniejszych problemów społecznych w omawianych gminach. Jego wskaźniki w powiecie przemyskim oraz bieszczadzkim są nadal wyższe od średniej krajowej i średniej dla województwa podkarpackiego (ta ostatnia wyniosła 9,6% w listopadzie 2017 r. oraz 9,9% w lutym 2018) i oscylują w ostatnich latach w przedziale od kilkunastu do ponad 20 procent (GUS niedatowane b). Stwierdza się również występowanie ujemnego salda migracji, starzenie się społeczeństwa i trawiące społeczeństwo patologie (głównie alkoholizm). Czynnikiem ograniczającym rozwój jest także duży odsetek lud-ności o niskim poziomie wykształcenia, również wśród bezrobotnych (GUS niedatowane a; Kusch i in. 2004; Michalski 2011; US w Rzeszowie 2018a,b; Wilk i in. 2013). 
W porównaniu z sytuacją z lat 90. XX w. lokalne uwarunkowania naturalne nie zmieniły się w znaczącym stopniu. Wszystkie trzy gminy zachowały swój rolniczo-leśny charakter, a jednym z podstawowych czynników kształtujących rozkład zatrudnienia jest fakt posiadania ziemi i wielkość gospodarstwa rolnego Struktura gospodarstw jest wciąż bardzo rozdrobniona – dominują gospodarstwa 
o powierzchni nieprzekraczającej kilku hektarów. Najlepsze warunki do prowadzenia działalności rolniczej ze względu na mikroklimat, klasę bonitacyjną gleb i ukształtowanie terenu panują w gminie Fredropol, aczkolwiek obserwuje się tam degradację gleb w związku z intensyfikacją produkcji rolniczej. Z kolei gminy Bircza i Ustrzyki Dolne mają znacznie bardziej górzysty charakter, niższą jakość gleb i większą lesistość, sięgającą około 60%, co predestynuje je do ograniczonego chowu i hodowli zwierząt i innych ekstensywnych form użytkowania, jak np. łąki trwałe i pastwiska. Rolnictwo regionu jest nadal mało wydajne w porównaniu z resztą kraju, zmniejszeniu uległo pogłowie bydła. Obserwuje się tendencję do przestawiania się rolnictwa tradycyjnego na ekologiczne. Od momentu wstąpienia do Unii Europejskiej lokalni rolnicy otrzymują wsparcie w postaci instrumentów pomocy finansowej z funduszy unijnych, czyli licznych dopłat bezpośrednich, dopłat rolno-środowiskowych, ekologicznych, klimatycznych oraz dopłat za gospodarowanie w warunkach górskich. Cieszą się one dużą popularnością, a liczba aplikujących o dopłaty rolno-środowiskowe się zwiększa (Bernaś 2010; Wilk i in. 2013). 
Omawiane gminy są objęte różnymi formami ochrony przyrody, co, w połączeniu z unikalnym krajobrazem kulturowym i małą gęstością zaludnienia czyni ich atrakcyjność turystyczną większą (w szczególności dla takich form turystyki, jak ekoturystyka, agroturystyka i turystyka aktywna) w stosunku do innych gmin województwa podkarpackiego. Obecnie funkcja turystyczna jest najbardziej rozwinięta w gminie Ustrzyki Dolne, a najsłabiej w gminie Fredropol. Niemniej jednak wszędzie dostrzega się szanse płynące z jej wspierania. W centralnej części projektowanego Turnickiego Parku Narodowego w miejscu dawnego ośrodka rządowego znajduje się co prawda duży obiekt hotelowy, jednak jego goście należą raczej do grupy docelowej dla turystyki biznesowo-kongresowej i konferencyjnej. We wszystkich strategiach rozwoju wymienionych gmin, wśród mocnych stron, wymienia się naturalne bogactwo regionu bazujące na zasobach przyrodniczych i naturalnym krajobrazie. Rozwój turystyki opartej na tych walorach, wspieranie rolnictwa ekologicznego oraz ochrona środowiska naturalnego znajdują się wśród czołowych zadań strategicznych gmin i wyznaczają kluczowe kierunki rozwoju (BARR 2015; Kusch i in. 2004; Wiącek 2014; Wilk i in. 2013). Najnowszy dokument strategiczny na poziomie wojewódzkim (uwzględniający gminy Ustrzyki Dolne oraz Bircza) określa wizję rozwoju społecznego i ekonomicznego Bieszczadów do roku 2020. „Program Strategicznego Rozwoju Bieszczad” stawia na czołowym miejscu cele związane z rozwojem turystyki i rekreacji, przy jednoczesnym wzmocnieniu przedsiębiorczości i kapitału społeczne-go; przewiduje też działania związane z utrzymaniem bio-różnorodności, „zwłaszcza w granicach obszarów objętych zachowawczymi formami ochrony przyrody” (Churski 2016). Dodatkowym elementem wspierającym rozwój branży turystycznej we wschodniej Polsce są od 2018 roku preferencyjne pożyczki dla przedsiębiorców (do 500 tys. zł), które adresują problem deficytu kapitału w słabiej roz-winiętych regionach. Mikro, mali i średni przedsiębiorcy mogą wykorzystać je m. in. na budowę i remont infrastruktury turystycznej, obiektów noclegowych, tworzenie parków tematycznych, rozwój tradycyjnego rzemiosła i produktu lokalnego. Szczególne preferencje, polegające na braku obowiązku „wkładu własnego”, mogą uzyskać tzw. „Miejsca przyjazne Rowerzystom” wchodzące w skład Wschodniego Szlaku Rowerowego Green Velo oraz przed-siębiorstwa działające do dwóch lat na rynku (MIIR 2018). Program pożyczek wpisuje się w zapowiadany w ostatnim czasie przez Ministerstwo Inwestycji i Rozwoju „Program dla Bieszczadów” szacowany na łączną kwotę 800 mln zło-tych, który miałby obejmować powiat bieszczadzki, sanocki, leski oraz gminę Bircza w powiecie przemyskim. Głównymi założeniami programu mają być poprawa warunków życiowych mieszkańców oraz wykorzystanie szans rozwojowych – środkami do ich realizacji: inwestycje infrastrukturalne, społeczne oraz działania dotyczące ochrony różnorodności biologicznej (Pipała 2018). W chwili przygotowania niniejszego opracowania nie można jednak określić zakresu i skali realizacji tego programu na terenie gmin wchodzących w skład projektowanego Turnickiego Parku Narodowego. 
Ze względu na charakterystykę terenu leśnictwo i dzia-łalności z nim powiązane są nadal jednym z istotnych elementów lokalnego rynku pracy. Jednakże na przestrzeni ostatnich dwóch dekad wyraźnie zmieniła się struktura przedsiębiorczości – statystyki liczby podmiotów gospodarczych wyraźnie wskazują na wzrost udziału podmiotów związanych z handlem, różnego rodzaju usługami i budownictwem. Z kolei wspomniany wcześniej niejednorodny w poszczególnych gminach rozwój usług turystycznych znajduje swoje odbicie w liczbie podmiotów z nim związanych i wskazuje na potrzebę inwestycji w tym zakresie (tab. 1). 

Tab. 1  Podmioty gospodarcze według wybranych kluczowych rodzajów działalności w gminach – stan na 2016 r. 

Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo (w tym leśnictwo) 58(53) 22(13) 100(89) 
Przetwórstwo przemysłowe (w tym produkcja papieru, wyrobów z drewna oraz mebli) 30(22) 12(6) 55(37) 
Budownictwo 57 33 88 
Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle 96 55 108 
Transport i gospodarka magazynowa 18 17 42 
Zakwaterowanie i usługi gastronomiczne 11 5 47 
Pozostała działalność usługowa + gospodarstwa domowe (wyroby i usługi) 39 31 36 
Wszystkie podmioty gospodarcze ogółem 388 241 601 
Źródło: GUS niedatowane. 
Również dane dotyczące liczby pracujących sugerują kluczowy udział działalności handlowej, przemysłowej (budowlanej) i usługowej (w tym usług nierynkowych administracji publicznej) na lokalnym rynku pracy (tab. 2). Należy jednak pamiętać, że – podobnie jak w poprzednich badaniach – nie uwzględniają one pracy indywidualnych gospodarstw domowych oraz jednostek gospodarczych zatrudniających poniżej 9 osób, fundacji i innych stowarzyszeń – nie obrazują zatem dokładnie sytuacji badanego regionu, w którym drobne gospodarstwa rolne oraz niewielkie przedsiębiorstwa stanowią znaczną część gospodarki. Ponadto część danych dla gminy Fredropol oraz obszaru wiejskiego gminy miejsko-wiejskiej Ustrzyki Dolne została nieopublikowana (tajemnica statystyczna), co dodatkowo utrudnia wyciąganie pogłębionych wniosków. Zdecydowana większość podmiotów gospodarczych na terenie gmin wchodzących w skład projektowanego Parku to mikro-przedsiębiorstwa zatrudniające do 9 osób Przeważająca część podmiotów stanowiły podmioty sektora własności prywatnej. Świadczy to o sporym potencjale tkwiącym w lokalnym społeczeństwie. Miejscowe samorządy starają się tworzyć klimat sprzyjający inwestorom oraz wspierać osoby podejmujące działania przedsiębiorcze, powstają również instytucje świadczące usługi wspomagające przed-siębiorców na wszystkich etapach prowadzania działalności gospodarczej (BARR 2015; Wiącek 2014; Wilk i in. 2013). 

Tab. 2 Liczba zatrudnionychana terenie gmin według sekcji – stan na 31 XII 2016* r. 

Ogółem 601 350 911 (cała gmina 2692) 
Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo 110 niepublikowane niepublikowane (cała gmina 118) 
Przemysł i budownictwo 110 107 226 
Handel; naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; 147 niepublikowane niepublikowane (cała gmina 617) zakwaterowanie i gastronomia; informacja i komunikacja 
Działalność finansowa i ubezpieczeniowa; obsługa rynku; 234 211 321 Nieruchomości oraz Pozostałeb 
Objaśnienia: a –Według faktycznego miejsca pracy i rodzaju działalności; bez podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących do 9 osób oraz gospodarstw indywidualnych w rolnictwie, b –Pod pojęciem „pozostałe” należy rozumieć następujące sekcje: „Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna”, „Administrowanie i działalność wspierająca”, „Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne”, „Edukacja”, „Opieka zdrowotna i pomoc społeczna”, „Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją” oraz „Pozostała działalność usługowa”,*- w przypadku braku danych na 2016r. podano możliwe do znalezienia dane zastępcze. 
Źródło: US w Rzeszowie (2017). 

Warto zauważyć, że regiony określone na podstawie destynacji tradycyjnych usług. Dotyczy to zwłaszcza obsza-analiz ekonomicznych jako mniej atrakcyjne niekoniecznie rów o funkcjach turystycznych, związanych z jej rekreacyj-zdane są na słaby rozwój przedsiębiorczości, gdyż mogą no-wypoczynkowym charakterem (Godlewska-Majkowska uzyskiwać nadzwyczajne korzyści lokalizacyjne z tytułu i in. 2011). Utworzenie Turnickiego Parku Narodowego czynników wyzwalających rozwój endogeniczny, takich pojawia się w analizach planistycznych jako uwarunkowa-jak: położenie przygraniczne, baza surowcowa, tradycje nie stworzenia nowych rynków pracy i szansy na lokaliza-kulturowe. Ponadto występuje uniwersalna atrakcyjność cję ośrodków obsługi technicznej, turystycznej i komuni-lokalizacji jednostek samorządu terytorialnego, przekłada-kacyjnej w jego otoczeniu. Wzmocnienie funkcji ochronjąca się na wielofunkcyjny charakter rozwoju gospodarcze-nej regionu mogłoby pomóc w wykreowaniu silnej marki go. Stwarza ona możliwość uzyskania efektu synergicznego turystycznej i stanowić centralny element budowania ofer-rozwoju usług, takich jak handel i naprawy, pośrednictwo ty rekreacyjnej dla tego obszaru (Kusch i in. 2004; Michal-finansowe usług dla biznesu, edukacja i turystyka, przy ski 2011; Wilk i in. 2013). czym widoczne jest występowanie na takich obszarach pre-
■ Piśmiennictwo 

Affek A. 2011. Landscape continuity szawa. IGiPZ PAN. ISBN 978-83-61590-na kierunku: ochrona środowiska (ma-versus landscape transformation: a case 65-1: 1–244. szynopis). UW, Warszawa: 1–153. study in the Wiar River catchment, Polish 
Aksamit T. 1968. Prace wykopaliskowe na Biernacka M. 1989. Społeczność wiejska Carpathians (1780–2000). Probl. Landsc. 
osadzie neolitycznej we Fredropolu, pow. w Bieszczadach po II wojnie światowej. 
Ecol.,30: 147–155. 

Przemyśl. W: Materiały i sprawozdania Etnografia Polska, 33, 2: 137–149. Affek A. 2015a. Skutki krajobrazowe prze-Rzeszowskiego Ośrodka Archeologiczne-
Böhme G. 2002. Filozofia i estetyka przy-rwania ciągłości osadnictwa. Pr. Kom. go. Rzeszów: 116–123. 

rody. Ofic. Nauk, ser. Terminus 28, War-Kraj. Kult., 28: 47–64. 

BARR 2015. Strategia rozwoju gminy szawa. ISBN 838816449X: 1–200. Affek A. 2015b. Spatially explicit changes Ustrzyki Dolne 2015–2025. Bieszczadzka 
Burger T., Okularczyk S., Siewierski J. 

in land ownership through 3 socio-politi-Agencja Rozwoju Regionalnego, Ustrzyki 1998. Społeczne i ekonomiczne uwarun-cal systems: A case study from southeast Dolne: 1–171. 
kowania tworzenia Turnickiego Parku Poland. Geogr. Pol., 88, 3: 519–530. 

Bernaś A. 2010.Przyrodnicze i społeczne Narodowego (maszynopis). Warszawa. Affek A. 2016. Dynamika krajobrazu: uwarunkowania dla powołania Turnickie-Instytut Rozwoju Wsi I Rolnictwa PAN, uwarunkowania i prawidłowości na przy-go Parku Narodowego. Praca magisterska Warszawa: 1–42. kładzie dorzecza Wiaru w Karpatach (XVIII–XXI wiek). Pr. Geogr., 251, WarBULiGL niedatowane. Historia urządzania lasu. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej[http://www.buligl.pl/web/przemysl/historia] [dostęp 21.06.2016]. 
BULiGL 1990 (za Ruciński 1993). Wyniki okresowej inwentaryzacji szkód wyrządzonych przez zwierzynę w środowisku leśnym na dzień 30 czerwca 1990 r (maszynopis). Lasy Państwowe. OZLP Krosno, Nadleśnictwo Bircza, Obręby Bircza, Nowe Sady, Wojtkowa, Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Prze-myślu. 
Churski P. 2016. Program Strategicznego rozwoju Bieszczad. Załącznik do Uchwały Zarządu Województwa Podkarpackiego Nr 201/4060/16 z dnia 2 sierpnia 2016 r. Rzeszów. Zarząd Województwa Podkarpackiego: 1–144. 
Dekret w przedmiocie organizacji urzędów ochrony lasów z dnia 16 stycznia 1919 r. Dz.U. 1919 nr 8 poz. 117. 
DGLP 1999. Pismo do Przemyskiego Towarzystwa Ornitologicznego z dnia 13.05.1999 r. Warszawa. Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych. ZO-732-22/99. 
Encyklopedia Leśna niedatowane. [http:// www.encyklopedialesna.pl]. [dostęp 05.10.2016]. 
Gajdek A., Bobiec A., Ćwik A. , Olbrycht T., Pociask M., Sołtysik A. 2015. Kalwaria Pacławska: człowiek i krajobraz. Uniwersytet Rzeszowski. Zakład Architektury Krajobrazu i Katedra Agroekologii, Wydział biologiczno-rolniczy: 1–160. 
Gedl M. 1998. Sytuacja kulturowa i struktury osadnicze w młodszych okresach epoki brązu we wschodniej części polskich Karpat. W: Gancarski J. (red.). Dzieje Podkarpacia. T. 2. Podkarpackie Towarzystwo Historyczne, Krosno: 1–263. 
Geoportal 2 niedatowane. Przegląd danych katastralnych. [http://www.geopor-tal.gov.pl/imap]. [dostęp 25.06.2016]. 
Godlewska-Majkowska H. (red.) 2011. Atrakcyjność inwestycyjna regionów jako uwarunkowanie przedsiębiorczych przewag konkurencyjnych. SGH, Warszawa: 1–119. 
Godlewska-Majkowska H., Komor A., Turek D., Zarębski P., Czernecki M., Typa 
M. 2015. Atrakcyjność inwestycyjna regionów. SGH, Warszawa: 1–104. 
Godlewska-Majkowska H., Pilewicz T., Turek D.,Żukowska J., Zarębski P., Czernecki M., Typa M. 2017. Atrakcyjność inwestycyjna regionów. Województwo podkarpackie. SGH, Warszawa: 1–28. 
GUS 1939. Mały rocznik statystyczny 1939, Warszawa: 1–426. 
GUS niedatowane a. Bank Danych Lokalnych. Dane dla jednostki podziału terytorialnego. [http://swaid.stat.gov.pl/Dashboards/Dane%20dla%20jednostki%20 podzia%C5%82u%20terytorialnego.aspx]. [dostęp 03.04.2018]. 

GUS niedatowane b. Bank Danych Lokalnych. Portret terytorium.[ http://swaid. stat.gov.pl/Dashboards/Portret%20terytorium.aspx]. [dostęp 03.04.2018]. 
Jabłonowski A. 1903. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. 7. Cz. 2. Ziemie ruskie Ruś Czerwona. Warszawa. Skład Główny Gebethnera i Wolffa s. 1–489. 
Jawor G. 2004. Osady prawa wołoskiego i ich mieszkańcy na Rusi Czerwonej w późnym średniowieczu. Wyd. 2 uzup., Lublin. ISBN 8322723261: 1–227 . 
KSNRUTuPN 1996. List do Dyrektora Fabryki Urządzeń Mechanicznych „Kamax” S.A. Kańczuga oraz Wójta Gminy Ustrzyki Dolne z dnia 19.02.1996 r. Komitet Społeczny na rzecz Utworzenia Turnickiego Parku Narodowego. 
Klub P. 2016 Potrzeba ochrony rezerwatowej Puszczy Karpackiej w 15 nadleśnictwach południowo wschodniej Polski. Przegl. Przyr., 4, 2016: 65-81. 
Kluk K. 1778. Roslin Potrzebnych, Pozy-tecznych, Wygodnych, Osobliwie Kraiowych, Albo Ktore W Kraiu Uzyteczne Byc Mogą, Utrzymanie, Rozmnozenie I Zazy-cie. T. 2: O Drzewach I Ziołach Dzikich, Lasach etc. […]. Drukarnia Pijarów, Warszawa: 1–332. 
Kłos S. 2010. Krajobrazy nieistniejących wsi. Wyd. Libra, Rzeszów. ISBN 9788389183668: 1–231. 
Kryciński S. 1997. Przemyśl i Pogórze Przemyskie. Przewodnik. Piastów. Ofic. Wyd. Rewasz, Pruszków-Olszanica. ISBN 9788389188649: 1–384. 
Kucharzyk S. 1999. Wpływ mrozów w zimie 1928/1929 na rozwój drzewostanów w Bieszczadach i w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Sylwan, 143, 8: 25–47. 
Kudłaniec A. 1936. Geografia gospodarcza Polski, Lwów: 1–220. 
Kunysz A. 1981. Przemyśl w pradziejach i wczesnym średniowieczu. KAW, Rzeszów: 1–106. 
Kusch J., Darłak M., Kot S., Birczyński B. 2004. Plan Rozwoju Lokalnego dla Gminy Bircza na lata 2004–2006 oraz na lata 2007–2013. Akordbud-Consulting sp. z o.o., Kraków: 1–78. 
Labuda G. 1988. Polska, Czechy, Ruś i kraj Lędzian w drugiej połowie X wieku. 
W: Labuda G. Studia nad początkami państwa polskiego. T. 2. UAM, Poznań: 167–211. 
mapywig.org (Archiwum Map Wojskowego Instytutu Geograficznego 1919–1939) niedatowane. WIG – Mapa Taktyczna Polski 1:100 000 /1924–1939/ [http:// www.mapywig.org/m/WIG_maps/series/ 100K_300dpi/P50_S35_DOBROMIL_ 1938_300dpi_bcuj302692-289650.jpg]. [dostęp 25.06.2016]. 
Marszałek E. 2011. Gospodarka leśna w karpackiej części Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krośnie i jej wpływ na ochronę przyrody. Rocz. Bieszcz., 19: 59–75. 
Maryański A. 1963. Współczesne migracje ludności w południowej części pogranicza polsko-radzieckiego i ich wpływ na rozmieszczenie sił wytwórczych tego obszaru. WSP, Kraków: 1–234. 
Mączyńska M. 1996. Wędrówki ludów. Historia niespokojnej epoki IV i V wieku. Warszawa – Kraków: 1–326. 
Michalski R. 2011. Strategia zarządzania dla obszaru Natura 2000 PLH180013 „Góry Słonne”. Kraków. IOP PAN: 1–89. 
MIRR 2018. Wiadomości. Pożyczki na rozwój turystyki w Bieszczadach. Ministerstwo Inwestycji i Rozwoju. [https:// www.polskawschodnia.gov.pl/strony/ wiadomosci/pozyczki-na-rozwoj-turystyki-w-bieszczadach/]. [dostęp 30.04.2018]. 
Misiewicz T. 1963. Rozwój ziem bieszczadzkich. Rocz. Glebozn., 13: 47–55. 
Mroczkiewicz L. 1952: Podział Polski na krainy i dzielnice przyrodniczo-leśne. PWRiL, Warszawa, Prace IBL, 80: 1-120. 
Nadleśnictwo Bircza niedatowane. Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Birczańskie” [http://www.bircza.krosno.lasy.gov.pl/ lesny-kompleks-promocyjny-xxxxxxxx-#. WQXLl8akJhF]. [dostęp 22.06.2016]. 
Nadleśnictwo Państwowe Bircza 1952. Sprawozdanie z planu łowiectwa za 1951 r. Zn. Spr. 27/1/52. Arch. Państw. w Prze-myślu. 
Nadleśnictwo Państwowe Trójca w Huj-sku 1952. Sprawa: Sprawozdanie z planu łowiectwa za 1951 r. Zn. Spr. 27/1/52. Arch. Państw. w Przemyślu. 
Nauka dla Przyrody 2017. Druga nasza puszcza potrzebuje ochrony! [https:// naukadlaprzyrody.pl/2017/01/14/druga-nasza-puszcza-potrzebuje-ochrony/]. [dostęp 30.04.2018]. 
Nowińska K. 2014. Zamki i dwory w dorzeczu Sanu pomiędzy XIV a XVII wiekiem. Analiza topografii sieci osadniczej. Praca magisterska. UJ, Kraków: 1–307. 
PROP 1994. Opinia Państwowej Rady Ochrony Przyrody w sprawie projektu utworzenia Turnickiego Parku Narodowego. Państwowa Rada Ochrony Przyrody. Nr ROP-0021-PWiR-33/93 z 08.02.1994 r. 
PROP 2011. Opinia Państwowej Rady Ochrony Przyrody w sprawie projektowanego Parku Narodowego. Chrońmy Przyr. Ojcz., 67, 6: 387–390. 
Parczewski M., Pelisiak A., Szczepanek K. 2012. Najdawniejsza przeszłość polskich Bieszczadów. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, 33: 9–33. 
Pawlaczyk P., Michalczuk J., Pitucha G., Michalski R., Kuberski Ł. 2012. Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Góry Słonne PLB180003 w województwie podkarpackim. Wersja zintegrowana 2013-02-18. RDOŚ, 1–260. 
Pawlaczyk P., Michalczuk J., Pitucha G., Michalski R., Kuberski Ł. 2013. Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Pogórze Przemyskie PLB180001 w województwie podkarpackim. Wersja zintegrowana 2013-11-25. RDOŚ: 1–489. 
Pelisiak A. 2013. Pojedyncze przedmioty kamienne a strefy aktywności osadniczej i gospodarczej w neolicie we wschodniej części Karpat Polskich. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, 34: 19–33. 
Pietrzak M. 2002. Przemiany środowiska na Pogórzu Karpackim. T. 2. Geomorfologiczne skutki użytkowania ziem na Pogórzu Wiśnickim. IGiGP UJ, Kraków, ISBN 8391112489: 1–149. 
Piórecki J. 1999. List do dr inż. Konrada Tomaszewskiego, Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 25.06.1999 r., Przemyśl. 
Pipała A. 2018. Kwieciński: program dla Bieszczad ma poprawić szanse rozwojowe tego obszaru. Posla Agencja Prasowa [http://www.pap.pl/aktualnosci/ news,1293225,kwiecinski-program-dla-bieszczad-ma-poprawic-szanse-rozwojo-we-tego-obszaru.html]. [dostęp 30.04.2018]. 
Poławski Z.F. 2000. Zmiany użytkowania ziemi w Polsce w ostatnich dwóch stuleciach Teledetekcja Środowiska, 42: 69–82. 
Postanowienie Rady Ministrów w przedmiocie ochrony i użytkowania lasów z dnia 30 grudnia 1918 r. Dz.Pr.P.P. 1919 nr 3 poz. 86. 
Potaczała K. 2012. Bieszczady w PRL-u. Olszanica. Wyd. Bosz. ISBN 9788375761542: 1–270. 
Pracownia na Rzecz Wszystkich Istot 1995. List do Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych dr Janusza Dawidziuka z dnia 04.12.1995 r., Bielsko-Biała. 
PTO 1996a. Pismo do Karpackiego Regionu Inspekcyjnego Lasów Państwowych w Krakowie z dnia 23.10.1996. Przemyskie Towarzystwo Ornitologiczne. PTO-26/96, Przemyśl. 
PTO 1996b. Pismo do Profesora Jerzego Pióreckiego z dnia 11.09.1996 r. Przemyskie Towarzystwo Ornitologiczne. PTO-23/96. 
PTO 1999. List do mgr inż. Tadeusza Misiaka z WKOP w Rzeszowie z dnia 22.04.1999. Przemyskie Towarzystwo Ornitologiczne, Przemyśl. 
PTO 1999. List do prof. Macieja Gromadzkiego z Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków z dnia 26.10.1999. 

Przemyskie Towarzystwo Ornitologiczne, Przemyśl. 
RDLP 2007. Plan urządzania lasu (spo-rządzony na lata od 2007 do 2016). Opis ogólny lasów Nadleśnictwa Bircza. Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych, Krosno: 1–204. 
RDLP 2016. Plan urządzania lasu (spo-rządzony na lata od 2016 do 2027). Opis ogólny lasów Nadleśnictwa Bircza. Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych, Przemyśl: 1–502. 
RLP 1951. Sześcioletni plan leśnictwa (1950–1955). Rejon Lasów Państwowych w Przemyślu. Archiwum Państwowe w Przemyślu: 1–61. 
Ruciński P. 1993. Lasy i gospodarka leśna projektowanego parku narodowego na Pogórzu Przemyskim. W: Michalik S. (red.). Turnicki Park Narodowy w polskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa. Kraków. Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura: 115–153. 
ROLP 1951. Sprawa: Zatwierdzenie wzorów L6-1 i L6-2, Zn. Spr. 21/Tj/52. Rzeszowski Okręg Lasów Państwowych z siedzibą w Tarnowie. Archiwum Państwo-we w Przemyślu. 
ROLP 1954. Sprawa: przejmowanie lasów od P.G.R., ZN. Spr. T.Z-R-1025/15/54. Rzeszowski Okręg Lasów Państwowych z siedzibą w Przemyślu. Archiwum Państwowe w Przemyślu. 
Rozporządzenie nr 11 Wojewody Przemyskiego z dnia 16 grudnia 1991 r. w sprawie utworzenia Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego. Dz. Urz. Woj. Przemyskiego nr 17 poz. 100 z późn. zm.) 
Rozporządzenie nr 19 Wojewody Krośnieńskiego z dnia 27 marca 1992r. w sprawie utworzenia Parku Krajobrazowego Gór Słonnych. Dz. Urz. Woj. Krośnieńskiego Nr 7/92 poz. 53. 
Soja M. 2008. Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków. ISBN 9788388424373: 1–141. 
Stadnicki A. 1848. O wsiach tak zwanych wołoskich na północnym stoku Karpat. Druk. Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Lwów: 1–92. 
Szymczuk R. 2016. Jedynie Turnicki Park Narodowy. Dzikie Życie, 6/264: 2–4. 
Hrabyk P. 1923. Mapa granic Ziemi Przemyskiej i Lwowskiej w XV stuleciu. W:Rocznik Towarzystwa Nauk w Przemyślu za rok 1913–1922. Wykopalisko w Budach Łańcuckich. Towarzystwo Nauk w Przemyślu, Przemyśl: 1–38. 
Timar G., Molnar G. Szekely B., Biszak S., Varga J., Janko A. 2006. Digitized Maps of the Habsburg Empire. The map sheets of the second Military Survey and their georeferenced version. Arcanum, Buda-pest. ISBN ISBN 963 7374 33 7: 1–57. 
Trella T. 1937. Turnica pod Przemyślem. Ochrona Przyrody Organ Państwowej Rady Ochrony Przyrody, 17: 203-209. 
Turczyńska J. 2012. Jamna Górna. Historia wsi w latach 1511–1963 na podstawie literatury naukowej, pamiętników, wspomnień (maszynopis) [http://www.apokryfruski.org/wp content/uploads/2011/11/ jamnag.pdf]. [dostęp 23.06.2016]. 
Uchwała KERM [Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów] Nr 271/59 z dnia 27 czerwca 1959 r. w sprawie zagospodarowania rejonu Bieszczad obejmującego powiaty: Lesko, Sanok i Ustrzyki Dolne w woj. rzeszowskim. 
Wiącek A. 2014. Strategia zrównoważonego rozwoju gminy Fredropol na lata 2014–2020, Fredropol: 1–77. 
Wilk T., Bobrek R., Michałek J., Pawlusiński R., Pępkowska-Król A., Śliwa-Martinez K. 2013. Kierunki rozwoju prośrodowiskowej działalności gospodarczej w gminie Bircza. OTOP, Marki: 1–89. 
WKOP 1997. Pismo do Państwowej Rady Ochrony Przyrody z dnia 26.02.1997 r. WKOP/1/97. Wojewódzka Komisja Ochrony Przyrody w Przemyślu. 
Wolski J. 2007. Przekształcenia krajobrazu wiejskiego Bieszczadów wysokich w ciągu ostatnich 150 lat. Pr. Geogr., 214: 1–228. 
Wolski K. 1956. Osadnictwo dorzecza górnego Wiaru w XV wieku. Ann. UMSC, Sect. B, 11, 1: 1–47. 
UM Woj. Podkarpackiego 2013. Strategia rozwoju województwa – podkarpackie 2020. Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego, Rzeszów: 1–148. 
US w Rzeszowie 2009. Województwo podkarpackie. Podregiony, powiaty, gminy. Urząd Statystyczny, Rzeszów: 1–344. 
US w Rzeszowie 2017. Województwo podkarpackie. Podregiony, powiaty, gminy. Urząd Statystyczny, Rzeszów: 1–354. 
US w Rzeszowie. 2018a. Komunikat o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa podkarpackiego w listopadzie 2017. Urząd Statystyczny, Rzeszów: 1–37. 
US w Rzeszowie 2018b. Województwo. Informacje o województwie podkarpackim – luty 2018. [http://rzeszow.stat.gov. pl/zakladka1/]. [dostęp: 03.04.2018]. 
Zajączkowski G., Jabłoński M., Jabłoński T., Małecka M., Kowalska A., Małachow-ska J., Piwnicki J. 2017. Raport o stanie lasów w Polsce 2016. Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe, Warszawa: 1–96. 
Zarządzenie nr 4 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 24.01.2001 w sprawie powołania LKP Lasy Birczańskie. ZO-01-1/3/01. 


Mariusz DanielBoćkowski 
HISTORIA STARAŃ 


O UTWORZENIE TURNICKIEGO PARKU NARODOWEGO 
Jednym z pierwszych ludzi dokonujących systematycznych obserwacji przyrodniczych na obszarze projektowanego Turnickiego Parku Narodowego był Bolesław Kotula. Mieszkając przez wiele lat w Przemyślu, dokonywał on licznych wycieczek przyrodniczych, między innymi w okolicy Birczy, podczas których zbierał chrząszcze. W latach 1876– 1887 znalazł on ponad 300 gatunków z rodziny ryjkowców, jednak badań swoich nie publikował – do dzisiaj źródłem informacji o tej grupie chrząszczy jest jego kolekcja wraz z prowadzonymi notatkami. 
Kontynuatorem jego badań był Tadeusz Trella, zasłużony przemyski entomolog i przyrodnik, członek Komisji Fizjograficznej Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, profesor biologii w pierwszym Gimnazjum w Przemyślu. Był on pionierem badań (Trella 1923) i propagatorem ochrony lasów Suchego Obycza i Turnicy (Mazur 1994; Michalik 1993b). W swoim artykule z 1938 r. na łamach „Ochrony Przyrody” pisał: „Las turnicki wyrosły na gruncie silnie wapnistym, powstałym ze zwietrzenia margli gór-nokredowych, stanowiących podłoże, przedstawia – w coraz rzadszych już dzisiaj ustroniach – widok nie często spotykany. Olbrzymie jodły i potężne buki rywalizują we wzro-ście na grubość i wzwyż, bardziej dorodne okazy o kilku metrach w obwodzie i przeszło czterdziestometrowej wyso-kości wystrzelają ponad inne młodsze, czy słabiej rozwinięte. Tu i ówdzie rozrzucone sędziwe jawory i poważne jesiony niewiele ustępują jodłom i bukom, domieszane gdzieniegdzie brzosty, graby i paklony, osiki i brzozy, stanowią podrzędne składniki drzewostanów” (Trella 1938). 
Duże znaczenie dla zachowania tych cennych walorów przyrodniczych terenów projektowanego parku narodowego miało istnienie dawnych lasów królewskich, należących następnie do dóbr kameralnych skarbu państwa austriackiego (austro-węgierskiego) i lasów państwowych II Rzeczpospolitej. W ich skład wchodził kompleks Turnicy między Rybotyczami a Arłamowem oraz wielki kompleks pomiędzy Jamną Górną, Wojtkową, Kwaszeniną i Arłamowem. Inne, dobrze zachowane, obszary lasów należały do wielkiej własności ziemskiej. Rozległe dobra obejmujące 18 folwarków i 7000 mórg lasów, głównie na lewym brzegu Wiaru, zostały przekazane w 1912 roku przez Pawła Szyla-ka-Tyszkowskiego Akademii Umiejętności w Krakowie (od 1919 roku Polskiej Akademii Umiejętności). Obejmowały one lasy, głównie na lewym brzegu Wiaru między Korzeńcem, Cisową, Kopyśnem, Huwnikami, Rybotyczami, Trójcą a Łodzinką (Ruciński 1993; Turczyńska 2012). 
Pomimo dość intensywnego zagospodarowania dorzecza Wiaru, została zachowana sieć fragmentów leśnych 
o charakterze puszczańskim. Niestety, podlegała ona dużej presji gospodarczej, co było obserwowane przez Tadeusza Trellę. We wspomnianym artykule konkludował: „W czasie od końca wojny światowej po lata ostatnie dokonały się na Turnicy głębokie przemiany, najpiękniejsze drzewostany padły pod siekierami drwali, miejsce lasów wysokopiennych zajęły rozległe zręby i młodniki, przeważnie z wprowadzonych, obcych dla Turnicy gatunków, jak świerki, sosny, modrzewie, dęby i wiązy, bór karpacki w swej naturalnej, pierwotnej postaci zachował się jedynie w nielicznych zakątkach. Zabezpieczenie ocalałego od zawady pierwoboru w formie rezerwatu przynajmniej na jednym z charakterystycznych stanowisk, ułatwia do pewnego stopnia okoliczność, że obszar ten, dochodzący 25 km2, w przeważającej większości jest własnością Skarbu Państwa, zaś niewielka, pozostała część północno-wschodnia należy do Polskiej Akademii Umiejętności” (Trella 1938). Niedługo później wybuchła II wojna światowa, po której nadeszły niespokojne czasy powojenne związane z walkami z Ukraińską Powstańczą Armią i praktycznie całkowitym wyludnieniem tych terenów poprzez akcje wysiedleńcze. Wszystko to spowodowało, że idea ochrony najcenniejszych przyrodniczo terenów została na długi czas zapomniana. Po zakończeniu wojny, w wyniku przemian ustrojowych, lasy będące wcześniej we własności prywatnej, kościelnej czy też wspomnianej Polskiej Akademii Umie-jętności przeszły na własność Skarbu Państwa i zostały przekazane głównie Lasom Państwowym oraz w niewielkim stopniu innym instytucjom państwowym (np. wojsku) (Affek 2015; Ruciński 1993). Dopiero w latach sześćdziesiątych XX wieku problem ochrony Pogórza Przemyskiego i zorganizowania racjonalnej sieci rezerwatów był ponownie poruszany przez Jerzego Pióreckiego w środowisku naukowym oraz prasie (Piórecki 1967). Na łamach „Chrońmy Przyrodę Ojczystą” przedstawił propozycję 14 obszarów do objęcia ochroną rezerwatową, z czego 2 znajdowałyby się terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego. Miały one chronić masyw Turnicy oraz dolinę górnego Wiaru (Piórecki 1969). O pilnej potrzebie ochrony rezerwatowej tych terenów mówili również inni autorzy, którzy zwracali uwagę na brak dużych rezerwatów we wschodniej części Pogórza Karpackiego, a także zwiększającym się zna-cząco pozyskaniu drewna przez nadleśnictwa krośnieńskie (zwiększenie produkcji zakładów przemysłu drzewnego 
o ponad 250% w ciągu 7 lat). Czynniki te niosły ryzyko degradacji walorów przyrodniczych predestynowanych do ochrony (Klimek i in. 1987). Ostatecznie, rezerwat Turnica został powołany dopiero w 1995 roku a jego powierzchnia wyniosła około 10 razy mniej niż pierwotnie zamierzona, natomiast dolina górnego Wiaru nie została objęta ochroną rezerwatową (Bernaś 2010). 
Propozycję utworzenia w rejonie dorzecza Wiaru obszaru chronionego w randze parku narodowego (pod nazwą „Park Narodowy Doliny Środkowego Wiaru”) wysunął po raz pierwszy Janusz Kotlarczyk na II zjeździe delegatów LOP w Przemyślu w maju 1982 r. Równolegle podejmowano działania w kierunku tworzenia wielkoprzestrzennych form ochrony krajobrazu w tym regionie, i tak w 1987 r. ustanowiono w woj. przemyskim Przemysko-Dynowski Obszar Chronionego Krajobrazu. Koncepcja Parku została rozwinięta i opublikowana w 1988 r. przez profesorów Kotlarczyka i Pióreckiego. Proponowano objęcie ochroną powierzchnię 12 tys. hektarów obejmującą fragment doliny Wiaru w okolicy Rybotycz, zamkniętą grzbietami wodo-działowymi oraz przechodzącą, ku północy, na pasmo góry Frankowa, ciągnące się ku dolinie Sanu. Rozważano wtedy dwie nazwy dla Parku: „Park Narodowy Brzeżnych Karpat Wschodnich” lub „Lędziański Park Narodowy” – druga z nazw utworzona od pierwszych plemion słowiańskich zamieszkujących te okolice (Michalik 1993b). 
W styczniu 1992 r. profesor Jerzy Piórecki przedstawił koncepcję Parku o powierzchni ok. 17 tys. ha pod nazwą „Wschodniokarpacki Park Narodowy”. Obejmował on prawie całą grupę górską Suchego Obycza, zawartą między granicą państwa a rzeką Wiar oraz zalesiony grzbiet położony na zachód od doliny Wiaru między Łomną a Starą Birczą. Projekt ten został skonsultowany na spotkaniu przedstawicieli administracji samorządowej, środowisk naukowych, resortu ochrony środowiska oraz organizacji społecznych 12 lutego 1992 r. w Birczy. Uczestnicy spotkania zgodzili się z potrzebą ochrony proponowanego obszaru. Rozważano też dołączenie do obszaru Parku wschodniej części pasma Chwaniowa, a także wysunięto nazwę „Turnicki Park Narodowy”, która spotkała się z przeważającą akceptacją. Ustalenia z tego spotkania zostały przesłane do, zainteresowanych sprawą, instytucji, a także do ministra ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa, który w kwietniu 1992 r. zwrócił się do wojewody krośnieńskiego i wojewody przemyskiego o podjęcie starań w celu utworzenia parku narodowego na Pogórzu Przemyskim (Michalik 1993b; MOŚZNiL 1992; Ustalenia... 1992). 
Na spotkaniu Wojewódzkiej Komisji Ochrony Przyrody w Przemyślu jesienią 1992 r. ustalono ostateczną wówczas koncepcję Parku. Pierwotnie przewidywano do objęcia ochroną obszar o powierzchni ok. 36 700 ha, z czego 19 070 ha w województwie przemyskim i 17 690 ha w województwie krośnieńskim. W wyniku waloryzacji przyrodniczej stwierdzono, że optymalna powierzchnia parku powinna wynosić ok. 25 000 ha (cała górna część zlewni Wiaru, masyw Suchego Obycza oraz pasmo Chwaniowa). Ostatecznie, z uwagi na sytuację finansową kraju i konieczność stworzenia lokalnej ludności optymalnych warunków do rozwoju w ramach różnorodnych form działalności gospodarczej (zwłaszcza w zakresie leśnictwa, gospodarki łowieckiej, turystyki i rolnictwa ekologicznego) zdecydowano się na utworzenie parku o znacznie mniejszej powierzchni, wnoszącej ok. 19 000 ha (ryc. 1). Projektowany Park obejmowałby niemal niezamieszkały teren, którego 
Ryc. 1  Koncepcje delimitacji granic Turnickiego Parku Narodowego proponowane w latach 90 XX wieku 
Źródło: fot. Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze. 


wschodnią krawędź stanowiłaby granica z Ukrainą, połu-dniowa znajdowałaby się na północ od drogi powiatowej Liskowate – Trzcianiec, następnie biegłaby granicą lasu na północ od Leszczawy Górnej, na wschód od Leszczawy Dolnej, na południe od Birczy, Woli Korzenieckiej i Ło-dzinki Górnej, wzdłuż Wiaru na południe od Posady Rybo-tyckiej po Makową, na południe od Leszczyn i Pacławia, do granicy z Ukrainą. Grunty w granicach projektowanego Parku należały do Skarbu Państwa (w miejscu po byłym Ośrodku Wypoczynkowym Urzędu Rady Ministrów PRL), co miało być czynnikiem ułatwiającym proces jego zatwierdzenia. Szczególnie wartościowe tereny wokół parku planowane były jako otulina parku, natomiast obecność istniejących już parków krajobrazowych Pogórza Przemyskiego oraz Gór Słonnych, według autorów koncepcji, stwarzała szanse na przyszłe ustanowienie rezerwatu biosfery na tym obszarze (Michalik 1993b). 
W 1993 r., na zlecenie wojewody przemyskiego i w porozumieniu z wojewodą krośnieńskim opracowano dokumentację przyrodniczą, w której przedstawiono duże wartości przyrodnicze, krajobrazowe i naukowe terenu przy-szłego Parku, określono też optymalne granice obejmujące tereny byłego ośrodka łowieckiego Urzędu Rady Ministrów (tzw. Państwa Arłamowskiego) (Wojewoda Krośnieński i Wojewoda Przemyski 1993). Powierzchnia projektowanego parku z tamtej dokumentacji wynosiła około 25 tys. ha, z czego w województwie przemyskim 11 tys. ha (gminy Bircza i Fredropol), a w województwie krośnieńskim 14 tys. ha (gmina Ustrzyki Dolne). Lasy zajmowały 87% powierzchni parku, grunty nieleśne zaś 13%. Według ww. dokumentacji największymi walorami proponowanego Parku były: 
• 
jedyny w Polsce park narodowy reprezentujący krainę pogórza z rozległymi, przeważnie o cechach naturalnych, lasami (ok 85% powierzchni) zdominowanymi przez zbiorowiska grądowe i w mniejszym stopniu buczynę karpacką ze starodrzewami jodłowymi stano-wiącymi ostoje rzadko występujących gatunków dra-pieżników: wilka, rysia, żbika i zachodzącego niedź-wiedzia; 

• 
rozległe tereny nieleśne (ok 15% powierzchni) pozostałe po dawnych wsiach z półnaturalnymi zbiorowiskami łąkowymi; 

• 
duża różnorodność gatunkowa sytuująca ten obiekt wyżej w ogólnej ocenie niż inne utworzone parki narodowe, np. Roztoczański, Gorczański (Denisiuk i in. 1991; Michalik 1993b; Pawłowski 2008); 

• 
występowanie od około 600 do 700 gatunków roślin naczyniowych, w tym 75 taksonów górskich, 100 kserotermicznych (łącznie 65 gatunków prawnie chronionych); 

• 
niepowtarzalny charakter projektowanego Parku, wy-raźnie odmienny od najbliżej usytuowanych parków, jedyny w Polsce obszar brzeżnych Karpat fliszowych objęty potencjalną ochroną (UW w Przemyślu 1997). 


Na terenie projektowanego Parku proponowano utworzenie 14 rezerwatów przyrody, a w strefie otaczającej, ściśle powiązanej z parkiem, kolejnych 12 (do dnia dzisiejszego utworzono odpowiednio 3 i 5 rezerwatów, ostatni z nich w 2001 r.) (Janecki, Piórecki 1993). 
W lutym 1994 r., po zapoznaniu się z projektem Parku, Państwowa Rada Ochrony Przyrody przedłożyła opinię, w której stwierdziła, że „koncepcja utworzenia Turnickiego Parku Narodowego jest uzasadniona i nie budzi zastrze-żeń”. Rada wydała też szereg zaleceń, między innymi, aby teren ośrodka „Arłamów” przeszedł na własność Parku oraz aby zagwarantować pracownikom Nadleśnictwa Bircza pracę w przyszłym parku narodowym (PROP 1994). 
Należy zaznaczyć, że w opinii wielu ówczesnych autorów zaproponowana nazwa parku (Turnicki Park Narodowy) nie była najbardziej odpowiednia. Zdecydowany sprzeciw wobec tej nazwy zgłosił m.in. główny inicjator powojennej idei utworzenia tego parku narodowego – prof. Janusz Kotlarczyk. Turnica jest jedynie masywem górskim, jej nazwa jest mało znana i wprowadza skojarzenie ze skalistymi turniami, których nie ma na omawianym obszarze. Właściwsze wydawały się takie nazwy, jak choćby „Park Narodowy Brzeżnych Karpat” czy też „Pogórski Park Narodowy”, które byłyby bardziej adekwatne do znaczenia i reprezentatywności tamtejszych wartości przyrodniczych proponowanych do ochrony (Fundacja… niedatowane; Kotlarczyk 1993; Michalik 1993a). 
W 1995 r. Rada Ekologiczna przy Prezydencie RP, obserwując wolne tempo powstawania parków narodowych, domagała się jak najszybszego utworzenia Turnickiego Parku Narodowego. Wskazywano potrzebę wstrzymania cięcia starych drzew i naturalnych drzewostanów, uruchomienia procedury tworzenia parku narodowego i zabezpieczenia obecnych terenów wyludnionych dolin rzek tak, aby grunty te nie zostały sprzedane. W stanowisku Rady pisano: „Obecnie realizowane są działania gospodarcze zmierzające do zniszczenia tego unikalnego obszaru” (Bożek 2014). W istniejących na terenie projektowanego Parku leśnych rezerwatach przyrody („Reberce” o pow. 190,96 ha, rok utworzenia 1995; „Turnica” o pow. 151,50 ha, rok utworzenia 1995; „Na Opalonym” o pow. 217,13 ha, rok utworzenia 1996) w ciągu lat dziewięćdziesiątych XX wieku intensywnie pozyskiwano drewno poprzez cięcia o charakterze trzebieży późnych oraz cięć rębnych, co było oceniane przez środowiska przyrodnicze jako przykład nieprawidłowej ochrony rezerwatowej, natomiast na pozostałych obszarach prowadzono liczne cięcia w najstarszych drzewostanach. W związku z taką sytuacją pod koniec 1995 r. Pracownia na Rzecz Wszystkich Istot zwróciła się do Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych (DGLP) z prośbą 
o wstrzymanie cięć starych drzew na obszarze projektowanego Parku. Dopiero od 2003 r. rezerwaty leśne zaczęły być chronione głównie biernie (Korbel 1995; Pawlaczyk i in. 2012; 2013a, b). Jednocześnie, istniejące parki krajobrazowe nie miały większego wpływu na szczegółowe zapisy gospodarki leśnej w zakresie ochrony najcenniejszych drzewostanów gdyż grunty rolne i leśne i inne nieruchomości znajdujące się w granicach parku krajobrazowego pozostawia się w gospodarczym wykorzystaniu (Rozporządzenie nr 19 Wojewody Krośnieńskiego…; Rozporządzenie nr 11 Wojewody Przemyskiego…). 
Pomimo pozytywnego stanowiska Rady i Wojewody Przemyskiego, ówczesny Minister Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnych, Stanisław Żelichowski uznał, że nie widzi możliwości powołania nowego parku, podając jako główną przyczynę ograniczone środki budżetowe (MOŚZNiL 1995;Wojewoda Przemyski 1995). Popar-ła go Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Krośnie (po uprzedniej konsultacji z DGLP), która wcześniej wobec projektu miała stanowisko pozytywne. Argumentowała ona, że walory przyrodnicze tego terenu mogły być skutecznie zachowane przez istniejące formy ochrony przyrody, w tym rezerwaty, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, czy też doskonaloną gospodarkę leśną Sugerowano też, że rozwój turystyki na tym terenie nie jest uwarunkowany utworzeniem parku narodowego, lecz sposobem zagospodarowania (np. inwestycjami zewnętrzny-mi) tego terenu, na co potrzeba znacznych środków finansowych. Wskazano też na brak pieniędzy na utworzenie Parku w budżecie państwa (RDLP 1995). Podobne stanowisko zajęły lokalne samorządy (UW w Przemyślu 1997). Z uwagi na negatywne stanowiska ministra oraz Lasów Państwowych wojewoda przemyski zwrócił się z prośbą do GDLP o utworzenie na terenie projektowanego parku Leśnego Kompleksu Promocyjnego, który – zgodnie z przyjętymi zasadami zmodyfikowanej gospodarki leśnej – będzie obszarem aktywnej ochrony przyrody. Za szczególnie ważne zadanie, według opinii wojewody, uznano zaprzestanie wyrębu najstarszych drzew – cennych ze względów przyrodniczych. Od tamtego czasu Lasy Państwowe zaczęły podejmować działania w kierunku utworzenia Leśnego Kompleksu Promocyjnego na tym terenie (DGLP 1996; Wojewoda Przemyski 1996a). 
Z tamtejszych lat zachowały się relacje o podejmowanych, przez pracowników Lasów Państwowych i myśliwych, akcjach propagandowych w okolicznych miejscowościach. Na zwoływanych zebraniach wiejskich rozpowszechniano wśród ludności nieprawdziwe informacje (podtrzymywane później wśród opinii publicznej przez część władz samorządowych) dotyczące rygorów wynikających z utworzenia parku narodowego, na przykład o zakazie wchodzenia na teren parku oraz pozyskiwania runa leśnego lub jakichkolwiek innych surowców. Lokalnych mieszkańców terenów przyległych do projektowanego parku, którzy popierali utworzenie parku, zastraszano utratą pracy i szykanowano, jeśli nadal będą opowiadali się za jego utworzeniem (Bernaś 2010; „Ekolodzy Bieszczadów” 1996; Korbel 1995; Korbel, Lelek 1996; Kotlarczyk 1999; Nycz 1997; Piórecki 1999). 
Działania te okazywały się skuteczne – na początku 1996 r. działania władz wojewódzkich zmierzających do utworzenia Parku spotkały się z szeregiem protestów. W Jureczkowej i Rybotyczach utworzono komitety protestacyjne zrzeszające mieszkańców wsi z terenu parku. Wystosowano listy protestacyjne w imieniu mieszkańców: 523 mieszkańców z komitetu w Jureczkowej i 276 z komitetu w Rybotyczach (Komitet protestacyjny 1996a, b). Wkrótce później Rada Gminy w Birczy „negatywnie opiniuje” działania władz „w ochronie interesów ludzi zatrudnionych przy wykonywaniu różnych prac zlecanych przez Nad-leśnictwo Bircza” (Rada Gminy w Birczy 1996). W protestach wszystkich wymienionych organów powtarzały się argumenty o nieliczeniu się z potrzebami mieszkańców, zabieraniu miejsc pracy i braku proponowanych rozwiązań alternatywnych. Władze gminy Bircza wnioskowały także 
o 
bieżące informowanie organów władzy samorządowej na temat podejmowanych działań związanych z utworzeniem TuPN, co było o tyle niezrozumiałe, że działania te od po-czątku były prowadzone z udziałem zainteresowanych samorządów. Pierwsze spotkanie w tej sprawie odbyło się Birczy z udziałem władz samorządowych. Należy też przypomnieć, że na początku lat dziewięćdziesiątych ub. wieku wymienione społeczności były generalnie nastawione przychylnie do idei powstania parku narodowego (Bernaś 2010; Wojewoda Przemyski 1996b). 

15 lutego 1996 r. z inicjatywy profesora Pióreckiego i wojewódzkich władz z Przemyśla powołano Społeczny Komitet Na Rzecz Utworzenia Turnickiego Parku Narodowego, w skład której weszli autorzy projektu Parku (profesorowie Piórecki i Janecki), profesorowie Stefan Kozłowski i Roman Andrzejewski, przyrodnicy oraz przedstawiciele Pracowni na Rzecz Wszystkich Istot. Przewodniczącym tego ciała został ornitolog Przemysław Kunysz z Przemyśla (prezes Przemyskiego Towarzystwa Ornitologicznego). Jednym z pierwszych działań Komitetu było wyrażenie dezaprobaty z powodu zakupu przez spółkę akcyjną Kamax Ośrodka Wypoczynkowego w Arłamowie i prośba do dyrektora Fabryki Kamax oraz wójta gminy Ustrzyki Dolne 

o
 „odstąpienie od zamierzonego celu” (Komitet… 1996). 


W marcu 1996 r. Pracownia na Rzecz Wszystkich Istot zgłosiła swoje uwagi do opracowania „Plan Urządzania Lasu Nadleśnictwa Bircza”, dotyczącego obszaru projektowanego Turnickiego Parku Narodowego, w których postulowano: 
• 
zaniechanie wszelkich zabiegów gospodarczych w istniejących, planowanych i posiadających dokumentację waloryzacyjną oraz w planowanych, ale nieposiadających na razie takiej dokumentacji, rezerwatach przyrody; 

• 
zinwentaryzowanie wszystkich drzew o walorach pomnikowych i objęcie ich ochroną konserwatorską; 

• 
zaniechanie wszelkich zabiegów gospodarczych oraz wszelkiej ingerencji w ekosystemy łęgowe i olsowe; 

• 
zrezygnowanie z pozyskiwania drzew z pasa co najmniej 30-metrowego wzdłuż wszystkich cieków na terenie projektowanego TPN; 

• 
niepozyskiwanie drzew z bliskiego sąsiedztwa źródlisk, śródleśnych młak i torfowisk; 

• 
nieregulowanie potoków i pozostawienie w każdym z nich co najmniej 5 kłód o minimalnej średnicy 30 cm na każde 100 m cieku; 

• 
pozostawianie co najmniej 30 m3 leżaniny w różnych klasach wieku i rozkładu na hektar lasu; 

• 
pozostawianie co najmniej 10 szt./ha złomów i przestojów; 

• 
pozostawianie wszystkich, niemających wartości technicznej starych, dziuplastych i próchniejących drzew; 

• 
zinwentaryzowanie gniazd ptaków drapieżnych (w tym puchacza), bociana czarnego i wyznaczenie wokół nich stref ochrony ścisłej i częściowej; 

• objęcie szczególną ochroną starych drzew, przyjmując kryteria ochrony analogiczne do wcześniej ustalonych na obszarze Puszczy Białowieskiej i zamieszczone we wniosku Rady Naukowo-Społecznej na rzecz utworzenia TuPN; 

• 
zalesianie otwartych powierzchni tylko po uprzedniej 


waloryzacji przyrodniczej i pozytywnym zaopiniowa
niu przez Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody 
(Pracownia… 1996c). 
Uwagi te były zbieżne z wnioskami Społecznego Komitetu na Rzecz Utworzenia Turnickiego Parku Narodowego dotyczącymi ustaleń Komisji Techniczno-Gospodarczej w sprawie opracowania nowego planu urządzania lasu dla Nadleśnictwa Bircza. Najważniejszą i generalną konkluzją była potrzeba dokonania zapisów dotyczących gospodarki leśnej i hodowlanej, ochrony przyrody i pozyskania drewna opartych na założeniu, że teren ten wchodzi w zasięg projektowanego Turnickiego Parku Narodowego (Kunysz 1996). Niestety, wkrótce po rozpoczęciu obowiązywania planu jeden z nielicznych, wiązowych lasów łęgowych w Dolinie Niemieckiej, projektowany do ochrony jako rezerwat „Tur-nicki Łęg”, został mocno przerzedzony. Wycinka znacznej ilości wiązów spowodowała zaburzenia w roślinności runa i utratę miejsc lęgowych rzadkich dziuplaków (Piórecki 1999; PTO 1996). 
W kwietniu 1996 r. dyrektor Departamentu Ochrony Przyrody Ministerstwa Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa poinformował Radę Gminy w Birczy (wcześniej również Urząd Miasta i Gminy w Ustrzykach Dolnych), że aktualnie Ministerstwo nie prowadzi prac związanych z utworzeniem Parku. Jednocześnie zauważył, że uzasadnienie do opinii Rady Gminy jest błędne, gdyż park narodowy stymuluje powstawanie nowych miejsc pracy w związku z różnorodnymi pracami związanymi z utrzymaniem poszczególnych ekosystemów parku, a także generuje rozwój rynku turystycznego, jest zatem czynnikiem rozwojowym, a nie odwrotnie. Dyrektor stwierdził również, że propaganda prowadzona wokół spraw tworzenia Parku jest często zwykłym przekłamaniem i wynika z wąsko widzianego interesu własnego różnych środowisk, czego potwierdzeniem są otrzymywane pisemne protesty mieszkańców, pełne przekłamań i dezinformacji (MOŚZ-NiL 1996a, b). 
We wrześniu 1996 r. Przemyskie Towarzystwo Ornitologiczne, z poparciem Pracowni na Rzecz Wszystkich Istot, zaapelowało o jak najszybsze utworzenie TuPN. W pismach skierowanych do Wojewódzkiej Komisji Ochrony Przyrody (WKOP), wojewody, Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków, Nadleśnictwa Bircza i organizacji społecznych pisało: „Dążenia nasze podyktowane są szybkim tempem zmian na tym terenie. Obecna gospodarka leśna, nastawiona na uzyskanie jak największej masy produktu drzewnego z hektara lasu, powoduje szybkie niekorzystne zmiany w składzie i liczebności wielu gatunków ptaków na obszarze projektowanego Turnickiego Parku Narodowego” (PTO 1996; Pracownia… 1996c). 
Nadleśnictwo Bircza wkrótce odpowiedziało listem, w którym twierdziło, że podane wyżej twierdzenia mijają się z prawdą. Przytoczono zasługi leśników z czasów PRL, opór przeciwko „dyktatowi przemysłu”, czyli walkę o zachowanie cennych walorów ekosystemów leśnych, którą prowadzono „uciekając się w tej walce do różnych metod 
– formalnych i nieformalnych”. Stwierdzono, że aktualnie obowiązująca Ustawa o lasach z dnia 28 września 1991 r. zapewnia praktyczną realizację celów ochrony przyrody w lasach. Argumentowano również, że od chwili jej wprowadzenia pozyskiwano zaledwie około 60% przyrostu masy drzewnej na pniu, prowadzone cięcia ograniczają się tylko do potrzeb hodowlanych i sanitarnych oraz usuwania szkodników, zatem stwierdzenie o gospodarce nastawionej na maksymalizację pozyskania nie ma podstaw, natomiast polskie leśnictwo w dziedzinie wdrażania proekologicznego modelu gospodarki zajmuje jedno z czołowych miejsc w świecie. Konkludując, leśnicy – będąc gospodarzami na tym terenie – nie wyrządzili lasom żadnej krzywdy – przyczynili się natomiast do zachowania szczególnie cennych fragmentów przyrody Pogórza Przemyskiego (Nadleśnictwo Bircza 1996). 
W październiku 1996 r. pod Ministerstwem Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa odbyła się pikieta na rzecz utworzenia Parku. Pikietujących przyjął Dyrektor Departamentu Ochrony Przyrody, Jan Wróbel, ale oznajmił członkom Pracowni na Rzecz Wszystkich Istot i przybyłym dziennikarzom, że Ministerstwo nie przewiduje w najbliższym czasie utworzenia Turnickiego PN ze względu na brak finansów oraz niskie walory przyrodnicze tego terenu (Bielenin, Okraska 2003). 
W lutym 1997 r. poparcie dla powstania Parku zadeklarował wójt Gminy Fredropol. Podkreślił on w liście do wojewody przemyskiego niską atrakcyjność inwestycyjną gminy i szansę rozwoju turystyki, którą stanowiłoby utworzenie Parku (niedługo później w głosowaniu Rady Gminy wycofano wniosek, a wójta odwołano) (Wójt Gminy Fredropol 1997a, b; Bielenin, Okraska 2003). Tuż po tym WKOP przedłożyło kolejną propozycję przebiegu granic Parku. Była to bardzo okrojona wersja, uwzględniająca interesy Lasów Państwowych (pozostawienie Nadleśnictwa Bircza) oraz kwestie samorządów terytorialnych obawiających się utraty prac przez ludzi utrzymujących się z pracy w lesie. Proponowano wyłączenie mniej cennych przyrodniczo terenów leśnych i nieleśnych w gminie Bircza, tak że Park znajdowałby się tylko na terenie przychylnie ustosunkowanych w tamtym czasie gmin Fredropol i Ustrzyki Dolne (gmina Ustrzyki Dolne wkrótce również oficjalnie zaprzeczyła jakoby popierała utworzenie Parku), a jego obszar obejmowałby, według projektu, około 11 tys. ha. Warto zaznaczyć, że do takiej wersji Parku przychylały się w owym czasie także Lasy Państwowe. WKOP wskazała także zagro-żenia dla ochrony przyrody na terenie projektowanego parku, takie jak wyprzedaż gruntów pozostałych w zarządzie Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, zamierzenie rozbudowy Ośrodka Wypoczynkowego w Arłamowie czy zalesianie dużych powierzchni półnaturalnych łąk i pastwisk przejętych przez Nadleśnictwo Bircza (MOŚZNiL 1997; WKOP 1997). 
Pracowni na Rzecz Wszystkich Istot udało się uzyskać poparcie w mediach lokalnych i ogólnopolskich, w wyniku czego Stowarzyszenie zebrało około 50 tys. podpisów pod petycjami na rzecz Parku. W 1997 r. trafiły one do ministra ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa. Na tym terenie zorganizowany został obóz Strażników Miejsc Przyrodniczo Cennych, w czasie którego próbowano przekonać miejscową ludność do ochrony przyrody. W efekcie kampanii postulowany Turnicki Park Narodowy został wpisany na listę parków przeznaczonych do utworzenia. W październiku 1997 r. wojewoda przemyski przesłał ministrowi ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa pełną dokumentację do utworzenia Turnickiego Parku Narodowego, w tym projekt rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie utworzenia Parku oraz opis granicy i odpowiednie mapy (Pracownia… 1996a; niedatowane). 
Na początku 1998 r. Przeworska Fabryka Krzeseł Trax wystosowała w imieniu przedsiębiorców branży drzewnej i bieszczadzkich samorządów lokalnych petycję do wojewody przemyskiego przeciwko utworzeniu Parku. W petycji jako argument podano zagrożenie utraty miejsc pracy przez ludzi związanych z przemysłem drzewnym oraz brak alternatywnych perspektyw dla obecnie zatrudnionych na obszarze projektowanego Parku. Wizję rozwoju rynku turystycznego po utworzeniu Parku uznano w tekście petycji za mało realistyczną ze względu na brak bazy turystycznej (Trax 1998). Wystąpienie fabryki Trax poprzedził protest Rady Gminy Bircza w sprawie sposobu postępowania w związku z działalnością administracji rządowej na rzecz utworzenia TuPN. W proteście tym zarzucano urzędnikom wojewódzkim próby decydowania o losie lokalnych miesz-kańców bez ich wiedzy i aprobaty. Żądano informowania i konsultowania z Radą dalszych działań zmierzających do utworzenia TuPN. Protest ten został poparty przez Wojewódzki Sejmik Samorządowy (RG w Birczy 1998; WSS Przemyśl 1998). 
W ciągu 1998 r. propozycja utworzenia Parku była omawiana w Senacie RP, a w MOŚZNiL trwały prace nad opracowaniem projektu rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie utworzenia Turnickiego Parku Narodowego. 
W czerwcu 1998 r. w Przemyślu zorganizowano demonstrację, w czasie której uczestnicy zbierali podpisy pod petycjami, a do ówczesnego Wojewody, Leszka Kisiela, skierowano apel w sprawie szybkiego utworzenia Turni-ckiego PN oraz wprowadzenia moratorium na cięcie starodrzewów. W końcu 1998 r. WKOP w Przemyślu ustaliła na swym posiedzeniu, że niezbędne jest wystąpienie Komisji do parlamentarzystów z województwa przemyskiego z apelem w sprawie wsparcia dotychczasowych starań o utworzenie TuPN oraz w sprawie odstąpienia od zamiaru utworzenia poligonu wojskowego na jego terenie. Jesienią 1998 
r. ówczesny minister ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa utrzymywał, że Turnicki Park Narodowy powinien powstać w niedługim czasie (WKOP 1998). 
W 1999 r. Przemyskie Towarzystwo Ornitologiczne (PTO) wspólnie z Pracownią na Rzecz Wszystkich Istot wystosowało do ministra ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa list, w którym proponowano wprowadzenie „Moratorium dla Lasów Arłamowskich”, które powstrzymałoby niekorzystne zmiany (m.in. wycinanie drzew w tzw. Dolinie Niemieckiej i na innych powierzchniach leśnych – zgodnie z zasadami gospodarki leśnej) w środowisku leśnym na terenie przyszłego TuPN do momentu jego utworzenia. PTO sygnalizowało też niewywiązywanie się z realizowania „Planu ochrony przyrody”, opracowanego wraz z „Planem urządzania lasu”, w dolinie potoku Jamninka poprzez zalesianie świerkiem terenów lęgowych i polowań licznych gatunków ptaków chronionych (PTO 1999a, b) W odpowiedzi Generalna Dyrekcja Lasów Państwowych stwierdziła, że nie widzi podstaw do powtórzenia rozwiązań przyjętych w Puszczy Białowieskiej, które zostały w jej ocenie zastosowane pod presją organizacji ekologicznych i dziennikarzy, a w odniesieniu do stosowania specjalnych form ochrony wobec starych drzew Lasy Państwowe nie są organem kompetentnym do wydawania decyzji (DGLP 1999). 
W czerwcu 1999 r. profesor Jerzy Piórecki wskazywał, że „ochrona i gospodarcze użytkowanie lasów na obszarze projektowanego Turnickiego Parku Narodowego znacznie odbiega od rzeczywistości i strategii (wizji – przyp aut.) zrównoważonego rozwoju regionu”. Według profesora cele leśnictwa, ekologii i ochrony przyrody nie były uwzględniane przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa, która w związku z atrakcyjnością tych terenów dla łowie-ctwa prywatyzowała grunty na obszarze projektowanego Parku. Wskazywał też na ciągłą walkę z mentalnością „myśliwych-leśników”, którzy wykorzystywali swoje stanowiska służbowe do fałszowania celów powołania Parku wśród lokalnej ludności (Piórecki 1999). 
W końcu 1999 r. na posiedzeniu Wojewódzkiej Komisji Ochrony Przyrody wskazano wiele zagrożeń towarzyszących procesowi utworzenia Turnickiego Parku Narodowego, między innymi niekontrolowaną wyprzedaż gruntów na obszarach cennych przyrodniczo przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa. W ten sposób doszło do wyprzedaży gruntów w obrębie projektowanego TuPN. WKOP zwróciła się z prośbą do wojewody podkarpackiego, aby zaapelował do Agencji o uwzględnianie opinii i uwag przyrodników oraz instytucji zajmujących się ochroną przyrody. Niedługo później, powołując się na wspomniany problem, zaapelowała do ministra środowiska o spowodowanie przyśpieszenia prac nad utworzeniem Parku. Poruszono też problem sygnalizowanych intensywnych wyrębów na terenie projektowanego Parku (WKOP 2000a, b). 
Pod koniec września 2000 r. w Bolestraszycach koło Przemyśla doszło do spotkania tzw. „Zespołu konsultacyjnego do spraw utworzenia Turnickiego Parku Narodowego”. Obecni tam przedstawiciele Ministerstwa stwierdzili, że minister środowiska popiera ideę powołania Parku. Stwierdzili też, że obecnie nie ma w budżecie pieniędzy na jego utworzenie. Ministerstwo miało jednak pomóc w znalezieniu pieniędzy w funduszach pozabudżetowych. Ministerstwo chciało, by do czasu powstania Parku powiększyć istniejące i stworzyć nowe rezerwaty przyrody na tym terenie (AJK 2000). 
Po pięciu latach od zainicjowania tego tematu przez wojewodę przemyskiego, dyrektor generalny Lasów Państwowych Zarządzeniem nr 4 z dnia 24 stycznia 2001 r. ustanowił na terenie całego Nadleśnictwa Bircza Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Birczańskie”, którego celem jest „promocja trwale zrównoważonej gospodarki leśnej oraz ochrona zasobów przyrody w lasach”. Od 2002 r. Nad-leśnictwa Bircza przystąpiło do wykaszania ok. 800 ha rocznie łąk, pastwisk i tzw. nieużytków na gruntach porolnych, polan leśnych oraz enklaw i półenklaw leśnych stano-wiących nieużytkowane grunty rolne. Miało to na celu m. in. ochronę populacji chronionych ptaków drapieżnych oraz zachowanie różnorodności biologicznej ekosystemów nieleśnych i częściowo (nie usunięto na przykład nasadzeń świerkowych w dolinie Jamninki – przyp. aut.) rozwiązało problem utraty miejsc lęgowych ptaków w dolinie Jamninki (Zarządzenie nr 4 Dyrektora Generalnego LP… 2001). 
Można przyjąć, że załamanie rozwoju sieci parków narodowych w Polsce, w tym postępu prac nad utworzeniem Turnickiego Parku Narodowego, zbiegło się z istotną zmianą reżimu prawnego tworzenia parków narodowych wprowadzoną ustawą z dnia 7 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody z mocą obowiązującą od dnia 2 lutego 2001 r. Wobec wprowadzonego do ustawy zapisu wymaga-jącego zgody samorządów na utworzenie parku narodowego idea parku została skutecznie zablokowana na wiele lat (Sześciło i in. 2011). 
W 2003 r. po raz kolejny przeprowadzono cięcia gospodarcze na terenie rezerwatów, m.in. „Krępak”, „Turnica”, „Na Opalonym”, „Chwaniów” (pierwszy i ostatni położony jest na terenach otaczających obecnie projektowany Park, pozostałe w obrębie projektowanego Parku). Cięcia zostały przeprowadzone pod nazwą zabiegów hodowlanych. We-dług argumentacji służb leśnych należało odsłaniać uprawy leśne, w dużej części jodłowe (w sumie ok. 80 ha), które zostały założone przez leśników jeszcze przed powołaniem tam rezerwatów. Miało to zapewnić trwałość drzewostanom jodłowym, których stan w całej Polsce w owym czasie znacznie się pogorszył. Wizja lokalna przeprowadzona przez pracowników Pracowni na Rzecz Wszystkich Istot wykazała, że wycinano również zdrowe jodły, a zabiegi hodowlane do złudzenia przypominały rutynową gospodarkę leśną. Odpowiedzialność za taki stan rzeczy ponosił w dużej mierze ówczesny wojewódzki konserwator przyrody woj. podkarpackiego, który wydał, na wniosek leśników, zgodę na cięcia. Wcześniej takiej zgody nie udzielił poprzedni konserwator, gdyż byłaby ona sprzeczna z planami ochrony rezerwatów (Matusiak 2003). 
W projekcie „Krajowej strategii ochrony i zrównowa-żonego użytkowania różnorodności biologicznej oraz Programu działań na lata 2007–2013” zapisano plany utworzenia Turnickiego, Jurajskiego i Mazurskiego PN oraz powiększenie parków Białowieskiego i Karkonoskiego. Cel ten miał być osiągnięty do 2010 r. i nadano mu średni priorytet wykonalności (Ginalski 2008). 
W marcu 2008 r. odbyło się spotkanie założycielskie Stowarzyszenia na rzecz Utworzenia Turnickiego Parku Narodowego, oddolnej inicjatywy, której głównym celem było aktywnie lobbować na rzecz Parku, przez podejmowanie działań politycznych i prawnych. Stowarzyszenie przedstawiło kolejną, okrojoną koncepcję Parku w minimalistycznej i kompromisowej wersji, obejmującą obszar 10 tys. ha terenu niezamieszkałego, stanowiącego w większości własność Skarbu Państwa. Tereny te znajdują się na połu-dnie i wschód od rzeki Wiar. Koncepcja ta zakładała zachowanie Nadleśnictwa Bircza. Biorąc pod uwagę, że powierzchnia tego nadleśnictwa wynosi 30 tys. ha, park obejmowałby 1/3 jego całkowitej powierzchni godząc interes lokalnej społeczności i leśników z interesem ochrony przyrody (Pracownia… niedatowane). 
We wrześniu 2011 r. Państwowa Rada Ochrony Przyrody (PROP) przeprowadziła na obszarze projektowanego Parku Narodowego wyjazdową sesję plenarną pod hasłem „Turnicki Park Narodowy – 18 lat po zgłoszeniu projektu”, połączoną z wizją terenową oraz spotkaniami i wypowiedziami referatowymi zainteresowanych stron. W wyniku obrad PROP opracowała dokument pt.: „Opinia w sprawie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego”. Popiera-jąc ideę i celowość utworzenia Parku, Rada postulowała m.in.: 
• 
jak najpilniejsze rozszerzenie ochrony rezerwatowej najcenniejszych ekosystemów projektowanego Parku, z uwzględnieniem zwłaszcza obszarów trudno dostępnych, mało opłacalnych dla gospodarki leśnej; 

• objęcie wybranych rezerwatów ochroną ścisłą w miejsce ochrony czynnej lub krajobrazowej; 

• 
rozważenie możliwości wyłączenia z pozyskiwania rębnego okazów starych drzew, z zastosowaniem rozwiązań opracowanych dla Puszczy Białowieskiej (PROP 2011). Opinia ta, jako stanowisko Rady w sprawie Parku, zo


stała przedłożona Ministrowi Środowiska – profesorowi Andrzejowi Kraszewskiemu w październiku 2011 roku. 
Wbrew zaleceniom Rady, w ostatnich latach obserwuje się szereg niekorzystnych zabiegów gospodarczych na terenie projektowanego Parku Narodowego. Jesienią 2012 r. Nadleśnictwo Bircza zrealizowało inwestycję „Zabudowa koryta potoku Kamionka i budowa przepustów pod drogą wewnętrzną”, dofinansowaną w ramach projektu Małej Retencji Górskiej. W jej efekcie zmieniono warunki mikro-siedliskowe dna i brzegów potoku na odcinku ponad 550 m oraz warunki świetlne po wycięciu ponad hektara lasu w strefie przypotokowej. W wyniku realizacji projektu budowlanego (bez procedury oceny oddziaływania na środowisko) zniszczone zostało miejsce występowania 3 gatunków chrząszczy wodnych: Limnius intermedius (na terenie Polski było to jedyne znane stanowisko; oprócz tego występuje na kilku stanowiskach na Słowacji, w Rumunii i na Ukrainie, przypuszczalnie jest to endemit karpacki, żyje w glonach rosnących na kamieniach w wolnym nurcie potoku), Hydraena schuleri (z Polski wykazany tylko przed laty z okolic Cieszyna; stanowisko w Niemieckiej Dolinie było potwierdzeniem występowania gatunku w kraju) oraz Riolus cupreus (niezwykle rzadko spotykany wodny chrząszcz, wykazywany tylko z czterech krain, ale jedyne pewne stanowisko znajduje się w potoku Kamionka oraz w trzech potokach Beskidów Wschodnich; żyje w wodzie większych strumieni z bogatą florą mchów) (Fundacja… niedatowane). 
W toku trwającego pozyskiwania wielkogabarytowego drewna w ciągu kilku ostatnich lat zdarzały się przypadki wywożenia z lasu wyciętych martwych bądź zamierających drzew zasiedlonych przez gatunki owadów saproksylicznych, takich jak zgniotek cynobrowy Cucujus cinnaberinus Scopoli, 1763 (załącznik II Dyrektywy 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory), wycinania starodrzewu i niszczenia ciężkim sprzętem martwych, leżących kłód zasiedlonych przez omawianego wcześniej zagłębka bruzdkowanego Rhysodes sulcatus czy wycinania lasu w strefie przypotokowej w miejscu występo-wania mchu bezlista okrywowego Buxbaumia viridis. Występowały też przypadki niemal całkowitej przebudowy puszczańskiego drzewostanu w miejscu projektowanych rezerwatów przyrody – na przykład w miejscu, gdzie był projektowany rezerwat „Suchy Obycz”. W ostatnich latach przybywa również nowych dróg leśnych. W większości przypadków są to nowe, asfaltowe drogi, udostępniające tereny wcześniej mało eksploatowane, gdzie zachowały się jeszcze fragmenty puszczy karpackiej o cechach lasu pierwotnego. Przykładem może być nowo powstała droga z Kamiennej Górki koło Birczy do Starej Birczy, biegnąca przez teren największego zagęszczenia znanych stanowisk zagłęb-ka bruzdkowanego Rhysodes sulcatus (Fundacja… niedatowane). 
Od blisko 10 lat starania o jak najlepszą ochronę terenu projektowanego Turnickiego Parku Narodowego prowadzi Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze, m.in. poprzez szero-ko zakrojone inwentaryzacje chrząszczy ksylobiontycznych, siedlisk priorytetowych dla Unii Europejskiej, wskaźnikowych gatunków mszaków dla lasów o cechach lasu naturalnego (ryc. 2) oraz inwentaryzację drzew o charakterze pomnikowym (ryc. 3). Głównym celem badań jest wskazanie miejsc, które powinny zostać objęte jak najszybciej ochroną rezerwatową. Obecnie w formie rezerwatów chronione jest zaledwie 2,7% powierzchni projektowanego Tur-nickiego Parku Narodowego, pozostała część jest użytko-wana gospodarczo (Szymczuk 2014). 


W czerwcu 2012 r. Fundacja w konsorcjum ze Stowarzyszeniem Klub Przyrodników wygrała przetarg i podpisała umowę na wykonanie projektów Planów Zadań Ochronnych (PZO) dla obszarów Natura 2000 PLH180012 Ostoja Przemyska, PLB180001 Pogórze Przemyskie, PLH180013 Góry Słonne oraz PLB180003 Góry Słonne (Projekt nr POIS.05.03.00-00-186/09 „Opracowanie planów zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000 na obszarze Polski”: na zlecenie Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Rzeszowie). Zakończenie wykonania zadania planowane było na koniec sierpnia 2013 r., jednakże przedłużyło się do początku 2014. W ramach opracowania projektów PZO przebadano około 50 siedlisk i gatunków oraz ponad 30 gatunków ptaków na łącznej powierzchni około 110.000 ha (Pawlaczyk i in. 2012; 2013a,b,c). Wymienione obszary obejmują teren projektowanego Parku i wydawało się, że plany pomogą w jego ochronie. Jednymi z ważniejszych wniosków w planach były m.in.: 
• 
znaczne powiększenie powierzchni chronionej w formie rezerwatów w Górach Słonnych (powinno to zabezpieczyć większość znanych stanowisk zagłębka bruzdkowanego i ponurka Schneidera oraz koncentracje innych najcenniejszych gatunków); 

• 
pozostawianie nieużytkowanych pasów szerokości 30–50 m w każdą stronę od wszystkich cieków (strumieni, potoków i obszarów źródliskowych), dopuszczenie do kumulacji martwego drewna w tych strefach oraz wykluczenie zrywki drewna korytami cieków; 

• 
pozostawienie drzewostanów trudno dostępnych na stromych stokach, z których zrywka drewna napotyka na znaczne utrudnienia, konsekwentne pozostawianie wszystkich wykrotów i złomów, stojących drzew zamierających i martwych (Szymczuk 2016). Niestety, ze względu na zbyt duże, zdaniem Regional


nej Dyrekcji Lasów Państwowych i innych członków Zespo-łów Lokalnej Współpracy (m.in. przedsiębiorców), ograniczenia nakładane na gospodarkę leśną plany do dzisiaj nie zostały zaakceptowane, a ochrona poprzez sieć Natura 2000 praktycznie utknęła w martwym punkcie. W związku z tym Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze wraz z Fundacją WWF Polska rozpoczęły szeroko zakrojone inwentaryzacje przyrodnicze. Odnaleziono tysiące stanowisk gatunków chronionych i wskaźnikowych dla lasów pierwotnych oraz kilkadziesiąt gatunków nowych dla Polski lub uznanych za wymarłe w naszym kraju. W 2015 r. oraz 2016 r. wykonano inwentaryzację drzew o wymiarach pomnika przyrody na terenie projektowanego TuPN, w wyniku której odnaleziono 6468 takich okazów, w tym 2068 buków, 3468 jodeł, 268 jaworów oraz 13 innych gatunków związanych z lasami (Klub 2016). Następnie w 2016 r. złożono wniosek do Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska o utworzenie wielkopowierzchniowego rezerwatu „Reliktowa Puszcza Karpacka”, który chroniłby najcenniejsze obszary leśne do czasu powołania parku narodowego (FDP 2016). W chwili ukończenia niniejszego opracowania wniosek wciąż podlega procedowaniu. 
Nadleśnictwo Bircza, zachęcone tym przykładem, także zaczęło przeprowadzać własną inwentaryzację drzew 
o wymiarach pomnikowych i znakować je specjalnie, aby pozostały do naturalnego rozpadu. Warto też wspomnieć, że dyrektor Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krośnie wydał 2 grudnia 2014 r. zarządzenie nr 28 w sprawie sposobów uwzględniania wymogów ochrony przyrody podczas realizacji zadań z zakresu gospodarki leśnej na terenie RDLP Krosno. Wskazano w nim specjalne sposoby postępowania w miejscach występowania lub miejscach potencjalnego występowania gatunków chronionych, m.in. nałożono obowiązek pozostawiania fragmentów drzewostanów do naturalnego rozpadu (ok. 5% drzewostanów rębnych), ostoi ksylobiontów, ostoi gatunków, drzew biocenotycznych, co ma gwarantować stałą obecność grubych drzew i stały dopływ martwego drewna do środowiska. Na terenie całej RDLP w Krośnie ma obowiązywać także zakaz zrywki drewna korytami potoków. Wymienione działania są jednak według przyrodników oceniane jako niewystarczające dla skutecznej ochrony obszaru projektowanego Turnickiego Parku Narodowego (Szymczuk 2016). 
Brak w ostatnich latach dalszych, oficjalnych działań ze strony władz w sprawie utworzenia Turnickiego Parku Narodowego oznacza bezskuteczne dotychczas starania kolejnej generacji przyrodników polskich o utworzenie obszaru chronionego o randze adekwatnej do unikatowych wartości przyrodniczych tej części Pogórza Karpackiego. Starania te jednak nie ustają, czego przykładem jest poparcie w 2014 r. inicjatywy powołania projektowanego Parku udzielane przez kolejnych przedstawicieli świata nauki i instytucji, na czele z Komitetem Ochrony Przyrody, Komitetem Ekologii oraz Prezydium Polskiej Akademii Nauk (Fundacja... niedatowane). Do chwili ukończenia niniejszego tekstu udało się natomiast zebrać około 140 tysięcy głosów poparcia dla ochrony Puszczy Karpackiej i powołania Turnickiego Parku Narodowego (WWF Polska niedatowane). W 2016 roku powstała kolejna społeczna inicjatywa na rzecz utworzenia Parku, która działa do dnia dzisiejszego (turnickipn.pl niedatowane), w działania włączyła się także Fundacja WWF Polska (WWF Polska niedatowane). Wspierana przez rosnącą liczbę osób i organizacji, sprawa powołania Turnickiego Parku Narodowego w ostatnich latach po raz kolejny zyskuje należny jej rozgłos. Obecnie pozostaje kwestią otwartą, w jaki sposób przełoży się to na skuteczność ochrony przyrody turnickich lasów Pogórza Przemyskiego i Gór Słonnych. 
Podsumowując wszystkie dotychczasowe starania na rzecz utworzenia Turnickiego Parku Narodowego, należy w szczególny sposób wyróżnić osobę prof. Jerzego Pióreckiego, który był bezkompromisowym propagatorem idei utworzenia parku narodowego, jego wielkim orędownikiem, wraz z profesorami Januszem Janeckim i Januszem Kotlarczykiem, twórcą pierwszych projektów Parku. Profesor nie zatrzymał się na etapie przygotowania projektu i dokumentacji, ale poszedł dalej i stał się w pewnym sensie działaczem ekologicznym, co jest bardzo rzadkie w gronie naukowców. Jemu i wszystkim pozostałym osobom zaangażowanym w powstanie Parku należą się największe po-dziękowania. 

■ Piśmiennictwo 
Affek A. 2015. Spatially explicit changes in land ownership through 3 socio-political systems: A case study from southeast Poland. Geogr. Polon., 88, 3: 519–530. 
AJK (inicjały) 2000. Nadzieja na powołanie Turnickiego Parku Narodowego. Dzikie Życie, 11/77 [http://dzikiezycie.pl/ archiwum/2000/listopad-2000/nadzieja-na-powolanie-turnickiego-parku-narodowego]. [dostęp 06.04.2017]. 
Bernaś A. 2010. Przyrodnicze i społeczne uwarunkowania dla powołania Turnickie-go Parku Narodowego. Praca magisterska (maszynopis), Warszawa: 1-153. 
Bielenin K, Okraska R. 2003. Turnicki węzeł gordyjski. Dzikie Życie, 9/111 [http://dzikiezycie.pl/archiwum/2003/ wrzesien-2003/turnicki-wezel-gordyjski]. [dostęp 06.04.2017]. 
Bożek G. 2014. A było już tak blisko… Dzikie Życie, 4/238 [http://dzikiezycie.pl/ archiwum/2014/ kwiecien-2014/a-bylo-juz-tak-blisko]. [dostęp 06.04.2017]. 
Denisiuk Z., Dyrga Z., Kalemba A., Pili-powicz W., Pioterek G. 1991. Rola parków narodowych w ochronie szaty roślinnej i krajobrazu Polski. Studia Natur., 36: 1-88. 
DGLP 1999. Pismo do Przemyskiego Towarzystwa Ornitologicznego z dnia 13.05.1999 r. ZO-732-22-99. Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych. 
DGLP 1996. Pismo do Stanisława Bajdy Wojewody Przemyskiego z dnia 24.01. 1996 r. ZO-73-8/96. Dyrektor Generalny Lasów Państwowych.
 „Ekolodzy Bieszczadów” 1996. List do Wojewody Przemyskiego oraz Działu Lasów Państwowych z dnia 25.02.1996 r. 
FDP 2016. Dokumentacja dla rezerwatu przyrody „Reliktowa Puszcza Karpacka” wraz z projektem zarządzenia Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Rzeszowie w sprawie uznania za rezerwat przyrody. Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze:1-447. [http://przyrodnicze.org/ wp-content/uploads/2017/01/RPK.pdf]. [dostęp 06.05.2018]. 
Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze niedatowane. Działania dla projektowanego Turnickiego Parku Narodowego. [http:// przyrodnicze.org/co-robimy/ochrona-przyrody/ochrona-puszczy-karpackiej/ dzialania-na-rzecz-utworzenia-projekto-wanego-turnickiego-parku-narodowego/]. [dostęp 06.04.2017]. 
Ginalski A. 2008. Aktualne problemy zarządzania polskimi parkami narodowymi. Dok. Geogr., 37: 172–178. 
Janecki J., Piórecki J. 1993. Syntetyczna waloryzacja i ogólne zasady organizacji oraz funkcjonowanie parku w powiązaniu z regionem. W: Michalik S. (red.). Turni-cki Park Narodowy w polskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa. Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura, Kraków: 219–225. 

Kotlarczyk J. 1993. List do profesora dr hab. Stefana Michalika z dnia 07.06.1993, Kraków. 
Kotlarczyk J. 1999. Komu jest potrzebny Turnicki Park Narodowy. List otwarty do wszystkich mieszkańców gminy Bircza. 
Klimek K. (red.) 1987. System ochrony przyrody i krajobrazu województwa krośnieńskiego. Zakład Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych PAN, Kraków. ISBN 9788301076337: 1–204. 
Klub P. 2016. Drzewa pomnikowe w Puszczy Karpackiej. Dzikie Życie, 6, 264: 11–12. 
Korbel J. 1995. List do Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych Janusza Dawidziuka z dnia 04.12.1995 r. 
Korbel J., Lelek M. 1996. Kampania „Turnicki Park Narodowy”. Dzikie Życie 3/1996 [http://dzikiezycie.pl/archiwum/2016/czerwiec-2016/kampania-turnicki-park-narodowy]. [dostęp 06.04.2017]. 
Komitet protestacyjny (Wojtkówka) 1996a. Protest z dnia 25.02.1996. 
Komitet protestacyjny (Samorząd Miesz-kańców Wsi w Rybotyczach) 1996b. Protest z dnia 01.03.1996 r. 
Komitet Społeczny na rzecz Utworzenia Turnickiego Parku Narodowego 1996. List do Dyrektora Fabryki Urządzeń Mechanicznych „Kamax” S.A. Kańczuga oraz Wójta Gminy Ustrzyki Dolne z dnia 19.02.1996 r. 
Kunysz P. 1996. Dotyczy: wniosków Rady Naukowo-Społecznej do ustaleń Komisji Techniczno-Gospodarczej w sprawie opracowania „Planu Urządzania Lasu Nadleśnictwa Bircza” na obszarze Projektowanego Turnickiego Parku Narodowego w granicach województwa krośnieńskiego i przemyskiego. Pismo z dnia 05 marca 1996 r., Przemyśl. 
Matusiak D. 2003. Rezerwat przyrody czy plantacja jodły? Dzikie Życie, 10/112. [http://dzikiezycie.pl/archiwum/2003/ pazdziernik-2003/rezerwat-przyrody-czy-plantacja-jodly/page:5]. [dostęp 06.04.2017]. 
Mazur. M. 1994. Uwagi o ryjkowcach (Coleoptera: Attelabidae, Apionidae, Curculionidae) zebranych przez Bolesława Kotulę w okolicach Przemyśla. Wiad. Entomol., 13, 2: 117-120. 
Michalik S. 1993. List do autorów dokumentacji projektowanego parku narodowego na Pogórzu Przemyskim z dnia 18.11.1993, Kraków. 
Michalik S. 1993a. Ogólne informacje 
o projektowanym Turnickim Parku Narodowym. W: Michalik S. (red.). Turnicki Park Narodowy wpolskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa (maszynopis). Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura, Kraków: 9–14. 
MOŚZNiL 1992. Pismo do Wojewody Krośnieńskiego i Wojewody Przemyskiego. Znak: OPpn-0/51/92. 
MOŚZNiL 1995. Pismo do Wojewody Przemyskiego Stanisława Bajdy z dnia 28 listopada 1995 r. Znak. Spr. Op.pn0/133/95. 
MOŚZNiL 1996b. Pismo do Urzędu Miasta i Gminy Ustrzyki Dolne z dnia 27.03.1996. Znak spr. Op.pn-0/36/96. 
MOŚZNiL 1996a. Pismo do Andrzeja Pankiewicza, Przewodniczącego Rady Gminy Bircza z dnia 12.04.1996 r. Znak spr. Op.pn-0/4/46/96. 
MOŚZNiL 1997. Pismo do Janusza Korbela Sekretarza Pracowni na Rzecz Wszystkich Istot z dnia 16.01.1997 r. Znak spr. Op.pn-0/2/97. 
Nadleśnictwo Bircza 1996. Pismo do Przemyskiego Towarzystwa Ornitologicznego z dnia 17.09.1996 r.  ZG-74/ 46/96, Bircza. 
Nycz K. 1997. List do Stanisława Bajdy Wojewody Przemyskiego z dnia 13 stycznia 1997 r. wraz z załącznikiem (list Jana Pastuszka). 
Pawlaczyk P., Michalczuk J., Pitucha G., Michalski R., Kuberski Ł. 2012. Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Góry Słonne PLB180003 w województwie podkarpackim. Wersja zintegrowana 2013-02-18. RGDOŚ, Rzeszów: 1–260. 
Pawlaczyk P., Kucharzyk S., Wolański P., Zarzecki R., Melke A., Tatoj K., Wasiak P.,Śmielak M., Michalski R., Kuberski Ł. 2013a. Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Góry Słonne PLH180013 w województwie podkarpackim. Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze i Klub Przyrodnikow na zlecenie Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (maszynopis). Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze, Leszczawa Dolna: 1–384. 
Pawlaczyk P., Kucharzyk S., Wolański P. Szary A., Zarzecki R., Bobiec A., Melke A., Komosiński K., Tatoj K., Wasiak P., Zegarek M., Michalski R., Kuberski Ł. 2013b. Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Ostoja Przemyska PLH180012. Wersja z 16.11.2013. 
Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowi-ska, Rzeszów: 1–286. 
Pawlaczyk P., Michalczuk J., Pitucha G., Michalski R., Kuberski Ł. 2013c. Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Pogórze Przemyskie PLB180001 w województwie podkarpackim. Wersja zintegrowana 2013-11-25. RGDOŚ, Rzeszów: 1–489. 
Pawłowski J. 2008. Reliktowe chrząszcze Coleoptera „Puszczy Karpackiej”. Rocz. Bieszcz., 16: 317–324. 
Piórecki J. 1967. O racjonalną sieć rezerwatów przyrody oraz ochronę krajobrazu okolic Przemyśla. W: Sprawozdanie z posiedzeń naukowych oraz działalności Towarzystwa Przyjaciół Nauk i innych towarzystw naukowych i kulturalnych miasta Przemyśla w roku 1966, Przemyśl: 33–36. 
Piórecki J. 1969. Regionalna sieć rezerwatów przyrody okolic Przemyśla. Chrońmy Przyr. Ojcz., 25, 6: 38-47. 
Piórecki J. 1999. List do dr inż. Konrada Tomaszewskiego, Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 25.06.1999 r., Przemyśl. 
Pracownia na Rzecz Wszystkich Istot 1996a. Dotyczy: osób z regionu południo-wo-wschodniej Polski związanych z kampanią na rzecz utworzenia Turnickiego Parku Narodowego. Bielsko-Biała. 
Pracownia na Rzecz Wszystkich Istot 1996b. List do Wojewódzkiej Komisji Ochrony Środowiska z dnia 11.09.1996. 
Pracownia na Rzecz Wszystkich Istot 1996c. Stanowisko Pracowni na Rzecz Wszystkich Istot – Bielsko-Biała w sprawie opracowania „Planu Urządzania Lasu Nadleśnictwa Bircza” na obszarze Projektowanego Turnickiego Parku Narodowego z dnia 06.03.1996. 
Pracownia na Rzecz Wszystkich Istot. Powstało stowarzyszenie na rzecz Turni-ckiego Parku Narodowego. Artykuł z dnia 04.04.2008.[http://gory.pracownia.org.pl/ aktualnosci/62-powstalo-stowarzyszenie-na-rzecz-turnickiego-parku-narodowego]. [dostęp 06.04.2017]. 
PROP 1994. Opinia Państwowej Rady Ochrony Przyrody w sprawie projektu utworzenia Turnickiego Parku Narodowego Nr ROP-0021-PWiR-33/93 z 08.02.1994 r. 
PROP 2011. Opinia Państwowej Rady Ochrony Przyrody w sprawie projektowanego Parku Narodowego. Chrońmy Przyr. Ojcz., 67, 6: 387–390. 
PTO 1996. Pismo do Profesora Jerzego Pióreckiego Przewodniczącego Wojewódzkiej Komisji Ochrony Przyrody z dnia 11.09.1996 r. Przemyskie Towarzystwo Ornitologiczne. PTO-23/96.

 PTO 1999a. List do mgr inż. Tadeusza Misiaka z WKOP w Rzeszowie z dnia 22.04.1999, Przemyskie Towarzystwo Ornitologiczne, Przemyśl. 
PTO 1999b. List do prof. Macieja Gromadzkiego z Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków z dnia 26.10.1999,  Przemyskie Towarzystwo Ornitologiczne, Przemyśl. 
RG w Birczy 1998. Pismo do Wojewódzkiego Sejmiku Samorządowego w Prze-myślu z dnia 06.01.1998 r. Rada Gminy. 
RG w Birczy 1996. Opinia Rady Gminy w Birczy z dnia 6 marca 1996 roku w sprawie utworzenia Turnickiego Parku Narodowego. Rada Gminy. 
RDLP 1995. Pismo do Stanisława Bajdy Wojewody Przemyskiego z dnia 10.10.1995. Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Krośnie. ZO-741-61/95. 
Rozporządzenie nr 11 Wojewody Przemyskiego z dnia 16 grudnia 1991 r. w sprawie utworzenia Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego. Dz. Urz. Woj. Przemyskiego nr 17, poz. 100 z późn. zm. 
Rozporządzenie nr 19 Wojewody Krośnieńskiego z dnia 27 marca 1992r. w sprawie utworzenia Parku Krajobrazowego Gór Słonnych. Dz. Urz. Woj. Krośnieńskiego Nr 7/92, poz. 53. 
Ruciński P. 1993. Lasy i gospodarka leśna projektowanego parku narodowego na Pogórzu Przemyskim. W: Michalik S. (red.). Turnicki Park Narodowy w polskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa. Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura, Kraków: 115– 153. 
Sześciło D., Hill K., Luk S., Wilks S., Stoczkiewicz M., Turowicz P., Żebrowska--Fresenbet D. 2011. Regulacja tworzenia i powiększania parków narodowych w Polsce. Propozycja ClienEarth Poland na rzecz modelu partycypacyjnego. ClientEarth, Warszawa. 
Szymczuk R. 2014. Unijna ochrona szansą dla turczańskiej kniei. Dzikie Życie 4/238. [http://dzikiezycie.pl/archiwum/2014/ kwiecien-2014/unijna-ochrona-szansa-dla-turczanskiej-kniei]. [dostęp 06.04.2017]. 
Szymczuk R. 2016. Jedynie Turnicki Park Narodowy. Dzikie Życie, 6, 264: 2–4. 
Trax 1998. Pismo do Wojewody Przemyskiego z dnia 04.02.1998 (z załącznikiem zawierającym petycję). Przeworska Fabryka Krzeseł Trax. 
Trella T. 1923. Wykaz chrząszczów okolic Przemyśla. Cliavicornia. Polskie Pismo Entomologiczne – Sekcja Entomologiczna Oddziału Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. M. Kopernika we Lwowie, 2: 110–123. 
Trella T. 1938. Turnica pod Przemyślem. Ochrona Przyrody Organ Państwowej Rady Ochrony Przyrody, 17: 203–209. 
Turczyńska J. 2012. Jamna Górna. Historia wsi w latach 1511–1963 na podstawie literatury naukowej, pamiętników, wspomnień (maszynopis). [http://www.apokryfruski.org/wp content/uploads/2011/11/ jamnag.pdf]. [dostęp 23.06.2016]. 
Turnickipn.pl niedatowane. Informacje 
o społecznie projektowanym parku. [http://turnickipn.pl/]. [dostęp 06.05.2018]. 
Ustalenia przyjęte na konferencji poświęconej wstępnej koncepcji utworzenia Parku Narodowego na Pogórzu Przemyskim, odbytej w dniu 12 lutego 1992 r. w Birczy, woj. przemyskie (maszynopis), Bircza: 1–2. 
UW w Przemyślu. 1997. Pismo do Jerzego Lęcznara Dyrektora Krajowego Zarządu Parków Narodowych w Warszawie z dnia 27.11.1997. OŚ.III.6130/4/92-97. Urząd Wojewódzki. 
Wojewoda Krośnieński i Wojewoda Przemyski 1993. Pismo do Bernarda Błaszczy-ka Kierownika Ministerstwa Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 16.08.1993. 
Wojewoda Przemyski 1995. Pismo do Stanisława Żelichowskiego Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia (b.d.) – 11.1995. OŚ-III-6134/64/95. 
Wojewoda Przemyski 1996a. Pismo do Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych w Warszawie z dnia 08.01.1996. OŚ-III-6134/2/96. 
Wojewoda Przemyski 1996b. Pismo do Przewodniczącego Rady Gminy Bircza z dnia 28.05.1996. OŚ-III-6134-/4/96. 
WKOP 1997. Pismo do Państwowej Rady Ochrony Przyrody z dnia 26.02.1997. Wojewódzka Komisja Ochrony Przyrody w Przemyślu. WKOP/1/97. 
WKOP 1998. Protokół z posiedzenia Wojewódzkiej Komisji Ochrony Przyrody w Przemyślu w dniu 9 grudnia 1998 r. Przemyśl, 09.12.1998. Wojewódzka Komisja Ochrony Przyrody w Rzeszowie. 
WKOP 2000a. Pismo do Antoniego Tokarczuka Ministra Środowiska z dnia 27.01.2000 r. Wojewódzka Komisja Ochrony Przyrody w Rzeszowie. OŚ-V-0050-3/00. 
WKOP 2000b. Pismo do Zbigniewa Siecz-kosia Wojewody Podkarpackiego z dnia 25.01.2000 r. Wojewódzka Komisja Ochrony Przyrody w Rzeszowie. OŚ-V-0050-1/00. 
WSS Przemyśl 1998. Pismo do Leszka Kisiela Wojewody Przemyskiego z dnia 4 lutego 1998 r. SW-022/2/98. Wojewódzki Sejmik Samorządowy. 
Wójt Gminy Fredropol 1997a. Dotyczy: wniosku Zarządu Gminy Fredropol znak RL06136-3/97 z dnia 25 lutego 1997 r. w sprawie utworzenia Turnickiego Parku Narodowego. Pismo z dnia 4 kwietnia 1997 r. 
Wójt Gminy Fredropol 1997b. Pismo do Wojewody Przemyskiego inż. Stanisława Bajdy z dnia 25 lutego 1997 r. RL-61363/97. 
WWF Polska niedatowane. Strona „SOS Karpaty”. World Wide Fund Polska. [http://karpaty.wwf.pl/]. [dostęp 20.10.2016]. 
Zarządzenie nr 4 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 24.01.2001 w sprawie powołania LKP Lasy Birczańskie. ZO-01-1/3/01. 





IwonaBara DanielWiśniewski 
FUNKCJA TURYSTYCZNA 


PROJEKTOWANEGO TURNICKIEGO PARKU NARODOWEGO 

■ Wstęp 
Nie jest wielkim zaskoczeniem, że turyści przybywający z Polski Centralnej nazywają tereny projektowanego Turnickiego Parku Narodowego (ryc. 1) Bieszczadami. Zaś dla tych zamieszkujących północne krańce naszego kraju, ludzie mieszkający na południe od Rzeszowa, to górale. Nie ma się więc co dziwić, że nawet mieszkańcy województwa podkarpackiego mają problem z granicą właściwego Pogórza Przemyskiego i Bieszczadów oraz nie zdają sobie sprawy, iż  coś jeszcze znajduje się pomiędzy nimi. Spowodowane jest to między innymi popularnością Bieszczadów, których nazwa kojarzy się powszechnie z czymś atrakcyjnym i godnym uwagi. 
Tereny Pogórza Przemyskiego i położonych poniżej Gór Sanocko-Turczańskich są nie mniej cenne i wyjątkowe niż sąsiadujące z nimi Bieszczady. Może właśnie dlatego, że są mało znane ze swoich walorów przyrodniczych i krajobrazowych – co w konsekwencji wiążę się z niższą presją turystyczną – wciąż można tu napotkać fragmenty drzewostanów o cechach lasu naturalnego. Najwyższe wzniesienie Pogórza Przemyskiego to Kopystańka (541 m n.p.m.), a najwyższy punkt w Górach Sanocko-Turczańskich stanowi Kamienna Laworta (769 m n.p.m.) k. Ustrzyk Dolnych. 


Ryc. 1  Regionalizacja fizyczno-geograficzna z uwzględnieniem granic projektowanego Turnickiego Parku Narodowego (TuPN) Źródło: opracowanie własne na podstawie Geoportal (niedatowane). 

■ Atrakcjeturystyczneregionu 
SPECYFIKAWYSTĘPOWANIAZABYTKÓWPROJEKTO
WANEGO TURNICKIEGO PARKU NARODOWEGO 
Znikoma obecność zabytków zlokalizowanych na obszarze projektowanego Turnickiego Parku Narodowego jest uwarunkowana skutkami II wojny światowej. Wojna skutecznie pozbawiła ten obszar historycznej, drewnianej zabudowy wsi i całej sieci osadniczej, zniknęły dwory i zamki. Jedyną ocalałą świątynią jest cerkiew z Grąziowej, która została przeniesiona do skansenu w Sanoku. 
Większość historycznych zabytków kulturowych i budownictwa ludowego skupia się przy drogach biegnących przez projektowaną otulinę Parku i jej okolice, co naturalnie odciąża ruch turystyczny z centrum cennego obszaru. Obszary położone na granicy parku niewiele ustępują jednak pod względem wartości przyrodniczych i krajobrazowych tym ze strefy wewnętrznej. 
Wśród miejsc, wobec których turysta nie powinien przejść obojętnie, znajdują się: 
• liczne obiekty architektury sakralnej (najbardziej znane w południowo-wschodniej Polsce miejsce kultu maryjnego – zespół klasztorny w Kalwarii Pacławskiej; kościół pw. Matki Bożej Zbaraskiej w Prałkowcach z cudownym obrazem Matki Bożej Częstochowskiej z XVI w.); 
• obiekty architektury cerkiewnej (najstarsza w Polsce XV-wieczna murowana cerkiew obronna pw. św. Onufrego (XIV-XVI w.) w Posadzie Rybotyckiej, a w niej unikatowe XVI-wieczne malowidła ścienne w stylu bizantyjskim; drewniane i murowane cerkwie greckokatolickie i prawosławne); 
• obiekty architektury dworskiej i pałacowej (Bircza, Dubiecko, Dąbrówka Starzeńska, Krasiczyn, Kormani-ce, Sierakośce); 
• 
ślady wielokulturowości (cmentarze żydowskie, greckokatolickie, ewangelickie); 

• 
architektura militarna i obronna (twierdza Przemyśl – jedna z największych budowli obronnych w Europie; kilkanaście średniowiecznych grodzisk – wały nad Wiarem i Sanem w Aksmanicach, na górach Grabnik i Kopystańka, w Nowosiółkach Dydyńskich oraz 


w Nowych Sadach; forty i bunkry Linii Mołotowa – radziecki pas umocnień m.in. w Krasiczynie oraz w Dybawce Dolnej); 
• historyczne wsie (z drewnianymi chałupami o konstrukcji przysłupowej – Kalwaria Pacławska, Ryboty-cze, Leszczawka, a także nieistniejące wsie, po których pozostały tylko śródleśne polany – Krajna, Jamna Dolna, Łomna, Trójca). 
CERKWIE 
Niedosyt pamiątek historycznych widać w dzisiejszym charakterze krajobrazu Pogórza. Z ponad 80 cerkwi, które istniały w granicach i wokół projektowanego Parku przed wojną, do dziś przetrwało ok. 50. W typie budowy cerkwi widać różnorodność wpływów zarówno wschodnich, jak i zachodnich. 
Za najcenniejszą, unikalną w skali kraju, uważa się cerkiew obronną w Posadzie Rybotyckiej z XV (lub XIV) w. Jest to najstarsza w Polsce murowana cerkiew typu obronnego. Wiekowa jest również cerkiew w Nowych Sadach, prawdopodobnie pochodzi z 1655 r. Jedne z najstarszych cerkwi  możemy spotkać również w Kruhelu Wielkim (1630 r.) oraz w Uluczu (1659 r.). Sto lat młodsza znajduje się w Piątkowej (1732 r.). Cerkiew z Grąziowej (1731 r.) została przeniesiona w 1968 do Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku (Kryciński 1982, 2005). 
Istnieją takie cerkwie, które po długiej, przymusowej przerwie wciąż są świątyniami obrządku wschodniego. W Młodowicach i Kłokowicach znajdują się cerkwie prawosławne. Grekokatolicy natomiast mają swoje świątynie w Kruhelu Wielkim, Krasicach, Łuczycach, Nowych Sadach i w Posadzie Rybotyckiej. Do kościoła rzymskokatolickiego należy cerkiew w Kormanicach. 
TWIERDZAPRZEMYŚL 
Całe Pogórze Przemyskie jest naznaczone pamiątkami po wojnach i okupacjach. Słynna dla pasjonatów historii jest istniejąca niegdyś olbrzymia Twierdza Przemyśl, której budowa rozpoczęła się w 1854 r. i była kontynuowana w 1873 r. W tych czasach wzniesiono koszary licznych jednostek wojskowych. Przemyśl został otoczony wałami ciąg-nącymi się przez 15 km. Wały były wzmocnione dziełami fortyfikacyjnymi, a na wjazdach do miasta wybudowano bramy warowne. Po jakimś czasie odsunięto linię obrony od miasta i zastosowano system fortowy – powstawały odseparowane od siebie co parę kilometrów budowle obronne (ryc. 2). W 1914 r. zewnętrzny pierścień umocnień Przemyśla składał się z 15 głównych fortów (7 pancernych i 8 artyleryjskich). Twierdza Przemyśl była trzecią z kolei, największą twierdzą ówczesnej Europy i broniła się najdłużej ze wszystkich obleganych podczas I wojny światowej. Budowa Twierdzy pociągnęła za sobą rozwój miasta, ponad 80% jego obecnej zabudowy pochodzi właśnie z tego okresu. Na temat Twierdzy Przemyśl powstało wiele publikacji. Istnieją dokładne mapy, dzięki którym można zwiedzić wszystkie pozostałości po Twierdzy. Zwiedzanie można rozpocząć od Muzeum Twierdzy w Przemyślu lub stałej wystawy w Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej. 


SZLAKIIŚCIEŻKITURYSTYCZNE 
Okolice projektowanego Turnickiego Parku Narodowego można zwiedzać pieszo, rowerem lub samochodem. Komunikacja publiczna nie wszędzie i nie zawsze dojedzie. Niestety, trasy i szlaki na Pogórzu Przemyskim i w Górach Sanocko-Turczańskich (oprócz paru głównych szlaków PTTK o długich odcinkach asfaltowych) nie są odpowiednio przygotowane do potrzeb przeciętnego turysty, który chciałby w jak najkrótszym czasie zobaczyć jak najwięcej i jednocześnie się nie zgubić. Są one za to idealnym miejscem dla wędrowców lubiących odkrywać za każdym za-krętem i wzniesieniem nowe atrakcje, zwłaszcza przyrodnicze. Do tego potrzebna jest tylko mapa i kompas oraz umiejętność posługiwania się nimi. Przydatne będą również nowsze technologie, ale trzeba się liczyć z tym, że urządzenia GPS na terenach podgórskich mogą często gubić zasięg z satelitami. Wyznaczone w terenie znaki spacerowe oraz nieszosowe odcinki szlaków rowerowych w większości przypadków są trudne do namierzenia. 
Podróżując po Pogórzu, warto mieć ze sobą kopię map WIG (Wojskowego Instytutu Geograficznego), które pokazują, jak wyglądał ten teren przed wysiedleniami z lat 1945
47. Dzięki takim, historycznym mapom można zobaczyć, gdzie znajdowała się zabudowa, cerkiew, dwór czy też cmentarz we wsi, po której na współczesnych mapach pozostała tylko nazwa, a w rzeczywistości – lasy i polany. Jeśli będziemy mieć trochę szczęścia, odnajdziemy również za-rośnięte fundamenty starej, wiejskiej zabudowy. 
Stanisław Kryciński proponuje kilkadziesiąt ciekawych tras, które są dokładniej opisane w jego przewodniku pt. „Pogórze Przemyskie” (Kryciński 2014). Dzięki dokładnym wskazówkom, nawet bez oznaczeń, można zwiedzić najbardziej atrakcyjne pod względem kulturowym i historycznym miejsca, do których nie zawsze dojdzie się drogą asfaltową. W przewodniku znajdują się opisy poniżej wymienionych przejść. 
1. Przemyśl – Wapielnica (394 m) – fort Prałkowce – Tar-nawce – Krasiczyn. Do Wapielnicy znaki czerwone, dalej niebieskie, ok. 4:20 h. 
2. 
Krasiczyn – nagrobek konia w dawnym folwarku Leoncina. Nieoznaczony, ok. 45 min. 

3. 
Przemyśl – Wapielnica – las Helicha – Brylińce – Ko-pyśno – Kopystańka (541 m) – Posada Rybotycka. Znaki czerwone, ok. 6:30 h. 

4. 
Krzeczkowski mur – Cisowa – Kopystańka. Nieoznakowany łącznik między głównymi szlakami PTTK (niebieskim i czerwonym), ok. 4 h. 

5. 
Kopystańka – Rybotycze. Znaki żółte, ok. 1 h. 

6. 
Kopysno – Rybotycka Góra (406 m) – Makowa. Bez znaków, ok. 1:30 h. 

7. 
Przemyśl – Wapielnica – las Helicha – Szybenica (496 

m) – Koniusza – Gruszowa – Huwniki – Kalwaria Pacławska. Znaki niebieskie (do Wapielnicy czerwone), ok. 6:30 h. 

8. 
Kalwaria Pacławska – Pacław – Żytne (505 m) – Przełęcz pod Kiczerą (445 m) – Paportno – Przełęcz pod Suchym Obyczem (617 m) – Przełęcz pod Jamną (524) 


– Jureczkowa. Znaki niebieskie, ok. 6 h. 
Alternatywne warianty trasy (obejmujące drogi gruntowe), bez znaków: 
8.1. Przez Połoninki Arłamowskie do Przełęczy pod Suchym Obyczem lub przez Czeremoszne. 
8.2.
 Przez rezerwat Na Opalonym (570 m) do Jureczkowej. 

9. 
Przełęcz pod Suchym Obyczem (572 m) – dawna wieś Arłamów – Kwaszenina – Roztoka (642 m) – Przełęcz pod Brańcową (538 m) – Brańcowa (677 m), ok. 5 h. Do Roztoki – szlak konny, od Przełęczy pod Brańcową szlak Szwejka – z przerwami 

10. 
Makowa – Leszczyńska Góra (461 m) – Leszczyny – Sopotnik – Przełęcz pod Kiczerą (445 m). Bez znaków, ok. 2:30 h. 

11. 
Rybotycze – Kanasin (555 m) – Dolina Niemiecka – Suchy Obycz (618 m). Żółty szlak, ok. 3:30 h. 

12. 
Posada Rybotycka – Łysa (474 m). Bez znaków, ok. 45 min. 

13. 
Posada Rybotycka – Nad Przełomem (486 m) – Trójca 

– Jaworów (496 m) – Chomińskie (468 m) – Bircza. Bez znaków, alternatywa dla szlaku czerwonego. 

14. 
Bircza – Przełęcz nad Łomną – Leszczawa Górna – Bzia-na (578 m). Odcinek szlaku czerwonego, ok. 3:30 h. 

15. 
Jamna (598 m) – Grąziowa – Łomna – Leszczawa Dolna. zielony szlak „arłamowski” PTTK, ok. 7 h. 

16. 
Grąziowa – Maziarki – Trzcianiec – Bziana (578 m). Bez znaków, ok. 3 h. 

17. 
Krościenko – Karaszyn – Liskowate – Roztoka (642 m). Większość trasy bez znaków, czasami szlak konny, ok. 3 h. 

18. 
Jureczkowa – Brańcowa (677 m) – Przełęcz Wolańska (534 m) – Wysoki Dział (641 m) – Dźwiniacz Dolny – Kamienna Laworta (759 m) – Ustrzyki Dolne. Znaki niebieskie, ok. 6:30 h. 

19. 
Olszanica – przełom potoku Serednica – Wysoki Dział (641 m). Jasnobrązowe znaki konne (rzadko), ok. 4 h. 

20. 
Wysoki Dział – Brelików – Ropienka. Bez znaków, ok. 

2:30 h. 

21. 
Pasmo Chwaniowa od Wysokiej Poręby po Brańcową. Czarno-żółty szlak Szwejka, ok. 4 h. 


22. 
Bzianka (574 m) – wieś Roztoka – Zawadka – Rakowa – Słonne (668 m) – przeł. Przysłup (620 m) – Liszna – Orli Kamień (518 m) – Biała Góra – Sanok. Szlak czerwony Przemyśl – Sanok, ok. 8 h. 

23. 
Bykowce – rezerwat Polanki – Słonny Wierch. Znaki zielone, ok. 2:30 h. 

24. 
Zagórz – Zamek Sobień – Przysłup (651 m) – lotnisko szybowcowe pod Kamionką (631 m) – Bezmiechowa Górna – Rudenka – Olszanica. Oznakowanie różne, początek i koniec szlaku bez znaków, ok. 7 h. 

25. 
Krasiczyn – Olszany – Krzeczkowa – Huta Brzuska – Sufczyna – Piaskowa (470 m) – Bosaczka (455 m) – Piątkowa – Dylągowa – Bartkówka – Dynów. Fragment szlaku niebieskiego PTTK, ok. 14 h (2 dni). 

26. 
Ulucz – Borownica – Krztów Mały – Połoninki Brzeżawskie – Lipa. Bez znaków, ok. 6 h. 

27. 
Dobra Szlachecka – dolina Białego Potoku – pasmo Krztowa. Bez znaków, ok. 2 h. 

28. 
Dobra Szlachecka – Lachawa. Szlakiem ikon, ok. 2 h. 

29. 
Lipa – Bobrowa Dolina – Morochów (451 m) – Kotów 

– Piątkowa – Łubienka (449) – Wybrzeże – Dubiecko. Bez znaków, ok. 6:30 h. 

30. 
Grzbiet nad Piątkową – Słonne – Kozigarb (332 m) – torfowisko Broduszurki – Winne-Podbukowina – Dubiecko. Dobre oznakowanie, ok. 2:45 h. 

31. 
Grzbiet nad Piątkową – Słonne – Bachórzec. Bez znaków, ok. 2:15 h. 


SZLAKIROWEROWE 
W opisywanym regionie bardzo łatwo zaplanować przyjemną i pełną wrażeń trasę rowerową. Jedynymi niedogodnościami mogą być wzniesienia, na co zresztą wskazują już same nazwy geograficzne regionów. Brak oznakowania szlaków nie zawsze musi być przeszkodą, wystarczy spojrzeć wcześniej na mapę i kierować się do poszczególnych miejscowości, zgodnie z  drogowskazami. Warto zaplanować sobie punkt docelowy, aby mieć pewny nocleg lub transport powrotny. Nie do wszystkich miejscowości dociera komunikacja publiczna i nie wszędzie znajduje się sklep. Takie informacje można odnaleźć w przewodnikach i na mapach turystycznych. 
Całe dawne „Państwo Arłamowskie”1 jest doskonale przygotowane pod trasy rowerowe. Świeżo wyremontowane drogi, wijące się w górę i na boki przez gęsty las, które prowadzą do  arłamowskiego hotelu, zachęcają do wycieczek miłośników dwóch kółek. Główna szosa Makowa – Jureczkowa, w sezonie letnim jest dość ruchliwa i niebezpieczna ze względu na ostre zakręty i przemierzających je nieuważnych użytkowników dróg. Natomiast dolina Jam-ninki (Arłamów – Trójca) i pomniejsze trasy łączące pozostałe, nieistniejące już wsie są jak najbardziej godne rowerowej wycieczki. 
Najlepiej wybierać wąskie szosy łączące małe przysiółki, których podwyższenia zapewniają wiele różnorodnych doznań krajobrazowych. Propozycjami podawanymi przez przewodniki są m.in. odcinek Wschodniego Szlaku Rowerowego Green Velo, który przebiega przez Pogórze Przemyskie i jest uważany za najpiękniejszą trasę rowerową w Polsce. Innymi ciekawymi rozwiązaniami dla rowerzysty są: Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej oraz Szlak Architektury Drewnianej. 
Ponadto, można wyznaczyć własne szlaki, udając się wzdłuż nadsańskich umocnień (bunkry na Linii Mołotowa 1940–1941). Inne propozycje tras rowerowych, to przejazd pustym pasem Chołowice – Cisowa – Łodzinka Dolna, mało uczęszczaną drogą asfaltową na linii Krościenko – Młyny – Ropienka – Zawadka, szosą Ropienka-Wojtków-ka. 
W Górach Słonnych najpopularniejszą trasą rowerową jest szosa Sanok – Przemyśl. Jest to trasa dla ambitnych rowerzystów, zahaczająca o wielką pętlę bieszczadzką. Na jej grani znajduje się punkt widokowy z panoramą w stronę Bieszczadów Wysokich. Na rowerze łatwiej niż pieszo i przyjemniej niż samochodem zwiedza się np. cerkwie. 
Dolina Sanu jest wręcz stworzona do przemierzania jej rowerem, szosy są niezbyt ruchliwe, widoki sielskie, a ukształtowanie terenu nie sprawia trudności przeciętne-mu rowerzyście. Doskonałym pomysłem może być wycieczka w górę rzeki rowerem i powrót kajakiem (lub wersja w drugą stronę – dla wytrwałych). Dodatkową atrakcją będą promy na Sanie, które zabierają na pokład pieszych i zmotoryzowanych. 
Na terenie projektowanego Parku oraz jego otuliny, aby przyciągnąć większe rzesze turystów, priorytetowym zadaniem jest wytyczenie szlaków, które będą skupiać najważniejsze miejsca związane z historią, kulturą i sztuką oraz ukazywać cenne przyrodniczo obszary. Z pewnością do takich tras należy zaliczyć: grodziska, fortyfikacje obronne Twierdzy Przemyśl i Linii Mołotowa, architekturę sakralną (cerkwie, zabytki, kapliczki), krajobrazy kulturowe wsi, drewnianą zabudowę gospodarczą, nieistniejące wsie. Ścieżki przyrodnicze powinny w sposób bezinwazyjny dla środowiska naturalnego, prowadzić turystę przez fragment starodrzewu, tak aby pokazać wyraźną różnicę między nim, a lasem gospodarczym oraz przez cenne łąki i murawy z wyznaczonymi punktami widokowym. 
Dziedzictwo przyrodnicze wewnątrz projektowanych granic parku jest nierozłącznie powiązane z dziedzictwem kulturowym, którego bogactwo jest skoncentrowane poza jego granicami. 
BAZYNOCLEGOWEORAZSTADNINY 
Zwiedzając okolice projektowanego Turnickiego Parku Narodowego, można zarówno spędzić noc w 4-gwiazdkowym hotelu ze SPA i kortem tenisowym, jak również rozłożyć namiot i w pełni kontemplować ciszę w jednym z najbardziej dzikich zakątków Polski (tab. 1). Nie uciekając w skrajności, możemy również skorzystać z ofert jednego z licznych gospodarstw agroturystycznych lub z niedrogiego Domu Pielgrzyma oraz hoteli i pensjonatów znajdujących się w większych miejscowościach regionu. Możliwe jest również skorzystanie z usług stadnin koni na obszarze projektowanego parku i jego najbliższych okolic (ryc. 3). 
1 Historia i granice „Państwa Arłamowskiego” zostały opisane w rozdziale dot. historii gospodarowania na ziemiach projektowanego TuPN. 


Ryc. 3  Lokalizacja miejsc noclegowych oraz stadnin koni na obszarze obejmującym najbliższe okolice projektowanego Turnickiego Parku Narodowego; dane z mapy odpowiadają numerom porządkowym obiektów z tabeli numer 1 
Źródło: opracowanie własne na podstawie Geoportal (niedatowane). 
Tabela 1  Gospodarstwa agroturystyczne i hotele oraz stadniny koni 


1. 
Hotel Arłamów Arłamów 1, www.arlamow.pl 38-700 Ustrzyki Dolne 

2. 
„Pod Bocianem” Tomasz Paściak Bachórz 111B, www.agropodkarpacie.pl/pod-bocianem-dynow36-086 Bachórz -bachorz 


3.  „U Michała” Michał Paściak  Bachórz 163B, 36-086 Bachórz  www.e-turysta.net/michal-pasciak-u-michala-bachorz-155637.html  
4.  Agroturystyka u Iwonki i Marka  ul. mjr. Kusiaka 29,  www.noclegi-online.pl/noclegi/bircza/gospodarstwo 
37-740 Bircza  -agroturystyczne-u-iwonki-i-marka-o22448  
5.  „Skrzydła” Halina i Cezary  Bezmiechowa Górna 83,  - 
Zdrójkowscy  38-600 Lesko  
6.  Hotel i Karczma Forest  ul. Bieszczadzka 41, 37-740 Bircza  www.hotel-forest.pl www.facebook.com/Hotel-i-Karczma-Forest-384227908337885  

7. 
Agroturystyka „Pod Lasem” Olga Dybawka 25a,www.podlasem.net i Bogdan Tuccy 37-741 Dybawka 

8. 
Gospodarstwo Agroturystyczne ul. Przemyska 5, www.facebook.com/Chrobakowo Chrobakowo Robert Chrobak 37-741 Dybawka 

9. 
„Lipscy” Zdzisław Lipski ul. Parkowa 1, www.agro-lipscy.pl   37-741 Dybawka 

10. 
Gospodarstwo Agroturystyczne ul. Przemyska 9, 37-741 www.elzbieta-dybawka.noclegiw.pl Elżbieta Motyl Dybawka 

11. 
„Pod Ostrym Działem” Dźwiniacz Dolny 41, www.noclegi-bieszczady.org Józef i Władysław Tarnawscy 38-700 Ustrzyki Dolne 

12. 
Agroturystyka Beata i Marek Dźwiniacz Dolny 29, www.beata.bieszczadypolska.pl/index.php Kołodziej 38-700 Ustrzyki Dolne www.eholiday.pl/noclegi-sb5108-galeria.html 



13.  „Chatka nad potoczkiem” Krystyna i  Dżwiniacz Dolny 22A,  www.e-turysta.net/gospodarstwo-agroturystyczne- 
Andrzej Śmigielscy  38-700 Ustrzyki Dolne  -chatka-nad-potoczkiem-smigielscy-andrzej-i-krysty- 
na-142847.html  

14. Eleonora Stoczko Huwniki 153a, www.nocowanie.pl/noclegi/przemysl/agroturysty37-743 Sierakośce ka/87119/ 
15.  „Gospodarstwo Rybacko-Agrotury Jabłonica Ruska (nie  www.facebook.com/GospodarstwoJablonicaRuska/  
styczne” Danuta i Kazimierz Szpiech  podano numeru),  
36-204 Dydnia  
16.  Agroturystyka „Pod Wiśnią”  Kalwaria Pacławska 41 A,  www.kalwaria.wczasowicz.pl/index.php; www.facebo 
Grażyna i Zbigniew Muzykarz  37-743 Sierakośce  ok.com/Agroturystyka-Pod-Wiśnią-1450646661850585/  
17.  Agroturystyka „Gręboszówka”  Kalwaria Pacławska 38,  - 
Jerzy Solski  37-743 Sierakośce  
18.  Dom Pielgrzyma  Kalwaria Pacławska 40,  www.kalwariapaclawska.info/b/noclegi/0  
37-743 Sierakośce  

19. 
Agroturystyka MAX Kormanice 63B, www.facebook.com/MaxAgroturystyka 37-734 Fredropol 

20. 
Zespół Domków Turystycznych Juve-Krasiczyn 127, www.domki.karczma-krasiczyn.pl na Marta i Władysław Łascy 37-741 Krasiczyn 

21. 
Gospodarstwo Agroturystyczne „Za Krasiczyn 219, www.krasiczyn-noclegi.pl Zamkiem” Danuta i Bogusław Fedyk 37-741 Krasiczyn 

22. 
Hotel „Zamkowy” Krasiczyn 179, www.krasiczyn.com.pl 37-741 Krasiczyn 

23. 
Hotel i Pensjonat „Impresja” Krasiczyn 157, www.krasiczyn.info 37-741 Krasiczyn 

24. 
„Organistówka” Leszczawa Dolna 16, Elżbieta Skrzyszowska 37-740 Bircza 

25. 
„Antonówka” Łodyna 31, Bernadetta Toporowska 38-700 Ustrzyki Dolne 

26. 
Agroturystyka „Pod Horodyskiem” Łukawica 27, www.horodysko.pl Józef Orłowski 38-600 Lesko 

27. 
„Domki u Jędrzeja” Łukawica 17, www.bieszczady24.pl Andrzej Zatwarnicki 38-600 Lesko 

28. 
Stefania Zakrzycka Makowa 29, 37-742 Makowa 

29. 
Agroturystyka „Pod Skałą” Manastarzec 18, www.e-turysta.net/agroturystyka-pod-skala-manaste-Kazimierz Podkalicki 38-600 Lesko rzec-163255.html; www.podskala.net 


30. 31. 32. 33.  Agroturystyka Grażyna Hołub „Umilenie” Stanisław Żyglewicz Agroturystyka Antoni Sokołowski Agroturystyka „Bielik” Stefan Lewkut  Manasterzec 1A, 38-600 Lesko Mrzygłód 80, 38-503 Sanok Nowa Wieś 40, 37-740 Bircza Nowosiółki Dydyńskie 2b, 37-743 Sierakośce  www.manasterzec.info www.meteor-turystyka.pl/umilenie-mrzyglod,mrzyglod. html -www.bielikagro.w.interiowo.pl/  
34.  Gosp. Agroturystyczne G.i J. Toczek Grzegorz i Jan Toczek  Nozdrzec 35, 36-245 Nozdrzec  www.pogorzedynowskie.pl/baza_adresowa_turysty_ adres/78/gospodarstwo-agroturystyczne-grzegorz-i-jan--toczek-gmina-nozdrzec.html  

35. 
Agroturystyka Michał Neroj Paszowa 54, www.neroj.com 38-711 Olszanica www.facebook.com/Paszowa/ 

36. 
Agroturystyka Prałkowce  Waldemar Prałkowce 349, -Zastrowski 37-700 Przemyśl 

37. 
Mieczysław Narożnowski Jantar ul. Sybiraków 34, 37-700 Przemyśl 

38. 
„Słoneczko” Stanisław Sobiło Ropienka 106, 38-711 Ropienka 

39. 
Agroturystyka „Wola Damianowa Ropienka 172, www.woladamianowa.pl Damian Kołodziej 38-711 Ropienka 

40. 
Jan Hrynda Rybotycze 62, 37-742 Makowa 

41. 
Gospodarstwo Rolno-Rybackie Rybotycze 1, http://www.nad-potokiem.infoturystyka.pl/ i Turystyczne „Nad Potokiem” 37-742 Makowa 



42.  Agroturystyka “U Jadzi” Stanisław i Agnieszka Soszka  Stara Bircza 54, 37-740 Bircza  http://www.u-jadzi.infoturystyka.pl/  
43.  “Agro-Słonne”  Słonne 3,  www.supernoclegi.com.pl/nocleg-10019-dubiecko- 
Jerzy, Bogumiła Nowak  37-750 Dubiecko  -agro---slonne  
44.  Mieczysław Narożnowski Jantar  Tarnawce 5,  - 
37-741 Krasiczyn  
45.  Dwór Wapowce  Wapowce 78A, 37-700 Przemyśl  www.dworwapowce.com.pl  

46. 
Leśny Zakątek w Hołubli Wapowce 86, https://www.facebook.com/Leśny-Zakątek-w-Hołub-Joanna i Tomasz Rózgowie 37-700 Przemyśl li-308504902608101/ 

47. 
Agroturystyka Maria, Feliks Kobus Wojtkowa 42, www.turze.pl 38-712 Wojtkowa 

48. 
Agroturystyka „Ostoja” Wojtkowa 34, http://chataostoja-bieszczady.com/kontakt/ Dorota, Stanisław Garbaszewscy 38-712 Wojtkowa 


49.  „Domek nad Sanem”  Wybrzeże 5A,  http://www.slonecznebieszczady.pl/domki-letniskowe- 
Bernarda Kaszycka  37-750 Dubiecko  -bernarda-kaszycka-noclegi-w-dubiecku-pogorze-dynow<BR> 
skie.htm (bez „l“ w końcówce adresu!) <BR> 

50. Agroturystyka Modryna – Ranczo Zalesie 8A, www.modrynaranczo.pl Anita Łać 37-741 Krasiczyn 
51. „Sianki” Leonard Chruszcz  Załuż 81,  www.sianki.pl  
38-500 Sanok  
Stadniny  

A Stadnina koni przy hotelu Arłamów Arłamów 1, www.arlamow.pl 38-700 Ustrzyki Dolne 
B Stadnina koni w Korzeńcu Korzeniec 100, http://www.urlopwpolsce.pl/korzeniec/konie-korzeniec/ 37-740 Bircza 
Stadnina koni w Kotowie Kotów (brak numeru), http://re-volta.pl/stajnie/info/stadnina_koni_w_kotowie 37-740 Bircza 
D Uczniowski Klub Jeździecki Fort Łuczyce 87, http://ukjfortluczyce.pl/ Łuczyce Małgorzata Wajda 37-705 Przemyśl 
E Stadnina Koni Instex Prałkowce 270a, https://www.facebook.com/StadninaKoniPralkowce/ 37-700 Przemyśl 
Źródło: opracowanie własne. 
ATRAKCJEIOSOBLIWOŚCIPRZYRODNICZEREGIONU 
Walory przyrodnicze obszaru znajdującego się w granicach projektowanego Turnickiego Parku Narodowego oprócz swojej niepodważalnej funkcji ostoi najrzadszych i najcenniejszych gatunków roślin i zwierząt z pewnością stanowią największą atrakcję dla turystów odwiedzających to miejsce. Zachowanie w zbliżonym do naturalnego stanie wielu fragmentów różnorodnych siedlisk sprawia, że obszar staje się unikatowy w skali całego kraju. 
Wewnątrz granic projektowanego Parku znajdują się trzy rezerwaty chroniące starodrzew, które powstały w latach 1995–1996: „Reberce”, „Na Opalonym” oraz „Turnica” (ryc. 4). Zajmują one jedynie 3% tego terenu. 
Ściśle łączą się ze sobą, zajmując cały projektowany obszar, dwa parki krajobrazowe: PK Pogórza Przemyskiego (619 km2) utworzony w 1991 r. oraz PK Gór Słonnych (560 km2), który powstał rok później (ryc. 5). 


Ryc. 4  Rezerwaty przyrody na obszarze Pogórza Przemyskiego i Gór Sanocko-Turczańskich Źródło: opracowanie własne na podstawie Geoportal (niedatowane). 

Ryc. 5  Obszary parków krajobrazowych (PK) w okolicy projektowanego Turnickiego Parku Narodowego Źródło: opracowanie własne na podstawie Geoportal (niedatowane). 

Ryc. 6  Obszary objęte siecią Natura 2000 w okolicy projektowanego Turnickiego Parku Narodowego Źródło: opracowanie własne na podstawie Geoportal (niedatowane). 
Do 20 km od granic projektowanego TuPN znajduje się 7 obszarów objętych ochroną w ramach sieci Natura 2000 (ryc. 6). Obszar specjalnej ochrony ptaków OSO „Pogórze Przemyskie” o powierzchni 654 km2 zawiera w swoich granicach specjalny obszar ochrony siedlisk SOO „Ostoja Przemyska” (369 km2). Podobnie jest z OSO „Góry Słonne” (560 km2), który niemal w całości znajduje się w granicach SOO o tej samej nazwie (460 km2). Resztę obszarów Natura 2000 stanowią: koryto rzeki San, 80-hektarowe starorzecze „Sanisko w Bykowcach” oraz „Fort Salis-Soglio” chroniący siedliska rzadkich nietoperzy. 
Obszary Natura 2000 chronią siedliska roślinne oraz gatunki ptaków i zwierząt wymienionych w załącznikach do dyrektyw unijnych (dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE i dyrektywa Rady 79/409/EWG). Na obszarze Pogórza Przemyskiego i Gór Sanocko-Tur-czańskich występują takie siedliska naturowe, jak: górskie i niżowe murawy bliźniczkowe, niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie, kwaśne buczyny, żyzne buczyny, grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny, jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach oraz łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe. Jaworzyn, które na tym terenie zachowały się na stromych zboczach jarów, w innych częściach gór już się nie spotka. 
Wskaźnikami stanu siedlisk wymagających ochrony są na tych obszarach: wilk Canis lupus, niedźwiedź brunatny Ursus arctos, wydra Lutra lutra, ryś Lynx lynx, bóbr Castor fiber, nietoperz mopek zachodni Barbastella barbastellus, traszka grzebieniasta Triturus cristatus, kumak górski Bom-bina variegata, traszka karpacka Lissotriton montandoni, minóg ukraiński Eudontomyzon mariae, minóg strumieniowy Lampetra planeri, głowacz białopłetwy Cottus gobio, brzanka Barbus meridionalis petenyi, kiełb Kesslera Roma-nogobio kesslerii, biegacz urozmaicony Carabus variolosus, zagłębek bruzdkowany Rhysodes sulcatus i zgniotek cynobrowy Cucujus cinnaberinus (Pawlaczyk i in. 2012; Pawlaczyk i in. 2013a,b,c; RDOŚ 2014). 
W niedalekiej odległości znajdują się również obszary chronionego krajobrazu, takie jak Przemysko-Dynowski Obszar Chronionego Krajobrazu (OChK), Hyżniańsko--Gwoźnicki OChK, nakładają się częściowo również OChK Beskidu Niskiego oraz Wschodniobeskidzki OChK. Jest to jednak forma ochrony przyrody o niewielkich rygorach ochronności. Tereny te są przeznaczone głównie do rekreacji. 
Obszar projektowanego Turnickiego Parku Narodowego niemal dorównuje bogactwem gatunkowym oraz różnorodnością zbiorowisk leśnych i nieleśnych Bieszczadzkiemu Parkowi Narodowemu, a znacznie przewyższa walory Magurskiego Parku Narodowego (Bernaś 2010; Denisiuk, Korzeniak 1999; Dubiel i in. 1999). Atutem projektowanego Parku jest występowanie ciepłolubnych zbiorowisk z klasy Festuco-Brometea, które są rzadkie na terenie całego kraju. Pod względem bogactwa gatunków rzadkich i chronionych, wskaźnikowych dla lasów puszczańskich, projektowany Park wyróżnia się wśród wszystkich istniejących w Polsce parków narodowych (Pawłowski 2008). Najnowsze badania wykazują obecność na tym terenie m.in. 26 gatunków grzybów nowych dla Polski, 2 gatunki owadów nowych dla Polski, kilkanaście gatunków owadów mających 2–3 stanowiska w Polsce oraz ponad 6 tys. stanowisk chronionych oraz wskaźnikowych dla lasów pierwotnych, gatunków mchów, wątrobowców i porostów (FDP 2012– 2017, dane niepublikowane; FDP 2016). 
Na terenie projektowanego TuPN (ryc. 7) zinwentaryzowano 6468 drzew (Klub 2016) o wymiarach kwalifikujących je do ochrony w formie pomnika przyrody, np. buki i jodły o obwodzie ponad  300 cm (Rozporządzenie 2017). Wśród największych drzew wyróżniają się m.in.: buk zwyczajny o obwodzie 5,6 m, jodła pospolita o obwodzie 4,8 m czy lipa – 5,0 m. 
Każde z niemal 6,5 tys. drzew jest cennym siedliskiem wielu gatunków, począwszy od ptaków, przez popielice i orzesznice oraz inne ssaki, po rzadkie puszczańskie owady, mchy, porosty i grzyby. 
Na obszarze projektowanego parku można znaleźć ślady bytowania wszystkich dużych polskich drapieżników: wilka Canis lupus, niedźwiedzia Ursus arctos, rysia Lynx lynx i żbika Felis silvestris oraz zwierząt kopytnych, a wśród nich żubra Bison bonasus – wszystkie te gatunki są rzadkie, chronione i bardzo ważne dla Wspólnoty Europejskiej. Ponadto mają tutaj swoje ostoje ptaki:  orzeł przedni Aquila chrysaetos, orlik krzykliwy Clanga pomarina, bocian czarny Ciconia nigra, puchacz Bubo bubo, włochatka Aegolius fu-nereus, sóweczka Glaucidium passerinum, dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus i białogrzbiety Dendrocopos leu-cotos; owady będące reliktami lasów pierwotnych, jak zgniotek cynobrowy Cucujus cinnaberinus, zagłębek bruzdkowany Rhysodes sulcatus, ponurek Schneidera Boros scheideri, oraz rzadkie i zagrożone, jak pachnica dębowa Osmo-derma eremita, nadobnica alpejska Rosalia alpina czy biegacz urozmaicony Carabus variolosus. Na terenie tym występują również rzadkie, chronione i ważne dla Wspólnoty mszaki i wątrobowce, wśród nich bezlist okrywowy Buxbaumia viridis, biczyca trójwrębna Bazzania trilobata, skosatka zanokcicowata Plagiochila asplenioides czy widłoząb zielony Dicranum viride. Występują tutaj też porosty będące wskaźnikami lasów pierwotnych, jak strefowe ko-bierniki Parmotrema spp., granicznik płucnik Lobaria pul-monaria i puchlinka ząbkowana Thelotrema lepadiunum, czy rzadkie: brodaczki Usnea spp., pawężyce Peltigera spp., odnożyce Ramalina spp. czy nibypłucniki Cetrelia spp.(FDP 2012-2017, dane niepublikowane; FDP 2016). 
Występowanie wszystkich wyżej wymienionych gatunków jest potwierdzeniem, że obszar ten stanowi jedną z ostatnich ostoi puszczy karpackiej. W granicach projektowanego Parku znajduje się największa koncentracja starych drzewostanów o cechach lasu naturalnego w polskiej część łańcucha Karpat (Pawłowski 2008). Duże nagromadzenie zwierząt sprawia, że przeciętny turysta może być bezpo-średnim obserwatorem rzadkich ptaków i ssaków. 


Ryc. 7  Drzewa o wymiarach pomnika przyrody na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego Źródło: opracowanie własne na podstawie Geoportal (niedatowane). 

■ Opiswybranychmiejscowości 
W rozdziale opisano wybrane miejscowości znajdujące się w granicach projektowanego Turnickiego Parku Narodowego oraz na obszarach związanych z parkiem, będące również w granicach obszarów Natura 2000 „Pogórze Przemyskie” oraz „Góry Słonne”. Obszary te obejmują tereny na północ i na południe od ww. parku (od kilku do kilkunastu km), skupiając miejsca najściślej powiązane pod względem przyrodniczo-krajobrazowym. Przy każdej miejscowości opisano najważniejsze zachowane zabytki oraz najważniejsze daty dla historii miejsca (źródło: Michalik i in. 1993; Kryciński 2014). 
DAWNEWSIEWEWNĄTRZGRANICPROJEKTOWANE
GO TURNICKIEGO PARKU NARODOWEGO 
W granicach projektowanego TuPN znajdowały się niegdyś takie miejscowości, jak: Arłamów, Borysławka, Grąziowa, Jamna Dolna, Jamna Górna, Krajna, Kwaszeni-na,  Łomna, Trójca, Trzcianiec. Zabudowa dawnych wsi widoczna jest na przedwojennych mapach WIG (ryc. 8). Większość  z nich już nie istnieje, ale nazwy są nadal w użyciu (ryc. 9) jako jednostki administracyjne np. obrębów Lasów Państwowych. Nieliczne zabytki architektury z  tych terenów zachowały się do dzisiaj (tab. 2). 



Ryc. 9  Położenie miejscowości w dawnym „Państwie Arłamowskim” Źródło: opracowanie własne na podstawie Geoportal (niedatowane). 
Tabela 2  Zabytki „Państwa Arłamowskiego” 


Grąziowa cerkiew pw. Narodzenia NMP, obecnie w skansenie Muzeum Budownictwa 1731 r. Ludowego w Sanoku. 
Łodyna cerkiew pw. św. Michała Archanioła 1862 r. 
dzwonnica XX w. 
kapliczka (mur.) prawdopodobnie koniec XIX w. 
Łomna domy nr. 19, 29, 46 (drew.), obecnie w Korzeńcu Początek XX w. 
dom nr. 4, 9 (drew.), obecnie w Boguszówce Początek XX w. 
Trójca miejsce po dworze obronnym XVI XVII w. 
kapliczka (mur.) XIX w. 
Trzcianiec miejsce po zamku obronnym XVI w. 
Źródło: Olbromska 1993. 
Arłamów 
Arłamów jest jedną z nieistniejących wsi, której nazwa funkcjonuje dzisiaj, jako określenie terenu łowieckiego na południe od Przełęczy pod Suchym Obyczem (najwyższym wzniesieniem w okolicy – 616 m n.p.m). Pierwotna nazwa to Herlamów lub Berlamów. 
Tereny te początkowo zamieszkiwała ludność pochodzenia wołoskiego i tatarskiego. Wieś ma swoje początki w XV wieku, przeszła przez ręce dobromilskich Herbutów, Jana Bonewentury Krasińskiego, by następnie trafić do dóbr kameralnych państwa austriackiego. Podczas powstania Chmielnickiego w jednym z dworów arłamowskich przetrzymywano Andrzeja Maksymiliana Fredrę. 
Zachowane dokumenty wskazują, że w 1921 roku Arłamów liczył 144 domy i 897 mieszkańców. Większość mieszkańców została wywieziona po II wojnie światowej na Ukrainę lub wysiedlona w ramach akcji „Wisła”. W 1946 roku oddział UPA „Łastiwki” spalił opuszczone domy. We wsi zachowały się tylko trzy kapliczki przydrożne. 
Od lat 70. XX wieku nazwa Arłamów kojarzy się jednoznacznie. Nie w samej wsi, ale w najbliższej okolicy powstał ośrodek wybudowany dla Urzędu Rady Ministrów (południowo-wschodnie krańce dawnej wsi Jamna Górna, na otwartej przestrzeni pod Suchym Obyczem). Podczas stanu wojennego więziono tam wielu działaczy opozycji, w tym Lecha Wałęsę. Obszar będący własnością ośrodka – terenu łowieckiego zwanego „Księstwem (lub Państwem) Arłamowskim” – zamykał się pomiędzy szosami Krościenko – Kuźmina – Bircza – Huwniki i granicą państwa. 
W latach 2010–2013 budynek ośrodka został gigantycznie rozbudowany i nazwano go „rezydencją”, a na północ od niej powstał wielokrotnie większy, nowy czterogwiazdkowy hotel. Wyposażono go w infrastrukturę sportowo-rekreacyjną (boiska, stadninę, pole golfowe itp.), centrum kongresowe, kompleks SPA, restauracje i inne liczne atrakcje. Ogrodzony ośrodek zajmuje ok 100 ha. Dostać się do niego można, jadąc szosą Makowa – Jureczkowa; na potrzeby ośrodka zrewitalizowano również pobliskie lotnisko w Krajnej, a tuż przed zjazdem do hotelu znajduje się lądowisko dla helikopterów. Jest to idealne miejsce dla gości, którzy – jadąc na wakacje – nie lubią opuszczać hotelu, choć w założeniu przeznaczone dla myśliwych i ich rodzin. 
Borysławka 
Zalesiona dolina niedaleko Rybotycz, w której można odnaleźć ślady cerkwi i cmentarza. Należała do klucza rybotyckiego (kluczem określano kilka posiadłości należące do jednego właściciela, zorganizowanych w jeden organizm gospodarczy, pod jednym zarządem), lokowana na prawie wołoskim. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1494 r. Ostatnią zabudowę oraz drewnianą cerkiew filialną pw. św. Jana z 1750 r. rozebrano po II wojnie światowej. 
Grąziowa 
Pierwsza wzmianka o Grąziowej pochodzi z 1469 r. W XIX w. właścicielami majątku byli głównie Nowosielec-cy. Cerkiew z Grąziowej, która znajduje się w skansenie w Sanoku, jest jedną z nielicznych w Polsce cerkwi typu archaicznego, ze średniowiecznymi korzeniami. Tereny wsi weszły około 1970 r. w skład zamkniętego ośrodka Urzędu Rady Ministrów „Arłamów”. Teraz znajduje się tam osada rolno-leśna. 
JamnaDolna 
Wieś założona w połowie XV w. na prawie wołoskim, jej pierwsza nazwa to Moruna Wola. Obecnie jest to pokryty łąkami teren przy szosie Arłamów – Trójca. Wieś wchodziła w skład klucza rybotyckiego. Krzyż i stare lipy wskazują miejsce po drewnianej cerkwi z 1905 r. pw. św. Mikołaja Cudotwórcy (wcześniejsza świątynia typu archaicznego znajdowała się ok. 200 m dalej i była pw. św. Trójcy (prawd. z XVIII w.). 
JamnaGórna 
Leży w tej samej dolinie, co Jamna Dolna. Na jej terenach (pomimo nazwy) znajduje się kontrowersyjny ośro-dek „Arłamów”. Istniała tutaj cerkiew filialna św. Michała Archanioła z 1843 r. Również to miejsce można zidentyfikować po obecnych krzyżach i sztucznych kwiatach. 
Krajna 
Wieś z  XVI w., leżała na skraju klucza rybotyckiego (jako jedna z najpóźniej założonych), stąd też pochodzi jej nazwa. W XIX w. należała do Tyszkowskich. Jest to najbardziej zdziczały teren spośród nieistniejących już wsi – nie ma dróg, są tylko ścieżki zwierząt. Na odkrytym grzbiecie urządzono lądowisko zwane „Arłamów – Bircza” dla gości „Księstwa Arłamowskiego”, z asfaltowym pasem długości ponad 1 km, niedawno zmodernizowane. 
Kwaszenina 
Wieś królewska, w XIX w. istniała tutaj niewielka kopalnia ropy naftowej oraz tartak wodny. Nieliczna zabudowa pochodzi z czasów, gdy mieściło się tu gospodarstwo hodowlane „Księstwa Arłamowskiego”. Obecnie na jej miejscu znajduje się duża osada rolna. Nad potokiem Zgnilec w lesie bukowo-jodłowym zachowały się pozostałości fortyfikacji ziemnych dawnego dworu obronnego w Arłamo-wie Dolnym. 
Łomna 
Wchodziła w skład klucza rybotyckiego, a pierwsze wzmianki o niej pochodzą z 1494 r. Wieś w XVII w. należała do Drohojowskiej, a później do Tyszkowskich. Drewniana cerkiew pw. Zaśnięcia Bogurodzicy została rozebrana zaraz po akcji „Wisła”. Od 2. poł. XX w. istnieje tu niewielka osada rolna. W 1998 r. powstał tu Letni Ośrodek Caritas Ordynariatu Polowego WP. W ośrodku tym organizowane są obozy dla ubogiej młodzieży z Polski, Ukrainy, Słowacji oraz dla dzieci wojskowych. Odbywają się tam również szkolenia organizacji paramilitarnych i szkolenia wojskowe kapelanów. W 2004 r., jako symbol pojednania narodów, posadzono wielogatunkowy „Las medialny”. 
Trójca 
Również należała do klucza rybotyckiego, a jej począt-ki datuje się na 1367 r. Wieś była własnością Tomasza Drohojowskiego, Mikołaja Ossolińskiego oraz Tyszkowskich. Obecnie na terenie Trójcy znajdują się jedynie malownicze łąki oraz Ośrodek Myśliwski „Trójca”. W południowej części wsi znajduje się majdan, tzw. zamczysko o czytelnym zarysie budowli obronnej – fortalitium. Można tam zobaczyć zachowane piwnice, fosę oraz wały z narożnymi bastionami ziemnymi. Na kopcach rośnie prastary dąb szy-pułkowy i pomnikowa lipa „Bartnica”. 
Nazwa miejscowości wywodzi się od klasztoru pw. św. Trójcy. Obok klasztoru przez wiele lat istniał warsztat ikonowy tzw. szkoły rybotyckiej. Z rozebranej cerkwi zachowało się część ikon, które trafiły do Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej i Muzeum w Sanoku. 
Trzcianiec 
Znajduje się przy szosie Kuźmina–Krościenko. Wzmiankowany po raz pierwszy w 1494 r. Do 2. poł. XVI w., wieś należała do dóbr rybotyckich. W XVII w. istniało tutaj fortalitium. Pierwotna wieś znajdowała się u podnóża i na stokach Chwaniowej. Po wysiedleniach i spaleniu domostw osadnicy greccy (uchodźcy, których Polska przyjęła w 1949 r.) założyli tu spółdzielnie produkcyjną, wspólną z Grąziową. Drewniana cerkiew została wtedy przekształcona w magazyn, a z czasem rozebrana. Osadnicy musieli się wynieść podczas tworzenia się „Państwa Arłamowskiego”. 
Obecnie znaczna część Trzciańca to teren wojskowy (na południe od głównej szosy), zajmowany przez Ośrodek Szkolenia Górskiego 21. Brygady Strzelców Podhalańskich z Rzeszowa. 
MIEJSCOWOŚCIWBLISKIMSĄSIEDZTWIEPROJEKTOWANEGOTURNICKIEGOPARKUNARODOWEGOI PRZY GŁÓWNYCHDROGACHDOJAZDOWYCH,ZWIĄZANE Z OBSZAREMKULTUROWOLUBPRZYRODNICZO 
Bachórz 
Wieś Bachórz leży na północno-zachodniej granicy obszaru Natura 2000 „Pogórze Przemyskie”. Znajduje się tam jedno z najważniejszych stanowisk archeologicznych w Polsce. Dzięki badaniom archeologów odkryto na tym terenie ślady ok. 140 obiektów osadowych oraz tysiące zabytków ruchomych związane z grupą tarnobrzeską (młod-sza epoka brązu – wczesny okres epoki żelaza), kulturą Celtów, kulturą przeworską (młodszy okres przedrzymski – wczesny okres wpływów rzymskich), a w największej liczbie z okresem przedpaństwowym wczesnego średniowiecza (V-X wiek). W tym miejscu po raz pierwszy w południo-wo-wschodniej Polsce odkryto domostwo celtyckie. Dzięki odkryciom w Bachórzu ułożono teorię imigracji Słowian na przełomie V i VI wieku ze wschodu. Spis zachowanych zabytków dla miejscowości zamieszczono w tabeli 3. 
Niedaleko znajduje się Bachórzec – wieś ta powstała równocześnie z Bachórzem w 1371 roku. W Bachórzcu znajduje się modrzewiowy kościół fundacji Antoniego Krasickiego z 1763 r. Jest to trójnawowa świątynia barokowa z ołtarzem głównym, rokokowymi ołtarzami bocznymi oraz gotycką kropielnicą. Zaliczany jest on do Szlaku Architektury Drewnianej. Ponadto można zobaczyć zespół dworsko-parkowy z parkiem krajobrazowym. 
Bezmiechowa 
W Bezmiechowej według legendy kowal potrafił kuć żelazo bez użycia miecha (stąd nazwa). W Bezmiechowej Górnej znajduje się drewniana cerkiew pw. Narodzenia NMP z 1830 r. (obecnie kościół rzymskokatolicki z zachowanym ikonostasem) oraz dworski park z aleją lipową. 
Pod szczytem Kamionki (631 m) w Górach Słonnych znajduje się lotnisko szybowcowe oraz budynki Akademickiego Ośrodka Szybowcowego Politechniki Rzeszowskiej im. Tadeusza Góry. Znajduje się tam restauracja i hotel – ogólnodostępne. Tuż obok – leśny rezerwat „Dyrbek” zajmujący 131 ha. 
Bircza 
Duża osada nad Stupnicą, której nazwa może pochodzić od słowa birka (owca o krótkiej, mocno pokręconej wełnie). W miejscowości zachował się dawny układ urbanistyczny. Pałac Humnickich został wzniesiony w 1. poł. XIX w, przebudowany w 3 ćw. XIX w. i spalony w 1945 r. Po odbudowaniu pełni funkcję szkoły podstawowej. Podobno w pałacu w Birczy przechadza się „Strażnik Birecki” – który padł od strzał Tatarów. Duch pojawia się w sierpniowe noce na wałach otaczających pałac. Ścieżka przyrodnicza „Pomocna Woda” rozpoczyna się za stadionem i prowadzi m. in. do cudownego źródełka pod starym bukiem. W miejscu starego, drewnianego kościoła z 1743 r. powstał w 1925 r. nowy, murowany. Zachowała się plebania na planie krzyża. Niedaleko kościoła znajduje się pomnik przyrody – 100letni dąb szypułkowy o obwodzie 575 cm. W Birczy zachowały się ziemne, miejskie fortyfikacje bastionowe z XVII w. 
Tabela 3 Zabytki Bachórza 


Kościół  (mur.), dzwonnica przy kościele (mur.) XX w. 
Figura Matki Boskiej na terenie cmentarza przykościelnego (mur.) XIX w. 
Krzyż obok kościoła (kam.) 1939 r. 
Plebania (mur.) XX w. 
Plebania greckokatolicka, obok budynek mieszkalny (mur.) ok. 1848 r. 
Cmentarzysko, wzgórze Parasol okres łużycki 
Obelisk z figurą Matki Boskiej na terenie parku dworskiego (mur.) XIX w. 
Obelisk z figurą św. Franciszka (mur.) na terenie byłego PGR XIX-XX w. 
Kapliczka (mur.) obok domu nr 111 ok. poł. XIX w. 
Kapliczka (mur.) obok domu nr 141 pocz. XX w. 
Zespół dworski: 
–
 dwór (mur.) 

–
 dwór d. oficyna (mur.) 

–
 spichlerz I dworski (mur.) 


1. poł. XIX w. 
–
 spichlerz II dworski (mur.) – obora dworska (mur.) 

–
 stajnia dworska (mur.) 


Park krajobrazowy ok. 1835 r. 
Dom – ochronka, naprzeciwko parku dworskiego (mur.) XIX–XX w. 
Kuźnia nr 152 m (drewn.) pocz. XIX w. 
Zabudowa drewniana XIX–XX i pocz. XX w. 
Źródło: Olbromska 1993. 
Brzuska 
W Brzusce odkryto ślady osadnictwa wczesnośrednio-wiecznego. Znajduje się tu zbiorowa mogiła z 1945 r., na której Ukraińcy usypali kurhan i postawili (już zniszczony) krzyż trójramienny. Zachowały się również dwie murowane kapliczki z XIX w. 
Cisowa 
Wieś o pierwotnej nazwie Tissowa ma swoje początki w 1508 r. W okresie międzywojennym dużo się mówiło 
o „cisowskich złodziejach”, którzy obrabowywali wozy ja-dące na szosie Przemyśl-Bircza. Jedynym zabytkiem architektonicznym jest murowana kapliczka z XIX w. 
Łąki w Cisowej (283 ha) należą do Arboretum w Bolestraszycach, które niedawno na tym terenie utworzyło nową ścieżkę dydaktyczną „Dolina Cisowej”. Arboretum utrzymuje cenne łąki, przekształcając tylko niewielkie obszary pod plantacje historycznych drzew i krzewów owocowych. Dzięki pieniądzom z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego na lata 2007– 2013 utrzymuje się stanowiska ostrożnia siedmiogrodzkiego Cirsium decussatum, którego jedyne stanowiska w Polsce występują na Pogórzu Przemyskim! Ostrożeń ten figuruje w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin, a zabiegi przyczynia-jące się do jego ochrony polegają na koszeniu łąk co ok. 3 lata. 
Dubiecko 
Dubiecko jest siedzibą gminy i liczy ok. 1,4 tys. miesz-kańców. Znajduje się w nim zamek, w którym urodził się Ignacy Krasicki, biskup i poeta. Nazwa miejscowości wywodzi się od słowa „dub” i jest związana z dużą liczbą wy-stępujących tam dębów. Początkowo zajmowała prawy brzeg Sanu (obecnie wieś Wybrzeże), w 1407 r. zyskała prawa miejskie i została przeniesiona na lewy brzeg Sanu. W X-XIII w. stanowiła grodzisko i osadę o charakterze obronnym. W wyniku pożarów, najazdów i zarazy miasto było wielokrotnie niszczone. W Dubiecku dobrze zachował się dawny układ urbanistyczny. Znajduje się tam murowana cerkiew pw. Podwyższenia Krzyża z 1927 r., kaplica grobowa Konarskich i Krasickich z poł. XIX w. oraz kaplica grobowa Weyssenwolfów. Charakterystyczny jest również zespół zamkowy, w skład którego wchodzi pałac z XVI w., przebudowany i wielokrotnie remontowany, w którym obecnie mieści się Muzeum Krasickiego. Do zabytków należą piwnice zamkowe, most nad fosą, murowane ogrodzenie, pozostałości fortyfikacji ziemnych oraz park pałacowy. 
Dynów 
Miasteczko liczące ok. 6 tys. Mieszkańców, leży przy jednej z głównych szos prowadzących do projektowanego Parku. Leży na wzgórzu otoczonym jarami, przez długi czas było miastem obronnym. W trakcie II wojny światowej hitlerowcy wymordowali ludność pochodzenia żydowskiego i zniszczyli połowę miasta. Układ miasta ma zarys rozplanowania średniowiecznego z prostokątnym rynkiem. Zabudowa Dynowa jest w dużej części drewniana o charakterze wiejskim – zarówno pojedyncze domy mieszkalne z 2 poł. XIX w. oraz pocz. XX w., jak i duże gospodarstwa ze stodołami. Przez Dynów przebiega trasa kolejki wąskotorowej Dynów – Przeworsk. Spis zabytków miejscowości zawarto w tabeli 4. 
Tabela 4 Zabytki Dynowa 


Zespół kościelny: 

–
 kościół par. p.w. św. Wawrzyńca (mur.) 1604–1617 r. 

–
 dzwonnica (mur.) koniec XVII w. 

–
 brama na cmentarzu kościelnym (mur.) ok. 1663 r. 

– ogrodzenie cmentarza kościelnego (mur.) XIX w. 

–
 kaplica cmentarna (mur.) XIX/XX w. 


kapliczka (mur.), ul. Armii Czerwonej, obok nr 113 XIX/XX w. 
Kapliczka (mur.), ul. Armii Czerwonej 161 XIX w. 
Kapliczka (mur.), ul. Armii Czerwonej 165 1863 r. 
Kapliczka (mur.), ul. Armii Czerwonej 176 1. poł. XIX w. 
Kapliczka (mur.), ul. 1-go Maja, obok domu nr 14 1863 r. 
Kapliczka (mur.), ul. Mickiewicza, obok kościoła 1. poł. XIX w. 
Kapliczka (mur.), ul. Podgórska, obok domu nr 43 pocz. XX w. 
Kapliczka (mur.), ul. Sikorskiego, róg ul. Pawiej 1881 r. 
kapliczka(mur.), ul. Sikorskiego, obok domu nr 33 brak danych 
Kapliczka (mur.), ul. Sikorskiego, obok domu nr 82 1907 r. 
pozostałości fortyfikacji ziemnych miejskich i zamkowych XIV/XVI w. 
dawny dwór (mur.), ul. Sikorskiego nr 138 koniec XVIII w. 
stodoła dworska (mur.-drewn.), ul. Sikorskiego nr 12 XIX/XX w. 
stodoła dworska (mur.-drewn.), ul. Sikorskiego nr 203 XIX w. 
spichlerz dworski (mur.-drewn.), ul. Sikorskiego nr 203 XIX w. 
obelisk(mur.), ul. Armii Czerwonej 2 poł. XVIII w. 
pomnik Władysława Jagiełły, 1910 r. 1910 r. 
park (ogród miejski) 2. poł. XVIII w. 
domy i zagrody (drewn. i mur.) XIX i XX w. 
Źródło: Olbromska (1993). 
Fredropol 
Powstał w XVII w. jako miasteczko założone przez Fredrów na gruntach części wsi Kormanice. Obecnie jest to wieś na prawach gminnych. Stara zabudowa Fredropola została doszczętnie zniszczona podczas obu wojen światowych. Kojarzone z Fredropolem ruiny zamku Fredrów, święta góra katolików Zjawlinnja oraz kościół znajdują się już na gruntach Kormanic. 
Gruszowa 
Dawniej miejscowość nosiła nazwę Gruszów. Prawdopodobnie należy do najstarszych osad zakładanych na grzbietach w sąsiedztwie traktów i grodów. W Gruszowej zachowała się kapliczka i krzyż z XIX w. 
Huwniki 
Największa miejscowość na terenie gminy Fredropol, osada wczesnośredniowieczna, należała do klucza rybotyckiego. W 1444 r. istniały tam dwa folwarki. Do dziś zachował się murowany dwór, pozostałości parku i ogrodzenie jednego z nich. W latach 1977–1981 oficjalną nazwą Huwnik była Wiarska Wieś. Pierwotna cerkiew prawosławna została w 1825 r. zastąpiona murowaną greckokatolicką pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. Dzwonnica również pochodzi z tego okresu. Murowany kościół zaś powstał w latach 30. XX w. We wsi zachowało się niewiele domów 
o konstrukcji przysłupowej. W granicach Huwnik, u podnóża Gruszowej znajduje się cmentarz wojenny poległych różnych narodowości w 1915 r., o którego obecności świad-czy jedynie otaczający go wał porośnięty drzewami. W Huwnikach działa placówka straży granicznej. 
Jureczkowa 
Wieś leży nad źródłami rzeki Wiar. Powstała jako jedna z ostatnich w dobrach rybotyckich, najstarsze wzmianki pochodzą z XVI w. W XIX w. znane były słone źródła  na tym terenie, odnotowano również występowanie ropy naftowej. Można znaleźć pomnik poległych w 1944 r. partyzantów sowieckich i polskich. W 1978 przeniesiono do Jureczkowej drewnianą cerkiew z Nowosielec Kozickich (z 1919 r.), która obecnie pełni rolę kościoła rzymskokatolickiego. Postawiono ją w miejsce starej, która spłonęła w 1951 r. i była pod takim samym wezwaniem – Soboru Najświętszej Bogurodzicy. 
Ze względu na kontekst historyczny miejsca i rodzaj obecnych wzniesień, platform ziemnych, fos i wałów można przypuszczać, że w tym miejscu istniało wczesno-średniowieczne grodzisko. Park podworski w Jureczkowej udostępniono do zwiedzania tworząc ścieżkę przyrodniczą „Drzewa Parku Podworskiego w Jureczkowej”. 
KalwariaPacławska 
Powstała w 1668 r. na gruntach wsi Pacław. Została założona przez Andrzeja Maksymiliana Fredrę jako miasteczko odpustowe. Dobrze zachowała się drewniana zabudowa, którą tworzą długie domy konstrukcji przysłupowej ustawione szczytami do ulicy. Pochodzą one z 2. poł. XIX i pocz. XX w. Dwuspadowe dachy pierwotnie były kryte słomą, obecnie blachą lub eternitem. 
Tabela 5  Kaplice i kapliczki kalwaryjskie 
Fredro sprowadził tutaj 5 sierpnia 1668 r. zakon oo. Franciszkanów, wybudowano wówczas kościół i klasztor oraz kaplice, które spłonęły w poł. XVIII w. Obecny kościół 
p.w. Znalezienia Krzyża Świętego został wybudowany dzięki fundacji przemyskiego cześnika, Szczepana Dwernickiego w latach 1770–1775. Jest to murowana, trójnawowa bazylika, założona na rzucie krzyża łacińskiego. Kolejne przebudowy i remonty miały miejsce w 1862 r. i przed II wojną światową. 
Przedmiotem kultu i celem licznych pielgrzymek jest obraz Matki Boskiej Kamienieckiej, który trafił do świątyni 


Zespół kaplic kalwaryjskich 

Kaplica „Dom Kajfasza” i piwnica (mur.)  przed 1825 r., w 2. poł. XIX w. przebudowana  i rozbudowana  
Kaplica „Ratusz Piłata i Gradusy” (mur.)  przed 1825 r.  
Kaplica „Cierniem Koronowanie i Drugi Upadek” (mur.)  1825 r.  
Kaplica „Grób Matki Boskiej” (mur.)  ok. 1825 r.  
Kaplica „Matka Boska Bolesna” (mur.)  1. ćw. XIX w.  
Kaplica „Św. Rafał” (mur.)  1829, gruntownie przebudowana w 1869 r.  

Kaplica „Szymon Cyrenejczyk” (mur.) ok. poł. XIX w. 
Kaplica „Pierwszy Upadek” (mur.) 1861 r. 
Kaplica „Św. Anna” (mur.) 1862 r. 
Kaplica „Ukrzyżowanie” (mur.) 1862 r. 
Kaplica „Obnażenie” (mur.) 1865 r. 
Kaplica „Grób Chrystusa” (mur.) 1865 r. 
Kaplica „Zaparcie się Piotra” (mur.) 1867 r 
Kaplica „Św. Michała Archanioła” (mur.) 1867 r. 
Kaplica „Św. Marii Magdaleny” (drewn.) 1870 r. 
Kaplica „Wieczernik” (mur.) 1873 r. 
Kaplica „Dom Matki Boskiej” (mur.) 1874 r. 
Kaplica „Trzeci Upadek” (mur.) 2. poł. XIX w. 
Kaplica „Zdjęcie z Krzyża” (mur.) 2. poł. XIX w. 
Kaplica „Matka Boska Królowa Nieba i Ziemi” (mur.) 1866 r. 
Kaplica „Koronacja Matki Boskiej” (mur.) 1825 r. 
Zespół kapliczek kalwaryjskich 

Kapliczka „Wniebowzięcie NPMarii” (mur.) ok. 1825 r. 
Kapliczka „Ogrójec” (mur.) 1861 r. 
Kapliczka „Pojmanie” (mur.) 1861 r. 
Kapliczka „Prokul” (mur.) 1863 r. 
Kapliczka „Św. Weronika” (mur.) 1864 r. 
Kapliczka „Herod” (mur.) 1868 r. 
Kapliczka „Archanioł Gabriel” (mur.) 1868 r. 
Kapliczka „Annasz” (mur.) 1868 r. 
Kapliczka „Trzy Marie” (drewn.) 1873 r., po 1945 odrestaurowana 
Kapliczka „Pan Jezus przy Zgonie Marii” (mur.) 1873 r. 
Kapliczka „Umieszczenie Matki Boskiej po Prawicy Syna” (mur.) 1873 r. 
Kapliczka „Brama Południowa” (mur.) 1860–1875 r. 
Kapliczka „Brama Wschodnia” (mur.) 1860–1875 r. 
Kapliczka „Matka Królowa Aniołów” (mur.) 1860–1875 r. Kapliczka „Wniebowstąpienie” (mur.) 2. poł. XIX w. 

Kapliczka „Wywyższenie Marii na Najwyższą Godność po Bogu” 1860–1875 r. (mur.) 
Kapliczka „Wywyższenie Marii nad Świętych” (mur.) 1860–1875 r. 
Kapliczka „Pożegnanie Matki Boskiej z Apostołami” (drewn.) 1860–1875 r. 
Kapliczka „Zaśnięcie N.M.P.” (drewn.) 2. poł. XIX w. 
Kapliczka „Pogrzeb N.M.P.” (mur.) koniec XIX w. 
Źródło: Olbromska (1993). 
w 1679 r., a pochodzi z Kamieńca Podolskiego zajętego wówczas przez Turków. Klasztor oo. Franciszkanów dzielił losy kościoła. 
Liczne kapliczki zostały rozmieszczone na stokach dwóch wzgórz i w pobliskich lasach między wsiami Huwniki, Sierakośce i Nowosiółki Dydyńskie (tab. 5). Najstarsze z nich pochodzą z 1825 r., większość wykonali miejscowi rzemieślnicy. Tzw. zespół kalwaryjski tworzą 43 kaplice (38 murowanych i 5 drewnianych). Kaplica św. Marii Magdaleny stoi na wczesnośredniowiecznym grodzisku. Wszystkie kapliczki można zwiedzić, poruszając się dobrze oznakowanymi ścieżkami. 
Najwięcej pielgrzymów przybywa na Kalwarię na uroczystość Matki Boskiej Zielnej (od 11 do 15 sierpnia) oraz na Matki Boskiej Siewnej (8 września). 
Rezerwat „Kalwaria Pacławska” chroni drzewostan bukowo-jodłowy i ma 174 ha. 
Koniusza 
Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z 1469 r. Drewniana cerkiew pw. Narodzenia Matki Bożej powstała w 1901 r. Po II wojnie światowej jej wyposażenie przeniesiono do muzeum w Łańcucie. Odnowiona świątynia służy obecnie jako kościół rzymskokatolicki. 
Kopysno(Kopyśno) 
Dawniej zapisywana również jako Kopystno, kiedyś duża wieś na stoku Kopystańki, dzisiaj tylko dwa zamieszkane obejścia. W lesie Grabnik znajduje się średniowieczne grodzisko ziemne datowane na X-XI w. Na wzgórzu zachowało się również miejsce po dworze oraz ślady zamczyska i fortyfikacji ziemnych. We wsi postawiono kapliczkę upamiętniającą zniesienie pańszczyzny. Z Kopystańki roztacza się widok na całe pasmo Turnicy oraz dolinę Wiaru. Budynek cerkwi pw. Opieki NMP z 1821 r. obecnie nie jest użytkowany ze względu na zły stan techniczny (informacja ustna), obok znajduje się murowana dzwonnica z tego samego roku. 
Kormanice 
Na terenie miejscowości odnaleziono ślady osadnictwa z młodszej epoki kamiennej (ok. 4000–1800 r. p.n.e.) oraz osadę należącą do kultury przeworskiej, z początków naszej ery. Znaleziona ceramika świadczy o wpływie Celtów w tych rejonach. Z zamku kormanickiego (nazywanego zamkiem we Fredropolu) zachowała się jedna z czterech narożnych bastei  oraz fragment skrzydła mieszkalnego. Cerkiew pw. Soboru NMP nawiązuje do architektury huculskiej. Znajdziemy tam również dawny dwór z 1925 r. oraz domy drewniane z pocz. XX w. 
Na południe od wsi znajduje się miejsce kultu greckokatolickiego, zwane Zjawlinnja. 
Krasiczyn 
Powstał na gruntach wsi Śliwnica, obecnie jest jedną z najpiękniejszych rezydencji magnackich w Polsce. Zamek powstał w miejscu drewnianego fortalitium z murowaną wieżą bramną, budowę rozpoczął w 1592 r. Stanisław Krasicki. Jego syn, Marcin, zlecił przebudowę zamku w latach 1598-1619 Galeazzo Appianiemu. To on również założył miasteczko na zachód od zamku w pierwszych latach XVII 
w. Później nabył go ks. Leon Sapieha (1803–1878). Zamek spłonął w 1852 r. i został odbudowany dopiero z początkiem XX w. 
Park na południe od zamku założono w XVII w., a później cyklicznie uzupełniano. Niektóre drzewa były sadzone przez samego króla Władysława VI, który starym litewskim zwyczajem po przyjściu na świat córki sadził lipę, a syna – dąb. Obecnie park jest pełen egzotycznych roślin. Na terenie zamku funkcjonuje hotel i restauracja. Zamek jest udostępniony do zwiedzania. Spis zabytków miejsco-wości zamieszczono wtabeli6. 
Krościenko 
Pierwsze wzmianki o wsi z 1507 r., lokowana na prawie wołoskim w 1555 r. Niegdyś lokalny ośrodek gospodarczy i handlowy dzięki przebiegającej linii kolejowej Przemyśl – Budapeszt. Po wojnie należało do ZSRR, powróciło do Polski w 1951 r. Opustoszałą wieś zamieszkali emigranci z Grecji, którzy założyli tam spółdzielnię rolniczą, dom kultury i kino i stanowili przez długi czas 1/4 mieszkańców okolicy. We wsi znajduje się drewniana cerkiew pw. Narodzenia N.M.P. z 1799 z dzwonnicą i grecki cmentarz. Zabytkowe są również drewniane domy XIX i XX w. 
Kuźmina 
Powstała pod koniec XV w. Badania archeologiczne na tym terenie wykazały ślady osadnictwa sięgające neolitu. We wsi zachowała się cerkiew pw. św. Dymitra z 1814 r., od 1938 r. funkcjonuje jako kościół rzymskokatolicki. Ponadto dwie murowane kapliczki z XIX w., jedna przy szosie Sanok 
– Bircza, a druga przy drodze Ustrzyki Dolne – Przemyśl. 
Tabela 6 Zabytki Krasiczyna 


Układ urbanistyczno-krajobrazowy 

Kościół par. pw. św. Barbary i Marcina (mur.) 1760 r. 
Ogrodzenie kościelne (mur.) 1794 r. 
Dzwonnica (mur.) przypuszczalnie 1760 r. 
Zespół zamkowy: 

–
 zamek (mur.) przebudowywany i konserwowany 2. poł. XVI w. 

–
 pozostałości fortyfikacji ziemnych XV w. 

–
 brama parkowa 


–
 park, d. ogród zamkowy i „zwierzyniec”, w późniejszym okresie przekształcony XVII w. 


Zespół budynków browaru (mur.) XIX w. 
Zespół folwarku zamkowego: 

oficyna (mur.) 2. poł. XIX w. 
domek szwajcarski (mur.) po poł. XIX w. 
stajnie (mur.) XVIII/XIX w. 
brama wjazdowa i dozorcówka (mur.) 1. poł. XIX w. 
Źródło: Olbromska (1993). 
LeszczawaDolna 
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1464 r. Obecnie istniejący kościół pochodzi z okresu międzywojennego. W jego otoczeniu można zauważyć fortyfikacje ziemne. W centrum wsi zachowana stara studnia z żurawiem, pozostała również plebania z XVII w. i chałupy o konstrukcji zrębowej. Cerkiew została rozebrana ok. 1960 r. 
LeszczawaGórna 
Ulokowana w najwyższej części doliny Stupnicy, wydzielona w 1676 r. z Leszczawy Dolnej. Dwór spalono po 1945 r., pozostała tylko platforma ziemna, fragmenty kamienia i cegły. Widać również zachowane rzędowe nasadzenia lip pomnikowych. We wsi znajdują się 3 kapliczki z końca XIX w. – 2 murowane i 1 drewniana oraz domy i zagrody z XIX w. Cerkiew również się nie zachowała. 
W Leszczawie Górnej 28 października 1944 r. odbyła się największa bitwa stoczona pomiędzy Ukraińską Powstańczą Armią a wojskami sowieckimi na obecnym terytorium Polski. 
Leszczyny 
Początki wsi datuje się na XVI w. Dzisiaj znajduje się tam jedynie duże gospodarstwo rolno-hodowlane (sprywatyzowany PGR), blok pracowników b. PGR i leśniczówka oraz drewniana cerkiew pw. św. Mikołaja, która po zniszczeniu została odnowiona i przeznaczona na kościół rzymskokatolicki. Zachowała się też kapliczka z XIX w. z wizerunkiem Matki Boskiej Bolesnej. 
Liskowate 
Lokowane na prawie wołoskim w 1544 r., w 1945 r. po stronie ZSRR. W 1951 powróciło do Polski, ale bez miesz-kańców. We wsi znajduje się bardzo cenna drewniana cerkiew pw. Narodzenia NMP (1832 r.) Wieś znana była z pomnikowej limby, która, niestety, już uschła. Zachowały się tam domy drewniane z XIX i pocz. XX w. 
Łodzinka 
Pierwsze źródła o wsi pochodzą z 1494 r., należała do dóbr rybotyckich. Wieś podzielono w XIX w. na Łodzinkę Górną i Dolną. w Łodzince działała niegdyś huta szkła. Obecnie w Łodzince Górnej hoduje się konie huculskie. Znajdują się tam miejsce po byłym PGR oraz figura św. Jana Nepomucena. W Łodzince Dolnej istnieją tylko 2 zagrody, zdewastowany cmentarz oraz miejsce po cerkwi. 
Makowa 
Wieś założona przez Rybotyckich na prawie wołoskim. W latach 1782–1783 osadzono tu kolonistów niemieckich i podzielono wieś na Makową Rustykalną i niemiecką Makową Kolonię. Większość mieszkańców została wywieziona w 1946 r. na Ukrainę. Widać miejsce po dawnej cerkwi – obecnie cmentarz. Nowsza cerkiew również została rozebrana, zniknęła również dzwonnica (pozostały ruiny). We wsi zachowała się jedynie murowana kapliczka Matki Boskiej z 2. poł. XIX w. i żeliwny krzyż przydrożny. Drewniany budynek szkoły pochodzi z 1930 r. W drodze na Górę Filipa znajdują się resztki cmentarza ewangelickiego, a na samej Górze Filipa cenne zbiorowiska muraw kserotermicznych z najliczniejszym w polskich Karpatach stanowiskiem zawilca wielkokwiatowego Anemone sylvestris. 
NoweSady 
Dawniej Hujsko i Falkenberg (do 1957 r.) Najstarsza wzmianka o wsi pochodzi z 1444 r. W centrum wsi znajduje się grodzisko datowane na IX–XI w. Na grodzisku stoi murowana cerkiew pw. św. Jerzego Męczennika. Murowany kościół zbudowali Niemcy w 1891 r. w miejscu poprzedniego. Dawniej działała w Hujsku warzelnia soli, a pod koniec XIX w. działał tam browar. Można zobaczyć tam murowane domy z czasów, gdy chaty rdzennych mieszkańców nie miały komina i podłogi. Rzadkim zabytkiem jest również stary młyn wodny remontowany od 2013 r. z zamiarem przywrócenia go do użytku. Zabudowa wsi nawiązuje do drewnianej architektury dworkowej, z ganeczkiem i sienią przelotową. Domy są otoczone przez wysokopienne sady – są to największe na terenie Pogórza Przemyskiego zwarte powierzchnie drzew owocowych. 
NowosielceKozickie 
Jako Sieńkowa Wola powstała w dobrach rybotyckich ok. 1417 r. W 1742 r. wzniesiono drewniany kościół pw. św. Jerzego i dzwonnicę (ryc. 1). Zachował się również zespół plebański z gumnem. Na stoku Chwaniowej znajdują się pozostałości dworu obronnego z reliktami fortyfikacji. Cerkiew z 1914 r. została przeniesiona do Jureczkowej. Zabudowa wiejska ma częściowo charakter budownictwa dworkowego. 
NowosiółkiDydyńskie 
Istnieją od 1438 r. We wsi zachowały się stare domy konstrukcji przysłupowej i sumikowo-łątkowej. Do dziś można znaleźć pozostałości po istniejącym tam zameczku Fredrów. Cerkiew pw. Opieki MB z 1740 r. została zniszczona po wysiedleniach. Na północnej części cmentarza przycerkiewnego znajduje się kwatera z I wojny światowej. Na terenie wsi znajduje się również część kapliczek kalwaryjskich oraz wczesnośredniowieczne grodzisko (X–XI w.) 
Pacław 
Powstał najprawdopodobniej jako osada przy grodzie, który funkcjonował między VII a XII w. W północnej części wsi powstała Kalwaria Pacławska. Również tutaj zachowało się kilka domów drewnianych o konstrukcji przysłupowej. W 2. poł. XIX w. grekokatolicy stworzyli w Pacławiu konkurencyjny ośrodek pielgrzymkowy. Namalowano nawet kopię obrazu Matki Bożej Pacławskiej i wmawiano pielgrzymom, że to oryginał. Wybudowano również nową murowaną cerkiew pw. Zaśnięcia NMP. Powstała kalwaria greckokatolicka, w której organizowano własne odpusty, na które przybywali licznie Rusini. Ok. 1955 r. rozebrano obie cerkwie w Pacławiu i ruskie kaplice kalwaryjskie. 
Paportno 
Powstało przed rokiem 1444. W 1945 r. wieś przecięła granica, mieszkańców wysiedlono, a zabudowę zniszczono. Drewniana cerkiew pw. Wniebowzięcia MP z 1888 r., użytkowana przez PGR jako magazyn, rozpadła się w latach 70. XX wieku. Obecnie we wsi zachowało się tylko kilka nagrobków na przycerkiewnym cmentarzu. 
Pawłokoma 
Wieś naznaczona krwawą historią polsko-ukraińskich porachunków w latach 1939–1947. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1441 r. Tragedie licznych mordów Polaków i Ukraińców są upamiętnione pomnikami ofiar. W latach 
60. Ubiegłego wieku rozebrano cerkiew i plebanię, a z cegły zbudowano dom ludowy. Pozostała jedynie dzwonnica odnowiona w 2009 r. 
PosadaRybotycka 
Pierwsze dokumenty o Posadzie pochodzą z 1494 r. Wchodziła w skład klucza rybotyckiego. Przy klasztorze prawosławnym działał rybotycki warsztat ikonowy. Wieś jest najbardziej znana z murowanej, obronnej cerkwi pw. św. Onufrego, która jest najstarszą cerkwią tego typu w Polsce (ryc. 2). Poniżej cerkwi zachowała się dawna plebania greckokatolicka. Cerkiew przez jakiś czas była filią Muzeum Narodowego w Przemyślu. Przez wieki świątynia była otoczona kamiennym murem obronnym ze strzelnicami i służyła jako klasztor dla kilku mnichów. 
Rybotycze 
Dawne miasteczko nadane przez Kazimierza Wielkiego wraz z okolicznymi wsiami (klucz rybotycki) Stefanowi Węgrzynowi herbu Sas, obecnie wieś. Na wschód od wsi zachowały się ruiny zamku Kormanickich z XVI w. Znana jest tzw. szkoła rybotycka malarstwa ikonowego, która największy rozkwit przeżywała od poł. XVII w. do pierwszych lat XVIII w. Murowany kościół parafialny powstał w 1868 r. Po II wojnie rozebrano domy, dwie synagogi oraz żydowską i ukraińską szkołę, tym samym zniknęło 2/3 zabudowy. Dobrze zachował się cmentarz żydowski. Murowana cerkiew została rozebrana w latach 60. XX w., upamiętnia ją tablica informacyjna i krzyż. Zachowała się plebania oraz cmentarz greckokatolicki. Na drugim końcu wsi ulokowany jest cmentarz rzymskokatolicki z murowaną kaplicą. Domostwa i zagrody rybotyckie otoczone są murem z kamienia fliszowego, miejscowego pochodzenia. 
Po drugiej stronie Wiaru, na wysokości Rybotycz można podziwiać efektowną odkrywkę margli krzemian-kowych – miejsce chronione jako stanowisko dokumentacyjne, czynne osuwisko oraz kilkumetrowy wodospad. Miejsce zwie się Skałą Machunika. 
Sanok 
Przynajmniej od IX w. istniał gród na miejscu obecnego zamku. Sanok jako pierwszy, w tej części Rusi, otrzymał prawa miejskie w 1339 r – był stolicą jednej z pięciu ziem województwa ruskiego. Kolejno pożary w 1566 i w 1606 r., najazd Tatarów w 1624 r. i inwazja wojsk Rakoczego w 1657 r. przyczyniły się do popadnięcia miasta w ruinę. W XVIII w. Sanok zajmowała wyłącznie drewniana zabudowa. Rozwój Sanoka umożliwiła dopiero budowa linii kolejowej łączącej Galicję z Węgrami przez Przełęcz Łupkowską oraz rozwija-jące się w mieście kopalnictwo naftowe. 
W mieście zachował się średniowieczny układ urbanistyczny. Znany w Sanoku jest Zieleniec Beksińskiego – dawniejszy warsztat kotlarski Beksińskiego i Lipińskiego. W Sanoku istnieje wiele zabytków historycznych i kulturowych, ale jedną z największych z atrakcji jest Muzeum Budownictwa Ludowego – największy skansen w kraju. Zajmuje obszar 38 ha, posiada ponad 150 budowli oraz około 30 tys. eksponatów. Na placu Muzeum znajdują się sektory Bojków, Łemków, Dolinian, Pogórzan Wschodnich i Zachodnich oraz dawnego przemysłu naftowego. 
Sierakośce 
Powstanie wsi datuje się na 1367 r., należała ona również do dóbr rybotyckich. W poł. XV w. we wsi istniała cer


Ryc. 1  Nowosielce Kozickie – kościół pw. św. Jerzego z 1742 r. (fot. M.D. Boćkowski) 

Ryc. 2  Posada Rybotycka – murowana cerkiew obronna pw. św. Onufrego z przełomu XIV i XV wieku (fot. M.D. Boćkowski) 
kiew, folwark, karczma i młyn ze stawem. Znajdują się tam ślady osadnictwa z okresu wczesnego średniowiecza. Z dworu obronnego, który powstał w XVII w. pozostał jedynie murowany, piętrowy budynek bramny. Folwark dawnego dworu leży już po stronie ukraińskiej – po prawej stronie rzeki Wiar. Niedaleko znajduje się Mogiła Tatarska, płaski pagórek uważany za grób wodza tatarskiego. Widoczne są również pozostałości umocnień ziemnych. Cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego przekształcono na kaplicę, a następnie rozebrano po 1947 r. We wsi ocalała drewniana kapliczka z XIX w. i figura św. Jana Nepomucena z XVIII w. 
W sąsiedniej wsi Sólca zachował się kopiec z X w., który najprawdopodobniej pełnił funkcję sygnalizacyjną, ale do dziś pozostaje tajemnicą Pogórza. 
UstrzykiDolne 
Nazwa „Ustrik” odnosi się do zbiegu potoków. Ustrzyki Dolne są siedzibą powiatu bieszczadzkiego i liczą ok. 10 tys. mieszkańców. Istnieją od ok. 1500 r. Były miastem handlowym na zbiegu trzech traktów – do Krosna, Sambora i na Węgry, rozwijał się w nim handel węgierskim winem, szeroko były znane również targi bydła. Ustrzyki Dolne posiadają prawa miejskie od 1727 r. W czasie I wojny światowej toczyły się tu ciężkie walki. Blisko Rynku znajduje się Muzeum Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Spośród zabytków można wymienić murowaną cerkiew parafialną pw. Zaśnięcia NMP z 1874 r., pozostałości fortyfikacji ziemnych wokół nieistniejącego dworu Ustrzyckich, neogotycki kościół z lat 1909–1911. W mieście znajduje się również Muzeum Młynarstwa i Wsi. 
Wojtkowa 
Wymieniana po raz pierwszy w 1494 r., nazywana była Turzą i wchodziła w skład dóbr rybotyckich. W wieku XVII we wsi znajdował się zameczek obronny, a w XIX w. działały trzy tartaki wodne. Znajduje się tam drewniana cerkiew pw. Narodzenia NMP z 1910 r., która po wysiedleniach służyła jako magazyn, a teraz służy jako kościół rzymskokatolicki. Zachowana murowana kapliczka z przełomu XVIII i XIX w. 
W górnej części doliny potoku Turzańskiego znajdują się granice rezerwatu leśnego „Na Opalonym” ze słonymi źródłami. W Wojtkowej działa posterunek straży granicznej. 
Wojtkówka 
Istniała już w 1500 r. i należała do klucza rybotyckiego. W okresie międzywojennym istniał we wsi dwór, młyn, karczma i dwa tartaki. Podczas akcji „Wisła” wysiedlono większość mieszkańców. 
Wola Korzeniecka 
Osada powstała przy hucie szkła, o której wzmiankowano pierwszy raz w 1552 r. Początkowo była zwana Wolą Izbiczną lub Wolą Birecką. Niemal całą ludność ukraińską wywieziono w 1946 r. na wschód. Jedyne zachowane elementy historyczne to murowana kapliczka z XVIII-XIX w. oraz drewniany dom z XIX w. 


■ Podsumowanie 
Przedstawiona w niniejszym opracowaniu charakterystyka regionu oraz obraz funkcji turystycznej projektowanego Turnickiego Parku Narodowego zdecydowanie nie wyczerpują w całości zagadnienia związanego z jednym z istotniejszych zadań tworzonego Parku, jednak jednoznacznie pokazuje ogromny potencjał tego obszaru. Warto podkreślić, że mimo wielu destruktywnych działań, które miały miejsce w przeszłości na tym terenie, kultura i gospodarka wokół terenu projektowanego Parku odradzają się bardzo szybko w swojej nowej, rozsądnie dla bezcennego środowiska prowadzonej formie. Napędzane jest to przez najcenniejsze zachowane tu wartości: historię, wiarę, dziedzictwo przyrodnicze. 
W obecnej chwili niejeden odwiedzający może czuć się, niestety, nieco zagubiony, podejmując próbę poznania choćby części Pogórza Przemyskiego (w tym obszaru projektowanego Turnickiego Parku Narodowego). Pomimo że region umożliwia zrealizowanie każdego celu podróży, od wypoczynkowego, poznawczego po religijny i służbowy, to bez dokładnego przygotowania trasy, zapoznania się z zawirowaniami dziejowymi okolicy oraz zaopatrzeniem się w przewodniki i mapy turysta może czuć niedosyt z powodu swojego pobytu, wiele rzeczy może ujść jego uwadze. Mimo wszystko właśnie ta sytuacja, po powstaniu parku narodowego, daje szerokie pole do planowego, rozważnego działania od samych podstaw na bardzo wielu płaszczyznach. 
Mnogość zabytków kulturowych, historycznych z prawie każdego okresu, epoki, do tego nieskoncentrowane w jednym miejscu wyjątkowe krajobrazy (które zachwycają swoim pięknem każdą porą roku) zachęcają do porzucenia tak modnej obecnie turystyki samochodowej i zamiany jej na bardziej aktywną formę: pieszą, rowerową, konną itp. Potencjał historyczny, przyrodniczy oraz kulturowy projektowanego Parku z pewnością powinien stanowić podstawę do rozwoju społeczno-gospodarczego tego obszaru, opartego na, szeroko pojętej, turystyce. 
Utworzenie nowego parku narodowego na tak cennym obszarze daje możliwość rozwoju lokalnym mieszkańcom poprzez m.in: 
• 
rozwój i transformację małych gospodarstw w atrakcyjne ośrodki agroturystyczne; 

• 
produkcję, sprzedaż i promocję tradycyjnych produktów, rękodzieła oraz wyrobów pamiątkarskich w oparciu o lokalne zasoby; 

• 
utworzenie nowych punktów gastronomicznych z ofertą lokalnych produktów; • otwarcie nowych pracowni, galerii, warsztatów lokalnych artystów, promocję sztuki ludowej; 

• otwarcie innowacyjnych obiektów muzealniczych w oparciu o kulturę ludową, dziedzictwo historyczne i przyrodnicze; 

• 
renowację i udostępnienie do zwiedzania zabytków kulturowych (m.in. budynków sakralnych), utworzenie skansenów; 

• 
utworzenie wyspecjalizowanych ośrodków turystyki przyrodniczej z elementami edukacyjnymi (np. spacery po szlakach z przyrodnikami); 



• 
wytyczenie nowych szlaków turystyki pieszej i rowero-• utworzenie lokalnych zespołów ludowych, kół, towawej, ścieżek edukacyjnych oraz poprawa infrastruktu-rzystw, stowarzyszeń o charakterze regionalno-kultury już istniejących; rowym i turystycznym, które będą promować teren 

• 
uruchomienie prywatnych przedsiębiorstw komunika-projektowanego Parku. cyjnych (transport lokalny, busy); 

• 
wyedukowanie profesjonalnych przewodników gór-Szczególną uwagę warto skupić na możliwościach edu-skich; kacji ekologicznej młodych pokoleń oraz prowadzenia 

• otwarcie i udostępnienie wypożyczalni sprzętu (np. ro-badań naukowych w tej okolicy. Turystyka zbiorowa, szkol-werów, kijków do nordic walking); na i studencka, ukierunkowana na określone grupy zainte-

• 
wydzielenie nowych miejsc pod pola namiotowe wraz resowanych m.in. przyrodą ożywioną i nieożywioną, może z zapleczem; się stać najważniejszą i najciekawszą ofertą regionu, dla 

• 
rozwój stadnin i turystyki konnej; ludzi zarówno z Polski, jak i z krajów sąsiadujących. Projek-

• 
rozwój pszczelarstwa i bartnictwa z ofertą turystyczną; towany Turnicki Park Narodowy, mający przede wszystkim 

• 
wdrożenie kierunków i specjalizacji z zakresu turystyki na celu zachowanie najcenniejszych siedlisk, ostatnich przyrodniczej i zrównoważonej na lokalnych uczel-fragmentów lasów pierwotnych wraz z całą ich bioróżno


niach wyższych; 


■ Piśmiennictwo 
Bernaś A. 2010. Przyrodnicze i społeczne uwarunkowania do powstania Turnickie-go Parku Narodowego. Praca magisterska (maszynopis). UW, Warszawa: 1–153. 
Burger T., Okularczyk S., Siewierski J. 1998. Społeczne i ekonomiczne uwarunkowania tworzenia Turnickiego Parku Narodowego. Instytut rozwoju wsi i rolnictwa PAN, Warszawa: 1–42. 
Denisiuk Z., Korzeniak J. 1999. Zbiorowiska nieleśne krainy dolin Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie, t. V. Ustrzyki Dolne. Bieszczadzki Park Narodowy. ISBN 8391046044: 1–162. 
Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 roku w sprawie ochrony dzikich ptaków. 
Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. 
Dubiel E., Stachurska A., Gawroński S. 1999. Nieleśne zbiorowiska roślinne Magurskiego Parku Narodowego. Pr. Bot., 33: 1–60. 
FDP 2012-2017. Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze. Niepublikowane dane z inwentaryzacji terenowych. 
FDP 2016. Dokumentacja dla rezerwatu przyrody „Reliktowa Puszcza Karpacka” wraz z projektem zarządzenia Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Rzeszowie w sprawie uznania za rezerwat przyrody. Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze:1-447. [http://przyrodnicze.org/ wp-content/uploads/2017/01/RPK.pdf]. [dostęp 06.05.2018]. 
Geoportal niedatowane. Ogólnogeograficzna mapa Polski. [http://mapy.geopor-tal.gov.pl/imap/?gpmap=gp0&actions=ac ShowServices_KATASTER]. [dostęp  13.05.2017]. 
rodnością, daje niespotykaną okazję do stworzenia centrum badawczego, wyjątkowego w skali całej Europy. 

Goku122 2007. Orientacyjny plan fortyfikacji Twierdzy Przemyśl. Licencja CC BY 
2.5. [https://commons.wikimedia.org/ wiki/File:Twierdza_Przemysl. svg#filehistory]. [dostęp 03.08.2018]. 
Klub P., Drzewa pomnikowe w Puszczy Karpackiej, „Dzikie Życie” 2016, nr 6. (264), [http://dzikiezycie.pl/archiwum/2016/czerwiec-2016/drzewa-pomnikowe-w-puszczy-karpackiej], [dostęp 03.08.2017]. 
Kryciński S. 2014. Przemyśl i Pogórze Przemyskie. Przewodnik. Wyd. 3. Ofic. Wyd. Rewasz, Pruszków. ISBN 978-8362460-51-9: 1–320. 
Kryciński S. 1982. Cerkwie drewniane polskich Karpat. „Ziemia”, rocznik 1982: 149–166. 
Kryciński S. 2005. Cerkwie w Bieszczadach. Ofic. Wyd. Rewasz, Pruszków. ISBN 83-89188-38-4: 1–280. 
mapywig.org (Archiwum Map Wojskowego Instytutu Geograficznego 1919 – 1939) niedatowane. WIG – Mapa Taktyczna Polski 1:100 000 /1924-1939/ [http:// maps.mapywig.org/m/WIG_maps/ series/100K/4169_DOBROMIL_1921_ LoC_G6520_s100_.P6.jpg]. [dostęp 04.08.2018]. 
Michalik S. (red.) 1993. Turnicki Park Narodowy w polskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa. Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura, Kraków: 1–225. 
Olbromska U. 1993. Dziedzictwo kulturowe. W: Michalik S. (red.) 1993. Turnicki Park Narodowy w polskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa. Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura, Kraków: 173–193. 
Pawlaczyk P., Michalczuk J., Pitucha G., Michalski R., Kuberski Ł. 2012. Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Góry Słonne PLB180003 w województwie podkarpackim. Wersja zintegrowana 2013-02-18. RDOŚ: 1–260. 
Pawlaczyk P., Kucharzyk S., Wolański P., Zarzecki R., Melke A., Tatoj K., Wasiak P., Śmielak M., Michalski R., Kuberski Ł. 2013a. Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Góry Słonne PLH180013 w województwie podkarpackim (maszynopis). FDP, Leszczawa Dolna: 1–384. 
Pawlaczyk P., Kucharzyk S., Wolański P. Szary A., Zarzecki R., Bobiec A., Melke A., Komosiński K., Tatoj K., Wasiak P., Zegarek M., Michalski R., Kuberski Ł. 2013b. Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000  Ostoja Przemyska PLH180012. Wersja z 16.11.2013. RDOŚ, Rzeszów: 1–286. 
Pawlaczyk P., Michalczuk J., Pitucha G., Michalski R., Kuberski Ł. 2013c. Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Pogórze Przemyskie PLB180001 w województwie podkarpackim. Wersja zintegrowana 2013-11-25. RDOŚ, Rzeszów: 1–489. 
Pawłowski J. 2008. Reliktowe chrząszcze Coleoptera „Puszczy Karpackiej”. Rocz. Bieszcz., 16:  317–324. 
RDOŚ 2014. Założenia do projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Ostoja Góry Słonne PLH180013. Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowi-ska. [http://rzeszow.rdos.gov.pl/files/ artykuly/19768/zalozenia_gsplh.pdf]. [dostęp 08.08.2018]. 
Rozporządzenie 2017. Rozporządzenie ministra środowiska z dnia 4 grudnia 2017 r.w sprawie kryteriów uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody. Dz. U. 2017, poz. 2300. 


fot. M.D. Boćkowski 





PRZYRODA 



NIEOŻYWIONA 



JanuszKotlarczyk 
Budowageologiczna, rzeźbaikrajobraz 
(przedruk z 1993 r. in extenso za zgodą autora) 
Niepowtarzalne walory przyrody nieożywionej stanowią jedną z zasadniczych przesłanek utworzenia parku narodowego w Karpatach przemyskich, mniej więcej w granicach zlewni rzeki Wiar. W dalszym ciągu rozdziału będzie on nazywany tymczasowo Projektowanym Parkiem Narodowym, w skrócie PPN. 
Wyjątkowa wartość obszaru wynika z pozycji geologicznej i położenia geograficznego, morfologii, budowy geologicznej oraz historii procesów przyrody nieożywionej i stref minimalnego przekształcenia pierwotnej powierzchni skorupy, a wreszcie z urozmaiconego krajobrazu o wysokich walorach estetycznych. 
1. UsytuowaniePPNnatlebudowy geologicznejKarpat 
Zewnętrzne Karpaty Fliszowe składają się z kilku du-żych jednostek strukturalnych, płaszczowin, tj. odkorzenionych od swego pierwotnego położenia zindywidualizowanych zespołów fałdów bądź łusek, przesuniętych o kilkadziesiąt w stronę Podkarpacia. Płaszczowiny maja grubość od 1 do ok. 8 km, różną szerokość, rozciągają się wzdłuż łuku karpackiego na setki kilometrów i są również ponasuwane na siebie dachówkowo. Płaszczowiny zbudowane są na ogół z różniących się sekwencji osadów. W północnych Karpatach wyróżnia się następujące płaszczowiny fliszowe (por. ryc. 2.1.): magurską, dukielską, śląską, podśląską, skolską, a na Podkarpaciu niefliszową (molasową) płaszczowinę stebnicką oraz pośrednią między tymi ostatnimi płaszczowinę borysławsko-pokucką. Wszystkie płaszczowiny nasunięte są łącznie jako całość na osady górnomioceńskie zapadliska przedkarpackiego, fałdując je i przesuwając przed swym czołem (jednostka Zgłobic). 
Z uwagi na większą odporność skał fliszowych niż molasowych najbardziej zewnętrzna płaszczowina skolska, a miejscami fliszowe łuski płaszczowiny borysławsko-pokuckiej tworzą wyraźny próg morfologiczny – krawędź północną Karpat. Jednym z najbardziej zagadkowych i unikatowych elementów budowy Karpat jest gwałtowne wy-gięcie ich krawędzi pod Przemyślem. Nosi ono nazwę sygmoidy przemyskiej (ryc. 2.1.). Wygięcie to powoduje, iż na zachód od Przemyśla płaszczowina skolska bezpośrednio nasuwa się na osady zapadliska przedkarpackiego, a płaszczowina stebnicka jako odrębna jednostka prawie całkowi-cie zanika z przedpola Karpat fliszowych. W strefie sygmo-idy kończy swoje rozprzestrzenienie także płaszczowina borysławsko-pokucka. 
Okoliczności te stwarzają wyjątkową sytuację i stanowią poważną przesłankę lokalizacyjną PPN. Proponuje się, by w obrębie parku znalazł się południkowy segment sygmoidalnej krawędzi Karpat fliszowych (z jedynym fragmentem jednostki borysławsko-pokuckiej) i przyległymi strukturami zbudowanymi z molas oraz segment płaszczo-winy skolskiej, obejmujący prawie całą jej szerokość. 
Wniosek:Ochroną zostanie objęty jedyny w Polsce fragment Brzeżnych Karpat Fliszowych. Te ostatnie stanowią jednostkę fizjograficzną odrębną od Bieszczadów. W obrębie Bieszczadzkiego Parku Narodowego (BdPN) występują bowiem i podlegają ochronie: wewnętrzny fragment płaszczowiny śląskiej i zewnętrzny płaszczowiny dukielskiej. 
Pod względem geologicznym wymienione 3 parki wzajemnie się uzupełniają w zachowaniu przyrody Karpat fliszowych. 

2. UsytuowaniePPNnatle geomorfologiiKarpat 
Północną część łuku karpackiego dzieli się zwykle na część zachodnią i wschodnią. Granica między nimi stawiana była umownie w różnych miejscach (Biała, San z Osławą, Wiar, Strwiąż), choć ostatnio bardziej jednoznacznie, w oparciu o kryterium wysokościowe. 
Powierzchnia szczytowa Karpat na wschód od Sanu-Osławy na przeważającej części obszaru wznosi się ponad izohipsę 1000 m n.p.m., osiągając wysokość ponad 1400 m, podczas gdy na zachód od tej granicy (po Białą) rzadko osiąga izohipsę 700 m n.p.m. W Karpatach Wschodnich pogórza towarzyszą zaledwie wąskim pasem krawędzi gór, podczas gdy w Zachodnich stanowią zasadniczy element górotworu. 
Jak wynika z analizy morfometrycznej Teisseyre’a (1934), powierzchnia szczytowa Karpat, obniżając się od ponad 1400 m w rejonie Gorganów do ok. 400 m n.p.m. w strefie Pogórza Dynowskiego (ryc. 2.2.) wskazuje szereg poprzecznych zafalowań. Między Dniestrem a Strwiążem i górnym Sanem powierzchnia szczytowa lokalnie się podnosi, a następnie schodowo załamuje się do wysokości 650–700 m n.p.m. Kolejne mniejsze załamanie powierzchni szczytowej od ok. 600 do ok. 500 m n.p.m. daje się zaobserwować na równoleżniku środkowego Wiaru. To właśnie załamanie przyjęto umownie za północno-zachodnią granicę Karpat Wschodnich (Starkel 1968; Kondracki, Ostrowski 1968), którą następnie ku południowi wyznaczają San i Osława. 
Wniosek: Obszar PPN obejmuje jedyną w Polsce strefę, gdzie występują jeszcze Brzeżne Karpaty Wschodnie. Usytuowanie geograficzne stanowi kolejny, wyjątkowy walor PPN. Podczas, gdy BdPN ma za zadanie chronić przyrodę strefy połonin wschodnio karpackich, to projektowany park narodowy będzie analogicznie chronił charakter wschodniokarpackich Beskidów lesistych. Oba parki wzajemnie się uzupełniają pod względem geomorfologicznym. 
2.1.	GEOMORFOLOGICZNEJEDNOSTKIREGIONALNE 
W STREFIE PPN 
Omówiony wyżej przebieg umownej granicy między Karpatami Wschodnimi a Zachodnimi różni się w szczegó-łach u różnych autorów (por. ryc. 2.3. i 2.4.); niekiedy ten sposób delimitacji jest wręcz ignorowany (Malicki 1974) (ryc. 2.3.). Według Malickiego, PPN (w dalszym ciągu rozumiany łącznie ze strefami powiązanymi funkcjonalnie) w swej głównej części znajdzie się w obrębie Przemyskich Karpat Brzeżnych, a jedynie jego wąski pas wzdłuż południowo-zachodniej krawędzi – w obrębie Bieszczadów Niskich. 
Według podziału Kondrackiego i Ostrowskiego (1978), południowa część PPN należy do wschodniokarpackiego regionu – Gór Turczańsko-Sanockich, a północna – mniejsza – do Pogórza Przemyskiego. 
W najbardziej szczegółowym podziale Starkla (1972) północna część PPN znajdzie się w obrębie Pogórza Dynowskiego i obejmie fragment płaskowyżu Cisowej i niewielkie wycinek kotliny Birczy. Część południowa obejmie płaskowyż Rybotycz i część grzbietów Wojtkowej, tworzących łącznie wschodniokarpacką Wyżynę Wańkowej. 

3. GeomorfologiaobszaruPPN (zestrefamipowiązanymi) ijegootoczenia 
Wyróżnikami ukształtowania powierzchni w PPN jest geometryczny (kratowy) wzór przebiegu cieków wodnych, 
o dłuższych odcinkach prostoliniowych oraz prawie równoległy przebieg grzbietów rozdzielających te odcinki rzek. Grzbiety podłużne rozchodzą się palczasto, od poprzecznego grzbietu usytuowanego w południowo-wschodniej części obszaru ku północno-zachodniej – w stronę doliny Wiaru. Za Wiarem wznosi się długi grzbiet poprzeczny, trapezoidalny w planie, naśladujący w kolanowaty przebieg tej rzeki. Od strony południowo-zachodniej układ ten zamknięty jest najwyższym prostoliniowym grzbietem Chwaniowa. Ten ostatni łącznie z grzbietami poprzecznymi tworzą główne działy wodne między zlewnią rzeki Wiar a innymi dopływami Sanu i Strwiąża oraz między Wiarem i jego dopływem – Wyrwą. Grzbiety są na ogół wyrównane i tylko nieliczne i nieznaczne ich podniesienia mają nazwy własne. Toponomastyka oro- i hydrograficzna jest w prze-ważającej części słowiańska (polska i ukraińska), wyjątko-wo przedsłowiańska (np. Wiar, dawniej Wiagr). Porównanie nazewnictwa na mapach austriackich bądź przedwojennych i powojennych z różnych okresów wykazuje dużą dowolność w stosowaniu nazw przez topografów PRL. Spolszczanie bądź zruszczanie (potok Berezka zamiast Brzózka), zniekształcanie, nowotwory językowe (np. Na-dzicza), przenoszenie nazw dawnych przysiółków, uroczysk, lasów, gajówek, karczem na nazwy gór i potoków (np. Przyszybianka) – występuje na całym obszarze. 
3.1.	OROGRAFIAIHIPSOMETRIA 
Powierzchnia szczytowa w rejonie PPN obniża się od ok. 650 m n.p.m. na południu do ok. 500 m na północy. Jest ona rozcięta dopływami Wiaru, Wyrwy, Stupnicy, Potoku Tyrawskiego na szereg wspomnianych wyżej grzbietów. Są to: pasmo Chwaniowa, o długości 17 km; przyległe krótkie (5 km) pasmo Bziany; długie na ok. 20 km, lecz rozczłonkowane pasmo Roztoka – Na Opalonym – Jorzyków – Ostra Kiczera; 3 pasma o długości ok. 10 km: – Koczkowej (od jednego wzgórza), między Mszańcem a Jamninką; – Turnicy (od jednego wzgórza) między Jamninką a Turnicą (rzeką); – Suchego Obycza – G. Ralce, wreszcie rozczłonkowane pasmo Kiczery Wysokiej – Kanasina, o długości 7 km. 
Krótkie lewe dopływy Wiaru, a także prawe dopływy Stupnicy i Cisowej nie zdołały w podobny sposób rozciąć górotworu na północ od Wiaru, w rezultacie powstało wspomniane wyżej pasmo poprzeczne wzgórz: Czechowa Góra – Kopystańka – Szybenica o długości 20 km. Najwyższe wzniesienia tego pasma znajdują się na przedłużeniu niektórych grzbietów opisanej wiązki, np. G. Grunowa wskazuje na ciągłość z pasmem Turnicy, Kopystańka – z grzbietem Kanasina i in. 
Krótszy, ok. 7 km grzbiet poprzeczny, łączący wzgórza: Na Opalonym – Suchy Obycz – Kiczera Wysoka, zawdzięcza swe powstanie dość słabej erozji dopływów Wyrwy. 
Różnica wysokości między najwyższym szczytem na obszarze PPN – G. Truszowskie (675 lub 677 m n.p.m.) w paśmie Chwaniowa a najniższym punktem w dolinie Wiaru w Nowych Sadach (ok. 250 m n.p.m.) sięga 425 m. Maksymalne wysokości względnewystępują na prawym brzegu Wiaru: Suchy Obycz – Wiar w Makowej – ok. 360 m; Kanasin – Wiar – 256 m; Chwaniów – Wiar w Wojtkowej – ok. 230 m; następnie na lewym brzegu Brzózki: Chwaniów – Brzózka w Rozpuciu – ok. 250 m; na prawym brzegu Wyrwy w Kwaszeninie – 250 m; na brzegach Stupnicy w Leszczawie Górnej: Bziana – Stupnica – ok. 218 m i Leszczawie Dolnej: Ostra Kiczera – Stupnica – ok. 193 m. 
Najczęściej wysokości względne oscylują ok. 130–150 m. 
Oprócz powierzchni szczytowej wyróżnia się w całych Karpatach 3 regionalne poziomy częściowego zrównania powierzchni górotworu: śródgórski, pogórski i dolinny. W analizowanym obszarze wyższy poziom śródgórski (typowy dla górzystych partii Karpat) zajmuje pozycję od 250 do ok. 350 m ponad dnem głównych dolin (Henkiel 1978). Wyznaczają go: wyrównany grzbiet Chwaniowa (675 – 608 
m) i szczątkowe relikty zachowane jako szczyty – Suchego Obycza (616), Kopystańki (541) oraz (tuż na północ od granicy PPN) Spławy (508), Kamionki (506) i Szybenicy (496). Generalnie biorąc, powierzchnia poziomu śródgórskiego pokrywa się tu z powierzchnią szczytową. 
Niższy poziom pogórski (typowy dla pogórzy) występuje od 150 do 200 m nad dnami dolin. Tworzą go spłaszczenia widoczne na grzbietach poprzecznych. W południo-wo-wschodniej części PPN wyznacza go spłaszczenie na wysokości ok. 550 m (Na Opalonym), w środkowej części na wysokości ok. 500 m (Szemiska, Kamionka), zaś w północnej części powierzchnie spłaszczeń w pobliżu izohipsy 450 m n.p.m. Powierzchnia zrównania śródgórskiego wykazuje małą depresję w rejonie Huwnik – Nowosiółek D., obniżając się do izohipsy ok. 400 m n.p.m. (por. Henkiel 1978). Powierzchnię tę wyznaczają grzbiet Kalwarii Pacławskiej i wzgórza Leszczyn – Gruszowa i Chybu. Ponad poziomem górskim wznoszą się w kilku miejscach ostańce starszej rzeźby (z poziomu śródgórskiego). Są to grzbiety: Chwaniowa, Bziany, Ostrej Kiczery, Roztoki, Koczkowej, Turnicy, Suchego Obycza, Ralcy, Kiczery Wysokiej, a na lewym brzegu Wiaru – Jaworowej, Grunowej, Spławy, Kopystański, Szybenicy. 
Najniższy poziom dolinny jest szeroko rozprzestrzeniony w dolinach jako spłaszczenie stoków o wysokościach względnych 50 m – 120 m. Jest on dobrze czytelny, zwłaszcza wzdłuż Wiaru od Wojtkowej po Nowosiółki Dydyńskie. 
Wniosek: Istotnymi walorami PPN, wynikającymi z geomorfologii są: 1 – kratowy system rzek, 2 – urozmaicone deniwelacje powierzchni, 3 – czytelne występowanie trzech poziomów zrównania, 4 – drugorzędna depresja powierzchni pogórskiego zrównania w osi doliny środkowego Wiaru. 
3.2.	TYPYRZEŹBYNAOBSZARZEPPN 
Wysokości bezwzględne oraz sposób rozcinania powierzchni zrównań i modelowania stoków pozwalają na wydzielenie kilku typów rzeźby. W poniższym opisie zostaną wykorzystane wyniki badań Starkla (1972) z niewielkimi uzupełnieniami. Na obszarze PPN można wyróżnić pogórza wysokie i średnie o stokach stromych bądź łagodnych, pogórza niskie silnie i głęboko lub słabo i płytko rozczłonkowane oraz płaskie dna dolin. 
Najwartościowszy i rzadko spotykany typ rzeźby reprezentują pogórza wysokie. W sposób zwarty tworzą one płaskowyż Rybotycz oraz budują oddzielone od niego grzbiety Chwaniowa i Bziany, należące do grzbietów Wojtkowej. Wystąpienia te (z wyjątkiem Bziany) znalazły się wewnątrz obszaru właściwego parku. Niewielkie relikty pogórza wysokiego występują wzdłuż północnej granicy parku i w rejonie Spławy, tj. na obszarze proponowanym dodatkowo do włączenia do PPN. 
Najbardziej urozmaicone formy wysokiego pogórza tworzą stromościenne grzbiety Kiczery Wysokiej, Suchego Obycza i Kanasina rozcinane prawobocznymi dopływami Wiaru. W najwyższym paśmie Chwaniowa krótkie dopły-wy potoków: Klimów, Sienkowiec, Wiaru, Ropieńki, Tar-nawki, Brzózki nie zdołały wymodelować tak zróżnicowanej rzeźby, oprócz stromych stoków. Podobna forma powstała na wąskim grzbiecie Koczkowej. Strome stoki występują także fragmentarycznie na północnych zboczach Roztoki w Kwaszeninie. Większy procent zboczy europejskiego działu wód i zbocza grzbietu Na Opalonym, grzbietu Turnicy i grzbietu Bziany, należących także do wysokiego pogórza, ma stoki łagodne. Podobnie jak pagóry Grunowej, Kopystańki (i Spławy). 
Niższe piętro wysokościowe – pogórze średnie – zajmuje większą część PPN. Przeważają w nim stoki łagodne. Jedynie zbocza Andzionki, Kiczery Ostrej, Jorzyków modelowane dopływami Stupnicy, Krzywca i Klimowa oraz 2 krótkie izolowane grzbiety w Wojtkowej po obu stronach Wiaru mają stoki strome. Strome stoki występują też pod-rzędnie na prawym brzegu Wiaru w Posadzie Rybotyckiej, na zboczach Kanasina i na grzbiecie Kalwarii Pacławskiej. Ponadto pojawiają się na południowym stoku Kopystańki, dość silnie rozczłonkowanym prze lewe dopływy Wiaru, na wąskiej grzędzie na północ od Huwnik i na krawędzi Karpat – na zboczu wschodnim Chybu. 
Pogórze niskie występuje wyspowo i obszarowo pod-rzędnie. Silnie i głęboko rozczłonkowane występuje w kotlince Birczy na prawym brzegu Stupnicy i na lewym w Leszczawie Górnej, w dolinie Wiaru: między Rybotycza-mi a Makową, między Trzciańcem a Wojtkową i u podnóża Chwaniowa między Trzciańcem a Nowosielcami Kozickimi. Pogórze niskie słabo i płytko rozczłonkowane pojawia się podrzędnie w rejonie Łomnej – Krajny oraz w Leszczawie Dolnej. 
Szersze dna dolinne pojawiają się wzdłuż Wiaru: poni-żej Huwnik, między Makową a Rybotyczami, a także w Trójcy, Grąziowej i Wojtkowej. 
Wniosek: Na niezbyt dużym obszarze PPN znajdują się prawie wszystkie typy pogórzy i niskich gór. Największe urozmaicenia rzeźby występują w rejonie: Rybotycz – Posady Rybotyckiej (6 typów), Wojtkowej – Nowosielec Kozickich (6 typów) i Leszczawy (5 typów). To zróżnicowanie stanowi ważki walor PPN. 

4. GeologiaobszaruPPNijego otoczenia 
Obszary budujące Karpaty fliszowe w analizowanym obszarze tworzyły się w najbardziej brzeżnej rynnie geosynkliny Tetydy. Od strony zewnętrznej obejmowała ona skłon i szelf kontynentu wschodnioeuropejskiego, od strony wewnętrznej ograniczona była podniesieniem dna – garbem oddzielającym ją od innej rynny – śląskiej. Szerokość omawianej rynny wynosiła co najmniej 100 km, zaś głębokość sięgała 2 km, wyjątkowo 3 -4 km. Taka konfiguracja sprawiła, że w basenie zarówno osadzały się wolno osady bardzo drobnoziarniste – iły i muły pelagiczne (otwartego oceanu), jak i – okresowo – bardzo szybko osady średnio- i gruboziarniste (klastyczne) przynoszone prąda-mi zawiesinowymi (flisz) bądź denną trakcją w dół skłonu kontynentalnego (trakcjonity, spływy piaszczyste). Okazjonalnie po skłonie spływały nierozcieńczone, gęste muły ześlizgiwały się bloki skalne lub zsuwały z osuwiska. Podrzędnie tworzyły się osady biogeniczne – radiolaryty, spongiolity, diatomity, wapienie kokkolitowe i in. 
W rezultacie trwającej ok. 105 mln lat nieprzerwanej sedymentacji utworzył się płaszcz osadów o grubości ok. 4,5 km. Pewna okresowość w pojawianiu się osadów klastycznych spowodowała, iż kolumna osadów składa się naprzemiennie z kompleksów fliszu (piaskowce – łupki) i utworów niefliszowych – ilasto-łupkowych, piaskowcowych, spływowych i in. Warunki fizyczne i chemiczne śro-dowiska sedymentacji także ulegały różnym zmianom, co przyczyniło się do tworzenia osadów dobrze utlenionych (barwy czerwonej, zielonej) lub gorzej (barwy szarej) bądź zupełnie nieutlenionych (barwy czarnej), normalnie słonych lub zasolonych. 
Wszystkie te elementy przyczyniły się do urozmaicenia profilu osadów pod względem składu mineralnego, barwy, sedymentacji itp., co z kolei pozwoliło na wyróżnienie rozmaitych kompleksów i pakietów warstw oraz nadania im różnych nazw. Profil jednostki skolskiej kończy się osadami ilastymi, w których pojawiają się kryształki gipsu i soli, natomiast sedymentacja w jednostce borysławsko-pokuckiej trwa dłużej. Nad iłami solonośnymi (odpowiednika powy-żej opisanych iłów zagipsowanych) osadzają się piaskowce i zlepieńce o typie niefliszowym. Przyjęła się dla tych osad niefliszowych nazwa – molasa dolna, choć genetycznie niższa ich część najprawdopodobniej molasą nie jest, gdyż brak w nich przerobionego materiału z górotworu fliszowego. 
Wniosek: W granicach PPN znajdą się bez mała pełne profile osadów jednostek: skolskiej i borysławsko-pokuckiej, pozwalające śledzić mechanizmy sedymentacji we wszystkich środowiskach występujących w przykontynentalnej rynnie oceanicznej i w całym okresie trwania tego basenu. Stanowi to unikatowy walor PPN. 
4.1.	UWAGIOWYKSZTAŁCENIU,WIEKUISTRATYGRAFIIOSADÓWWPPN 
W starszych podziałach stratygraficznych profili osadów jednostek karpackich sekwencje podobnie wykształconych osadów wyodrębniono jako warstwy z odpowiednią nazwą, a w ich obrębie – na podstawie wewnętrznego zróżnicowania – cieńsze kompleksy lub pakiety. Ostatnio, w ramach przechodzenia na sformalizowany międzynarodowy system stratygraficzny, zaczyna się używać takich jednostek hierarchicznego podziału, jak formacja, ogniwo i warstwa. Obecnie używa się jeszcze obocznie obu systemów. 
W kolumnie osadów budujących PPN można wyróżnić następujące podstawowe jednostki stratygraficzne (formacja = warstwy), patrząc od dołu: 1 – spaską, 2 – z Dołhe-go, 3 – ropianiecką, 4 – pstrych łupków, 5 – warstw hieroglifowych, 6 – menilitową, 7 – krośnieńską, 8 – solonośną, 9 – stebnicką. Formacje 3 – 6 obejmują swoim zasięgiem obie jednostki tektoniczne; 1, 2, 7 znalezione zostały tylko w jednostce skolskiej, a 8 i 9 tylko w borysławsko-pokuckiej. Ogniwa bądź kompleksy, pakiety i soczewy mają zasięg ograniczony zwykle do części jednostek (por. Kotlarczyk 1988, 1988a). Niezależnie od faktycznego rozprzestrzenienia geologicznego, najstarsze formacje mogą ukazać się na powierzchni tylko w miejscach elewacji górotworu i przy odpowiednio głębokiej erozji. 
Obszar proponowanego parku narodowego należy do takich nielicznych wyjątków na całym obszarze występo-wania jednostki skolskiej, gdzie można śledzić nie tylko formację spaską i z Dołhego, ale także pełny rozwój formacji ropianieckiej (ryc. 2.5.). 
Formacja spaska, wieku dolnej kredy (hoteryw-alb) wykształcona jest jako czarne łupki, w stropie z zielonym plamami. Często bochny sferosyderytów były przedmiotem próbnej eksploatacji. W wewnętrznej części jednostki skolskiej występują w niej wkłady piaskowców bryłowych, znalezione jedynie w otworze Kuźmina-1. Na obszarze PPN ukazuje się w czterech pięknych wychodniach. Prawdopodobna grubość (brak formacji starszej) wynosi ok. 250 m. 
Formacja z Dołhego, wieku środkowej kredy (alb-cenoman), o grubości do 50 m, utworzona jest z zielonych głębokowodnych mułów z radiolariami, przechodzących w stropie w łupki czerwone ze związkami Mn. Rzadko występują w nich wkładki zielonych radiolarytów, reprezentu-jące ważny horyzont korelacyjny w Karpatach fliszowych. Na terenie PPN towarzyszy ona wychodniom poprzedniej formacji bądź występuje jako najniższa, np. w paśmie Turnicy. 
Po tym najstarszym etapie rozwoju basenu, o powolnej sedymentacji mułów, rozpoczyna się 8-krotnie szybsza sedymentacja utworów o charakterze typowo fliszowym, ze średnim przyrostem osadów 62,5 mm/1000 lat. Warstwy te nazywane były inoceramowymi, a ostatnio powraca się do wcześniejszej nazwy (Kotlarczyk 1978) – warstwy ropianieckie. 
Formacja ropianiecka tworzyła się podczas górnej kredy i częściowo w trzeciorzędzie (turon – d. paleocen), maksymalnie osiąga 1500 m grubości. Zbudowana jest głównie z piaskowców silnie wapnistych, co powoduje, że warstwy te mają dużą twardość i są odporne na erozję. Rozwój formacji jest zróżnicowany w zależności od położenia w basenie. W części przyskłonowej tworzy ją flisz drobnorytmiczny, w części osiowej basenu flisz piaszczysty z wkładami gruboławicowych piaskowców. Bardzo charakterystyczne jest występowanie w zewnętrznej części basenu skolskiego fliszu wapiennego (margle krzemionkowe z Hołowni, margle fukoidalne z Kropiwnika), a także bardzo licznych ześlizgniętych z szelfu soczew margli (z Węgierki). Te kompleksy wapienne mogą posłużyć do podziału formacji na formalne i nieformalne ogniwa (por. Kotlarczyk 1978). W pierwszym przypadku wykorzystano także obecność cienkich wkładek pstrych łupków, mających regionalne rozprzestrzenienie. Generalnie można wyróżnić jako ogniwa dwa grube rytmy typu: flisz wapienny – flisz normalny (piaskowcowo-łupkowy) w niższej części formacji i dwa ogniwa: fliszu normalnego, wapnistego i fliszu normalnego niewapnistego w wyższej części. Na mapie, opublikowanej w oryginale w podziałce 1:200 000 (Gucik i in. 1980), uzupełniono (tam, gdzie to było możliwe) podział formacji, wydzielając jej dwie części: 2 ogniwa niższe (z odrębnym wydzieleniem kompleksów margli) i 2 wyższe. We wschodniej połowie PPN znajdują się bardzo piękne odkrywki osadów wszystkich omówionych typów skał. Najważniejsze profile występują w rejonie Rybotycz (obszar typowy formacji) i w proponowanym do dołączenia fragmencie k. Spławy (hipostratotyp). Szczegółowe informacje 
o wykształceniu formacji na obszarze PPN znaleziono wiele stanowisk makrofauny (bezkręgowce), która doczekała się opracowań (np. Wiśniowski 1907, Kotlarczyk i in. 1977). 
Po utworzeniu formacji ropianieckiej następuje ponowne uspokojenie i zmniejszenie tempa sedymentacji do ok. 11,5 mm/1000 lat. Można tu wyróżnić niższą formację w przewadze łupkową i wyższą o typie fliszu drobnorytmicznego. Wspólna ich cechą jest występowanie dość licznych konkrecji Fe-Mn. Większość wychodni tych warstw znajduje się w południowo-zachodniej połowie PPN. 
Formacja łupków pstrych (czerwono-zielonych) wieku dolnego trzeciorzędu (paleocen górny – eocen dolny) ma grubość ok. 130 m i da się podzielić na część dolną z łupka-mi wiśniowymi i część górną z łupkami jaskrawoczerwonymi (z Trójcy). Podrzędnie występują w obu członach soczewkowate, rozsypliwe piaskowce barwy białej i soczewki spływów mułowych (iły babickie). W dolnym ogniwie występuje wkład detrytycznych wapieni litotamniowych (z Birczy), stanowiący ważny horyzont korelacyjny w całej jednostce skolskiej, a w górnym – szeroko rozprzestrzeniony wkład skrzemionkowanych piaskowców pasiastych. 
Wyższa formacja hieroglifowa wieku dolnego trzeciorzędu (dolny eocen – górny eocen) ma grubość podobnego rzędu (130–180 m). Piaskowce i łupki zielonej barwy są w przewadze niewapniste, jedynie w wewnętrznej części basenu (główne pasmo Chwaniowa) flisz jest wapnisty i przypomina nieco formację ropianiecką. W środku formacji występuje dość stały poziom czerwonych łupków (z Jureczkowej). Podrzędnie, w niższej części formacji, pojawia się cienki pakiet cienkoławicowych margli (z Nienadowej), a w części zewnętrznej basenu kilka podobnych, lecz grubszych pakietów w całym profilu (margle z Nowych Sadów). Ta ostatnia sytuacja jest analogiczna do omówionej w przypadku formacji ropianieckiej. Podrzędnie pojawiają się wśród tej formacji iły typu babickiego, wkładki piaskowców silnie glaukonitowych (z Wojtkowej) bądź gezów radiolariowych (z Posady Rybotyckiej) i rogowców zielonych. W stropie formacji występuje wszędzie transkar-packi, zwykle kilkumetrowy, poziom korelacyjny – ogniwo margli globigerynowych, a w najbardziej brzeżnej części osady wielkiego osuwiska podmorskiego (olistostromy), ciągnącego się aż po Rumunię – ogniwo z Popieli. Genezę tych warstw rozpoznano na obszarze PPN (Dżułyński, Kotlarczyk 1965), a także zbadano faunę (Krach 1985). Szcze-gółowe opracowanie obu omówionych formacji zawiera praca Rajchla (1990). Jak widać z przytoczonych propozycji nazw, wiele charakterystycznych pakietów ma swoje strato-typy bądź hipostratotypy na obszarze PPN. 
Kolejna ku górze formacja menilitowa ma ponownie charakter niefliszowy i zazębia się częściowo z jeszcze wyższą formacją krośnieńską wykształconą w postaci fliszu. W górnej części profilu jednostki skolskiej formacje te są zatem facjami, które przez dłuższy czas osadzały się współcześnie w basenie. Często w stosunku do obu formacji używa się szerszego pojęcia – serii menilitowo-krośnieńskiej (Jucha, Kotlarczyk 1961). Sytuacja ta zaistniała dzięki temu, iż materiał budujący obie formacje pochodził z różnych źródeł. Do formacji menilitowęj dostarczany był z lądu wschodnioeuropejskiego, do krośnieńskiej zaś z kordylier położonych na południe od basenu. Szczęśliwym trafem w obrębie PPN znajdą się (zwłaszcza po włączeniu rezerwatu „Krępak”) zarówno profile obu formacji, jak i strefa ich zazębień, co stanowi unikatowy w Polsce walor PPN. 
Formacja menilitowa wieku trzeciorzędowego (oligocen), osiągająca grubość 300-400 m, zbudowana jest z krze-mionkowo-ilastych, czarnych lub brązowych łupków niewapnistych, silnie bitumicznych, przekładanych rzadko cienkoławicowymi piaskowcami (trakcjonitami), barwy jasnoszarej lub żółtobeżowej. W dolnej części formacji (o grubości ok. 50 m), która się nie zazębia z formacją krośnieńską, można wyróżnić kilka cienkich, kilku- do kilkunastometrowych ogniw. Wśród nich na uwagę zasługują łupki podrogowcowe (z Jamnej Dolnej), rogowce, margle kokko-litowe (z Dynowa), laminowane diatomity (z Futomy) (szczegóły por. Kotlarczyk, Leśniak 1990). W środkowej części profilu (a w zachodniej części PPN) pojawiają się gruboławicowe, kwarcowe, rozsypliwe piaskowce kliwskie (które utworzyły się w wydłużonych stożkach pomorskich), a ponad nimi wkłady wapnistych piaskowców i łupków facji krośnieńskiej budujących ogniwo łopianieckie. W brzeżnych łuskach tworzą się w tym czasie szare łupki tego ogniwa. Tam również (a także na Krępaku i w Kwasze-ninie) występuje najmłodsza część formacji menilitowęj – górne warstwy menilitowe z charakterystycznymi dla Karpat Wschodnich pakietami łupków zielonych. W strefie Kuźmina – Jureczkowa zastąpione są one całkowicie warstwami krośnieńskimi (ogniwo z Leszczawy). W rejonie Nowosiółek Dydyńskich wykryto strefy kanałowe stożka podmorskiego – jednego z czterech, odkrytych wśród warstw menilitowych w Polsce. Tam też odkryto ok. 10 m pakiet diatomitów, zbudowany z pancerzyków okrzemek o średnicach 10–90 µm. Innego rodzaju walorem jest wy-stępowanie w PPN w łupkach menilitowych niezwykle cennych stanowisk z fauną ryb (Jamna, Leszczawa, Krępak), które umożliwiły przeprowadzenie unikatowej (w skali światowej) ekostratygrafii łchtiofaunistycznej oraz udokumentowanie najstarszego w świecie zespołu typowego dla Morza Sargassowego (Jerzmańska, Kotlarczyk 1968, 1976, 1981). 
Formacja krośnieńska wieku trzeciorzędowego (oligocen górny, miocen dolny) to szare, silnie wapniste i mikowe piaskowce, przekładane marglami; liczy ona do 1200 m grubości. W dolnej wspomnianej wyżej części, zazębiającej się z formacją menilitowa, są to piaskowce gruboławicowe i niezbyt zwięzłe. Natomiast w górnej części zbudowana jest przeważnie z drobnorytmicznego fliszu, wykazującego dużą odporność na erozję i dzięki temu grzbietotwórczego. Tuż poza zachodnią granicą PPN, w Kuźminie, pojawia się wśród najmłodszych warstw krośnieńskich szereg wkładek tufitów i gruby (150 m) pakiet skał diatomitowych (z Lesz-czawki). W bez mała pełnym rozwoju występuje ona jedynie w paśmie Kuźmina – Jureczkowa. Facja krośnieńska jako ogniwo z Łopianki pojawia się na Krępaku, w Leszczawie Dolnej i Kwaszeninie. 
Dowodem na zazębianie się obu formacji jest korelacyjny ogólnokarpacki horyzont przewodni wapieni jasielskich, który na obszarze PPN występuje raz w formacji krośnieńskiej (tuż przy stropie formacji menilitowej) – to znów wśród łupków menilitowych (Jucha, Kotlarczyk 1961, Jucha 1968). 
Przed czołem Karpat fliszowych występują na obszarze PPN jeszcze dwie formacje wieku dolnego miocenu. 
Formacja solonośna liczy do 350 m grubości. Zbudowana jest z szarych iłów oraz mułowców impregnowanych kryształkami soli i gipsu. Niekiedy występują w nich gniazda soli. Wypływające z tych warstw źródła słone stanowiły już od czasów prehistorycznych obiekty pozyskiwania soli warzonej. W Sólcy jeszcze na początku XX w. były ślady dawnego szybu. 
To jedyne w Polsce występowanie starszej (od wielickiej) formacji solonośnej ze śladami żup stanowi unikatowy walor PPN. Należy tu wspomnieć, iż źródła słone znajdowały się także na terenie Wojtkówki i Jureczkowej. Najprawdopodobniej źródła te miały związek z solankami występującymi w skałach fliszowych. 
Formacja stebnicka, o grubości ok. 500 m, zbudowana jest z gruboławicowych, rozsypliwych piaskowców, prze-kładanych łupkami różowymi i szarymi. Niższa część tej formacji, o grubości 200 m, zawiera dużo soczewkowatych wkładek zlepieńców i została wydzielona jako zlepieńce z Dubnika (ogniwo). Głównie ta część formacji znajdzie się na obszarze PPN. Wyjątkowy walor tych zlepieńców polega na występowaniu w nich otoczaków skał (do 20 cm średni-cy), budujących brzeg morza dolnomioceńskiego. Nie stwierdzono wśród nich niewątpliwego materiału karpackiego. Najczęstszym składnikiem są różowe, fioletowe i zielone fylity najstarszych skał podłoża zapadliska. 
Najmłodszymi osadami na terenie PPN są czwartorzędowe żwiry i piaskirzeczne, osiągające grubość kilku metrów i tworzące rozległe terasy wzdłużWiaru, Stupnicy i mniejszych dopływów, a także pokrywy glin deluwialnych. 
Grubsze pokrywy występują na grzbiecie Chwaniowa, Bziany, Grunowej-Kopystańki, w dolinach Roztoki, Wyrwy, Jamninki, Łomnej (Borysławski i in.1980). Koluwia więk-szych osuwisk znajdują się głównie w brzeżnej części PPN; na wschodnim stoku krawędzi Karpat, w Huwnikach, u podnóża kuesty Kalwarii Pacławskiej, na zboczach dolin Sopotnika, Makówki, Turnicy, Stupnicy, na prawym zboczu Wiaru w Rybotyczach i Posadzie Rybotyckiej. Ruchom osuwiskowym najczęściej ulegają warstwy ropianieckie, a spełzywaniu także pakiety łupkowe warstw spaskich i pstrych łupków (Watycha 1964). 
Wniosek:Na obszarze PPN znajduje się wiele odkrywek, w których zarejestrowane są zjawiska geologiczne o charakterze wyjątkowym w skali Karpat, Polski, a nawet globalnym: unikatowe profile stratotypowe, bogate stanowiska makrofauny, rzadkie skały pochodzenia organicznego i chemicznego, wyjątkowe formy sedymentacji (zlepieńce ilaste z egzotykami, stożki podmorskie, gigantyczne osuwiska podmorskie, bloki ześlizgnięte i in.). Na obszarze parku można poza tym zademonstrować: wszystkie typowe formy sedymentacji w basenie oceanicznym – osady pelagiczne, flisz wapienny i normalny, trakcjonity, spływy piaszczyste itp.; rozwój osadów wszystkich formacji i zmiany facjalne; przewodnie chronohoryzonty korelacyjne i rozmaite skały pochodzenia diagenetycznego (rogowce, sferosyderyty). 
4.2.GŁÓWNESTRUKTURYTEKTONICZNE 
Zasadnicza część PPN zbudowana jest ze struktur jednostki (płaszczowiny) skolskiej, jedynie skrajnie brzeżne łuski należą do jednostki borysławsko-pokuckiej. Najbardziej zewnętrzna łuska (Kniażyc) z formacją solonośną i zlepieńcami z Dubnika reprezentuje bez wątpienia tę jednostkę; istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo, że na-stępne ku wnętrzu Karpat łuski zbudowane z formacji menilitowej i hieroglifowej (z warstwami popielskimi) należą do tej jednostki. Najmniej pewna jest tu przynależność dużej łuski Oliwnej Góry. Przemawia za tym wiele faktów i tę koncepcję (Kotlarczyk 1988a) przyjęto w niniejszym opracowaniu. W myśl koncepcji alternatywnej, łuska ta reprezentowałaby najbardziej zewnętrzną strukturę płaszczo-winy skolskiej, czyli skibę brzeżną (Wdowiarz, Jucha 1968). Problem ten nie jest istotny i ma jedynie wpływ na paralelizację bardziej wewnętrznych struktur z odpowiednimi strukturami wyróżnianymi w Karpatach Wschodnich. 
Jak wiadomo, zaproponowano tam nazywać większe od łusek elementy płaszczowiny skolskiej skibami, a całą jednostkę strefą skibową (por. Świdziński 1947). Każda skiba złożona jest z wielu mniejszych fałdów lub łusek, jej skrzydło brzuszne jest zwykle wytarte, czoło skiby wypię-trzone w górę i zbudowane z warstw starszych, zaś jej część odwodowa obniżona i wypełniona warstwami młodszymi. W sumie amplituda zafałdowania jest znaczna. Klasyczną budowę skibową reprezentuje wewnętrzna część jednostki skolskiej w rejonie PPN. Tutaj wypiętrzona wiązka częścio-wo regularnych fałdów (okolice Birczy), z formacją ropianiecką w antyklinach (ryc. 2.6.) ma wytarte czoło i dobrze wykształconą synklinę odwodową wypełnioną formacją krośnieńską (Kuźmina – Trzcianiec). Na tę synklinę nasuwa się kolejna skiba (Chwaniowa) (por. 2.7.). 
Rzut oka na szkic tektoniczny (ryc. 2.6.) przekonuje, iż zewnętrzna cześć płaszczowiny skolskiej wykazuje inny charakter budowy. Oto w strefie sygmoidy przemyskiej nastąpiło bardzo silne zgniecenie, wyprasowanie skib bardziej zewnętrznych, ich gęste złuskowanie i zanik synklin odwodowych (z wyjątkiem synkliny Brzózki). W stosunku do wewnętrznej części obserwuje się tu wyraźne wypiętrzenie struktur, które doprowadziło do ukazania się na powierzchni formacji najstarszych – dolnokredowych. 
Odmienny charakter budowy tektonicznej obu czło-nów płaszczowiny skolskiej dobrze ilustrują załączone przekroje (ryc. 2.7.). W kierunku ku brzegowi Karpat budowa skibowa coraz bardziej ulega zatarciu, niemniej szcze-gółowe ujęcia geologiczne pozwalają wśród wielu nasunięć wyróżnić najważniejsze, odpowiadające najprawdopodobniej nasunięciom skib znanych w Karpatach Wschodnich. Pomocne są w tym wychodnie trzeciorzędowych osadów 
– pozostałości wschodnich skrzydeł synklin odwodowych skib. Na obszarze PPN zaproponowano oryginalną koncepcję przedłużenia skib: brzeżnej, orowskiej skolskiej, Pa-raszki, Zełemianki i Różanki. (W przypadku zaliczenia łuski Oliwnej Góry do skiby brzeżnej, skiba orowska ule-głaby poszerzeniu). Propozycję wyróżnienia i przebiegu skib zaprezentowano na rycinach2.6.i2.7. Nie przytacza się tu nazw wszystkich jednostek strukturalnych niższych rzędów. Nazwy wprowadzone przez Watychę (1964) nie zawsze są najlepsze z uwagi na niewyjaśnioną w tym czasie dokładnie budowę geologiczną. 
Szczególną wartość reprezentują odsłonięcia stref nasunięć łusek czy skib. Możliwość obserwowania tych zjawisk jest w Karpatach bardzo rzadka. Nasunięcie skiby Chwaniowa (Różanki) w Wojtkowej, skiby orowskiej w Leszczynach czy łusek fliszowych na formację solonośną w Berendowicach i Nowych Sadach należą do unikatowych. Do zjawisk unikatowych należy odkrycie nasunięć w obrębie synklin, po raz pierwszy stwierdzone w synklinie Leszczawki – Trzciańca (Kotlarczyk 1966) (por. ryc. 2.6. i 2.7.). 
Mniejszą rolę w strukturze omawianej części Karpat odgrywają uskoki poprzeczne, z których większość związa-na jest z synkliną Kuźminy – Trzciańca i nasunięcia Chwaniowa. Natomiast godne podkreślenia jest stwierdzenie uskoków przesuwczych rejestrowanych wzdłuż struktur łuskowych. Do unikatowych w skali światowej należy nagromadzenie rozmaitych śladów przesunięć – tektoglifów– na marglach krzemionkowych łuski Spławy (Dżułyński, Kotlarczyk 1965a). Strefę tę proponuje się włączyć w granice parku. 
Głębokie wiercenia, wykonane w Jaksmanicach, Knia-życach, Leszczynach, a zwłaszcza w Cisowej i Kuźminie wyraźnie udowodniły allochtoniczność górotworu karpackiego. Pod płaszczem skib i łusek fliszowych występują fragmenty (kilkadziesiąt metrów) roztartej jednostki stebnickiej (lub borysławsko-pokuckiej), z którą łuski i skiby fliszowe nasuwają się na osady górnego miocenu autochtonicznego pokrywającego platformę wschodnioeuropejską płaszczem o grubości ok. 300 m. Jest ona tutaj zbudowana z prekambryjskich, zmetamorfizowanych regionalnie skał ilastych (ryc. 2.7.). Fakt wykonania na obszarze PPN naj-głębszego wiercenia w Karpatach Polskich (do głębokości 7541 m) stanowi niezaprzeczalny walor parku oraz stwarza szanse zabezpieczenia w przyszłym muzeum PPN fragmentów rdzenia z różnych głębokości i formacji dokumen-tującego płaszczowinową budowę Karpat. 
Wniosek: Na obszarze PPN znajdą się wszystkie typy alpejskich struktur tektonicznych – od mezofałdów po skiby oraz płaszczowiny. Będzie chroniona unikatowa dwudzielność strukturalna płaszczowiny skolskiej – części we-wnętrznej, pogrążonej, z dobrze wykształconymi skibami oraz części zewnętrznej, wypiętrzonej i silnie złuskowanej. Oprócz tego urozmaicenia tektoniki w dużej skali na terenie PPN znajdą się wyjątkowe przejawy tektoniki, jak strefy nasunięć czy tektoglify. Dodatkowym walorem jest możliwość identyfikacji na obszarze PPN wschodniokarpackich skib, przez co wschodniokarpacki charakter tego rejonu staje się w pełni wyrazisty również od strony tektonicznej. 

5. Rzeźbastrukturalna 
Omówiona wyżej tektonika obszaru, a także zróżnicowana odporność różnych formacji lub ich ogniw na wietrzenie i erozję oraz ich podatność na ruchy masowe doprowadziły do wykształcenia się podczas najmłodszego trzeciorzędu (pliocen) charakterystycznego wzoru kratowego sieci rzecznej i układu rusztowego grzbietów górskich. Dopływy Wiaru, konsekwentnie płynącego z Karpat na przedpole (czego bezpośrednią wskazówką może być depresja powierzchni pogórskiej w rejonie Huwnik), wykorzystały przede wszystkim wychodnie łupkowych ogniw formacji ropianieckiej (Makówka, dolny bieg Sopotnika, dopływy Tymu, lewoboczne dopływy Wiaru w Ryboty-czach, Posadzie Rybotyckiej, Trójcy, Krajnej), formacji pstrych łupków i warstw hieroglifowych (Jamninka, Msza-niec, lewy dopływ Wiaru w Huwnikach) oraz wychodnie formacji menilitowej i dolnych ogniw formacji krośnieńskiej (Krzywiec, Klimów, Wiar między Wojtkową a Jureczkową). Inne wychodnie tych ostatnich formacji wykorzystały: Tarnawka, górny odcinek Ropienki oraz Stupnica w obu Leszczawach. Prostoliniowy przebieg wymienionych odcinków rzek zawdzięcza swoje powstanie takiemuż przebiegowi wychodni podatnych na erozję formacji. Grzbieto-twórcze okazały się piaskowcowo-łupkowe i marglowe niższe ogniwa formacji ropianieckiej (Kiczera Wysoka, Kana-sin, Suchy Obycz, Turnica, Koczkowa) lub piaskowcowe ogniwa wyższe (Oliwna Góra, Chwaniów, Roztoka, Na Opalonym), dolne skrzemionkowane ogniwa formacji menilitowej (Andzionki, Kiczera Ostra), a także wyższe ogniwa formacji krośnieńskiej (Bziana, Son, Traszowska). Grzbiety te mają zatem charakter grzbietów twardzielcowych. 
Z względu na przeważające zapadanie warstw ku zachodowi i południowemu zachodowi większość wymienionych grzbietów należy do grupy grzbietów monoklinalnych. Na wschodnich stokach grzbietów zbudowanych z margli krzemionkowych wytworzyły się strome progi denudacyjne o typie kuesty. Szczególnie pięknie wykształcone są na grzbiecie Kalwarii Pacławskiej, Kiczery Wysokiej, Kanasina, Suchego Obycza, a także Spławy. Bardzo wyraźny i piękny próg tworzy krawędź Karpat. 
W wewnętrznej, mniej złuskowanej części płaszczowi-ny skolskiej pojawiają się krótkie grzbiety antyklinalne (Andzionkj, między Krzywcem a Wiarem) lub synklinalne (Czechowej G., Kiczerki-Szemiska). Najdłuższy i najładniejszy grzbiet antyklinalny znajduje się na południowy zachód od parku (Tarnawka – Węgliska). 
Pojawiające się regionalne zróżnicowanie rzeźby strukturalnej pokrywa się z opisaną wcześniej dwudzielnością budowy geologicznej płaszczowiny skolskiej. W jej części zewnętrznej zbudowanej ze stromo ustawionych oraz silnie wypiętrzonych skib i łusek występują prawie wyłącznie grzbiety monoklinalne. W części wewnętrznej, głębiej za-fałdowanej (skiby Zełemanki i Różanki – por. ryc. 2.6. i ryc. 2.7.) pojawiają się różne rodzaje grzbietów. Daje to podstawę do określenia rzeźby w części zewnętrznej jako re-sekwentnej, zaś w części drugiej jako appalachijskiej (Henkiel 1978; granica wyznaczona przez tegoż autora biegnie trochę inaczej – wzdłuż linii: Stupnica, Klimów, Krzywice, Wiar). 
Oprócz grzbietów strukturalnych występują na obszarze parku wysokie grzbiety poprzeczne nie wykazujące związku ze strukturami tektonicznymi. Tworzą one krótsze (2 km) lub dłuższe (21 km) odcinki działów wodnych. Oprócz tego między wieloma dopływami, przecinającymi główne grzbiety w poprzek, występują drugorzędne grzbiety poprzeczne, urozmaicające rzeźbę np. w pasmach Turnicy, Koczkowej, Chwaniowa i in. 
Do bardzo interesujących zjawisk towarzyszących rzeźbie strukturalnej należą przełomy większych rzek przez grzbiety. Najpiękniejsze odcinki przełomowe to: przełom Brzózki przez grzbiet Chwaniowa w Kuźminie, przełomy Wiaru w Trójcy, Posadzie Rybotyckiej i Huwnikach. 
Wniosek: Na obszarze PPN występują urozmaicone formy rzeźby strukturalnej w postaci grzbietów twardzielcowych czterech typów oraz odcinków przełomowych i subsekwentnych rzek. Dają one w sumie kratowo-rusztowy układ, najpiękniej rozwinięty w Karpatach między Wiarem 
– Brzózką a Stryjem. Reprezentują zatem walor wschodniokarpacki. 

6. WaloryzacjaobszaruPPNpod względemnasyceniazabytkami przyrodynieożywionej 
Praktycznie cała powierzchnia PPN (łącznie z obszarami powiązanymi funkcjonalnie) reprezentuje dużej klasy walory abiotyczne. Była o tym mowa w poprzednich rozdziałach. Przypomnijmy, że takie walory, jak: wschodnio-karpacki typ rzeźby strukturalnej, wschodniokarpacka skibowa budowa tektoniczna, rozwój osadów w przykontynentalnej rynnie oceanicznej mogą być śledzone, badane, analizowane i oceniane dopiero na większej powierzchni. Proponowany zasięg parku z włączeniem grzbietu Chwaniowa gwarantuje to w sposób wystarczający. Jest to jednak niezbędne minimum. Z punktu widzenia ochrony przyrody nieożywionej najbardziej uzasadniona wydaje się propozycja powiększenia granic parku przez włączenie w jej obręb przynajmniej strefy Krępaka (z już istniejącym rezerwatem) i rejonu Spławy, a jeszcze lepiej całego grzbietu Spławy Kamienki aż po Kopiję z proponowanymi rezerwatami – geologicznym i leśnym w Krzeczkowej (por. Kotlarczyk, Piórecki 1988). 
Na obszarze PPN istnieją wszakże strefy o szczególnych wartościach geologicznych i geomorfologicznych. Pozwala to na waloryzację bardziej szczegółową. Na załączonej mapce (ryc. 2.8.) zaszrafowano strefy, w których występują skupienia ładnych i wartościowych odkrywek, dobrze odsłonięte dłuższe profile, stanowiska z makrofauną (ryc. 2.9.), udokumentowane stratotypy, zjawiska tektoniczne i sedymentologiczne. Zaznaczono ważniejsze i najładniejsze grzbiety, grzędy skalne, kuesty, progi i ostańce denudacyjne, gardziele, kaniony, przełomy rzeczne, a także większe osuwiska i strefy pełznięcia stoków. Jak widać, tego rodzaju walorami najbardziej nasycona jest północno-wschodnia część PPN. Można wyróżnić tu strefę wschodnią: Kopystańka – Rybotycze – Kanasin – Leszczyny – Sopotnik – Suchy Obycz – Kiczera Wysoka i bardziej zachodnią: Ło-dzinka – Trójca – Posada Rybotycka – Tym – Borysławka 
– wschodnie zbocze Turnicy. Z tą ostatnią ściśle łączy się wspomniany rejon Krępaka i Spławy o wybitnych walorach przyrody nieożywionej. 
Drugi, co do wartości równorzędny obszar stanowi wschodnia część terenu powiązanego funkcjonalnie z parkiem, obejmująca pas od Koniuszy przez Gruszów, Huwniki, Nowosiółki Dydyńskie po granicę państwa. Pierwszą klasę wartości reprezentuje też północno – zachodnia część pasma Chwaniowa od potoku Brzózka po Zawadkę – Trzcianiec i jego południowo-wschodnie zakończenie w Ropience. Dorównuje tym strefom rejon zlewni Stupnicy w Leszczawie i częściowo zlewni Wyrwy. Oprócz tego na pozostałym obszarze rozmieszczone są pojedyncze wartościowe obiekty abiotyczne. Strefy o zdecydowanie mniejszych skupieniach walorów abiotycznych występują wzdłuż dolin Jamninki i Mszańca, Arłamówki i między Łomną a Krajną i Łomną a Trzciańcem. 
Stan ten może być w pewnym stopniu odbiciem niedo-stępności dla badań tego terenu („państwo arłamowskie”) i może ulec zmianie w wyniku dalszych prac terenowych. 
W drugiej strefie funkcjonalnie związanej z PPN, tj. między Kuźminą a Jureczkową, praktycznie nie występują obiekty abiotyczne o wyjątkowej wartości. 
Wniosek: Najwyższe walory przyrody nieożywionej występują we wschodniej części PPN oraz związanej z nim funkcjonaInie strefie Huwnik i Kalwarii Pacławskiej. Równorzędne wartości występują na pozostałych zewnętrznych obszarach PPN, głównie w paśmie Chwaniowa, w Leszczawie Dolnej i Kwaszeninie. 
Jak wynika z przeprowadzonej analizy, każde przesu-nięcie proponowanych granic ku wnętrzu obszaru pozbawi go istotnej części najwartościowszych elementów abiotycznych. 
6.1.ZABYTKIGEOLOGICZNEIGEOMORFOLOGICZNE SZCZEGÓLNEJWARTOŚCIIPROPONOWANEFORMY ICHOCHRONY 
Niektóre z obiektów abiotycznych występujących w strefach omówionych powyżej odznaczają się tak wybitnymi walorami, że zasługują na specjalną uwagę i ochronę. Rozróżnia się następujące walory obiektów: 1 – geomorfologiczne (MORF), 2 – tektoniczne (TEK), 3 – sedymentologiczne (SED), 4 – stratygraficzne (STR), 5 – paleontologiczne (PAL), 6 -petrograficzno-mineralogiczne (P-M) oraz 7 – dotyczące historii górnictwa i hutnictwa (HC). W ramach projektu Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego (199.) zaproponowano utworzenie kilku rezerwatów i wielu pomników oraz stanowisk dokumentacyjnych. Listę tę w niniejszym opracowaniu poszerzono o kolejne obiekty, przy czym propozycja ta nie jest zamknięta. 
Rozmieszczenie obiektów o dużej wartości przedstawia odrębna mapa (ryc. 2.10.), a rodzaj walorów poniższa lista: 
REZERWATY: 
I Rybotycze – „Kanion”: MORF – SED – P-M II Rybotycze – Grabnik: MORF III Dubnik – „Grzęda”: MORF – SED (istnieje), STR: (form. menilitowa) (należy poszerzyć) IV Krępak – „Ichtiofauna”: STR – PAL – SED (istnieje) 
STANOWISKA DOKUMENTACYJNE (PROFILE STRATO- I HIPOSTRATOTYPOWE): 
a – Rybotycze – STR: (f. z Dołhego), P-M b – Rybotycze – Kanasin – STR: (f. spaska – d. część f. ropianieckiej), SED c – Spława – p. Krzeczówka – STR: (f. spaska – f. ropia-
niecka), PAL, SED d – Sopotnik – STR: (g. część f. ropianieckiej), SED, PAL e – Wola Korzeniecka – Niwy – STR: (wap. z Birczy), 
SED, PAL f – Łodzinka – STR: (iły babickie, w-wy menilitowe, 
łupki jasielskiej), SED g – Trójca – STR: (f. pstrych łupków) h – Zawadka – STR: (f. pstrych łupków, f. hieroglifowa), 
SED i – Zawadka – STR: (f. menilitowa) j – Ropienka – STR: (f. hieroglifowa), SED k – Jureczkowa – STR: (f. hieroglifowa), SED l – Wojtkowa – STR: (f. hieroglifowa), SED m – Posada Rybotycka – STR: (f. hieroglifowa), SED n – Sopotnik – STR: (f. hieroglifowa), SED, M-P o – Koniusza – STR: (w-wy popielskie), SED, PAL p – Huwniki – STR: (f. menilitowa) r – Kwaszenina – STR: (w-wy łopianieckie), SED 
OBIEKTY O WALORACH I KLASY: 
1 – Berendowice – SED: (trakcjonity), TEK: (nasunięcie 
fliszu na f. solonośną) 2 – Nowe Sady – SED: (zlepieńce z Dubnika). TEK: (jw.) 3 – Nowe Sady – MORF: (gardziel) 4 – Huwniki – SED: (zlepieńce łupkowe z egzotykami) 5 – Rybotycze – STR, SED: (margle fukoidowe), PAL: 
(inoceramy) 
6 – Sopotnik – TEK: (nasunięcie skiby orowskiej), M-P: (mineralizacja) 
7 – Jamna – PAL: (batymetria i na podstawie ryb), STR: (ekostratygrafia) 
8 – Grąziowa – SED, PAL: (kokkolitowe margle dynowskie) 
9 – Wojtkówka – TEK: (nasunięcie skiby Chwaniowa) 
10 – Splawa – TEK: (tektoglify) 
Obiekty o walorach II klasy: 
11 – Nowe Sady – SED: (zlepieńce) 
12 – Nowe Sady – SED: (flisz wapienny) 
13 – Nowe Sady – SED: (osuwiska podmorskie) 
14 – Nowosiółki Dydyńskie – SED: (strefy kanałowe stożka podm.), PAL: (diatomity) 
15 – Makowa – SED: (olistolity), PAL: (fauna kredowa bezkręgowców) 
16 – Gruszów – SED: (okruchowce), PAL: (fauna i flora kredowa) 
17 – Rybotycze – STR: (przejście z f. łupkowej do fliszowej) 
18 – Rybotycze – STR: (f. pstra) 
19 – Turnica – STR: (f. hieroglifowa) 
20 – Borysławka – STR: (margle z Węgierki), SED 
21 – Borysławka – STR: (f. pstra, hieroglifowa i menilitowa) 
22 i 23 – Jamna Dln. – STR: (f. ropianiecka) 
24 i 25 – Posada Rybotycka – STR: (f. pstrych łupków) 
26 – Łodzinka – STR: (d. część f. ropianieckiej) 
27 – Łodzinka – MORF: (dolina przełomowa) 
28 – Trójca – SED (egzotyki węgla) 
29 – Łodzinka – STR: (f. spaska), P-M: (sferosyderyty) 
30 – Trójca – MORF: (dolinka inwersyjna), P-M (jw.) 
31 i 32 – Grąziowa – STR: (f. pstrych łupków) 
33 – Bircza St. – STR: (w-wy łopianieckie, łupki jasielskie) 
34 – Leszczawa Dln. – PAL: (ryby b. rzadkie), SED: (żwirowce w menilitach) 
35 – Leszczawa Dln. – STR: (łupki jasielskie, d. część f. krośnieńskiej) 
36 – Zawadka – STR: (piaskowce z Chwaniowa) 
37 – Trzcianiec – STR: (margle globigerynowe) 
38 – Kwaszenina – STR: (f. pstrych łupków i hieroglifowa) 
39 – Kwaszenina – SED: (f. menilitowa. piaskowce kliwskie) 
40 – Kwaszenina – MORF: (terasy erozyjne), SED: (f. menilitowa i krośnieńska) 
41 – Kuźmina – MORF: (przełom Brzózki) 
Spośród wielu odkrywek III klasy można wyróżnić: 42 – Leszczawa Dln. – MORF: (lejki suffozyjne, osuwiska) 43 – Wojtkówka – M-P (tufit) 44 – Jureczkowa –TEK: (oś synkliny) 45 – Posada Rybotycka – SED: (spływy piaszczyste) 
Interesujące świadectwa prób eksploatacji kopalin repre
zentują odkrywki: 
A – Sólca – HG: (szyb solny) 
B – Rybotycze – HG: (szyby z rudą żelaza) 
C – Trójca – HG 
D – Wola Korzeniecka – HG: (szyb z węglem kamiennym) 
E – Kuźmina – HG: (najgłębszy w Polsce otwór wiertniczy z gazem i ropą). 
Łącznie na obszarze PPN wyróżniono do tej pory i zaznaczono na załączonej mapie co najmniej 80 obiektów 
o dużej wartości naukowej i dydaktycznej. Mają one publikowaną dokumentację. Co najmniej drugie tyle interesujących obiektów (nie licząc osuwisk) nie zostało opisanych specjalistycznie do tej pory. Liczba zwykłych odsłonięć geologicznych odnajdywanych w czasie zdjęć jest oczywi-ście wielokrotnie większa. 
Powyższy przegląd uzmysławia, że większość najwartościowszych zabytków geologicznych występuje wzdłuż północno-wschodniej i południowo-zachodniej granicy PPN, a także wzdłuż brzegu Karpat w strefie związanej z nim funkcjonalnie. Rozmieszczenie odkrywek pokrywa się oczywiście z rozmieszczeniem stref najwartościow-szych. Jest ono o tyle korzystniejsze, że również wewnątrz PPN, gdzie nie notowano dużych skupień tych stref, znajdują się pojedyncze odkrywki o dużej wartości. 
Oprócz zaznaczonych, a projektowanych wcześniej 4 rezerwatów przyrody nieożywionej należy rozważyć utworzenie kolejnych rezerwatów. Można tu zaproponować: V Obszar skupienia odkrywek w górnym biegu Sopot-
nika łącznie z kuestowym stokiem Suchego Obycza; 
VI Rejon odkrywki 7 w Jamnej (zmiany batymetrii zespołów ryb kopalnych) z ewentualnym poszerzeniem w stronę odkrywki 23 (form. z Dołhego); 
VII Rejon odkrywki 30 w Trójcy (dolina inwersyjna); 
VIII Rejon skupienia odkrywek w górnym biegu Bory-sławki, ewentualnie dopływów Tymu (uroczyska z profilem górnej kredy – paleogenu); 
IX Rejon profilu h w Zawadce (inicjalna dolina przeło-mowa, stratygrafia); 
X Leszczawa Dln., północne stoki Ostrej Kiczery (uroczysko w źródliskowej części potoku Nadzicza, formacja menilitowa); 
XI Kwaszenina, północny stok europejskiego działu wód, las Karazyn (uroczysko, koryto w formacji menilitowej). 
Wniosek: Na obszarze PPN znajduje się bardzo wiele obiektów przyrody nieożywionej dużej klasy (ok. 80 odkrywek i profili nie licząc obiektów rzeźby strukturalnej i osuwisk). Istnieją wystarczające przesłanki do utworzenia co najmniej 6 rezerwatów. 

7. KrajobrazwPPN 
Z rozważań w poprzednich rozdziałach wynika, że dominującym typem w PPN jest krajobraz pogórza wysokiego, a wyjątkowo gór niskich. Wyrównana powierzchnia szczytowa grzbietów nie daje wprawdzie dużego urozmaicenia konturu masywu, zwłaszcza w wewnętrznej części parku (co dobrze oddaje nazwa płaskowyż Rybotycz) oraz na jego południowo-zachodnim obrzeżeniu, niemniej krajobraz nie jest monotonny dzięki kilku piętrom poziomów zrównania, ostańcom denudacyjnym, dolinom przełomo-wym i silnemu rozcięciu stoków. 
Charakter krajobrazu niskich gór ma załamujący się gwałtownie brzeg płaskowyżu Rybotycz na prawym zboczu doliny Wiaru (między Posadą Rybotycką a granicą państwa) oraz grzbiet Chwaniowa widoczny również od strony doliny Wiaru. W tych rejonach deniwelacje terenu są, jak już wspomniano, największe: 360–250 m. 
Krajobraz zmienia się w zależności od liczby obserwowanych planów, co z kolei zależy od pozycji wysokościowej obserwatora. 
Dużą zmienność i ożywienie obserwowanego krajobrazu ułatwia przechodzenie głównych dróg przejezdnych z jednej doliny do drugiej przez bezleśne grzbiety i przełęcze. W związku z powyższym w dalszym ciągu będą rozróżniane i waloryzowane krajobrazy obserwowane z tras dolinnych, ze szczytów grzbietów i najważniejszych punktów widokowych. Rozpatrzone też i ocenione będzie występo-wanie krajobrazów pierwszego planu, pod kątem zachowania ich naturalnego wyglądu, tj. uroczysk, ostępów itp. 
7.1.WALORYZACJAKRAJOBRAZUWPPN 
W celu minimalnego choćby zobiektywizowania waloryzacji przyjęto kilka kryteriów. Są to: deniwelacje powierzchni, urozmaicenie rzeźby, liczba planów perspektywicznych, obecność przejawów rzeźby strukturalnej, stan zalesienia i rodzaj drzewostanu, stan zaawansowania gospodarki rolnej i hodowlanej, stan urbanizacji, sposób eksponowania linii przesyłowych energii. 
Wstępna ocena zmniejszania się liczby i jakości walorów pozwala jedynie na subiektywne wyodrębnienie 3 klas jakości krajobrazu. 
Do pierwszej klasy jakości zaliczono 5 obszarów, do drugiej – 4 obszary, w trzeciej – 5 obszarów. Powierzchniowo największy procent zajmuje pierwsza klasa (ok. 60%), a najmniejszy trzecia (ok. 15%). Wąskie fragmenty powierzchni, nie dające się obserwować z punktów widokowych ani z den dolin nie zostały zaklasyfikowane. Z innych wszakże punktów widokowych będą mogły być obserwowane jako elementy krajobrazu którejś z klas. 
KRAJOBRAZY I KLASY JAKOŚCI (por. ryc. 2.11.) 
1. 
Panoramy szerokiego otoczenia doliny Wiaru w rejonie Rybotycz – Kalwaria Pacławska. Kilka punktów widokowych I klasy rozmieszczonych 

na wzgórzach w Huwnikach (Chyb), w Gruszowie, na Kopystańce i w Kalwarii Pacławskiej oraz wzdłuż szosy bieg-nącej dnem doliny Wiaru daje bardzo wysokie wrażenie estetyczne. Szerokie panoramy obfitują w żywą morfologię, malownicze zrównoważenie obszarów zalesionych i uprawianych niezbyt intensywnie, działają relaksująco. Szczególnie piękne jest otoczenie Kalwarii Pacławskiej z idealnie wtopionymi w przyrodę zabytkami kultowymi. W tej części proponowany był rezerwat krajobrazowy. 

2. 
Panorama płaskowyżu Rybotycz i grzbietów Wojtkowej z pawilonu „Arłamów”. Ze wzgórza 591 (ale także z grzbietu Turnicy) roztacza 

się malowniczy widok z lotu ptaka na urzeźbioną powierzchnię centralnej części parku z ostatnim planem na horyzoncie – grzbietem górskim Chwaniowa, Bziany, Czechowej Góry. Krajobraz w przewadze lesisty. 

3. 
Panorama płaskowyżu Rybotycz, grzbietów Wojtkowej i Bieszczadów z Chwaniowa. Z punktu widokowego przy drodze z Wojtkowej do 


Ropienki widać zalesione grzbiety płaskowyżu, z którymi kontrastują na pierwszym planie niezalesione, o obłych kształtach grzbiety od Trzciańca po Jureczkową z umiarkowanie słabo rozwiniętą gospodarką rolną. Podobne krajobrazy widoczne są również z niezaIesionych punktów szczytowej krawędzi Chwaniowa. Stamtąd też bardziej do-stępne są widoki na pięknie ukształtowane i zalesione południowo-zachodnie zbocza Chwaniowa, a w dalszej perspektywie kolejne grzbiety Wojtkowe, Słonnych Gór, a nawet Bieszczadów Wysokich. 
4. 
Krajobraz doliny Wiaru między Posadą Rybotycką a Trójcą. Jest to krajobraz przełomu Wiaru, zamkniętego stro

mymi zalesionymi zboczami. Poniżej dopływu z Łodzinki, w głębokim zakolu Wiaru, projektowano rezerwat krajobrazowy środkowego Wiaru. 

5. 
Krajobraz potoku Zalesie między Berendowicami a Koniuszą. Niewielki fragment obszaru związanego funkcjonalnie 


z parkiem wystepuje na prawym brzegu potoku (drugi brzeg poza obszarem PPN należy także do tego krajobrazu). Panorama doliny o innym niż Wiar charakterze. Dolina wąska, krótka, otwarta na przedpole Karpat, zalesiona. 
KRAJOBRAZY II KLASY JAKOŚCI (por. ryc. 2.11.) 
1. 
Panorama Kiczery Ostrej z grzbietu Bziany. 

Z punktu widokowego na szczycie Bziany lub z szosy (z Małej Bziany) roztacza się malowniczy krajobraz zalesionej krawędzi płaskowyżu nad kotlinką Birczy i kontrastujących z nimi niezalesionych zboczy pasma Bziany. Należy tu dodać, że z punktu na szczycie Bziany można również oglądać panoramę płaskowyżu Rybotycz i Chwaniowa, opisaną wyżej jako krajobraz 1 jakości. 

2. 
Panorama z przełęczy w Roztoce na dolinę Roztoki – Klimowa. W dosyć zawężonym sektorze można podziwiać pięk

ną wąską dolinę wyciętą między niezalesionymi pagórami, obramowaną widzianym ukośnie grzbietem Chwaniowa i płaskowyżem Rybotycz. Interesująco wygląda również krajobraz dna doliny, wzdłuż której biegnie szosa. Jego wartość obniża się do III klasy w zabudowanym odcinku między Wojtkową a Jureczkową. 

3. 
Panorama kotliny Kwaszenicy z Braniowa. 

Z szosy nad Jureczkową, spod lasu, roztacza się widok panoramiczny na zalesione pasma: Na Opalonym, grzbietu przed Arłamówką, europejskiego działu wód oraz zajętą pod uprawy rolne dolinę Wyrwy. Dość interesujący jest krajobraz głęboko wciętego koryta Wyrwy, tuż przy granicy państwa. 

4. 
Krajobraz doliny Wiaru miedzy Trójcą a Grąziową. 


Krajobraz dość szerokiej doliny otoczonej niewysokimi, słabo rozczłonkowanymi wzgórzami, dość płaski. 
KRAJOBRAZY III KLASY JAKOŚCI (por. ryc. 2.11.) 
Oprócz wymienionego wyżej odcinka doliny górnego Wiaru, do tej grupy można zaliczyć krajobrazy: górnego odcinka Brzózki w Kuźminie (ścieśniony wypukłymi stokami), fragmentu nierozczłonkowanego niskiego pogórza w Leszczawie Dln., południowego stoku kotliny Birczy, doliny Łodzinki i doliny Arłamówki. 
Oprócz Wymienionych wyżej krajobrazów i panoram, na obszarze PPN znajduje się wiele niezalesionych wzgórz, z których można oglądać fragmenty wyżej opisanych obszarów, dostarczające dużych wrażeń estetycznych. Np. bardzo dobre wrażenia pozostawia spacer wzdłuż wąskiej doliny Jamniczki. 
7.2.STREFYOCECHACHŚRODOWISKANATURALNEGO 
Na terenie PPN zachowały się w trudno dostępnych dolinkach potoków, w ostępach leśnych piękne uroczyska z prawie niezmienionym krajobrazem pierwszego planu i nieprzekształconą szatą roślinną. Na załączonej mapce (ryc. 2.12.) ukazano rozmieszczenie dolinek o wysokich walorach uroczyskowych. Największe skupienia najładniej-szych tych obiektów występują w strefie leśnej od Kopystańki przez Kanasin, Suchy Obycz po Kiczerę Wysoką; drugie wzdłuż grzbietów wokół Kwaszeniny; trzecie w pół-nocno-zachodniej części grzbietu Chwaniowa. 
W pobliżu większych miejscowości zaznacza się wpływ człowieka. Nie mniej interesujące obiekty (II klasy) występują w potokach spływających z grzbietu kalwaryjskiego, z działu gruszowskiego, w Posadzie Rybotyckiej, w potokach na Krępaku, na wschodnim zakończeniu Chwaniowa, w Jamnej, a zwlascza prawych dopływach Stupnicy w Leszczawie Dln. 
W sumie pokaźna liczba stref o szczególnych walorach abiotycznych (ryc. 2.8.) pokrywa się z rozmieszczeniem uroczysk. 
Wniosek: Obszar PPN cechuje się bardzo wysokimi walorami krajobrazowymi, niespotykanymi w takiej intensyw-ności na Pogórzu Karpat. W obrębie parku można dokonać względnej waloryzacji, wymieniając krajobrazy najwartościowsze. Występują one w dolinie Wiaru od brzegu Karpat po Grąziową i obejmują prawie cały płaskowyż Rybotycz, a także grzbiet Chwaniowa. W strefie tej występuje też znaczne zagęszczenie uroczysk. 

8. ZagrożeniaprzyrodywPPN zestronygórnictwairobót inżynieryjnych 
Obecnie nie jest prowadzona na terenie PPN eksploatacja surowców mineralnych. Z tej strony istnieje jednak pewne zagrożenie, zwłaszcza w części nieobjętej granicami Parku Krajobrazowego Podgórza Przemyskiego, tj. na terenie woj. krośnieńskiego (por. ryc. 2.13.). 
1. 
Pojawiają się naciski na prowadzenie żwirowni w terasach Wiaru (Posada Rybotycka, Nowosiółki Dydyńskie). 

2. 
Mogą pojawić się próby eksploatacji kruszywa łamane-go do budowy dróg. Okazjonalnie w innych częściach Pogórza wydobywano do tego celu margle krzemionkowe i margle dynowskie (na obszarze projektowanym do włączenia eksploatowana była odkr. nr 10). 

3. 
Planowane mogą być głębokie wiercenia za ropą i gazem w rodzaju Kuźmina-1 w strefie Kwaszenina – Kuźmina. 


4. 
Może być wznowiona eksploatacja margli z Węgierki w dolinie Makówki na wapno palone. 

5. 
W rejonie Huwnik i Nowosiółek Dydyńskich występują złoża diatomitu. 

6. 
Niewielki ujemny wpływ na przyrodę PPN może mieć kontynuacja eksploatacji diatomitów w dziale między Leszczawką a Kuźminą (poza obrębem strefy związanej funkcjonalnie). 


Innego rodzaju zagrożenia to: 
• 
regulacja Wiaru i zmiana jego koryta; 

• 
zanieczyszczanie wód ściekami i składowiskami śmieci w źródliskach potoków; 

• 
ewentualna budowa nowych dróg i przebudowa starych; 

• 
budowa nowych linii przesyłowych energii; 

• 
niewłaściwe zagospodarowanie ośrodka w Arłamowie; 

• 
wkraczanie z dziką zabudową na teren parku 



9. UwagiwsprawienazwyPPN 
W pierwszej propozycji objęcia ochroną przyrody i krajobrazu w omawianym obszarze, jaką zgłosił piszący te słowa na II Zjeździe Delegatów Ligi Ochrony Przyrody w Przemyślu (16.05.82), zasugerowano nazwę ”Park Doliny Środkowego Wiaru”. 
W roku 1988 w dwóch artykułach postulujących utworzenie parku narodowego (Kotlarczyk, Piórecki 1988; Pió-


■ Piśmiennictwo 
(pisownia oryginalna – przyp. red.) 
recki, Kotlarczyk 1988) zaproponowano równie przydługą nazwę „Park Narodowy Brzeżnych Karpat Wschodnich”, chcąc oddać unikatowy w Polsce charakter przyrody zarówno ożywionej, jak i nieożywionej tego regionu. 
W roku 1991, na I Sympozjum „Ochrona i funkcje zabytków przyrody nieożywionej” (03.91) autor zgłosił propozycję nazwy: „Lędziański Park Narodowy” dla upamiętnienia pierwszych słowiańskich mieszkańców tej krainy (analogicznie do „Słowińskiego Parku Narodowego”). 
W roku 1992 pojawiła się propozycja J. Janeckiego „Turnicki Park Narodowy”. 
W związku z tym, iż Turnica jest małym dopływem Wiaru, odwadniającym znikomą część obszaru PPN, a jej źródliska wypływają z grzbietu, na którym jedno nabrzmienie nosiło tę nazwę i tylko na mapach austriackich, nazwa ta wydaje się być wyjątkowo nieadekwatna jako imię własne PPN. 
W przekonaniu autora konkurencyjne mogą być dwie nazwy. Jedna – geograficzna – Wiarski (lub Nadwiarski) Park Narodowy, czego uzasadnieniem jest fakt, iż prawie cały obszar PPN leży w dorzeczu Wiaru, druga historyczna 
– Lędziański Park Narodowy. Ta ostatnia nazwa staje się zwłaszcza obecnie aktualna, kiedy obszar PPN wejdzie w skład Euroregionu ciągnącego się aż po Nizinę Węgierską oraz leżącego wzdłuż szlaku odwiecznych kontaktów handlowych i politycznych z Madziarami. Nazwa Polaków i Polski w języku węgierskim (Lengyel) pochodzi właśnie od nazwy tego plemienia, którego obecność na tym terenie została ostatnio gruntownie udokumentowana (Persowski, Kotlarczyk, Labuda). 
Borysławski A., Gucik S., Ślączka A., Wójcik A., Żytko K. (1980). Mapa geologiczna Polski 1:200 000, Arkusz Przemyśl 
– Kalników, A. Mapa utworów powierzchniowych. Wyd. Geol. Warszawa. 
Bromowicz J. (1974) Zmienność facjalna i wykształcenie litologiczne piaskowców inoceramowych jednostki skolskiej między Rzeszowem a Przemyślem. Pol. Akad. Nauk, Oddz. W Krakowie, Kom. Nauk Geol., Prace Geol., Warszawa: 8, 7–83. 
Dżułyński S., Kotlarczyk J. (1965). O pochodzeniu warstw popielskich w Karpatach polskich. Rocz. Pol. Tow. Geol. T.XXXV – 1: 103–105.
 Dżułyński S., Kotlarczyk J. (1965a). Tectogluphs on Slickensided Surfaces. Bull. Acad. Pol. Scien., Ser. sci. geol. at geogr. XIII/2. Warszawa. 
Geroch S., Krysowska-Iwaszkiewicz M., Michalik M., Prochazka K., Radwański Z., Unrug R., Wieczorek J. (1979). Sedymentacja margli z Węgierki. Rocz. Pol. Tow. Geol. 49, z. 1–2. 

Gucik S., Paul Z., Ślączka A., Żytko K. (1980). Mapa geologiczna Polski 1:200 000, Ark. Przemyśl – Kalników, B – Mapa bez utworów czwartorzędowych. Wyd. Geol. Warszawa. 
Henkiel A. (1978). Rzeźba strukturalna Karpat fliszowych, Ann. Uniw. M.C.-S. Lublin, sectio B, vol. XXXII/XXXIII, 2, Lublin. 
Jerzmańska A., Kotlarczyk. J. (1968). 
Zespoły ichtiofauny z warstw menilitowych Karpat jako wskaźnik zmian środowiska sedymentacyjnego. Rocz. Pol. Tow. Geol., 38, 1, Kraków.
 Jerzmańska A., Kotlarczyk. J. (1976). The Beginnings of the Sargasso Assemblage in the Tethys?. Palaeogeogr., Palaeloclim., 20, Amsterdam. 
Jerzmańska A., Kotlarczyk. J. (1981). 
Zmiany ewolucyjne ichtiofauny jako podstawa stratygrafii serii mennilitowo-krośnieńskiej. Zemny płyn a nafta, XXVI, 1. Hodonin. 
Jucha S. (1969). Łupki jasielskie, ich znaczenie dla stratygrafii i sedymentologii serii mennilitowo-krośnieńskiej. Kom. Nauk Geol. Oddz. PAN w Krakowie, Prace Geol. 52, Warszawa. 
Jucha S., Kotlarczyk J. (1961). Seria mennilitowo-krośnieńska w Karpatach fliszowych. Prace geologiczne PAN, 4, Warszawa. 
Kondracki J., Ostrowski J. (1978). Regiony fiz.-geogr. Atlas Narodowy Polski. 
Kotlarczyk J. (1966). Poziom diatomitowy z warstw krośnieńskich na tle budowy geologicznej jednostki skolskiej w Karpatach polskich. Studia Geol. Pol., t. 19, Warszawa. 
Kotlarczyk J. (1978). Stratygrafia formacji z Ropianki (fm), czyli warstw inoceramowych w jednostce skolskiej Karpat fliszowych. Prace PAN 108. 
Kotlarczyk J. (1979). Badania paleontologiczne Karpat przemyskich. Mat. IV Konf. Nauk. Paleont., Przemyśl. 
Kotlarczyk J. (1979a). Stratygrafia formacji z Ropianki (fm); Poziomy z olistostro-mami w Karpatach przemyskich. Mat. Konf. Nauk. Sedymentologów, Przemyśl. 
Kotlarczyk J. (1985). Remarks on the Tectonics of the Carpathian orogen between the Wisłok and Wiar Rivers. W: Guide to excursion 4. XIII Congress C-B G.A. Cracow, Poland 1985. Geol. Inst. Pol. 
Kotlarczyk J. (1988). Geologia Karpat przemyskich – „Skic do portretu”, Przegl. Geol. 6. 
Kotlarczyk J. (1988a). Problemy sedymentologii, stratygrafii i tektonik Karpat przemyskich oraz ich najbliższego przedpola. Wyc. A. Przewodnik LIX Zjazdu Pol. Tow. Geol. w Przemyślu. 
Kotlarczyk J., Leśniak T. (1990). Dolna część formacji mennilitowej z poziomem diatomitów z Futomy w jednostce skolskiejpolskich Karpat. Wyd. AGH, Kraków. 
Kotlarczyk J., Mitura F., Rajchek J. (1977). 
Inoceramus Salsburgensis z warstw inoce-ramowych w rejonie Rybotycz. Pol. Tow. Geol., vol. XLVII – 3: 371 – 381. 

Kotlarczyk J. Piórecki J. (1988). O ochronę przyrody i krajobrazu Karpat przemyskich. Przegl. Geol., 6. 
Krach W. (1985). Eoceńskie mięczaki z Koniuszy koło Przemyśla. Rocz. Pol. Tow. Geol. Vol. 55, 1–2. 
 Malicki A. (1973). Jednostki fizjograficzne górnego dorzecza Sanu. TPN w Przemyślu, Bibl. Przemyska, t. VI, Przemyśl. 
Piórecki J., Kotlarczyk J. (1988). Park krajobrazowy na Pogórzu Przemyskim. R. 
P. t. 26, Przemyśl. 

Rajchel J. (1990). Litostratygrafia osadów górnego paleocenu i eocenu jednostki skolskiej. Zeszyty Naukowe AGH. Geologia Nr 48, Kraków. 
Starkel L. (1969). Odbicie struktury geologicznej w rzeźbie polskich Karpat fliszowych. Studia Geomorph. Carpatho-Balca-nica III, Kraków. 
Starkel L. (1972). Charakterystyka rzeźby polskich Karpat. Problemy zagospodarowania ziem górskich. T. 10, 1. 
Starkel L. (1972a). Karpaty Zewnętrzne. 
W: Geomorfologia Polski, t. 1. PWN, Warszawa. 
Świdziński H. (1947). Słownik stratygraficzny północnych Karpat fliszowych. Biul. PIG, 37. Warszawa. 
Świdziński H. (1958). Mapa geologiczna Karpat Polskich, część wschodnia, 1:200 000, Wyd. Geol. Warszawa. 
Teisseyre H. (1934). Powierzchnia szczytowa Karpat. Prace Geogr. wyd. przez 
E. Romera X, Lwów. 
Watycha L., (1964). Budowa geologiczna okolic Birczy, Olszan i Rybotycz. Biul. Inst. Geol., Warszawa. 
Wdowiarz S., Jucha S. (1969). Zagadnienie fałdów wgłębnych w Karpatach Polskich. Zeszyty Naukowe AGH, Górnictwo, 15, Kraków. 
Wiśniowski T., (1907). Über die obersenone Flyschfauna von Leszczyny. Beitr. Paläont. Geol. Öst-Ung, 20, Wien: 191–205. 



Źródło: Kotlarczyk J. 1993. Budowa geologiczna, rzeźba i krajobraz. W: Turnicki Park Narodowy wpolskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa. Kraków. Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura: 1–225. 
Ryc. 2.2  Morfologia powierzchni szczytowej Karpat (wg H. Teisseyre’a 1934) 
Źródło: Kotlarczyk J. 1993. Budowa geologiczna, rzeźba i krajobraz. W: Turnicki Park Narodowy wpolskichKarpatachWschodnich. Dokumentacja projektowa. Kraków. Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura: 1–225. 




Ryc. 2.5  Zasięg płaszczowiny skolskiej i borysławsko--pokuckiejnatleKarpat fliszowych; B.Rozmieszczenieobszarów występowania: (1)(2) – formacji ropianieckich; (3) – formacji spaskiej w płaszczowinach; (4): I –borysławsko-pokuckiej, II –skolskiej, III –śląskiej, IV – dukielskiej, V – magurskiej (wg J. Kotlarczyka, 1978)
Źródło: Kotlarczyk J. 1993. Budowa geologiczna, rzeźba i krajobraz. W: Turnicki Park Narodowy wpolskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa. Kraków. Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura: 1–225. 
Źródło: Kotlarczyk J. 1993. Budowa geologiczna, rzeźba i krajobraz. W: Turnicki Park Narodowy wpolskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa. Kraków. Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura: 1–225. 



Źródło: Kotlarczyk J. 1993. Budowa geologiczna, rzeźba i krajobraz. W: Turnicki Park Narodowy wpolskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa. Kraków. Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura: 1–225. 

Źródło: Kotlarczyk J. 1993. Budowa geologiczna, rzeźba i krajobraz. W: Turnicki Park Narodowy wpolskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa. Kraków. Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura: 1–225. 




Źródło: Kotlarczyk J. 1993. Budowa geologiczna, rzeźba i krajobraz. W: Turnicki Park Narodowy wpolskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa. Kraków. Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura: 1–225. 

Źródło: Kotlarczyk J. 1993. Budowa geologiczna, rzeźba i krajobraz. W: Turnicki Park Narodowy wpolskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa. Kraków. Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura: 1–225. 


SZATA 







ROŚLINNA 




StanisławKucharzyk Paweł Wolański AdamSzary 
Zbiorowiskaroślinne 
■ Wstępiogólna charakterystyka szatyroślinnej 
Pierwsze prace poświęcone zbiorowiskom roślinnym terenów projektowanego parku narodowego na Pogórzu Przemyskim zostały opublikowane w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. W pracach tych prezentowano zróżnicowanie zespołów leśnych, półnaturalnych łąk i pastwisk (Michalik 1993; Witkowska-Wawer 1993; 1994a) oraz zbiorowisk segetalnych (Wójcik 1998). Kolejne dane na temat różnorodności fitocenotycznej przyniosły badania Kozłowskiej (2000 2008) poświęcone zbiorowiskom leśnym oraz studia Barabasz-Krasny (2002; 2011) dotyczące sukcesji na opuszczonych wielkopowierzchniowych odłogach. Cenne dane dotyczące roślinności zawierają także różno-rodne inwentaryzacje dotyczące: zbiorowisk nieleśnych Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Lasy Birczańskie” (Kucharzyk, Szary 2006; 2009) oraz siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000 Ostoja Przemyska i Góry Słonne (ALP 2007; Dembek i in. 2014; Pawlaczyk i in. 2013a, b). W niniejszej charakterystyce i waloryzacji zbiorowisk, oprócz cytowanych wyżej prac, autorzy wykorzystali również własne niepublikowane badania terenowe (ryc. 1). 

Zróżnicowany charakter szaty ro-ślinnej Pogórza Przemyskiego i Gór Słonnych wynika między innymi ze szczególnego położenia geograficznego. Oddziałują tu na siebie różne pod względem specyfiki krainy przyrodnicze: Karpaty Wschodnie, Pogórze Karpackie, Kotlina Sandomierska i Płaskowyż Sańsko-Dniestrzański. 
W piętrowości roślinno-klimatycznej wyróżnia się piętro pogórza i regiel dolny (granicę między nimi przyjmuje się tu umownie na wysokości 500 m n.p.m.). Zróżnicowanie wysokościo-we szaty roślinnej ujawnia się wyraźnie w przypadku zbiorowisk leśnych, jednak zaznacza również w przypadku pozostałych fitocenoz. Zmiana warunków ekologicznych wraz ze wzniesieniem n.p.m. wpływa także na kształtowaniu się zasięgów pionowych wielu gatunków flory. Na opisywanym terenie współwystępują typowe dla niższych położeń gatunki kserotermiczne oraz gatunki zaliczane do grupy roślin reglowych i ogólnogórskich (Zemanek 1991). Pierwsze zajmują najbardziej uprzywilejowane pod względem termicznym siedliska, wy-stępowanie taksonów górskich skupia się zaś w głęboko wciętych dolinach potoków oraz na stromych, północnych stokach. Rozległe kompleksy łą-kowo-pastwiskowe wcinają się głębo-ko w lasy, w miejscach wilgotnych przechodząc w mozaikę roślinności szuwarowej i ziołoroślowej, a na suchych grzbietach w wielogatunkowe łąki, nawiązujące do kwietnych stepów. Wzdłuż potoków ciągną się smugi lasów i zarośli łęgowych, powyżej których pojawiają rozległe płaty buczyn i jedlin, a niekiedy również grądów. Nie brakuje sadzonych drzewostanów sosnowych, które stają się tu i ówdzie źródłem spontanicznego samosiewu (tzw. wdziarów sosnowych). Miejsca przez długi czas nieużytkowane zosta-ły samoistnie obsiane też brzozą bro

Ryc. 1  Siedliska przyrodnicze zdyrektywy siedliskowej naobszarze projektowanego Tur-nickiego Parku Narodowego 
objaśnienia: 

6210–murawy kserotermicznezklasyFestuco-Brometea,6430–ziołoroślanadrzeczne i nadpotokowe, 7220–źródliska wapienne ze zbiorowiskamize związkuCratoneurionco mmutati,8220–ściany skalneze zbiorowiskamizrzędu Androsacetalia vandelli,9180– jaworzyny ze związkuTilioplatyphyllis-Acerionpseudoplatani), 3220 –pionierska roślinność nakamieńcach górskich potoków, 6510–niżowe łąki świeże ze związkuArrhenatherion elatioris,9110–kwaśna buczyna górska Luzuloluzuloidis-Fagetumimezotroficzna jedlina karpackaAbies alba-Oxalis acetosella,9130–żyzna buczyna karpacka Dentario glandulo-sae-Fagetum,9170–grąd subkontynentalnyTilio-Carpinetum,91E0–zbiorowiska łęgowe, w tym: łęg wierzbowy Salicetum albaez wiklinami nadrzecznymi Salicetum triandro-vimina-lis,podgórski łęg jesionowy Cariciremotae-Fraxinetum,nadrzeczna olszyna górska Alnetum incanae; TuPN – granice projektowanego Turnickiego Parku Narodowego; źródło:Dembek i in. (2014), zmodyfikowane. 
dawkowatą Betula pendula (tzw. zapusty brzozowe) i olszą szarą Alnus inca-na (tzw. olszyna porolna). Wtórna sukcesja lasu stworzyła tu niepowtarzalny układ przestrzenny, w którym lasy naturalne stopniowo przechodzą w spontaniczne odnowienia leśne. W kontakcie z łąkami tworzą one często szeroką strefę ekotonu. Tak ukształtowane ekosystemy stwarzają szansę na skuteczną regenerację szaty roślinnej i świata zwierzęcego. Ciekawym urozmaiceniem krajobrazu i ciekawym walorem tutejszych biocenoz są liczne zarośla, tzw. czyżnie, składające się głównie ze śliwy tarniny Prunus spinosa, głogu Crataegus sp., dzikiej róży Rosa canina i jeżyn Rubus sp. Ich specyficzny charakter sprawia, że siedliska te są niezastąpione jako lęgowiska i żerowiska małych ptaków. Niebagatelną rolę w tym zakresie spełniają również przedwojenne, zdziczałe grupy drzew owocowych, które wskazują dziś miejsca dawnych domostw. Niekiedy obficie towarzyszą im zaro-śla dzikiego bzu czarnego Sambucus nigra. Klasyfikację i waloryzację omówionych zbiorowisk zamieszczono w odrębnej tabeli 1. 


■ Uwarunkowania historyczne zbiorowisk nieleśnych 
Pierwsze osady zakładano na tzw. „surowym korzeniu”, poprzez karczowanie lasów łęgowych, grądowych i buczynowych. Do połowy XIV wieku osadnictwo skupiało się jedynie nad środkowym Sanem i Wiarem. W XV i XVI wieku przeprowadzono kolonizację wyżej położonych obszarów w południowej części. Wylesienia nie zakończyły się jednak wraz z procesem osadniczym, gdyż szybki wzrost demograficzny prowadził do powiększania areału pół uprawnych, łąk i pastwisk. Do końca XIX wieku lesistość na tym obszarze zmniejszyła się do około 40%. Opisany stan trwał do 1946 roku, kiedy zaczęto wysiedlać rdzennych mieszkańców na tereny ZSSR. Od kwietnia do końca lipca 1947 roku. przeprowadzono akcję „Wisła”, w ramach której deportowano pozostałą część ludności pochodzenia ukraińskiego. Przy tej okazji na terenie południowo-wschodniej Polski znacjonalizowano około 700 000 ha gruntów, w tym 150 000 ha lasów (Janicki 1998). 
Mimo podjętych po wojnie prób zagospodarowania opustoszałych dolin poprzez tworzenie miejsc pracy w gospodarce leśnej i rolnej (gospodarstwa wojskowe i PGR-y), tradycyjnego użytkowania ekosystemów nieleśnych nie dało się już w pełni odtworzyć (Barabasz-Krasny 2002–2011). W niektórych dolinach przeprowadzono zabiegi rekultywacyjne, które miały polepszyć warunki rolniczego wykorzystania tutejszych ziem. W rezultacie, chociaż doprowadzono do degradacji niektórych siedlisk, to zarastanie użytków rolnych było w tym okresie skutecznie hamowane. Obecnie część dawnych ugorów podlega dalszej sukcesji wtórnej (Barabasz-Krasny 2002; 2011), lecz znaczny obszar ekosystemów nieleśnych zarządzanych przez Nadleśnictwo Bircza użytkuje się ekstensywnie jako łąki jednokośne. 


■ Charakterystyka zbiorowiskroślinnych 
ZBIOROWISKASIEDLISKSKRAJNYCH (NASKALNE,ŹRÓDLISKOWE,NADRZECZNE IZBIOROWISKAROŚLINWODNYCH 
Mszysto-paprociowezbiorowiskazacienionychskałkwaśnychiobojętnych 
z rzędu Androsacetalia alpinae Br.-Bl. in Br.-Bl. et Jenny 1926 
Zbiorowiska naskalne stwierdzono na stanowisku dokumentacyjnym na prawym brzegu rzeki Wiar, znanym jako „Kanion” lub Skała Machunika (Kotlarczyk 1993). Siedlisko stanowi ostry próg denudacyjny o wysokości 20 m, utworzony w marglach krzemionkowych, z niewielkim wodospadem w zawieszonej bocznej dolinie. Z gatunków charakterystycznych dla klasy Asplenietea rupestria występują tu: zanokcica skalna Asplenium trichomanes, paprotka zwyczajna Polypodium vulgare i kozłek trójlistkowy Valeriana tripteris. Częste są także: rozchodnik karpacki Sedum fabaria, paprotnica krucha Cystopteris fragilis i wiechlina gajowa Poa nemoralis. Niewielkie odsłonięcia fliszu karpackiego z podobną roślinnością spotykane są w rozproszeniu na całym obszarze Pogórza Przemyskiego. 
Zbiorowiskopetryfikującychźródełze związku Cratoneurion commutati Koch 
1928 

Zbiorowiska petryfikujących źródeł to fitocenozy roślin zarodnikowych i naczyniowych ze związku Cratonerion commutati oraz klasy Montio-Cardaminetea. W ich obrębie występują również mszaki z klasy Fontinaletea antipyreticae oraz zbiorowiska kadłubowe i jednogatunkowe sunuzja. Zbiorowiska tworzą przestrzenne kompleksy punktowe lub liniowe układy mozaikowe pośród zbiorowisk leśnych. Mają niewielkie powierzchnie (od kilku do kilkuset metrów kwadratowych), a wytrącające się tu martwice wapienne są nieduże (Parusel 2010). Petryfikujące źródła na terenie projektowanego Tur-nickiego Parku Narodowego spotykane są niezbyt często, chociaż utwory fliszowe płaszczowiny skolskiej są zasobne w węglan wapnia. W klasycznej postaci, z dobrze rozwiniętą warstwą mszystą, zbiorowiska te występują w Dolinie Niemieckiej i na dopływach potoku Turnica. Złoża trawertynów i obecność petryfikujących źródeł notowano już wcześniej w różnych pracach dotyczących geologii regionu (Kotlarczyk 1993; Watycha 1964), jednak występowanie towarzyszących im zbiorowisk potwierdzono w pracach PZO Ostoja Przemyska (Pawlaczyk i in. 2013a). Zbiorowiska ze związku Cratoneurion commutati zajmują tu niewielkie powierzchnie – od kilku metrów kwadratowych do kilku arów. Na obserwowanych stanowiskach stwierdzono czynny proces depozycji martwicy wapiennej, która buduje miejscami dość pokaźne progi o wysokości do 1,5 m. Zbiorowisko tworzą głównie mchy z rodzajów sierpowiec Drepanocladus sp. i żebrowie Cratoneuron sp. oraz wątrobowce pleszanka pospolita Pellia epiphylla i stożka ostrokrężna Conocephalum conicum. Na brzegach cieków i na wynurzonych fragmentach koryta pojawiają się wilgociolubne rośliny naczyniowe, takie jak: śledziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium, kozłek trójlistkowy Valeriana tripteris, ziarnopłon wiosenny Ficaria verna oraz rzeżucha gorzka Cardamine amara charakterystyczna dla klasy wyleżysk i źródlisk Montio-Cardaminetea. W nieco dalszej odległości od cieku pojawiają się obficiej gatunki typowe dla lasów bukowych, takie jak żywiec cebulkowy Dentaria bulbifera czy sałatnik leśny Mycelis muralis. Właściwa ochrona tych fitocenoz powinna obejmować zabezpiecznie przed erozją i mechanicznym zniszczeniem martwicy wapiennej (Parusel 2010). 
Zbiorowiskawodnez rzędu Potametalia Koch 1926 
W obrębie rzędu Potametalia znajdują się zbiorowiska okazałych roślin naczyniowych, przystosowanych do stałego przebywania w wodzie, których liście i kwiaty znajdują się ponad wodą (Wysocki, Sikorski 2009). Występują one w eutroficznych i mezotroficznych wodach stojących lub wolno płynących (Podbielkowski, Tomaszewicz 1996). W sukcesji stanowią stadia pionierskie lub następują po łąkach ramienicowych, z którymi czasami tworzą mozaikowy kompleks przestrzenno-dynamiczny (Matuszkiewicz 2008). Nieliczne stawy, występujące na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego, funkcjonują jako stawy rybne i rekreacyjne lub pełnią rolę zbiorników prze-ciwpożarowych. Te stosunkowo płytkie zbiorniki wodne cechują się dość znacznymi wahaniami poziomu wody, w związku z czym zmienia się szerokość i charakter pasa przybrzeżnych szuwarów. Głębsze partie stawów częściowo pokrywają zbiorowiska z przewagą rdestnicy pływającej Potamogeton natans, preferującej miejsca silnie zamulone, sąsiadujące od brzegu ze zbiorowiskami szuwarowymi (Podbielkowski, Tomaszewicz 1996). W znacznie częst-szych, mniejszych zbiornikach, związanych zwykle z dzia-łalnością bobrów, pospolicie występuje rzęsa drobna Lemna minor i rzęśl długoszyjkowa Callitriche cophocarpa – umiarkowanie światłolubny gatunek, występujący w płytkich, średnio żyznych wodach stojących bądź wolno płynących (Kłosowski, Kłosowski 2001), a miejscami kożuchy glonów pływających i tworzących bentos w przybrzeżnej strefie dna, gdzie spotka się też żabieniec babkę wodną Alisma plantago-aquatica i inne gatunki tolerujące zmienny poziom wody. Omawiane fitocenozy są wrażliwe na okresowe braki wody w zbiornikach, np. na skutek likwidacji stawów rybnych, spuszczania wody na zimę w stawach produkcyjnych, pogłębiania dna, usuwania szuwarów, niszczenia stawów bobrowych, zanikania starorzeczy i regulacji rzek (Podbielkowski, Tomaszewicz 1996; Wysocki, Sikorski 2009). 
SzuwarjeżogłówkowySparganietum erecti Roll. 1938 
Zespół Sparganietum erecti, w którym dominuje jeżo-główka gałęzista Sparganium erectum, to dość niski szuwar w eutroficznych, płytkich wodach stojących lub bardzo wolno płynących na szlamistym podłożu (organicznym lub organiczno-mineralnym) (Podbielkowski, Tomaszewicz 1996; Trąba i in. 2005). Ma charakter antropogenicznego zbiorowiska zastępczego, które wykształca się pod wpływem systematycznego koszenia szuwarów trzcinowych lub innych typów wysokich szuwarów właściwych (Matuszkiewicz 2008). Jeśli znajduje się poza pasem szuwaru wysokiego, wówczas bywa użytkowany jako wilgotna łąka kośna (Kucharski 1999). Sporadyczne i bardzo małe płaty tego zespołu (zazwyczaj zajmujące powierzchnię kilku metrów kwadratowych) na obszarze projektowanego Turnickiego Parku Narodowego towarzyszą lokalnym wysiękom i zbiornikom wodnym. Wiodącą rolę odgrywają tu gatunki zbiorowisk szuwarowych z klasy Phragmitetea: skrzyp bagienny Equisetum fluviatile, trzcina pospolita Phragmites australis, manna mielec Glyceria maxima, a charakter siedliska dodatkowo podkreślają rośliny łąk wilgotnych z rzędu Moli-nietalia (krwawnica pospolita Lythrum salicaria, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, skrzyp błotny Equisetum palu-stre, knieć błotna Caltha palustris, sit rozpierzchły Juncus effusus, wiązówka błotna Filipendula ulmaria) i łęgów ze związku Alno-Padion. Miejscami fitocenozy te wykazują dużą niestabilność, a ich obecność i wyrazistość uzależnio-na jest od okresowych wahań poziomu wód. Brzeg i Woj-terska (1996) zaliczają zespół Sparganietum erecti do zbiorowisk naturalnych, auksochorycznych. W Wielkopolsce należy on do zanikających(Grynia 1996), rzadki jest także na Pogórzu Dynowskim (Wolański 2006), dlatego warto zachować go w krajobrazie rolniczym regionu. 
Szuwaroczeretowy Scirpetum lacustris (Allorge 1922) Chou
ard 1924 
Fitocenozy zespołu oczeretu jeziornego występują na płyciznach i jeziorach eutroficznych w początkowych fazach zarastania, na podłożu mineralnym, często lekko zamulonym. W składzie florystycznym dominuje oczeret jeziorny Schoenoplectus lacustris, a w niewielkiej domieszce trzcina pospolita Phragmites australis, skrzyp bagienny Equisetum fluviatile, jeżogłówka gałęzista Sparganium erec-tum, manna mielec Glyceria maxima oraz rośliny wodne z klasy Potametea: grążel żółty Nuphar lutea, rdestnica pływająca Potamogeton natans i połyskująca P. lucens, grzybienie białe Nymphaea alba i rzęsa drobna Lemna minor (Matuszkiewicz 2008; Wysocki, Sikorski 2009). Fitocenoza ta stanowi często pierwsze stadia sukcesji roślinności w kierunku zbiorowisk szuwarowych w procesie powolnego lą-dowacenia zbiorników wodnych (Kłosowski, Kłosowski 2001; Podbielkowski, Tomaszewicz 1996). Na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego fragmenty tego szuwaru związane są ze zbiornikami eutroficznymi (zamulone, zwykle bardzo płytkie stawy). Na opisywanym terenie są sporadycznie notowane i bardzo niewielkie. Niewielki płat szuwaru oczeretowego stwierdzono na wyschniętym i zarastającym wierzbami starym zbiorniku prze-ciwpożarowym na Kwaszeninie. 
SzuwarypałkoweTyphetum latifoliae i Typhetum angustifoliae Soo 1927 
Wspólne omówienie obydwu zespołów pałki podyktowane jest ich dużym podobieństwem składu, struktury i zajmowanych siedlisk. Fitocenozy te należą do związku Phragmition i odgrywają zasadniczą rolę w procesach lądowacenia zbiorników wodnych. Należą do najpopularniejszych szuwarów Polski niżowej (Matuszkiewicz 2008). Na omawianym terenie, podobnie jak w całym piętrze górskim i podgórskim (Denisiuk, Korzeniak 1999), stanowią roślinność występującą w dużym rozproszeniu i zajmującą powierzchnie, które zwykle nie przekraczają jednego ara. Obydwa szuwary pałkowe rozmieszczone są w niższych położeniach opisywanego terenu, zajmując głównie przedział wysokościowy 350–400 m n.p.m. i preferując zbiorniki o wyraźnie eutroficznym charakterze, z niezbyt grubą warstwą organiczną (Wysocki, Sikorski 2009). Szuwary pałkowe odnotowano w Grąziowej i Kwaszeninie. Pałka wąskolistna Typha angustifolia związana jest bardziej z drobnoziarnistym podłożem mineralnym i często występuje w zbiornikach względnie głębokich. Zauważono, że pałka szerokolistna Typha latifolia preferuje mocno wypłycone brzegi, o charakterze organicznym, często zajmując stawy i starorzecza w końcowym etapie zarastania. Na opisywanym terenie obserwowane jest nieco szersze rozpowszechnienie szuwaru pałki szerokolistnej niż wąskolistnej. Ze związku Phragmition, poza pałką, pojawia się tu również jeżogłówka gałęzista Sparganium erectum. W warunkach stosunkowo niewielkiej liczby gatunków (średnio 
22) dość znaczną rolę odgrywają rośliny szuwarowe z rzędu Phragmitetalia i klasy Phragmitetea, szczególnie przytulia błotna Galium palustre, krwawnica pospolita Lythrum sali-caria, rzęsa mniejsza Lemna minor, żabieniec babka wodna Alisma plantago-aquatica czy też lokalnie skrzyp bagienny Equisetum fluviatile. Sporadycznie większe pokrycie odnotowano również w przypadku manny – jadalnej Glyceria fluitans i mielec G. maxima. Zbiorowisko tworzy mozaikowy układ z innymi szuwarami: turzycowymi, trzcinowymi lub jeżogłówkowymi. Szuwar pałkowy jest zespołem zagro-żonym na obszarze całego kraju ze względu na zanikanie naturalnych siedlisk, które zajmuje (Denisiuk, Korzeniak 1999). Ma wybitne walory krajobrazowe (Wysocki, Sikorski 2009). W Bieszczadzkim Parku Narodowym (Denisiuk, Korzeniak 1999) jest bardzo rzadki, a jego wartość dla różnorodności biocenoz jest wysoka (Oświt 2000). Zalecanym zabiegiem ochronnym jest stabilizacja warunków wodnych i usuwanie pojawiających się krzewów. Wypłycanie się zbiorników wodnych prowadzi do przekształcania się zbiorowisk pałki wąskolistnej i szerokolistnej w szuwary trzcinowe lub turzycowe (Podbielkowski, Tomaszewicz 1996). 
Pionierskiezbiorowiskakamieńcówrzekipotokówkarpa
ckich ze związku Epilobion fleischeri Moor 1958 
Pionierskie, otwarte zbiorowiska na kamieńcach rzek i potoków powstają na terenie Karpat na nieuregulowanych fragmentach rzek i potoków, wraz ze żwirowiskami i ka-mieńcami, odkładającymi się w zakolach cieków i wzdłuż koryta rzeki oraz w postaci wysepek i łach żwirowych. Cechą tych siedlisk są okresowe zalewy i zmiany poziomu wody oraz regularne przemieszczanie się materiału skalnego. W podłożu występuje inicjalna mada górska o zmiennym uwilgotnieniu. Skład gatunkowy tych zbiorowisk jest silnie zróżnicowany, a często przypadkowy. Występują tu, oprócz gatunków siedlisk żwirowiskowych, także taksony górskie, naskalne, łąkowe, a nawet zaroślowe, często przynoszone wraz z falą powodziową z górnego biegu rzeki (Perzanowska 2012). Zbiorowiska porastające rozległe kamieńce Wiaru, Jamninki, Borysławki i Turnicy reprezentują pionierskie zbiorowiska kamieńców rzek i potoków karpackich ze związku Epilobion fleischeri lub rzadziej przez zbiorowiska z wrześnią pobrzeżną Myricaria germa-nica. Kamieńce z charakterystyczną roślinnością tworzą się na meandrujących potokach, na odcinkach roztokowych i przyujściowych. Pokrycie przez rośliny zielne i krzewy jest zróżnicowane w zależności od stopnia zaawansowania sukcesji. W stadium inicjalnym na kamieńcu występują pojedyncze osobniki roślin anemo- i hydrochorycznych, natomiast na ustabilizowanych aluwiach zbiorowiska ewoluują w kierunku zarośli wierzbowych, a następnie łęgów. Wśród roślin zielnych z wysoką stałością spotykane są: podbiał pospolity Tussilago farfara, mięta długolistna Mentha longi-folia, mietlica rozłogowa Agrostis stolonifera, sadziec konopiasty Eupatorium cannabinum i kłosownica leśna Brachy-podium sylvaticum. Warstwę krzewów tworzą: olsza szara Alnus incana, wierzba krucha Salix fragilis, wierzba purpurowa S. purpurea i inne wierzby, z rzadka września pobrzeżna Myricaria germanica. Na skutek tego, że zbiorowiska te mają charakter dynamiczny i otwarty, łatwo wnikają do nich zarówno gatunki z różnych jednostek syntaksonomicznych, jak też obce gatunki inwazyjne (przymiotno kanadyjskie Conyza canadensis i przymiotno białe Erigeron annuus). Łącznie w tym niewielkim powierzchniowo zbiorowisku stwierdzono występowanie ponad 120 gatunków roślin. Ochrona zbiorowisk kamieńców rzek i potoków polega głównie na powstrzymywaniu działań mających na celu regulację przekrojów poprzecznych i podłużnych koryt, przegradzanie rzek, wydobywanie żwiru i kamieni z rzeki. Zbiorowiska te są bardzo plastyczne i dla ich funkcjonowania wystarczy naturalny rytm zalewów rzeki. Jedyną działalnością ochronną powinno być usuwanie pojawia-jących się gatunków inwazyjnych, takich jak: niecierpek gruczołowaty Impatiens glandulifera, nawłoć późna Solida-go gigantea, kolczurka klapowana Echinocystis lobata, barszcz Sosnowskiego Heracleum sosnowskyi i rdestowiec ostrokończysty Reynoutria japonica (Perzanowska 2012). 
ZBIOROWISKASZUWARÓW,MŁAKIZIOŁOROŚLI 
SzuwartrzcinowyPhragmitetum australis (Phragmitetum communis) Schmale 1939 
Zespół trzciny pospolitej Phragmitetum australis charakteryzuje się szeroką amplitudą ekologiczną, dużymi walorami dynamicznymi i olbrzymią ekspansywnością (Matuszkiewicz 2008; Wysocki, Sikorski 2009). W sprzyja-jących warunkach w szybkim tempie zajmuje brzegi zbiorników, jak również mokre łąki. Na niżu stanowi zdecydowanie bardziej rozpowszechnioną fitocenozę (Fijałkowski, Chojnacka-Fijałkowska 1990; Jasnowski 1962; Kucharski 1999). Na pogórzu i w górach występuje w rozproszeniu, zajmując zwykle niewielkie, kilkuarowe powierzchnie (Denisiuk, Korzeniak 1999; Dubiel i in. 1999; Wolański 2006). Trzcina pospolita tworzy tu agregacje, pokrywając często ponad 95% powierzchni (Denisiuk, Korzeniak 1999). Na Pogórzu Dynowskim (Wolański 2006) zespół zajmuje obniżenia terenu i zlądowaciałe oczka wodne. Spotykany był także na terenie źródlisk, położonych na stokach 
o dużym nachyleniu. Trzcina pospolita Phragmites australis odznacza się szeroką amplitudą troficzną, choć zwykle największą dynamikę przyrostu wykazuje w siedliskach eutroficznych. Najczęściej wyróżniane są dwa warianty zespołu trzciny pospolitej – wodny i lądowy, między którymi istnieją znaczne różnice ekologiczne i florystyczne. Pierwszy zajmuje siedliska stale zalane wodą i wyróżnia się ubóstwem składu botanicznego. Wariant drugi rozwija się na lądzie; roślinność jest tylko okresowo zalewana, a w runi występują taksony z różnych klas fitosocjologicznych (Jasnowski 1962; Tomaszewicz 1979). 
Szuwary trzcinowe na terenie projektowanego Turni-ckiego Parku Narodowego w kompleksie nieleśnym stanowią jedynie 0,25% powierzchni. Są jednak istotnym urozmaiceniem krajobrazu dolin. W większych płatach wykształciły się w górnym odcinku doliny Jamninki oraz w Grąziowej Dolnej, Arłamowie i Kwaszeninie. Spośród wyraźnie ukształtowanej grupy roślin szuwarowych z klasy Phragmitetea większe pokrycie odnotowano jedynie w przypadku rzęsy drobnej Lemna minor i turzycy zaostrzonej Carex gracilis. W składzie gatunkowym dużą grupę tworzą gatunki łąk mokrych, z rzędu Molinietalia, spośród których lokalnie większe powierzchnie zajmują wiązówka błotna Filipendula ulmaria i mięta długolistna Mentha longifolia. Wyraźnie też zaznaczają się gatunki łęgowe ze związku Alno-Padion, szczególnie świerząbki – Chaerophyllum aromaticum, Ch. hirsutum, a także pokrzywa zwyczajna Urtica dioica. Typowym ich siedliskiem są jednak podmokłe i płaskie dna dolin, gdzie zbiorowisko to znajduje dogodne warunki troficzne i hydrologiczne. Szuwary trzcinowe stanowią ważne ogniwo w sukcesji terenów trwale i okresowo zalewanych. Ich zachowanie w krajobrazie ma duże znaczenie dla utrzymania różnorodności biologicznej (środowisko życia licznych gatunków płazów i ptaków). Chroniąc je, należy zadbać o duże uwilgotnienie podłoża. Należy także przeprowadzać koszenie mozaikowe, by nie dopuścić do zarastania tej fitocenozy przez krzewy (Denisiuk, Korzeniak 1999). 
SzuwarturzycyzaostrzonejCaricetum gracilis (Graebn. et Hueck 1931) R. Tx. 1937 SzuwarturzycydzióbkowatejCaricetum rostratae Rel 1912 
Rozpowszechnione w Polsce zbiorowiska szuwarów turzycowych są często notowane w kompleksach mokrych łąk. Przez większą część roku są podtapiane. Płaty tych fitocenoz występują wzdłuż mniejszych i większych cieków oraz w nieckach niewielkich stawów i mokradeł (Matuszkiewicz 2008; Wysocki, Sikorski 2009). Produkują dużą ilość biomasy, spełniając w ten sposób istotną rolę siedliskotwórczą (Podbielkowski, Tomaszewicz 1996). Zespół turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis występuje w różno-rodnych warunkach siedliskowych, stąd jego duże zróżnicowanie florystyczne. Denisiuk (1980) w Wielkopolsce wyróżnił dwa jego podzespoły. Na Pomorzu Szczecińskim omawiany zespół występował w postaci dwóch facji (Jasnowski 1962). Zwarte łany turzycy zaostrzonej z domieszką gatunków łąkowych stwierdzili Denisiuk i Korzeniak (1999) w Bieszczadzkim Parku Narodowym oraz Dubiel i in. (1999) w Magurskim Parku Narodowym. Wariant mszysty zespołu Caricetum gracilis opisał Bis (1974a) z Dołów Jasielsko-Sanockich. Zespół turzycy dzióbkowatej Caricetum rostratae występuje w odmiennych warunkach siedliskowych w warunkach górskich i podgórskich niż na niżu (Denisiuk 1980; Jasnowski 1962). Wolański (2006) na Pogórzu Dynowskim oraz Denisiuk i Korzeniak (1999) w Bieszczadzkim Parku Narodowym stwierdzili ten zespół na glebach mineralno-organicznych i mineralnych, w strefie brzegowej niewielkich oczek wodnych oraz w zagłębieniach położonych na łagodnych zboczach, zasilanych spływającymi wodami. W runi licznie występowały okazałe zioła łąkowe oraz gatunki charakterystyczne dla klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae, a mało było taksonów ze związ-ku Magnocaricion i klasy Phragmitetea. Na duży udział gatunków łąkowych w tym zespole zwrócili także uwagę Dubiel i in. (1999) w Magurskim Parku Narodowym oraz Trąba i in. (2005) w dolinie Sanu. Większa część płatów tych zespołów ma charakter antropogeniczny, gdyż obydwie turzyce szybko kolonizują siedliska po łęgach oraz otoczenie sztucznych zbiorników. W przeszłości szuwary te często były użytkowane jako jednokośne użytki zielone. Z uwagi na wcześniejsze melioracje odwadniające szuwary tych turzyc zajmują dziś znikomą powierzchnię (poniżej 0,04%roślinności nieleśnej). Większe płaty notowane były jedynie w rejonie Trójcy, północnej Grąziowej i południowej części Kwaszeniny, a lokalnie również wzdłuż rowów i małych zagłębień terenu na terenie całego obszaru. Fitocenoza ta związana jest z wolno płynącymi, niejednokrotnie stagnującymi wodami. Występuje raczej na terenach wypłaszczonych, nachylenie rzadko tu przekracza 2–3°. Zbiorowisko występuje najczęściej w dnie dolin, zajmując przedział wysokościowy 350–400 m n.p.m. Zespoły turzyc zaostrzonej i dzióbkowatej należą do zbiorowisk zastępczych łęgów zabagnionych zespołu Fraxino-Alnetum oraz najżyźniejszych postaci olsu Ribeso-Alnetum (Denisiuk, Korzeniak 1999; Matuszkiewicz 2008). W ramach czynnej ochrony należy zapewnić odpowiednie uwilgotnienie siedlisk i nie dopuszczać do ich przesuszenia. W celu zabezpieczenia przed zarastaniem krzewami płaty zespołu należy wykaszać latem przynajmniej raz na dwa lata, po wysianiu się diaspor turzyc i gatunków towarzyszących (Denisiuk, Korzeniak 1999). 
SzuwarturzycyprosowejCaricetum paniculatae Wangerin 1916 
Szuwar turzycy prosowej z daleka jest dobrze rozpoznawalny po bardzo charakterystycznej, kępkowej strukturze (ogromne kępy, wyniesione ponad otaczającą darń). Jest spotykany nad wodami stojącymi lub wolno płynący-mi, w siedliskach eutroficznych, rzadziej mezotroficznych (Nowiński 1967). Związany jest z podłożem mniej lub bardziej zmineralizowanym w pobliżu źródlisk lub wysięków względnie bogatych w węglan wapnia (Matuszkiewicz 2008; Podbielkowski, Tomaszewicz 1996; Trąba i in. 2004; 2005). Głębokość wody jest bardzo różna i zmienna w okresie wegetacji. Wiosną jej poziom wynosi około 40 cm, a w pełni lata często brak wody na powierzchni gruntu (Podbielkowski, Tomaszewicz 1996). W przeciwieństwie do szuwaru turzycy zaostrzonej fitocenoza ta nie nawiązuje do torfowisk niskich, zaś składem florystycznym jest bardziej zbliżona do zbiorowisk ziołoroślowych. Oprócz gatunku charakterystycznego – turzycy prosowej Carex pani-culata – często występują rośliny szuwarowe: karbieniec pospolity Lycopus europaeus, przytulia błotna Galium palu-stre, szczaw lancetowaty Rumex hydrolapathum, skrzyp bagienny Equisetum fluviatile, turzyca dzióbkowata Carex ro-strata i pseudociborowata C. pseudocyprus, a z gatunków towarzyszących – łąkowe: krwawnica pospolita Lythrum salicaria, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, przytulia bagienna Galium uliginosum i wierzbownica błotna Epilobium palustre (Matuszkiewicz 2008; Podbielkowski, Tomaszewicz 1996). Gatunki towarzyszące rosną zwykle na kęp-kach. W dolinkach występują taksony szuwarowe, którym często towarzyszą mszaki, m.in. Acrocladium cuspidatum i Marchantia polymorpha (Nowiński 1967). W odróżnieniu od postaci niżowych, płaty górskie składem florystycznym nawiązują do zbiorowisk torfowisk przejściowych z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae. Na pogórzu i w górach zespół jest bardzo rzadki ze względu na brak naturalnych siedlisk o odpowiednich warunkach hydrologicznych (Denisiuk, Korzeniak 1999). Fitocenoza ta, choć ograniczona do symbolicznie zaznaczonej powierzchni (0,01%), odznacza się wysokimi walorami biocenotycznym i krajobrazowymi. Ma dużą wartość przyrodniczą, m.in. dzięki obec-ności gatunków rzadkich i chronionych, w tym: kruszczyka błotnego Epipactis palustris, kukułki szerokolistnej Dactylorhiza majalis, listery jajowatej Listera ovata (Oświt 2000). W terenie była zwykle związana z miejscami o słabym nachyleniu (do 10°). Stosunkowo dobrze wykształcone płaty znaleziono jedynie w dolinie Łomnej i Arłamówki. W wyniku sukcesji zespół może szybko przekształcić się w zbiorowiska mszysto-turzycowe lub zaroślowe i olsowe (Podbielkowski, Tomaszewicz 1996). 
SzuwarturzycybrzegowejCaricetum ripariae Soo 1928 
Szuwar turzycy brzegowej tworzy lite płaty przybrzeżne wolno płynących rzek, jezior i stawów. Niekiedy występuje także w rowach melioracyjnych. W krajobrazie otwartym sąsiaduje z Caricetum gracilis, C. acutiformis i ziołoro-ślami ze związku Filipendulo-Petasition (Denisiuk, Korzeniak 1999). Występuje także wśród silnie podmokłych olsów (Nowiński 1967). Czasem spotykany jest poza linią brzegową i strefą zalewu – na mokrych glebach błotnoziemnych lub murszowych, odznaczających się wyraźnymi procesami mineralizacji i dużymi wahaniami poziomu wody gruntowej, która tylko wiosną stagnuje na powierzchni gruntu (Nowiński 1967). Zbiorowisko jest silnie zwarte, o fizjonomii bujnych traworośli i wysokości do 150 cm. Tworzy niemal agregacyjne, bardzo ubogie florystycznie płaty (Podbielkowski, Tomaszewicz 1996). W składzie obserwuje się większy udział gatunków błotnych i łąkowych niż torfowiskowych. Obok dominującej turzycy brzegowej Carex riparia rosną nielicznie turzyca zaostrzona Carex gracilis i dzióbkowata C. rostrata, skrzyp bagienny Equisetum fluviatile, a z gatunków wilgotnych łąk i ziołorośli: knieć błot-na Caltha palustris, wiązówka błotna Filipendula ulmaria, sitowie leśne Scirpus sylvaticus (Denisiuk, Korzeniak 1999; Jasnowski 1962). Podobnie, jak w Bieszczadzkim Parku Narodowym (Denisiuk, Korzeniak 1999), szuwar ten ma znikomy udział powierzchniowy (ok. 0,01% powierzchni nieleśnej). Związany jest z miejscami niemal zupełnie płaskimi. Wyraźnie wykształcony płat tego zbiorowiska notowano jedynie w okolicach Posady Rybotyckiej. Caricetum ripariae należy do dynamicznego kręgu olsów. Przypuszcza się, że w warunkach pogórza sukcesja tego zbiorowiska bę-dzie zmierzać w kierunku zbiorowisk zaroślowych, a na-stępnie olsu, przechodząc pośrednio przez ziołorośla ze związku Filipendulion (Denisiuk, Korzeniak 1999). 
SzuwarmozgowyPhalaridetum arundinaceae (Koch 1926 
n.n.) Libb. 1931 
Szuwar mozgi trzcinowatej towarzyszy często wodom płynącym i stojącym w całej rozciągłości pionowej. Może także występować całkowicie poza strefą brzegową. Odznacza się szeroką skalą ekologiczną (Grzelak 2004). Szczególnie odpowiadają mu nieobwałowane doliny rzek. Przesuszenie terenu przez niewłaściwe melioracje jest dla szuwaru mozgi trzcinowatej szczególnie szkodliwe (Jasnowski 1962; Nowiński 1967). Zespół w dużym stopniu nawiązuje do łąk mokrych ze związku Filipendulo-Petasition oraz muraw zalewowych Agropyro-Rumicion crispi. Fitocenoza związana jest z podłożem mineralnym lub wyraźnie zmineralizowanym, bogatym w węglan wapnia. Toleruje częste i dłuższe wylewy, nawet te o charakterze powodziowym (Fijałkow-ski, Chojnacka-Fijałkowska 1990). Bywa też, że kolonizuje świeże aluwia i siedliska synantropijne. W terenach górskich i podgórskich szuwar mozgi trzcinowatej (Denisiuk, Korzeniak 1999; Wolański 2006) swoim składem florystycznym wyraźnie odbiega od typowych fitocenoz niżowych (Grzelak 2004; Jasnowski 1962) i nawiązuje do łąk kośnych lub ziołorośli z klasy Molinio-Arrhenatheretea, spośród których najczęściej występują: kupkówka pospolita Dactylis glomerata, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis, wiechlina zwyczajna Poa trivialis, śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa, groszek łąkowy Lathyrus pratensis, wyka ptasia Vicia cracca, wiązówka błotna Filipendula ul-maria, bodziszek błotny Geranium palustre i knieć błotna Caltha palustris. Zdaniem Denisiuka i Korzeniak (1999) oraz Barabasz (1994) występujące w terenach podgórskich przesuszenie podłoża i niestabilność stosunków wodnych powodują zanikanie gatunków szuwarowych i rozwój taksonów łąk wilgotnych i świeżych. Liczne gatunki łąkowe w Phalaridetum arundinaceae stwierdzili także Dubiel i in. (1999) w Magurskim Parku Narodowym. Odnotowane w terenie fragmenty Phalaridetum mają charakter bardziej łąkowy niż szuwarowy. Klasę Phragmitetea reprezentują tu zaledwie dwa, sporadycznie notowane, gatunki. Natomiast rośliny z samego rzędu Molinietalia liczą 15 gatunków. Naj-większe spośród nich pokrycie osiągają mięta długolistna Mentha longifolia i ostrożeń warzywny Cirsium oleraceum. Wyraźniej zaznacza się również grupa łęgowa z Alno-Padion. Taki stan podyktowany jest rodzajem siedlisk, które lokalnie zdominowała mozga trzcinowata Phalaris arundinacea (głównie łąki, poddane okresowym zalewom). Nie wykazuje przywiązania do wysokości nad poziomem morza ani też do ekspozycji, preferując powierzchnie o znikomym nachyleniu. 
Szuwar mozgowy, wskutek ekspansywnego i konkurencyjnego charakteru dominującej trawy, odznacza się na ogół małą liczbą gatunków – średnio 19 na jednym arze. Fitocenoza ta rozprzestrzeniła się wzdłuż całego dna doliny Grąziowej. Wyspowo większe płaty spotkać można również w Kwaszeninie i Arłamowie. Ogólny ich udział w roślinno-ści nieleśnej szacuje się na około 1% powierzchni. Zespół ma duże walory estetyczne (Trąba 1999), zwłaszcza w okresie kłoszenia i kwitnienia mozgi. Z uwagi na mozaikowość współkształtowanych siedlisk warte jest jego zachowania w celu utrzymania różnorodności fitocenotycznej tego obszaru. Aby ochronić naturalne łąki mozgowe występujące w siedliskach łęgowych, należy zadbać o właściwą wilgotność siedliska i przynajmniej raz w roku, nie wcześniej niż w połowie lipca, wykaszać je, a zebrany plon usuwać, aby nie utrudniał ponownego odrostu traw (Denisiuk, Korzeniak 1999). 
SzuwarskrzypubagiennegoEquisetetum fluviatilis (Equisetetum limosi) Steffen 1931 
Zespół skrzypu bagiennego jest fitocenozą o cechach agregacji. Pojawia się zwykle w zabagnieniach ze stagnującą wodą (do 1 m), w mocno spłyconych zbiornikach wodnych i okresowych rozlewiskach. Zajmuje eutroficzne podłoże organiczne, często torfowe (Podbielkowski, Tomaszewicz 1996). Niekiedy szuwar skrzypowy występuje w siedliskach oddalonych od zbiorników wodnych, do których należą podtapiane łęgi, młaki czy wilgociolubne zioło-rośla – w takich przypadkach główny zrąb listy florystycznej stanowią gatunki mokrych łąk i torfowisk. Występowa-nie zbiorowiska związane jest z niższymi położeniami (do 350 m n.p.m.). W literaturze najczęściej prezentowane są dwa podstawowe typy zespołu – z przewagą roślin wodnych oraz z przewagą turzyc, mszaków i gatunków łąkowych (Denisiuk, Korzeniak 1999). Opisany z badanego terenu zespół prezentuje typ drugi, podobnie jak wyróżniony na Pogórzu Dynowskim (Wolański 2006), w Bieszczadzkim (Denisiuk, Korzeniak 1999), Magurskim (Dubiel i in. 1999) oraz Roztoczańskim Parku Narodowym (Izdebski i in. 1992). Na badanym terenie udział szuwaru skrzypowego nie przekracza 0,01% całkowitego areału roślinności nieleśnej. W dynamice sukcesyjnej zbiorowisko to bywa pośrednim ogniwem między roślinnością wodną a szuwarami właściwymi. Jednym z ewentualnych kierunków sukcesji może być przekształcanie się Equisetetum fluviatilis w zbiorowisko z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae. W przypadku obniżenia się poziomu wody poniżej powierzchni gleby możliwa jest ewolucja w kierunku fitocenoz ze związku Calthion. Dubiel i in. (1999) zauważyli, że gatunki ze związku Calthion pojawiają się szczególnie licznie w strefie kontaktowej zbiorowiska z łąkami, a więc w miejscach położonych najwyżej. Szuwar skrzypu bagiennego, jako specyficzny typ fitocenozy błotnej i nadwodnej, ma dużą wartość przyrodniczą (Oświt 2000). Wart jest zachowania, podobnie jak inne, towarzyszące mu zbiorowiska wodno-błotne, tworzące bogatą mozaikę przestrzenną krajobrazu otwartego (Denisiuk, Korzeniak 1999,;, Trąba i in. 2005). Z uwagi na rzadkość i specyfikę tej fitocenozy należy zadbać o utrzymanie odpowiedniego poziom wody w miejscach, w których występuje. 
Młakaśródleśnazeskrzypemolbrzymim – zbiorowisko zEquisetum telmateia 
Drobne płaty skrzypu olbrzymiego występują zwykle w śródleśnych młakach i rozsiane są po całym terenie. Nie mają rangi zespołu, jednak pod względem przyrodniczym stanowią znaczący walor, co skłoniło do specjalnego ich potraktowania. Zbiorowisko to opisane już było z tutejszego rezerwatu „Krępak” (Witkowska-Wawer 1994b), gdzie panującemu skrzypowi olbrzymiemu Equisetum tel-mateia licznie towarzyszyły inne gatunki mokrych siedlisk, np.: niezapominajka błotna Myosotis palustris, sitowie leśne Scirpus sylvaticus i czyściec błotny Stachys palustris. Zbiorowisko to należy do stadiów sukcesji podgórskiego łęgu jesionowego Carici remotae-Fraxinetum. Największą koncentrację ich płatów odnotowano na terenie Kwaszeniny, a także między dolinami Grąziowej i Łomnej. 
Ziołoroślawiązówkowo-bodziszkoweFilipendulo-Geranie-tum Koch 1926 
Ziołorośla wysokich, higrofilnych bylin dwuliściennych występują na próchniczej i żyznej glebie wzdłuż cieków i na odlesionych terasach łęgowych o wyraźnym prze-pływie wody (Trąba, Wolański 2012; Wysocki, Sikorski 2009). W Bieszczadzkim (Denisiuk, Korzeniak 1999) i Magurskim Parku Narodowym (Dubiel i in. 1999) rozwijają się w lokalnych zagłębieniach terenu, wzdłuż rowów melioracyjnych i małych potoków, a także tworzą enklawy wśród zarośli olszy szarej Alnus incana. W strukturze roślinności dolin rzecznych fitocenozy te należą do najżyźniejszych zbiorowisk łąkowych (Denisiuk, Korzeniak 1999). Gatunkami charakterystycznymi są wiązówka błotna Filipendula ulmaria i bodziszek błotny Geranium palustre (Matuszkiewicz 2008). Dominującej wiązówce towarzyszą byliny ze związku Calthion i rzędu Molinietalia, m. in.: mięta długo-listna Mentha longifolia, krwawnica pospolita Lythrum sali-caria, ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare, świerząbek orzęsiony Chaerophyllum hirsutum i pokrzywa zwyczajna Urti-ca dioica. Z wysokich traw regularniej pojawia się tu tylko wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis. Ziołorośla te mają charakter dwuwarstwowy. Niższy poziom tworzą głównie gatunki błotne, charakterystyczne dla łąk mokrych: skrzyp błotny Equisetum palustre, knieć błotna Caltha palustris i bodziszek błotny Geranium palustre. Z uwagi na silnie konkurencyjne ziołorośla niskie rośliny w tym zbiorowisku nie są zbyt liczne, a na powierzchni jednego ara notuje się średnio 21 gatunków. Łany wiązówki skupiają się głównie w dolinie Łomnej i Grąziowej. Zajmują przedział wysokościowy 400–500 m n.p.m. i występują w siedliskach połogich, o spadku terenu do 5°. Łącznie w skali całego obszaru zajmują stosunkowo niewielką powierzchnię (do 0,5%), co wyraźnie odróżnia krajobraz tutejszych łąk od kompleksów nieleśnych w Bieszczadach (Denisiuk, Korzeniak 1999) i południowej części Gór Słonnych, gdzie ziołorośla te są bardziej powszechne i często zajmują rozległe powierzchnie. Zespół Filipendulo-Geranietum należy do dynamicznego kręgu łęgów (Trąba, Wolański 2012). Większe uwilgotnienie siedliska powoduje sukcesję w kierunku szuwarów turzycowych, zaś w wyniku osuszania się gleb zbiorowisko przekształca się w łąkę kośną. Brak koszenia może dorowadzić do samozalesienia. Dlatego w ramach czynnej ochrony należy usuwać zakrzewienia i prowadzić ekstensywne użytkowanie kośne (Denisiuk, Korzeniak 1999; Wysocki, Sikorski 2009). 
ZiołoroślazmiętądługolistnąFilipendulo-Menthetum longi-foliae Zlinska 1989 
Zespół mięty długolistnej jest bardzo częstą fitocenozą na całym terenie Bieszczadów (Denisiuk, Korzeniak 1999) i Pogórza Przemyskiego (Barabasz-Krasny 2011), wchodząc często w jeden kompleks ziołorośli z płatami wiązówki błotnej Filipendula ulmaria i sitowia leśnego Scirpus sylvaticus. Zdaniem Barabasz-Krasny (2011) mięta długolista Mentha longifolia jest gatunkiem ekspansywnym, o szerokiej skali ekologicznej i łatwo rozprzestrzenia się w różnych warunkach higrofilnych. Denisiuk i Korzeniak (1999) zauważają, że rola mięty długolistnej Mentha longifolia jest zmienna w zależności od stopnia uwilgotnienia podłoża. 
W warunkach optymalnych stosunków wodnych rośnie w dużym zwarciu, co zabezpiecza przed sukcesją drzew i krzewów. Z kolei w trakcie osuszania gleby mięta jest wypierana przez wiązówkę błotną Filipendula ulmaria, ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare, śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa i sit rozpierzchły Juncus effusus. Na obszarze projektowanego Turnickiego Parku Narodowego zbiorowisko z miętą długolistną  Mentha longifolia jest wyraźnie bogatsze w gatunki od litych płatów wiązówkowych. W zdjęciach rejestrowano nawet 50 taksonów (średnio 33 gatunki). Większa paleta roślin naczyniowych towarzyszy szczególnie płatom o korzystnych warunkach świetlnych, w kompleksach łąkowych. W składzie gatunkowym wyraźnie wyodrębniony jest tu związek łąk mokrych – Calthion, w którym poza samą miętą znaczny udział mają: ostrożnie 
– warzywny Cirsium oleraceum i łąkowy C. rivulare, sitowie leśne Scirpus sylvaticus oraz knieć błotna Caltha palustris ssp. laeta. Dość długa jest też lista pozostałych gatunków łąkowych z rzędu Molinietalia; na uwagę zasługują: sit rozpierzchły Juncus effusus, bodziszek błotny Geranium palu-stre, dzięgiel leśny Angelica sylvestris i krwawnica błotna Lythrum salicaria, a w najniższym poziomie – tojeść roze-słana Lysimachia nummularia. Spośród gatunków łąkowych regularnie występują tu: groszek łąkowy Lathyrus pratensis, wyka płotowa Vicia sepium i wyka ptasia V. crac-ca. Gatunki lasów łęgowych Alno-Padion nie mają tu już tak wielkiego znaczenia. Jedynie pokrzywa zwyczajna Urti-ca dioica, przytulia lepczyca Galium rivale i świerząbek korzenny Chaerophyllum aromaticum pojawiają się regularniej. Istotną rolę diagnostyczną spełniają w tych płatach niektóre gatunki towarzyszące, np. poziewnik pstry Galeopsis speciosa, szczaw tępolistny Rumex obtusifolius, pięciornik gęsi Potentilla anserina, przymiotno białe Erigeron an-nuus czy też ostrożeń polny Cirsium arvense. Ich częsta obecność świadczy o wcześniejszych zaburzeniach warunków siedliskowych na badanym terenie i jedynie wcześniej wymienione taksony dowodzą, że zachodzi proces regeneracji tych siedlisk. Płaty mięty długolistnej Mentha longifolia związane są głównie z połogimi fragmentami dolin 
o nachyleniu do 5°. Większą powierzchnię ziołorośla te zajmują w dolinie Kwaszeniny i Łomnej. Zbiorowisko z miętą długolistną Mentha longifolia na Pogórzu Przemyskim jest zróżnicowane florystycznie. Występuje postać sucha zbiorowiska z dużym udziałem gatunków z rzędu Arrhenatheretalia oraz postać wilgotna z większym udziałem taksonów z rzędu Molinietalia i klasy Phragmitetea (Barabasz-Krasny 2011). Zespół ten w Magurskim Parku Narodowym (Dubiel i in. 1999) występuje w postaci wilgotniejszej, choć gatunki szuwarowe spotyka się tu sporadycznie. Ziołorośla Filipendulo-Menthetum longifolia nie mają dużej wartości przyrodniczej (Oświt 2000). Aby nie zostały opanowane przez olszę szarą Alnus incana i gatunki wierzb Salix sp., należy roślinność kosić przynajmniej raz na dwa lata, a skoszoną masę usuwać poza obręb zbiorowiska (Denisiuk, Korzeniak 1999). 
ZiołoroślasitowioweScirpetum silvaticiKnapp 1946 
Zespół z dominacją sitowia leśnego Scirpus sylvaticus jest rozpowszechniony w całej Polsce. Fizjonomicznie przypomina niskie szuwary turzycowe. Występuje w lokalnych zagłębieniach terenu, na słabo kwaśnych, próchniczno-gliniastych glebach glejowych, trwale zabagnionych, często zasilanych przez wody wysiękowe (Fijałkowski, Chojnacka-Fijałkowska 1990; Grynia i in. 1993; Matuszkiewicz 2008; Wysocki, Sikorski 2009). Ruń zespołu jest na ogół bezużyteczna jako pasza (Kryszak 2001; Trąba 1994; Wolański 2006). 
Na obszarze projektowanego Turnickiego Parku Narodowego zespół jest notowany zwykle w niewielkich, rozproszonych płatach. Zajmuje gleby słabo kwaśne, próchniczno-gliniaste, glejowe lub pseudoglejowe. Podobnie, jak w Bieszczadzkim Parku Narodowym (Denisiuk, Korzeniak 1999), jest związany głównie z siedliskami trwale zabagnionymi, towarzyszącymi lokalnym wysiękom. O charakterystycznej fizjonomii zespołu, przypominającej szuwar turzycowy (Denisiuk, Korzeniak 1999), decyduje dominacja sitowia leśnego (75–80%). Liczba gatunków współtworzących zbiorowisko nie jest mała, lokalnie sięgając prawie 40 (średnio 27). Związek Calthion, oprócz sitowia leśnego, ledwie w zarysie reprezentują trzy gatunki: mięta długolistna Mentha longifolia, ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare i knieć błotna Caltha palustris. Z kolei wśród gatunków rzędu Mo-linietalia występuje duża grupa roślin charakterystycznych 
– główną rolę odgrywają: krwawnica pospolita Lythrum salicaria, sit rozpierzchły Juncus effusus, skrzyp błotny Equisetum palustre i tojeść pospolita Lysimachia vulgaris. Największą powierzchnię ziołorośla sitowiowe zajmują we wschodniej części Kwaszeniny, tuż przy granicy państwa. W rozproszeniu notowane były również w Arłamowie i na południu Grąziowej. Płaty tego zespołu związane są z niższymi położeniami (zwykle do 350 m n.p.m.) i miejscami 
o znikomym nachyleniu. Także w Magurskim Parku Narodowym (Dubiel i in. 1999) oraz na Pogórzu Dynowskim (Wolański 2006), w zespole sitowia leśnego dominowały gatunki ze związku Calthion i rzędu Molinietalia. Duży udział gatunków charakterystycznych dla podmokłych łąk stwierdziła także Kryszak (2001) na glebach organicznych w Wielkopolsce, Trąba (1994) w dorzeczu Łabuńki oraz Kusz i in. (2000) w okolicy Rzeszowa. Scirpetum sylvatici jest zespołem w dużym stopniu naturalnym oraz stabilnym siedliskowo i florystycznie (Trąba i in. 2005), dlatego tendencje sukcesyjne tego zbiorowiska są niewyraźne i słabo zaznaczone (Denisiuk, Korzeniak 1999). W krajobrazie pogórzy jest bardzo cennym zbiorowiskiem (Oświt 2000), m.in. ze względu na obecność storczyków: kukułki szerokolistnej Dactylorhiza majalis, kukułki krwistej D. incarna-ta i kruszczyka błotnego Epipactis palustris. Zachowanie zespołu w niezmienionej postaci nie jest trudne. W ramach czynnej ochrony powinno się wykonywać koszenie co kilka lat lub pozostawić bez użytkowania, ale wówczas konieczne jest usuwanie samosiewów krzewów i drzew (Denisiuk, Korzeniak 1999). 
Nadbrzeżneziołorośla:ziołorośla lepiężnika różowego (łopuszyny) Phalarido-Petasitetum hybridi Schwick. 1933 (Aegopodio-Petasitetum hybridi R.Tx. 1949) oraz ziołorośla z rudbekią i sadźcem Rudbeckio-Solidaginetum R.Tx. et Raabe 1950, Calystegio-Eupatorietum Goers 1974 
Łopuszyny oraz ziołorośla z rudbekią nagą Rudbeckia lacinata i sadźcem konopiastym Eupatorium cannabinum wykształciły się wzdłuż rzek i potoków, a także wokół dawnych, nieistniejących już gospodarstw, głównie na żyznych madach piaszczystych. W postaci naturalnej tworzą mozaikę w kompleksie lasów łęgowych. Zbiorowiska te znajdują się poza strefą użytkowania gospodarczego. Chociaż klasycznie zaliczane do rzędu Glechometialia hederaceae w klasie Artemisietea vulgaris, zbiorowisko to wyróżnia się znacznym udziałem gatunków charakterystycznych dla łąk mokrych i lasów łęgowych. Większe pokrycie osiągają tu mięta długolistna Mentha longifolia i ostrożeń warzywny Cirsium oleraceum. W składzie odnotowanych płatów równie dużą rolę odgrywają gatunki leśne ze związku Alno--Padion, szczególnie skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia, śledziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium i pokrzywa zwyczajna Urtica dioica. Łopuszyny koncentrują się w górnym odcinku potoku Mszaniec (płd.-wsch. część Grąziowej) i w środkowym odcinku potoku Arła-mówka. Rozproszone są też w całym zasięgu lasów łęgowych, stanowiąc częstokroć ich nadpotokowe okrajki. Nigdy nie pojawiają się na stokach o nachyleniu większym niż 2–3°. Zajmują głównie średni przedział wysokości 400– 500 m n.p.m. Udział tych siedlisk w ogólnej powierzchni nieleśnej nie przekracza 0,2%, ale pod względem dynamicznym są to zbiorowiska względnie stabilne. 
ZBIOROWISKAŁĄKOWE,PASTWISKOWE IMURAWYCIEPŁOLUBNE 
WilgotnełąkiostrożnioweCirsietum rivularis Ralski 1931 iostrożniowo-rdestoweCirsio-Polygonetum bistortae R.Tx. 1951 (Angelico-Cirsietum oleracei R.Tx. 1937 em. Oberd. 1967) 
Zespoły ostrożnia łąkowego i ostrożnia warzywnego dobrze wyodrębniają się w krajobrazie otwartym (Wysocki, Sikorski 2009). Wykształcają się na żyznych i dawniej dwu-kośnie użytkowanych łąkach wilgotnych, głównie na glebach mineralnych lub zmineralizowanych murszach oraz na płytkich torfach. Pierwotnie były na tym terenie szeroko rozpowszechnione i dopiero melioracje odwadniające znacznie ograniczyły ich zasięg. Pod względem wysokościowym związane są z wyższymi partiami pogórza oraz z piętrem dolnoreglowym. Typowa struktura tych łąk wykazuje budowę trójwarstwową (Nowiński 1967). Najniższe piętro tworzą drobne byliny płożące. Warstwa środkowa jest silnie zwarta. Osiąga wysokość około 40 cm. Tworzą ją głównie odziomkowe liście ostrożnia i innych gatunków towarzyszących oraz niektóre turzyce i rośliny motylkowe. Warstwę górną budują kwiatostany ostrożnia i innych bylin, które wyrastają na wysokość 130–150 cm. Na przełomie wiosny i lata łąki te odznaczają się szczególnie widokowym aspektem (Trąba 1999). Purpurowe plamy ostrożnia łąkowego Cirsium rivulare pięknie kontrastują ze złocisty-mi łanami jaskra ostrego Ranunculus acris i białymi baldachami trybuli leśnej Anthriscus sylvestris oraz świerząbka korzennego Chaerophyllum aromaticum. W szczególnie istotnym stopniu zaakcentowany jest tu cały rząd Molinie-talia, z wyodrębniającym się związkiem Calthion. Spośród gatunków charakterystycznych dla tychże łąk mokrych szczególną rolę odgrywają barwnie kwitnące: dzięgiel leśny Angelica sylvestris, mięta długolistna Mentha longifolia, sit rozpierzchły Juncus effusus, niezapominajka błotna Myosotis palustris, krwawnica pospolita Lythrum salicaria i tojeść rozesłana Lysimachia nummularia (Trąba 1999; Wolański, Trąba 2009). Występowanie mięty długolistnej Mentha longifolia, wiązówki błotnej Filipendula ulmaria i kozłka lekarskiego Valeriana officinalis w zbiorowisku ostrożnia łąkowego zaobserwowali także Kusz i in. (2000) na torfowisku Krasne koło Rzeszowa. W Bieszczadzkim Parku Narodowym (Denisiuk, Korzeniak 1999) zespół Cirsietum rivularis zajmował wypłaszczone i połogie zbocza w niższych partiach dolin na płytkich madach próchnicznych i glebach glejowych. Odznaczał się, podobnie, jak na Pogórzu Dynowskim (Wolański 2006) i w Magurskim Parku Narodowym (Dubiel i in. 1999), dużym udziałem gatunków z rzędu Molinietalia oraz klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae. Na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego łąki ostrożniowe zajmują łącznie znikomą powierzchnię, nie przekraczając 0,5% całkowitego areału ro-ślinności nieleśnej, jednak są ważnym siedliskiem zwiększającym walor przyrodniczy i widokowy tutejszych dolin. Największe powierzchnie wilgotnych łąk ostrożniowych notowane były w dolinie Grąziowej i w południowej części Kwaszeniny, gdzie odnaleziono też jeden płat łąki ostrożniowo-rdestowej. Łąki ostrożniowe są zespołami ro-ślinnymi, które należą do cennych w Polsce ze względu na rozmieszczenie geograficzne i duże walory krajobrazowe (Denisiuk, Korzeniak 1999). Ich powierzchnia zmniejsza się na skutek intensyfikacji gospodarki łąkowej, niewłaściwego użytkowania lub jego zaniechania czy też zmiany uwilgotnienia siedlisk (Trąba, Wolański 2012). Ochrona sprowadza się do wykaszania runi przynajmniej raz w roku i wywożenia siana poza obręb łąki (Denisiuk, Korzeniak 1999; Dubiel i in. 1999). 
PastwiskositoweEpilobio-Juncetum effusi Oberd. 1957 
Zespół situ rozpierzchłego wykształca się najczęściej wskutek intensywnego wypasu obszarów o charakterze „wygonów”, na słabo przepuszczalnym podłożu: zatorfień źródliskowych lub mokrych łąk na podłożu próchniczno--gliniastym (Barabasz-Krasny 2002). W czasie wypasu zwierzęta niszczą strukturę gleby. Uniemożliwia to jej przewietrzanie, co w konsekwencji sprzyja rozsiewaniu się nasion sitów poprzez ich wdeptywanie (Nowiński 1967). W całej Polsce, podobnie jak w Bieszczadach i na Pogórzu, zespół rozpowszechnił się w ostatnich 30 latach XX wieku. W wyniku zaprzestania wypasu w wielu miejscach wyraźnie ograniczył swoją powierzchnię, przekształcając się w łąki śmiałkowe lub zbiorowiska niskoturzycowe z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae (Denisiuk, Korzeniak 1999). Pastwiska sitowe należą do zbiorowisk bogatych florystycz-nie (średnio 35 gatunków naczyniowych w zdjęciu). Ich płaty stanowią często mozaikę z łąkami mokrymi. Sit rozpierzchły Juncus effusus w odnotowanych płatach osiąga znaczne pokrycie (60–80%), a towarzyszą mu gatunki wyróżniające dla zespołu, takie jak sit członowany Juncus articulatus i wierzbownica błotna Epilobium palustre. Spośród gatunków ze związku Calthion regularniej notowane są niezapominajka błotna Myosotis palustris i ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare. Licznie reprezentowany jest rząd Molinie-talia. Tutaj największym udziałem odznaczają się: ostrożeń błotny Cirsium palustre, firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi, starzec błotny Stachys palustris, śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa, tojeści – zwyczajna Lysimachia vulgaris i rozesłana L. nummularia oraz krwawnica pospolita Lythrum salicaria. Licznie reprezentowana jest również klasa łąkowa Molinio-Arrhenatheretea. 
Pastwisko sitowe rozproszone jest na całym obszarze projektowanego Turnickiego Parku Narodowego, szczególnie w siedliskach użytkowanych pastwiskowo, z wysoko zalegającym zwierciadłem wód gruntowych. Ogółem nie przekracza jednak 1% powierzchni nieleśnej. Sporo płatów tego zespołu występuje na terenach płaskich w dolinie Grąziowej i Łomnej. Na Pogórzu Przemyskim  zespół Epilobio--Juncetum effusi występuje w dwóch postaciach: typowej; z dużym udziałem gatunków ze związku Calthion (niezapominajki błotnej Myosotis palustris, skrzypu błotnego Equisetum palustre, sitowia leśnego Scirpus sylvaticus, krwawnicy pospolitej Lythrum salicaria i koniczyny biało-różowej Trifolium hybridum) oraz w postaci przesuszonej, z panującymi sitami (rozpierzchłym Juncus effusus, skupionym J. conglomeratus i chudym J. tenuis) oraz obecnością taksonów charakterystycznych dla łąk świeżych z rzędu Arrhenatheretalia (Barabasz-Krasny 2002). Łąki sitowe wyróżniają się małą wartością przyrodniczą (Oświt 2000). Ich zachowanie w krajobrazie otwartym jest uwarunkowane użytkowaniem tych fitocenoz przez wypas owiec lub bydła (Denisiuk, Korzeniak 1999). 
Nitrofilnałąkawyczyńcowazdużymudziałemkupkówki pospolitejDactylis glomerata orazhigrofilnychziół nawiązująca do Alopecuretum pratensis (Regel 1925) Steffen 1931 
Zbiorowisko z panującym wyczyńcem łąkowym Alopecurus pratensis jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych w Polsce typów wilgotnych łąk dolinowych (Kucharski 1999). W obrębie związku Alopecurion zbiorowisko to stanowi tzw. „zespół centralny”, bez specjalnych gatunków charakterystycznych, wyróżniający się dużym udziałem wyczyńca łąkowego Alopecurus pratensis (Matuszkiewicz 2008). Jest zbiorowiskiem antropogenicznym, występującym zarówno na glebach organicznych, jak i mineralnych, głębokich i żyznych, wilgotnych, często z zalewem zimowym (Kryszak 2001; Nowiński 1967 Trąba 1994). Wykształca się na tzw. siedliskach świeżych (Wolański 2006). Warunkiem utrzymania się tego zespołu jest przynajmniej ekstensywne, ale systematyczne użytkowanie (Baryła, Urban 2002). Pojawia się w miejscu zespołu Rumici-Alopecuretum geniculati w przypadku zaniechania użytkowania, a po obfitych powodziach zajmuje miejsca innych zespo-łów, m.in. Arrhenatheretum elatioris, położonych z dala od rzeki. Może także łatwo opanowywać zagłębienia terenowe po zbiorowiskach szuwarowych (Kryszak 2001). Alopecure-tum pratensis jest zbiorowiskiem o szerokiej amplitudzie ekologicznej zarówno w odniesieniu do rodzaju gleby, jak i stopnia uwilgotnienia (Trąba, Wyłupek 2001), dlatego w obrębie tej fitocenozy wyróżniane są liczne podzespoły i warianty (Fijałkowski, Chojnacka-Fijałkowska 1990; Kryszak 2001; Nowiński 1967; Wolański 2006). 
Łąki wyczyńcowe występujące na obszarze projektowanego Turnickiego Parku Narodowego nawiązują do niżej omówionych łąk rajgrasowych, jednakże wskutek nieregularnego użytkowania dochodzi tu często do zubożenia składu gatunkowego. Gatunki niskodarniowe nie wytrzymują konkurencji z wysokimi trawami, takimi jak wyczyniec łą-kowy Alopecurus pratensis, a także z wysokimi ziołami, które szybciej opanowują te siedliska niż miejsca suche. Łąki wyczyńcowe odgrywają niebagatelną rolę w roślinno-ści nieleśnej Turnickiego Parku Narodowego, stanowiąc blisko 20% jej ogólnej powierzchni. Zajmują szeroki przedział wysokościowy, jednak w szczególnym stopniu związane są ze słabo nachylonymi, względnie żyznymi i wilgotnymi zboczami dolin. Ekspansywność wysokich traw obni-ża tu wskaźnik bioróżnorodności – w jednym zdjęciu występuje średnio 31 gatunków naczyniowych, a więc o 10 mniej niż na łąkach świeżych. Klasa Molinio-Arrhenatheretea jest szeroko reprezentowana, ale w rozdziale na rzędy nie widać zdecydowanej przewagi w kierunku łąk z rzędu Arrhenatheretalia. Notowane w terenie płaty mają przejściowy charakter, nawiązujący do łąk świeżych, lokalnie z większym udziałem rajgrasu wyniosłego Arrhenatherum elatius, tymotki łąkowej Phleum pratense czy wiechliny łą-kowej Poa pratensis. Trzy ostatnie obejmują siedliska najbardziej typowe dla tego rodzaju fitocenoz. Stwierdza się tu płaty z dużym udziałem takich ziół, jak: świerząbek korzenny Chaerophyllum aromaticum, podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria i pokrzywa zwyczajna Urtica dioica. Łąki wyczyńcowe pełnią ważne funkcje krajobrazowe w krajobrazie otwartym. U ich podstaw znajduje się nie tylko bogactwo florystyczne zespołu, ale także właściwości morfologiczne i biologiczne wyczyńca łąkowego Alopecu-rus pratensis, prawdopodobnie również zróżnicowanie taksonomiczne tego gatunku, głównie pod względem zabarwienia liści oraz pylników. Łąki te dostarczają pozytywnych wrażeń estetycznych, zwłaszcza wiosną podczas kwitnienia wyczyńca łąkowego Alopecurus pratensis (Trąba 1999; Wolański, Trąba 2009). 
Łąkaowsicowapodzespółtypowy, także w wariancie miet-licowym Arrhenatheretum elatioris Br.-Bl. ex Scherr. 1925 typicum 
Zespół rajgrasu wyniosłego występuje na żyznych, drobnoziarnistych glebach brunatnych i brunatniejących madach, o korzystnych stosunkach wodnych i powietrznych w okresie wegetacji (Kryszak 2001; Kucharski 1999; Wolański 2006). Spotykany jest także na glebach murszowo-mułowych czy murszowo-torfowych (Fijałkowski, Chojnacka-Fijałkowska 1990; Trąba 1994). W runi, obok szlachetnych traw, licznie występują rośliny motylkowate i inne byliny dwuliścienne. Dzięki temu jest to jeden z najefektowniejszych zespołów nie tylko na niżu, ale i w piętrze pogórza (Wysocki, Sikorski 2009). Zespół Arrhenathere-tum elatioris należy do najlepiej zbadanych w Polsce. Szeroka amplituda ekologiczna tej fitocenozy sprawia, że jest zróżnicowany na wiele podzespołów i wariantów. Dla przy-kładu Nowiński (1967) opisuje ich 14, Grynia (1987) – 5, Fijałkowski i Chojnacka-Fijałkowska (1990) – 7, Kucharski i Michalska-Hejduk (1994) – 16, Trąba (1994) – 15, Barabasz (1994) – 2, Wyłupek (1999) – 4 i Kryszak (2001) – 4. 
Tak znaczne zróżnicowanie florystyczne łąk rajgrasowych jest wynikiem różnorodnych warunków siedliskowych, w których mogą one występować, a także intensywności na-wożenia mineralnego, użytkowania, zabiegów pielęgnacyjnych. W związku z tym istnieje wiele kierunków sukcesji łąk tego zespołu (Kryszak 2001). Brzeg i Wojterska (1996), Kucharski i Michalska-Hejduk (1994) oraz Dubiel i in. (1999) zwracają uwagę, że półnaturalne płaty zespołu Arrhenatheretum elatioris są ginącym elementem szaty roślinnej łąk, wypieranym przez bardziej produktywne monokultury traw takich jak: kupkówka pospolita Dactylis glomerata, kostrzewa łąkowa Festuca pratensis i życica trwała Lolium perenne. Zespół Arrhenatheretum elatioris znajduje się na liście zagrożonych zbiorowisk w Polsce (Ratyńska 1997), w tym w Wielkopolsce (Brzeg, Wojterska 1996) oraz w Polsce Środkowej (Olaczek (red.) 2011). 
Na obszarze projektowanego Turnickiego Parku Narodowego, oprócz typowej postaci ze znacznym udziałem rajgrasu wyniosłego Arrhenatherum elatius, łąka świeża powszechnie występuje wariancie z mietlicą pospolitą Agrostis capillaris nawiązującym do górskich łąk mietlicowych. Obydwie te fitocenozy wykazują duże podobieństwa, w związku z czym opisane zostały wspólnie. Należą do względnie zasobnych zbiorowisk w potencjalnym zasięgu lasów grądowych. Rozległe płaty tej łąki rozpowszechnione są na glebach brunatnych i brunatniejących madach. Górskie łąki mietlicowe podawane już były z Beskidu Niskiego jako Gladiolo-Agrostietum (Dubiel i in. 1999), a w Bieszczadach na podstawie ostatnio opisanych płatów utworzono nową asocjację – Campanulo serratae-Agrostietum (Denisiuk, Korzeniak 1999). W górach jednak mają one nieco inny charakter niż na opisywanym terenie Pogórza, gdzie skład florystyczny wyróżnia się obecnością gatunków ciepłolubnych i niżowych. Łąki świeże odgrywają w roślinności nie-leśnej dominującą rolę, zajmując 23% powierzchni. Obok mietlicy i rajgrasu w fitocenozach tych dominują zwykle miękkolistne trawy oraz rośliny motylkowe. Nie brakuje też innych, obficie kwitnących roślin niskodarniowych. W wielu regularnie koszonych płatach dominuje mietlica pospolita Agrostis capillaris. Miejscami wyraźnie zaznacza się lub panuje wyższa trawa – rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius. Spośród traw większe pokrycie osiągają także tymotka łąkowa Phleum pratense i kupkówka pospolita Dactylis glomerata (oba gatunki prawdopodobnie w przeszłości podsiewane). Gatunki łąk świeżych ze związku Arrhenatherion elatioris i z rzędu Arrhenatheretalia, poza wiodącymi trawami, nie osiągają tu zbyt dużego pokrycia, ale występują licznie i regularnie. Należą do nich: gwiazdnica trawiasta Stellaria graminea, kupkówka pospolita Dactylis glomerata, przytulia pospolita Galium mollugo, złocień właściwy Leu-canthemum vulgare, marchew zwyczajna Daucus carota, dzwonek rozpierzchły Campanula patula, pępawa dwuletnia Crepis biennis, mniszek lekarski Taraxacum officinale, trybula leśna Anthriscus sylvestris, barszcz zwyczajny He-racleum sphondylium i świerzbnica polna Knautia arvensis. Dużą grupę stanowią pozostałe rośliny z klasy łąk Molinio--Arrhenatheretea. Także wśród gatunków charakterystycznych dla tego syntaksonu tutaj zaznaczają swoją obecność gatunki niegdyś podsiewane (duże pokrycie w niektórych zdjęciach osiąga np. kostrzewa łąkowa Festuca pratensis). 
Na uwagę zasługuje bogactwo gatunkowe, niejednokrotnie sięgające 50 taksonów roślin naczyniowych w jednym zdjęciu. Podzespół typowy łąk mietlicowo-rajgrasowych zawiera grupę gatunków murawowych z klasy Festu-co-Brometea. Dość często spotykano tu: biedrzeniec mniejszy Pimpinella saxifraga, przytulię właściwą Galium verum oraz dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum. Na takich suchszych i cieplejszych stanowiskach regularnie notowana była również centuria pospolita Centaurium erythraea, gatunek spełniający rolę diagnostyczną w okre-ślaniu dobrej kondycji tychże łąk. Obecność łąk rajgrasowych w krajobrazie otwartym jest bardzo pożądana, m.in. ze względu na walory florystyczne i biocenotyczne (Trąba 1998; 1999), a przyczynia się do tego głównie znaczny udział ziół łąkowych, które nadają tym łąkom kwiecistą postać (Barabasz 1994; Wysocki, Sikorski 2009). 
ŁąkaowsicowapodzespółciepłolubnyArrhenatheretum elatioris Br.-Bl. ex Scherr. 1925 centauretosum scabiosae 
Łąki świeże z licznym udziałem gatunków ciepłolubnych, takich jak: chaber driakiewnik Centaurea scabiosa, biedrzeniec mniejszy Pimpinella saxifraga, rzepik pospolity Agrimonia eupatoria, czosnek zielonawy Allium oleraceum, wiązówka bulwkowa Filipendula vulgaris czy wilczomlecz sosnka Euphorbia cyparissias, są częstym elementem krajobrazu terenów nieleśnych projektowanego Turnickiego Parku Narodowego. Na szczególną uwagę zasługują te, na których występuje ostrożeń siedmiogrodzki Cirsium decussatum – gatunek stwierdzony jedynie w tej części Polski (Barabasz-Krasny, Sołtys-Lelek 2010). W związku z odmiennością siedliskową i florystyczną podobne płaty wydzielono jako osobny, ciepłolubny podzespół łąki świeżej Arrhenatheretum elatioris brizetosum mediae (względnie centauretosum scabiosae). Nawiązuje on do innych ksero-termofilnych podzespołów łąk świeżych opisywanych z zachodniej i środkowej Europy, takich jak Arrhenatheretum elatioris salvietosum pratensis i A. e. brometosum erecti. Z pewnością niektóre fragmenty reprezentują sukcesyjne stadia muraw kserotermicznych, a inne istotnie stanowią przejściowe formy łąk świeżych. Na szczególną uwagę zasługują tu rozległe łąki z dominującą stokłosą bezostną Bro-mus inermis, pokrywające południowe zbocza doliny Arła-mówki. Całkowity obszar, który zajmują te fitocenozy, nie jest zbyt duży (ok. 3% siedlisk nieleśnych), jednak ich obecność w krajobrazie ma bardzo istotne znaczenie dla utrzymania widokowego zróżnicowania, a jeszcze bardziej dla zachowania dużej bioróżnorodności. Podobnie, jak w przypadku innych łąk świeżych, największym zagrożeniem w ich zachowaniu jest brak użytkowania rolniczego. Chcąc zachować ich wyjątkową bioróżnorodność, powinno się objąć je ochroną czynną, która powinna polegać na dwukrotnym koszeniu oraz usuwaniu skoszonej biomasy. 
PodsiewanełąkizkostrzewąłąkowąFestuca pratensis, kupkówką pospolitą Dactylis glomerata i koniczynączerwoną Trifolium pratense oraz inne zbiorowiska z dominacją ww. 
gatunkw 
Znaczny udział w terenie mają łąki, na których dokonywano różnego rodzaju zabiegów agrotechnicznych: zaorywania, kultywatorowania, drenowania, a także podsiewania. W wyniku tego ostatniego zabiegu gatunki wprowadzone do ekosystemu potrafią na długie lata zdominować całą fitocenozę. Taka sytuacja występuje w przypadku łąk, gdzie wprowadzone zostały wysokie trawy, do których należą: tymotka łąkowa Phleum pratense, kupkówka pospolita Dactylis glomerata i kostrzewa łąkowa Festuca pratensis. Podobnie na trwałe przyjęły się podsiewane koniczyny: łą-kowa Trifolium pratense, biała T. repens i białoróżowa T. hybridum. Tylko w niewielkim stopniu łąki te nawiązują do typowych łąk świeżych z rzędu Arrhenatheretalia. Oczywi-ście, w pokryciu wiodą wspomniane trzy gatunki traw i trzy gatunki koniczyn. Obecność niskodarniowych roślin, takich jak: mietlica pospolita Agrostis capillaris, babka lancetowata Plantago lanceolata, krwawnik pospolity Achillea millefolium, jaskier rozłogowy Ranunculus repens, pięciornik gęsi Potentilla anserina czy kostrzewa czerwona Festuca rubra, wskazuje na regularne użytkowanie kośne tych fitocenoz w przeszłości. Obecnie na jednym arze tej łąki notuje się średnio 33 gatunki naczyniowe. Łąki z udziałem gatunków podsiewanych koncentrują się w rejonie Kwaszeniny, Arłamowa, Łomnej, Grąziowej oraz Posady Rybotyckiej. Mniejsze powierzchnie rozsiane były na całym terenie. Ogółem powierzchnia łąk tego typu nie jest mała (blisko 6% areału nieleśnego), co świadczy o intensywnej gospodarce łąkowej w latach przeszłych. Można przypuszczać, że tylko utrzymanie koszenia z uprzątnięciem biomasy gwarantuje zachowanie istniejącego składu florystycznego oraz sukcesywne i spontaniczne uzupełnianie go o listę pozosta-łych taksonów łąkowych. 
Pastwiskażycicowo-ikostrzewowo-grzebienicoweLolio--Cynosuretum R. Tx. 1937 i Festuco-Cynosuretum Bueker 1941 
Zespoły Lolio-Cynosuretum i Festuco-Cynosuretum są rozpowszechnione w całej Polsce w obszarze siedliskowym lasów grądowych, zarówno na glebach mineralnych, jak i organicznych (Matuszkiewicz 2008). W dolinach rzecznych nizin zajmują do 30% całkowitej powierzchni trwałych użytków zielonych (Kryszak 2001), natomiast na Pogórzu Dynowskim (Wolański 2006) od kilku do kilkunastu procent (Wolański 2006). Wykształcają się pod wpływem czynników antropo-zoogenicznych (Bis 1974b). Charakteryzują się szeroką skalą ekologiczną w odniesieniu do czynników klimatycznych, edaficznych, nawożenia i sposobu użytkowania (Trąba, Grzegorczyk 2003). Wyrazem tego jest zróżnicowanie omawianych zespołów na wiele podzespołów i wariantów, w których życica trwała Lolium perenne występuje z różną stałością i pokryciem (Dubiel i in. 1999; Fijałkowski, Chojnacka-Fijałkowska 1990; Gembarzewski 1978; Kryszak 2001; Szoszkiewicz 1995; Załuski 1989). W literaturze najczęściej opisywany jest podzespół typowy, rozpowszechniony w siedliskach optymalnie uwilgotnionych na glebach mineralnych i murszowo-mineralnych, ponadto z koniczyną białą Trifolium repens, kosmatką polną Luzula campestris, kupkówką pospolitą Dactylis glomerata, wiechliną łąkową Poa pratensis i zwyczajną P. trivialis, babką średnią Plantago media i lancetowatą P. lanceolata, tomką wonną Anthoxanthum odoratum, wyczyńcem łąkowym Alopecurus pratensis i koniczyną rozdętą Trifolium fragiferum (Fijałkowski, Chojnacka-Fijałkowska 1990; Kryszak 2001; Nowiński 1967). W razie zmiany użytkowania na kośny zespoły pastwiskowe przekształcają się w zespół Arrhenatheretum elatioris (Nowiński 1967). 
Intensywne wypasanie użytków zielonych na obszarze projektowanego Turnickiego Parku Narodowego stworzyło warunki do rozwoju żyznych, niskodarniowych pastwisk. W wyniku zaprzestania wypasu szybko dziś ustępują pod ekspansją wysokich roślin o większych zdolnościach konkurencyjnych. Niemniej wiele notowanych tu płatów wykazuje jeszcze dość wyraźny charakter pastwiskowy. Ogółem zespoły te zajmują dziś raczej znikomą powierzchnię opisywanego terenu, nie przekraczając 0,5% siedlisk nieleśnych. Z daleka płaty te można rozpoznać po niskiej darni i regularnie spotykanych kwiatach takich roślin, jak: chaber łąko-wy Centaurea jacea, dzwonek rozpierzchły Campanula pa-tula, złocień właściwy Leucanthemum vulgare, koniczyny: łąkowa Trifolium pratense, biała T. repens i drobnogłówko-wa T. dubium oraz brodawniki – jesienny Leontodon au-tumnalis i zwyczajny L. hispidus. Roślinność ta reprezentowana jest przez fitocenozy względnie bogate pod względem florystycznym. Liczba gatunków miejscami przekracza 50 na jednym arze, wynosząc średnio 48 taksonów w zdjęciu. Łąki z udziałem gatunków podsiewanych koncentrują się w rejonie Kwaszeniny, Arłamowa, Łomnej i Grąziowej oraz Posady Rybotyckiej. Zachowanie pastwisk życicowo--grzebienicowych i kostrzewowo-grzebienicowych w krajobrazie górskim czy podgórskim wymaga umiejętnego użytkowania pastwiskowego. W gospodarce ekstensywnej dochodzi bowiem zazwyczaj do zachwaszczenia pastwiska ostrożniem polnym Cirsium arvense i nitrofilnymi roślinami z klasy Artemisietea: pokrzywą zwyczajną Urtica dioica, babką zwyczajną Plantago major, szczawiem tępolistnym Rumex obtusifolius lub kłobuczką pospolitą Torilis japonica (Dubiel i in. 1999). Aby uniknąć zaburzeń w pokrywie ro-ślinnej i glebowej, nie należy przeciążać roślinności nadmierną obsadą bydła lub owiec. Wskazane jest umiarkowane nawożenie organiczne lub mineralne i wykaszanie niedojadów, które sprzyjają zachwaszczeniu runi (Denisiuk, Korzeniak 1999). 
TraworoślatrzcinnikowezCalamagrostis epigeios nawiązu-jące doCalamagrostietum epigeji Juraszek 1928 z klasy Epilobietea angustifolii R.Tx. et Prsg 1950 
Trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos jest gatunkiem wskaźnikowym gleb przesuszonych. Zasiedla odłogowane łąki i pola, polany śródleśne, zręby i młodniki sosnowe. W sprzyjających warunkach wypiera większość komponentów z runi i staje się w niej wyraźnym dominantem. Gatunek ten jest bowiem bardzo ekspansywny (Barabasz-Krasny 2002; Dubiel i in. 1999; Trąba i in. 2004). Zbiorowiska z dominacją tego gatunku występują także w różnych postaciach na stanowiskach silnie zantropogenizowanych, wraz z powojem polnym Convolvulus arvensis, skrzypem polnym Equisetum arvense, dziewanną pospolitą Verba-scum nigrum, lucerną sierpowatą Medicago falcata czy nostrzykiem białym Melilotus alba (Święs, Kwiatkowska-Fabiś 1998). Zbiorowisko trzcinnika piaskowego wykazuje cechy pośrednie między łąkami świeżymi z rzędu Arrhenathere-talia a zbiorowiskami zrębowymi z klasy Epilobietea angustifolii. Zdaniem Barabasz-Krasny (2002), Dubiela i in. (1999), a także Trąby i in. (2004) oraz Wolańskiego (2006) już w kilka lat po zaprzestaniu użytkowania ekosystemów trawiastych trzcinnik opanowuje łąki lub pastwiska, a inne gatunki prawie zupełnie ustępują. Następnie płaty takie, zwłaszcza położone w sąsiedztwie lasu, szybko pokrywają się nalotem drzew i krzewów. Lokalizacja tego zbiorowiska na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego koncentruje się w środkowej części Grąziowej, Łomnej i Arłamowie. Grupa gatunków łąkowych Molinio-Arrhenatheretea jest tutaj szczególnie bogato reprezentowana. O genezie tego zbiorowiska świadczy duży udział mietlicy pospolitej Agrostis capillaris, krwawnika pospolitego Achil-lea millefolium i chabra łąkowego Centaurea jacea. Spośród gatunków typowych dla łąk świeżych częściej występują: przytulia pospolita Galium mollugo, gwiazdnica trawiasta Stellaria graminea, świerzbnica polna Knautia arvensis, biedrzeniec większy Pimpinella major i barszcz zwyczajny He-racleum sphondylium. Natomiast łąki wilgotne regularnie reprezentowane są tu tylko przez dzięgiel leśny Angelica sylvestris. Potwierdza to ogólne obserwacje, że zbiorowisko trzcinnika piaskowego wykształca się częściej w siedliskach względnie suchych. Płaty trzcinnika nie należą ani do zbiorowisk szczególnie rzadkich i cennych, ani też nie prezentują zbyt dużej wartości florystycznej (średnio 28 gatunków w zdjęciu). Udział tych płatów w całej roślinności nieleśnej wynosi do 5%. Atrakcyjne kwiatostany trzcinnika są wykorzystywane do sporządzania palm wielkanocnych (Wolański 2006). 
ZBIOROWISKASYNATROPIJNE IZBIOROWISKACHWASTÓW 
Synantropijnemurawywydeptywanychplacówipodwórzy 
Lolio-Polygonetum arenastri Br-Bl. 1930 em. Lohm. 1975 (Lolio-Plantaginetum Beger 1932) i inne zbiorowiska z rzędu Plantaginetalia majoris 
Zespół Lolio-Polygonetum arenastri i inne fitocenozy z rzędu Plantaginetalia to najważniejsze i najpospolitsze zbiorowiska dywanowe o prawie kosmopolitycznym zasięgu. Występują w całym kraju, z wyjątkiem wyższych położeń górskich: na ścieżkach, przydrożach, poboczach, a nawet na nawierzchni mniej używanych dróg, na podwórkach, placach zabaw i innych miejscach silnie wydeptywanych przez zwierzęta i ludzi (Kucharski 1999; Trąba 1994; Wika i in. 2002). Ciągłe deptanie i stałe mechaniczne uszkadzanie roślin zadeptywanych czy zajeżdżanych negatywnie odbijają się na rozwoju runi. Jest ona bardzo niska i z reguły uboga. Składa się wyłącznie z gatunków o bardzo nisko umieszczonych węzłach krzewienia, rozesłanych ło-dygach albo też niskich gatunków jednorocznych, wyselekcjonowanych przez specyficzne warunki ekologiczne (Nowiński 1967). W Magurskim Parku Narodowym (Dubiel i in. 1999), na Pogórzu Dynowskim (Wolański 2006), w dorzeczu Łabuńki (Trąba 1994) oraz w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym (Wika i in. 2002) głównymi składnikami runi zespołu Lolio-Polygonetum arenastri były życica trwała Lolium perenne, babka zwyczajna Plantago major, wiechlina roczna Poa annua i koniczyna biała Trifolium repens. 
Na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego zbiorowiska z rzędu Plantaginetalia pojawiają się tylko maleńkimi wysepkami wśród zabudowy mieszkalnej i w miejscach użytkowanych placów składowych, a także na obrzeżach dróg. Miejscami płynnie przechodzą w pastwiska życicowo-grzebienicowe Lolio-Cynosuretum. Tak jak w innych regionach Polski, regularnie pojawiają się tu gatunki charakterystyczne w postaci: wiechliny rocznej Poa annua, babki zwyczajnej Plantago major, życicy trwałej Lolium perenne, rdestu ptasiego Polygonum aviculare, a miejscami także rumianku bezpromieniowego Matricaria suaveolens. Ścisłe powiązania z domostwami sprawiają, że fitocenoza ta plasuje się w najniższym przedziale wysokościowym (do 300 m n.p.m.). W wyjątkowych sytuacjach pojawiają się na nadmiernie przepasionych, zdewastowanych pastwiskach. 
NitrofilneziołoroślaświerząbkakorzennegoChaerophylletum aromatici Gutte 1963 i ziołoroślanitrofilnychbylin z dominacjąpokrzywyzwyczajnejUrtica dioica 
Nitrofilne ziołorośla o charakterze antropogenicznym są w całym terenie bardzo rozpowszechnione. Ukształtowały się na skutek bardzo ekstensywnego sposobu gospodarowania na łąkach, które wcześniej były intensywnie na-wożone. Miejscami powstały też jako forma regeneracyjna łąk wilgotnych na dawnych siedliskach synantropijnych: placach, podwórzach i pastwiskach. O synantropijnej historii tych siedlisk świadczy znaczny udział pokrzywy zwyczajnej Urtica dioica, ostrożnia polnego Cirsium arvense, perzu właściwego Elymus repens, szczawiu tępolistnego Rumex obtusifolius i wielu innych roślin, które są tu pozo-stałościami dawnych siedlisk antropogenicznych. Jedno-cześnie notuje się niemałą grupę gatunków łąkowych, których prawdopodobnie wciąż przybywa. Pokrzywowiska i ziołorośla z dużym udziałem roślin baldaszkowych występują głównie w najniższych częściach doliny potoku Łomna i Jamninka oraz wzdłuż Wiaru – w Grąziowej. Obejmują wysokość do 300 m n.p.m. (rzadziej na stanowiskach położonych wyżej), ciągnąc się zwykle wzdłuż dróg i dawnych siedlisk ludzkich na połogich płaszczyznach (nachylonych najczęściej do 5°). W skali całego obszaru zajmują 1% powierzchni. Najczęściej w płatach tych dominują łanowo rosnąca pokrzywa zwyczajna Urtica dioica lub świerząbek korzenny Chaerophyllum aromaticum (50–65%) z wyraźnym udziałem podagrycznika pospolitego Aegopodium po-dagraria. Baldaszkową ruń współtworzy także barszcz zwyczajny Heracleum sphondylium, lokalnie świerząbek orzęsiony Chaerophyllum hirsutum i trybula leśna Anthriscus sylvestris. Regularnie notowane tu są wyki – płotowa Vicia sepium i ptasia V. cracca oraz przetacznik ożankowy Veronica chamaedrys. Wilgociolubny charakter tej fitocenozy podkreśla duży udział mięty długolistnej Mentha longifolia (do 20% powierzchni). Duże pokrycie osiągają też trawy: kupkówka pospolita Dactylis glomerata, tymotka łąkowa Phleum pratense i wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis. Często zbiorowiska te wykształcają się właśnie drogą sukcesji zubożałych łąk z dominacją tychże traw. 
Sadyiinnezadrzewieniaprzydomowe, najczęściej z roślinnością ze związku Aegopodion podagrariae 
Niewielkie skupiska drzew owocowych wyznaczają nam dziś miejsca po dawnych chałupiskach. Są to zwykle stare grusze Pyrus communis, jabłonie Malus domestica, śliwy Prunus domestica i czereśnie Cerasus avium. Miejscami towarzyszą im zarośla bzu czarnego Sambucus nigra, czasem śliwy tarniny Prunus spinosa i głogu Crataegus sp. Owocowe drzewa wciąż obficie tu owocują, stanowiąc bogatą bazę pokarmową dla tutejszej dzikiej zwierzyny. Warto zauważyć, że w całym terenie sady te mają charakter nieregularny, nie spotyka się litych, rzędem sadzonych drzew. W sumie siedliska te zajmują powierzchnię około 1% kompleksów nieleśnych. Występują w znacznym rozdrobnieniu i rozproszeniu na terenie nieistniejących wsi: Jamna, Grąziowa i Kwaszenina. Stanowią istotny element krajobrazu i ekosystemów wszystkich tutejszych dolin. Zwiększają walor przyrodniczy i historyczny tutejszej roślinności. 
Zbiorowiskachwastówz klasyStellarietea mediae R.Tx., Lohm. et Prsg 1950– zbożowych Centauretalia cyanii R.Tx. 1950 oraz okopowych Polygono-Chenopodietalia (R.Tx. et Lohm. 1950) J.Tx. 1961, a także zbiorowiska i dawne ugory z zaniedbanymi łąkami 
Należą tu zbiorowiska z dominacją różnych gatunków, m.in.: włośnicy sinej Setaria glauca, ostrożnia polnego Cirsium arvense, przymiotna białego Erigeron annuus, szczawiu skupionego Rumex conglomeratus, rzadziej nostrzyka żółtego Melilotus officinalis, barszczu Sosnowskiego He-racleum sosnowskyi, bylicy pospolitej Artemisia vulgaris czy szczawiu kędzierzawego Rumex crispus. Zbiorowiska segetalne nie mają jednolitego składu, a ich charakter jest mało stabilny. Wystarczy jeden rok zaniechania upraw, a sytuacja zmienia się radykalnie – niskie światłożądne terofity natychmiast zaczynają ustępować roślinom o większych zdolnościach konkurencyjnych. Zbiorowiska chwastów wykształcają się najczęściej na rozproszonych poletkach łowieckich, które bywają użytkowane z różną intensywnością. Mogą występować jako zbiorowiska, które znajdują się pod aktualnym zasiewem lub w fazie odłogowania. Wśród poletek z topinamburem, bobem i innymi uprawami powszechnie występuje najczęściej zespół Echinochloo-Setarietum. Na zasiewach gryki notowane były płaty należące do zespo-łu Galinsogo-Setarietum, z regularnie występującą włośnicą Setaria glauca, miejscami z dużym udziałem powoju polnego Convolvulus arvensis i kielisznika zaroślowego Calystegia sepium. Analogiczne zbiorowiska były opisywane z Pogórza Przemyskiego przez Wójcik (1998). Omówione wyżej zbiorowiska nie mają żadnego waloru przyrodniczego, ani pod względem florystycznym, ani też pod fitocenotycznym. 
Zaroślaztarninąigłogiem, tzw. czyżnie Rubo fruticosi--Prunetum spinosae Web. 1974 n.inv. Wittig 1976 
Zarośla tarninowe występują pospolicie w całej Polsce, zarówno na niżu, jak i pogórzu. Porastają gleby żyzne i świeże. Stanowią naturalny oszyjek lasów grądowych. Są pozostałością po lasach w formie zarośli śródpolnych lub wykształcają się wtórnie. Są rozpowszechnione w całej Europie Środkowej. Ich skład gatunkowy jest zróżnicowany. Niezależnie od siedliska, które zespół zajmuje, w silnie zwartej warstwie krzewów dominuje śliwa tarnina Prunus spinosa, a także głogi: jednoszyjkowy Crataegus monogyna, dwuszyjkowy C. laevigata i odgiętodziałkowy C. rhipidophylla, dzika róża Rosa canina i niekiedy leszczyna pospolita Corylus avellana. W słabo wykształconym runie pojawiają się gatunki siedlisk sąsiadujących – łąkowe i ruderalne. Często spotyka się: kuklik pospolity Geum urbanum, podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria, wrotycz pospolity Tanacetum vulgare, bylicę pospolitą Artemisia vulgaris, bodziszek cuchnący Geranium robertianum, gwiazdnicę wielkokwiatową Stellaria holostea, wiechlinę gajową Poa nemoralis i pokrzywę zwyczajną Urtica dioica (Matuszkiewicz 2008; Matuszkiewicz i in. (red.) 2013; Wysocki, Sikorski 2009). 
Na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego zarośla z tarniną i głogiem wykształciły się na siedliskach odłogowanych pól i użytków zielonych. Zajmują zwykle ciepłe i słoneczne stoki o ekspozycjach południowych i zachodnich, porastając trudne w koszeniu skarpy, a także dawne miedze i nieużytki. Miejscami nawiązują do niżowych zarośli z wierzbą iwą i jeżynami Rubo-Salicetum capreae (Sch. 1944) Oberd. 1957. Spore pokrycie osiągają głóg jednoszyjkowy Crataegus monogyna i śliwa tarnina Prunus spinosa. W mniejszej ilości notowano trzmielinę pospolitą Euonymus europaeus, czeremchę zwyczajną Padus avium oraz wierzbę iwę Salix caprea. Na niektórych powierzchniach wykształciła się już warstwa drzew w postaci starych głogów Crataegus sp. i podrośniętych grabów pospolitych Carpinus betulus, a także jabłoni dzikiej Malus sylvestris, czereśni ptasiej Cerasus avium, wierzby iwy Salix caprea, olszy szarej Alnus incana i topoli osiki Populus tre-mula. Poza rejestrowanymi płatami, przy dawnych chałupiskach, zaroślom tym często towarzyszy dziki bez czarny Sambucus nigra. W warstwie zielnej zespół Rubo-Prunetum reprezentują na ogół tylko dwa gatunki – wiechlina gajowa Poa nemoralis i jeżyna fałdowana Rubus plicatus. Większość runa to rośliny łąkowe z klasy Molinio-Arrhenatheretea. Dużą grupę w tym zbiorowisku stanowią gatunki leśne z rzędu Fagetalia, szczególnie ze związku Alno-Padion. Miejscami widać już wyraźnie regenerujące się runo grądo-we reprezentowane przez gwiazdnicę wielkokwiatową Stel-laria holostea i inne gatunki leśne. Czyżnie stanowią pod względem florystycznym dosyć bogate zbiorowiska. Średnio w notowanych płatach zarejestrowano 44 gatunki, a w niektórych miejscach ich liczba sięgała prawie 60 na jednym arze. W większych kompleksach nieleśnych zarośla głogowo-tarninowe stanowią bardzo cenne przyrodniczo korytarze ekologiczne. Największe powierzchnie ciernistych zarośli spotkać można w rejonie Arłamowa, Jamnej, Grąziowej i Kwaszeniny. 
Wydaje się, że najważniejszym czynnikiem decydującym o trwałości zarośli tarniny jest systematyczne wycinanie pojawiających się drzew (Pawlaczyk (red.) i in. 2013). Omawiane zbiorowisko stanowi interesujący element przestrzenny w monotonnym krajobrazie rolniczym. Ma również zastosowanie jako naturalne przegrody, które powinny być wzorem dla sztucznie kształtowanych pasów wiatrochronnych i zadrzewień śródpolnych (Wysocki, Sikorski 2009). Zarośla tarninowe są także środowiskiem i miejscem żeru wielu gatunków zwierząt, zwłaszcza ptaków. Mają także podstawowe znaczenie dla utrzymania populacji barczatki kataks (Eriogaster catax) motyla z Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt (Głowaciński, Nowacki (red.) 2005). 
PrzedplonowezbiorowiskabrzozyBetula pendula, olszy szarejAlnus incana i sosnyPinus sylvestris, a także sztuczne drzewostanysosnowe 
Na terenie projektowanego Parku znaczącą powierzchnię zajmują spontanicznie powstałe zbiorowiska leśne, które stanowią różne stadia sukcesyjne regenerujących się lasów. Najczęściej są to zadrzewienia zaliczane do tzw. olszyny porolnej, wdziarów sosnowych lub zapustów brzozowych. Dawne młodniki i uprawy leśne o różnej udatności zwykle mieszają się z samosiewem brzozy brodawkowatej Betula pendula, olszy szarej Alnus incana i wierzby iwy Salix caprea w miejscach wilgotniejszych, a na siedliskach suchych i dobrze nasłonecznionych – ze wspomnianymi już wcześniej zaroślami głogu Crataegus sp. i śliwy tarniny Prunus spinosa z jeżyną Rubus sp. oraz młodnikami sosnowymi. Skład warstwy zielnej zależy w dużym stopniu od zaawansowania sukcesji. W początkowych stadiach zwykle niewiele się różni od sąsiadujących łąk i ziołorośli. Później darń ulega wyraźnemu rozluźnieniu, a w miejsce światłożądnych gatunków stopniowo wkraczają rośliny runa grądowego lub łęgowego. W typowej olszynie porolnej główny zrąb runa stanowią higrofilne zioła z pokrzywą zwyczajną Urtica dioica na czele. W suchszych wariantach pod okapem zarośli wykształca się runo trzcinnikowe, które z czasem ustępuje jeżynom Rubus hirtus i R. plicatus. Drzewostany sosnowe w całym Pogórzu Przemyskim współdominują z jodłowymi, zajmując po 30% powierzchni (Witkowska-Wawer 1997). W zdecydowanej większości są pochodzenia sztucznego, jako nasadzenia na dawnych siedliskach grądowych lub buczynowych. Sośniny mogą długo utrzymywać się w postaci sztucznych drzewostanów, gdyż nagromadzone igliwie prowadzi do przesuszenia i zakwaszenia gleb, co skutecznie hamuje wkraczanie innych gatunków niż rośliny acydofilnego runa o charakterze borowym, m.in.: gruszyczka mniejsza Pyrola minor, jastrzębiec leśny Hieracium murorum i widłoząb Bergera Dicranum undula-tum (Witkowska-Wawer 1994b). 
LASYIZAROŚLAŁĘGOWE 
Obszar projektowanego Turnickiego Parku Narodowego mieści się w strefie przejściowej między typowymi łęga-mi górskimi reprezentowanymi przez olszynę karpacką Alnetum incanae) a podgórskimi lasami łęgowymi Carici remotae-Fraxinetum. Jednoznaczna klasyfikacja tych zbiorowisk jest często trudna z tego względu, że przeważająca cześć zbiorowisk łęgowych reprezentuje sukcesyjne stadia zbiorowisk łęgowych. Na przejściowy charakter tych zbiorowisk wpływa także specyfika roślinności piętra pogórza. Współwystępują tutaj górskie i nizinne elementy florystyczne. Rośliny reglowe, będące wysokościowymi wyznacznikami zespołów, wędrują wzdłuż potoków, schodząc często w niskie położenia dolinne. 
Carici remotae-Fraxinetum Koch 1926 ex Faber (1936) 
podgórskiłęgjesionowy 
Podgórski łęg jesionowy występuje w dolinach szybko płynących strumieni, potoków oraz na obszarach źródliskowych, na glebach bardzo żyznych, o odczynie obojętnym lub słabo zasadowym (drobnoziarniste mady rzeczne czarnoziemne lub brunatniejące, często z procesem muło-twórczym). W Polsce spotykany jest na Przedgórzu Sudeckim, w piętrze pogórza i w niższej części piętra regla dolnego w Sudetach i Karpatach, Wyżynie Śląsko-Krakowskiej, Środkowomałopolskiej (postać typowa) oraz na Pojezierzu Pomorskim (postać zubożała) (Matuszkiewicz 2008; Matuszkiewicz i in. (red.) 2013). Zwarty drzewostan, 
o wysokości ok. 20 m, tworzy głównie jesion wyniosły Fra-xinus excelsior, często z domieszką a niekiedy dominacją olszy szarej Alnus incana oraz czarnej A. glutinosa w znie-kształconych postaciach zespołu. Mogą też występować: klon jawor Acer pseudoplatanus i klon zwyczajny A. platanoides, wiąz górski Ulmus glabra, buk pospolity Fagus sylvatica, a w niższych położeniach lipa drobnolistna Tilia cordata i dąb szypułkowy Quercus robur. Ubogą warstwę krzewów tworzą zwykle: leszczyna pospolita Corylus avel-lana, trzmielina pospolita Euonymus europaea, wiciokrzew czarny Lonicera nigra i głogi Crataegus sp. Zwarte, bujne i bogate w gatunki runo o wysokości ok. 30 cm budują: starzec Fuchsa Senecio fuchsi, czyściec leśny Stachys sylvatica, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, świerząbek orzęsiony Chaerophyllum hirsutum i niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere. Towarzyszą im: turzyca zwisła Carex pendula, jarzmianka większa Astrantia major, czartawa pośrednia Circaea intermedia, skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia, kopytnik pospolity Asarum europaeum, jaskier kosmaty Ranunculus languinosus, szczyr trwały Mercurialis perennis i przetacznik górski Veronica montana. Gatunkami diagnostycznymi zespołu są: turzyca odległokłosa Carex remota, czartawa pośrednia Circaea intermedia, skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia i szczaw gajowy Rumex sanguineus. Zróżnicowanie zespołu związane jest z rozmieszczeniem geograficznym oraz warunkami siedliskowymi. Spotykana jest postać niżowa i podgórska. Ta ostatnia dzieli się na: sudecką, zachodniokarpacką i wschodniokarpacką. Pod względem siedliskowym znane są dwa podzespoły: Carici remotae-Fraxinetum chrysosplenietosum z licznym udzia-łem turzycy rzadkokłosej Carex remota i Carici remotae--Fraxinetum equisetetosum maximae z udziałem skrzypu olbrzymiego Equisetum telmateia (Matuszkiewicz 2008; Matuszkiewicz i in. (red.) 2013). Carici remotae-Fraxine-tum jest zespołem rzadkim w Polsce, zwłaszcza podzespół zabagniony. Ustępuje na ogół zbiorowisku Fraxino-Alne-tum. Płaty łęgu jesionowego są często chronione w rezerwatach i obszarach Natura 2000 (Wróbel, Mróz 2006). 
Na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego w dolinie potoku Turnicy, w uroczysku, przy lokalnej drodze Makowa–Jureczkowa znajduje się dobrze wykształcony płat łęgu podgórskiego Carici remotae-Fraxine-tum. Jest on proponowany do objęcia ochroną rezerwatową jako „Łęg pod Turnicą”. Ponadto smugi łęgu jesionowego spotykane są wzdłuż Wiaru i Jamninki. Zajmują głównie najniżej położone części dolin – do 450 m n.p.m. Wielogatunkowy drzewostan tworzą tu: jesion wyniosły Fraxinus excelsior, klon jawor Acer pseudoplatanus, wiąz szypułkowy Ulmus laevis, wiąz górski Ulmus glabra i klon polny Acer campestre. Grupę gatunków charakterystycznych dla lasów łęgowych Alno-Ulmion tworzą: czartawa pospolita Circaea lutetiana, skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia, turzyca rzadkokłosa Carex remota, kostrzewa olbrzymia Festuca gigantea, gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum i śledzienni-ca skrętolistna Chrysosplenium alternifolium. Licznie reprezentowane są również gatunki lasów liściastych, charakterystyczne dla klasy Querco-Fagetea i rzędu Fagetalia sylvaticae: świerząbek orzęsiony Chaerophyllum hirsutum, jasnota plamista Lamium maculatum, bodziszek żałobny Geranium phaeum, kłosownica leśna Brachypodium sylvati-cum, szałwia lepka Salvia glutinosa, podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria, szczyr trwały Mercurialis perennis i czyściec leśny Stachys sylvatica. 
Podgórski łęg jesionowy jest zbiorowiskiem, które w niezakłóconych warunkach siedliskowych może funkcjonować bez udziału człowieka. Najbardziej narażone na zanikanie są płaty w siedliskach przesuszonych. Ważna więc dla zachowania zbiorowiska jest ochrona warunków siedliskowych, a w szczególności zachowanie odpowiednich stosunków wodnych (Matuszkiewicz i in. (red.) 2013). 
Alnetum incanae Ludi (1921) – olszynakarpacka 
Zespół Anetum incanae tworzy niewysokie lasy olszy szarej w dolinach rzek górskich i podgórskich. Jego siedliskiem są ustabilizowane aluwia rzeczne z mniej lub bardziej rozwiniętym profilem gleby. Na ogół występują tu żyzne i regularnie zalewane mady. Niekiedy duży udział w profilu glebowym ma rumosz skalny. Zespół występuje w Karpatach i Sudetach. Fitocenozy olszyny górskiej są łatwo rozpoznawalne ze względu na charakterystyczną strukturę roślinności. Zwarty drzewostan o wys,okości. do 15 m tworzy głównie olsza szara Alnus incana. Najstarsze drzewa nie są jednak długowieczne, gdyż są narażone na uszkodzenia w trakcie regularnych powodzi. Nielicznie spotykane są także: jesion wyniosły Fraxinus excelsior, klon jawor Acer pseudoplatanus i świerk pospolity Picea abies. W podroście występują wierzby: purpurowa Salix purpurea i krucha S. fragilis, a także czeremcha zwyczajna Padus avium i jeżyna popielica Rubus caesius. Gęste i zwarte, bogate w gatunki runo o wysokości do 1 m ma charakter ziołoroślowy. Typowe dla zbiorowiska są: rutewka orlikolistna Thalictrum aquilegifolium, żywokost sercowaty Symphytum cordatum, szałwia lepka Salvia glutinosa i pióropusznik strusi Matteucia struthiopteris (Matuszkiewicz i in. (red.) 2013; Wysocki, Sikorski 2009). Inne gatunki przenikają tu ze zbiorowisk sąsiadujących, m.in. lepiężniki biały Petasites albus, różowy 
P. hybridus i wyłysiały P. kablikianus, a także podbiał pospolity Tussilago farfara. Zespół identyfikuje się na podstawie obecności bodziszka żałobnego Geranium phaeum, rutewki orlikolistnej Thalictrum aquilegifolium, ostu łopianowatego Carduus personata, wilczomlecza migdałolistne-go Euphorbia amygdaloides, lepiężnika różowego Petasites hybridus i wyłysiałego P. kablikianus oraz żywokostu sercowatego Symphytum cordatum (Matuszkiewicz i in. (red.) 2013). W Bieszczadach występuje wschodniokarpacka, regionalna odmiana zespołu Alnetum incanae. Wyróżnia się ona licznym udziałem gatunków wschodniokarpackich, takich jak: tojad wschodniokarpacki Aconitum lasiocarpum i wiechowaty A. paniculatum, śnieżyca karpacka Leucojum vernum ssp. carpaticum, sałatnica leśna Aposeris foetida, smotrawa okazała Telekia speciosa i ciemiężyca biała Veratrum album (Winnicki, Zemanek 2014). 
Na obszarze projektowanego Turnickiego Parku Narodowego nadrzeczna olszyna górska o Alnetum incanae występuje powyżej 450 m n.p.m. Największe powierzchnie tej fitocenozy zlokalizowane są w dolinie potoku Wyrwa i w wyższych partiach doliny Wiaru. Od łęgów pogórskich łęg ten różni się przede wszystkim drzewostanem budowanym przez olszę szarą Alnus incana, której często towarzyszą czeremcha zwyczajna Padus avium i wierzba krucha Salix fragilis. Zwykle dobrze wykształconą warstwę podszytu tworzą: leszczyna pospolita Corylus avellana, czeremcha zwyczajna Padus avium, porzeczka agrest Ribes uva-crispa, bez czarny Sambucus nigra i wiciokrzew suchodrzew Lonicera xylosteum. Z gatunków charakterystycznych i wyróżniających dla zespołu Alnetum incanae najczęściej notowane są: bodziszek żałobny Geranium phaeum, żywokost sercowaty Symphytum cordatum i lepiężnik różowy Petasites hybridus. W bujnie rozwiniętym runie częste są następujące gatunki charakterystyczne dla związku Alno-Ulmion: kozłek bzowy Valeriana sambucifolia, czartawa pospolita Circaea lutetiana, kostrzewa olbrzymia Festuca gigantea, gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum, ziarnopłon wiosenny Ficaria verna i śledziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium. Inne częste gatunki to: kłosownica leśna Brachypodium sylvaticum¸ podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria, przytulia czepna Galium aparine, ostrożeń warzywny Cirsium oleraceum, kuklik zwisły Geum ri-vale, bniec czerwony Melandrium rubrum, bluszczyk kosmaty Glechoma hirsuta i trybula lśniąca Anthriscus niti-da. 
Łęgi olszy szarej należą do bardzo rzadkich i cennych przyrodniczo zbiorowisk. W ostatnich latach obserwuje się sukcesywne ich zanikanie. Najważniejszym czynnikiem warunkującym obecność tej fitocenozy w krajobrazie dolin rzecznych są naturalne procesy związane z erozją rzeczną. W miejscach, gdzie rumosz skalny jest akumulowany w czasie wezbrań i w warunkach zmiany koryta, omawiane zbiorowisko szybko zarasta brzegi rzeki. Z kolei tam, gdzie zalewy rzeczne ustępują, olszyna zmienia się w grąd lub buczynę. Niebezpieczny jest także wypas zwierząt, na skutek którego w runie zaczynają dominować trawy łąkowe, a zanikają gatunki olszynowe. Nieodwracalne zmiany w składzie gatunkowym powodują także gatunki inwazyjne, które zajmują znaczne powierzchnie i są bardzo trudne do usu-nięcia (Matuszkiewicz i in. (red.) 2013). 
Caltho laetae-Alnetum (Zabrz. 1963) Stuchlik (1968) –olszyna bagienna 
Bagienna olszyna górska występuje najczęściej w reglu dolnym na wysokości 600–1025 m n.p.m., w siedliskach żyznych i jednocześnie mokrych z powoli przemieszczającą się wodą, która lokalnie stagnuje. W reliefie fitocenoza porasta zaklęśnięcia na stokach lub u podnóży stoków. W Polsce zbiorowisko to należy do rzadkości i jest notowane wyłącznie w Karpatach. Zwarty drzewostan wysokości ok. 15 m tworzy głównie olsza szara Alnus incana, a w mniejszym stopniu olsza czarna Alnus incana, jesion wyniosły Fraxinus excelsior, klon jawor Acer pseudoplatanus i świerk pospolity Picea abies. Słabo rozwiniętą warstwę krzewów buduje podrost drzew oraz wawrzynek wilczełyko Daphne mezerum i kruszyna pospolita Frangula alnus. Bujne, ziołoroślowe runo o wysokości do 1,5 m tworzy nietypową kombinację gatunków lasów liściastych, łąkowych i bagiennych oraz wysokogórskich ziołorośli. Dominuje sitowie leśne Scirpus sylvaticus, ostrożeń warzywny Cirsium oleraceum, wiązówka błotna Filipendula ulmaria, pępawa błotna Cre-pis paludosa, knieć błotna górska Caltha palustris ssp. latea, lepiężnik biały Petasites albus i starzec Fuchsa Senecio fuch-si. Uwagę zwraca dobrze rozwinięta warstwa mchów (Matuszkiewicz 2008; Matuszkiewicz i in. (red.) 2013). W Bieszczadach olszyna bagienna zajmuje niewielkie powierzchnie na terenach zabagnionych, u podnóży zboczy lub w dolinach wolno płynących wód, a w składzie gatunkowym brak jest gatunków wschodniokarpackich (Winnicki, Zemanek 2014). Zespół Caltho laetae-Alnetum nie był do tej pory notowany w żadnym kraju Europy poza Polską. Według Matuszkiewicza i in. (red.) (2013) nawiązuje on do Carici re-motae-Alnetum incanae, wyróżnianego w górskich pasmach Alp. 
Olszyna bagienna Caltho laetae-Alnetum jest najrzadziej notowanym zespołem łęgowym na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego. Spotykana jest w rejonie Trójcy, Grąziowej i Kwaszeniny, w miejscach częściowo zabagnionych ze stagnująca wodą. Drzewostan tworzą olsza szara Alnus incana lub czarna A. glutinosa. Runo bywa zróżnicowane od postaci z dominującymi turzycami (zwykle jest to turzyca zaostrzona Carex gracilis), do klasycznej postaci z kniecią błotną górską Caltha laeta, kozłkiem całolistnym Valeriana simplicifolia i rzeżuchą gorzką Cardamine amara. 
Bagienne olszyny górskie są zbiorowiskami bardzo rzadkimi. W przeszłości zostały w dużej mierze wykarczowane, osuszone i zamienione na łąki. Obecnie dostrzega się ich rolę w retencjonowaniu wody i przyczynianiu się do zwiększania lokalnej bioróżnorodności. Największym za-grożeniem jest ich odwadnianie, wycinka drzew i niszczenie siedliska na skutek rozjeżdżania ciężkim sprzętem w trakcie zrywki drewna. Wydaje się, że najlepszą formą ich zachowania jest wyłączenie z użytkowania (Matuszkiewicz i in. (red.) 2013). 
Salicetum albo-fragilis R. Tx. (1948) 1955 – nadrzecznełęgi wierzbowe 
Łęgi wierzbowe zdominowane przez wierzbę białą Salix alba i wierzbę kruchą Salix fragilis są związane z aluwiami rzecznymi. Wykształcają się w miejscach, gdzie zachodzi intensywny proces madotwórczy, w szczególności w obrębie i sąsiedztwie wklęsłych form terenowych blisko koryta rzek. Występuje na terenie całego kraju z wyjątkiem gór. Dość zwarty drzewostan o wysokości ok. 20 m tworzą wierzba krucha Salix fragilis i wierzba biała Salix alba. Elementem wcześniej występującego tu zbiorowiska wiklin jest rosnąca tu także wierzby: wiciowa Salix viminalis, purpurowa S. purpurea i trójpręcikowa S. triandra. Cechą wyróżniającą jest obecność gatunków welonowych: kielisznika zaroślowego Calystegia sepium, chmielu zwyczajnego Humulus lupulus i innych, które tworzą trudną do przejścia gęstwinę. Bogate w gatunki, gęste runo o wysokości do 1,5 m jest zdominowane przez rośliny ziołoroślowe, bagienne, łąkowe i ruderalne. Często dominują: jaskier rozłogowy Ranunculus repens, żywokost lekarski Symphytum officina-le, przytulia lepczyca Galium rivale, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica i jeżyna popielica Rubus caesius. Systematycznie, raz na kilka lat, runo jest zalewane wodami powodziowymi. W konsekwencji ginie większość roślin zielnych. W następnych latach dominują gatunki jednoroczne i dwuletnie, a dopiero w dłuższej perspektywie czasu pojawiają się byliny (Matuszkiewicz i in. (red.) 2013). 
W najniższych partiach doliny Wiaru i Jamniki, na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego notowane są nadrzeczne łęgi wierzbowe. Zwykle są to płaty zespołu Salicetum albo-fragilis, lecz niekiedy także zbliżone pod względem fizjonomii stadia regeneracyjne innych zbiorowisk łęgowych. W dość luźnej warstwie drzew dominantami są wierzba krucha Salix fragilis, wierzba biała Salix alba i olsza szara Alnus incana. W podszycie obficie występują dereń świdwa Cornus sanguinea, bez czarny Sambucus nigra i wierzby: purpurowa Salix purpurea i trójpręcikowa 
S. triandra. W porównaniu z innymi zespołami łęgowymi runo wyróżnia się udziałem: jeżyny popielicy Rubus ca-esius, chmielu zwyczajnego Humulus lupulus, kielisznika zaroślowego Calystegia sepium i mozgi trzcinowatej Phalaris arundinacea. Nad rzekami nizinnymi, także w dolinie środkowego Sanu lasy tego typu są mocno zniekształcone przez udział obcych, inwazyjnych gatunków roślin. Również na Pogórzu w tych zbiorowiskach zaznacza się obecność kenofitów, takich jak: kolczurka klapowana Echinocystis lobata, przymiotno białe Erigeron annuus czy niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora. 
Dobrze wykształcone płaty Salicetum albo-fragilis występują dziś niezwykle rzadko, głównie na skutek regulacji rzek oraz w wyniku prac melioracyjnych. Większą część siedlisk, w których fitocenoza ta mogłaby występować, zajmują zbiorowiska zastępcze: łozowiska, szuwary, a nawet użytki zielone. Płaty zbiorowiska są także niszczone na skutek pozyskiwania piasku i żwiru. Zagrożeniem zbiorowiska są także gatunki inwazyjne: kolczurka klapowana Echinocystis lobata, niecierpek gruczołowaty Impatiens glandulifera i drobnokwiatowy I. parviflora, klon jesionolistny Acer negundo, nawłoć olbrzymia Solidago gigantea i szczaw omszony Rumex confertus (Matuszkiewicz i in. (red.) 2013). 
Zaroślawierzbowewstrefiełęgów, reprezentowane przez wikliny nadrzeczne Salicetum triandro-viminalis Lohm. 1952 oraz zarośla wierzby uszatej Chaerophyllum hirsutum-Salix aurita 
Pospolite na niżu zarośla wierzbowe, zwane od panującej tu wierzby łozowiskami, w strefie pogórza i niższych partii gór przybierają postać zarośli z wierzbą purpurową Salix purpurea, uszatą S. aurita i trójpręcikową S. triandra, rzadziej wiciową S. viminalis. W sytuacji, gdy stale powtarzający się spływ kry lub bystrego nurtu potoków uniemożliwia wykształcenie się drzewostanu, wikliny występują jako trwała fitocenoza naturalna. Na ogół występują w miejscach, gdzie brzeg jest łagodnie nachylony. Tam zaś, gdzie rzeka podcina stromy brzeg, brak jest wiklin lub występują w uproszczonej postaci. Zarośla wiklin związane są najczęściej z brzegami dużych rzek, gdzie systematyczna akumulacja materiału rzecznego w czasie wezbrań wody jest wystarczająco duża, aby powstały gleby typu mady. Takie podłoże składa się z gruboziarnistego piasku z przewarstwieniami namułów. Z jednej strony jest ono okresowo silnie uwodnione w czasie wezbrań i wzbogacane w żyzne związki pokarmowe, z drugiej jednak przez większą część roku jest silnie wysuszone i żyzne składniki bywają wypłu-kiwane bądź wywiewane (Matuszkiewicz i in. (red.) 2013; Wysocki, Sikorski 2009). Na terenie projektowanego Turni-ckiego Parku Narodowego geneza wiklin nadrzecznych ma inne źródło. W wyniku sukcesji wtórnej powstają w miejscach wcześniej użytkowanych jako łąki i pastwiska na przypotokowych terasach zalewowych, jak również w zabagnionych nieckach. Wśród drzew występują wierzba biała Salix alba i krucha S. fragilis oraz olsza szara Alnus glutinosa. Warstwę krzewów, poza wspomnianymi wyżej, budują przede wszystkim wierzby: trójpręcikowa Salix triandra i uszata S. aurita z domieszką szarej S. cinerea, wiciowej S. viminalis i pięciopręcikowej S. pentandra oraz czeremchy zwyczajnej Padus avium i derenia świdwy Cornus sanguinea. W zaroślach tych wyodrębnia się duża grupa gatunków łęgowych ze związku Alno-Padion, a w mniejszym stopniu z klasy Salicetea purpureae. Do głównych reprezentantów tego pierwszego należą: świerząbek korzenny Chaerophyllum aromaticum i orzęsiony Ch. hirsutum oraz pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, a lokalnie – sitowie leśne Scirpus sylvaticus. Stosunkowo niewielka grupa gatunków łąkowych świadczy, że sukcesja tych zbiorowisk nieodwołalnie zmierza w kierunku lasów i zarośli łęgowych. Wśród gatunków związanych z siedliskami łąkowy-mi większym pokryciem odznaczają się tylko byliny ziołoroślowe, które stanowią też runo łęgów o rozluźnionym drzewostanie, jak mięta długolistna Mentha longifolia i le-piężnik różowy Petasites hybridus. Wikliny nadrzeczne związane są z najniższymi położeniami dolin (głównie do 350 m n.p.m.), a ich największe skupiska notowane są w dolinie Wiaru na odcinku Posady Rybotyckiej i Rybo-tycz. Ogólna powierzchnia jest niewielka (0,16%), ale w warunkach odpowiedniego podejścia do ochrony ekosystemów łęgowych powinna sukcesywnie wzrastać. Równie mały odsetek powierzchni stanowią zarośla wierzby uszatej ze świerząbkiem orzęsionym Chaerophyllum hirsutum i korzennym Ch. aromaticum. Spotykane są one m.in. w Jam-nej i Grąziowej, rozprzestrzeniając się tam na niekoszonych łąkach ziołoroślowych w dnie dolin (głównie na wysokości 300–400 m n.p.m.) w miejscach o nachyleniu do 15°, na glebach trwale wilgotnych, o trudno przepuszczalnym podłożu. 
Zarośla wiklin są dość rozpowszechnione w dolinach rzecznych. Dzięki dużej plastyczności nie są zagrożone tak, jak towarzyszące im często łęgi. Jednak na skutek regulacji rzek zmniejsza się ich siedlisko. Ponieważ gęste krzewy mogą zmniejszać przepływ wody podczas powodzi oraz stwarzać barierę dla przepływającej kry wiosną, są regularnie karczowane. Niszczone zarośla stają się miejscem rozprzestrzeniania się gatunków obcych, m.in. klonu jesionolistnego Acer negundo, kolczurki klapowanej Echinocystis lobata, rdestowca ostrokończystego Reynoutria japonica i sachalińskiego R. sachalinensis. Wnikanie tych gatunków prowadzi do zmian składu gatunkowego wiklin i wypierania gatunków rodzimych (Matuszkiewicz i in. (red.) 2013). 
Tilio cordatae-Carpinetum betuli Tracz. 1962 – grądsubkontynentalny w podzespołach: typowym T.c-C.b. typicum, koko-ryczowym T.c-C.b. corydaletosum i z turzycą orzęsioną T.c.-C.b. caricetosum pilosae. 
Wielogatunkowy las lipowo-dębowo-grabowy wykształca się na glebach gliniastych i ilastych o różnej genezie, w siedliskach świeżych lub wilgotnych i żyznych, o odczynie lekko kwaśnym do obojętnego. W Polsce grąd subkontynentalny zajmuje wschodnią część kraju na niżu i w piętrze pogórza. Niegdyś dominował w krajobrazie Polski, ale ze względu na żyzne siedliska, które zajmował, został zamieniony na pola uprawne, użytki zielone i tereny zabudowane. Zwarty drzewostan tej fitocenozy, o wysokości ok. 40 m jest zróżnicowany gatunkowo. Tworzy go głównie lipa drobnolistna Tilia cordata, dąb szypułkowy Quercus robur i grab pospolity Carpinus betulus, który w naturalnych drzewostanach stanowi przynajmniej połowę wszystkich drzew. Pojedyncze, ale bardzo okazale dęby w wielogatunkowym drzewostanie są naturalnym elementem grądów. W domieszce występują tu: klon zwyczajny Acer platanoides, topola osika Populus tremula, a niekiedy lipa szerokolistna Tilia platyphyllos. Warstwa krzewów składa się głównie z leszczyny pospolitej Corylus avellana i trzmieliny brodawkowatej Euonymus verrucosa. Ziołoro-ślowe runo jest bogate w geofity. Rosną tu m.in.: zawilec gajowy Anemone nemorosa i żółty A. ranunculoides, ziarno-płon wiosenny Ficaria verna czy groszek wiosenny Lathy-rus vernus. Cechą charakterystyczną zespołu Tilio-Carpine-tum jest grupa gatunków o kontynentalnym charakterze: przytulia Schultesa Galium Schultesii, turzyca orzęsiona Carex pilosa, pszeniec gajowy Melampyrum nemorosum, zdrojówka rutewkowata Isopyrum thalictroides, jaskier kaszubski Ranunculus cassubicus i trzmielina brodawkowata Euonymus verrucosus (Matuszkiewicz i in. (red.) 2013). Zależnie od warunków siedliskowych, w obrębie grądu subkontynentalnego, wyróżniane są podzespoły: T.-C. typi-cum, T.-C. corydaletosum, T.-C. melittetosum, T.-C. luzuletosum, T.-C. caricetosum brizoides, T.-C. caricetosum remotae czy T.-C. astrantietosum (Matuszkiewicz i in. (red.) 2013; Wysocki, Sikorski 2009). Grąd subkontynentalny w Bieszczadzkim Parku Narodowym wyróżnia się udzia-łem gatunków wschodniokarpackich: śnieżycy wiosennej Leucoium vernum ssp. carpaticum, lulecznicy kraińskiej Scopolia carniolica i cebulicy trójlistnej Scilla kladnii (Winnicki, Zemanek 2014). 
Większość grądów występujących w Polsce nosi znamiona degradacji spowodowanej działalnością człowieka. Polega ona na wprowadzaniu do siedlisk grądowych drzew iglastych, głównie sosny, która powoduje duże, niekorzystne zmiany w glebie. Poważnych zniszczeń w przeszłości dokonywały pasące się zwierzęta gospodarskie. Wyjadając selektywnie rośliny runa i podszytu, ograniczały odnawianie się drzew liściastych. Jednakże dzięki temu utrzymały się gatunki światłolubne. Po zaniechaniu gospodarki pastwiskowej grądy się regenerują. Na obszarach chronionych dąży się do przebudowy drzewostanu w kierunku lasów grabowo-dębowych, lipowo-dębowych i grabowo-lipowych (Matuszkiewicz i in. (red.) 2013). 
Obszar projektowanego Turnickiego Parku Narodowego położony jest w strefie przejściowej między piętrem pogórza a reglem dolnym (od 285 do 642 m n.p.m.). Chociaż grądy w klasycznej postaci zajmują tu zaledwie kilka procent powierzchni leśnej, to gatunki charakterystyczne dla związku Carpinion betuli spotykane są z dużą stałością w różnych zbiorowiskach leśnych (Dembek i in. 2014; Kozłowska 2000; 2008; Witkowska-Wawer 1994a). Należy przy tym zauważyć, że najniżej położone obszary grądów, korzystne do uprawy roli były w pierwszej kolejności zasiedlane w procesie osadniczym. Często wśród rozległych kompleksów pól i użytków zielonych pozostawały niewielkie fragmenty grądów na najbardziej stromych zboczach, nieprzydatnych do uprawy płużnej (np. rezerwat Kalwaria Pacławska). W wyniku całkowitej depopulacji wielu wsi na rozległych obszarach Pogórza Przemyskiego po drugiej wojny światowej, nasilił się proces sukcesji wtórnej. Doprowadził on do odtworzenia zbiorowisk leśnych, w tym grądów (Barabasz-Krasny 2011; Janicki 1998). Także dziś obserwuje się spontaniczne stadia regeneracyjne Tilio-Carpinetum z dużym udziałem leszczyny Corylus avellana, brzozy brodawkowatej Betula pendula i topoli osiki Populus tremula, jak też powstałe z nasadzeń drzewostany iglaste z grądowym runem. Największe płaty lasów grabowych i dębowo-grabowych zachowały się na zboczach doliny Wiaru, w niższych partiach doliny Turnicy oraz w okolicach Leszczawy. Grądy występują tu we wszystkich trzech odnotowanych już wcześniej podzespołach: Tilio cordatae--Carpinetum betuli typicum (grąd typowy), T.c.-C.b. corydaletosum (względnie stachyetosum) (grąd niski) i T.c.-C.b. caricetosum pilosae (grąd wysoki) (Kozłowska 2000; Witkowska-Wawer 1994a; 1997). W Kwaszeninie odnotowano również interesujący florystycznie fragment grądu niskiego z dominującym w runie czosnkiem niedźwiedzim Allium ursinum. Drzewostan tworzy głównie grab zwyczajny Car-pinus betulus z domieszką dębu szypułkowego Quercus robur, lipy drobnolistnej Tilia cordata i wiśni ptasiej Cera-sus avium. W postaciach przejściowych do buczyny karpackiej znaczny jest udział buka pospolitego Fagus sylvatica, a niekiedy jodły pospolitej Abies alba. W podszycie często rośnie leszczyna pospolita Corylus avellana, rzadziej trzmieliny pospolita Euonymus europaea i brodawkowata 
E. verrucosus oraz kłokoczka południowa Staphylea pinnata. Z gatunków charakterystycznych dla grądów (All. Carpinion betuli) w runie występują turzyca orzęsiona Carex pi-losa, gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea, jaskier kaszubski Ranunculus cassubicus, a niekiedy również przytulia Schultesa Galium schultesii. Z pozostałych gatunków zielnych w suchszych postaciach najczęstsze są: zawilec gajowy Anemone nemorosa, kokoryczka wielokwiatowa Polygonatum multiflorum, turzyca palczasta Carex digitata, wiechlina gajowa Poa nemoralis, kosmatka owłosiona Luzula pilosa. Z kolei w grądach niskich ze znaczną stałością występują kopytnik pospolity Asarum europaeum, ziarnopłon wiosenny Ficaria verna i sałatnica leśna Aposeris foetida. 
Grądy subkontynentalne są dość często spotykane na Pogórzu Karpackim, ale większość z nich jest silnie przekształcona. Najczęstszą formą degeneracji jest wykorzystanie jodły pospolitej Abies alba do odnowienia lasu. Wprowadzenie tego gatunku powoduje głębokie zmiany w siedlisku. Opadające igliwie zmienia właściwości chemiczne i fizyczne gleby. Ze względu na zwarcie korony drzewa przez cały rok do dna lasu dociera wiosną mniej światła, uniemożliwiając wzrost geofitów wiosennych (Matuszkiewicz i in. (red.) 2013). 
Dentario glandulosae-Fagetum W. Mat. 1964 ex Guzikowa et Kornaś 1969  –buczyna karpacka w podzespołach: typowym D.g-F typicum, miesiącznicowym D.g-F lunarietosum i czosnkowym D.g-F allietosum 
Żyzna buczyna karpacka występuje na żyznych i świeżych glebach brunatnych lub rędzinach o odczynie zasadowym lub lekko kwaśnym, coraz kwaśniejszym w głąb profilu glebowego. W Polsce zasięg zespołu obejmuje Karpaty oraz dużą część Wyżyn Środkowopolskich. Na obszarach górskich zasięg wysokościowy tego zespołu mieści się w przedziale 600–1100 m n.p.m. W wielu regionach w przeszłości lasy te zostały bardzo zniszczone. Wysokopienny drzewostan, dorastający do 30 m tworzą na ogół buk pospolity Fagus sylvatica i jodła pospolita Abies alba,a w terenach wyżej położonych buk pospolity Fagus sylvatica z domieszką świerka pospolitego Picea abies. Na stanowiskach żyźniejszych można spotkać klon jawor Acer pseudo-platanus, jesion wyniosły Fraxinus excelsior i wiąz górski Ulmus glabra. Niekiedy na pogórzu w warstwie drzew pojawiają się: lipa drobnolistna Tilia cordata, dąb szypułkowy Quercus robur i grab pospolity Carpinus betulus. Warstwa krzewów jest słabo wykształcona. Z kolei runo szczególnie w okresie wiosennym jest bujne, wielowarstwowe, z dominacją szerokolistnych bylin (Matuszkiewicz 2008; Matuszkiewicz i in. (red.) 2013; Wysocki, Sikorski 2009). Do gatunków charakterystycznych zespołu żyznej buczyny karpackiej należą: żywiec gruczołowaty Dentaria glandulosa, żywokost sercowaty Symphytum cordatum i paprotnik Brauna Polystichum braunii, a do wyróżniających: szałwia lepka Salvia glutinosa, wilczomlecz migdałolistny Euphorbia amygdaloides i żywokost bulwiasty Symphytum tubero-sum. Dentario glandulosae-Fagetum wykazuje zróżnicowanie regionalne, piętrowe i lokalno-siedliskowe, tworząc szereg form wysokościowych, podzespołów i wariantów. Dla przykładu najbardziej typowa forma reglowa wyróżnia się stałym udziałem goryczki trojeściowej Gentiana asclepiadea i przenętu purpurowego Prenanthes purpurea. Z kolei forma podgórska i wyżynna odznaczają się większym udziałem gatunków grądowych. Duża zmienność warunków wilgotnościowych i cieplnych różnicuje buczyny pod względem siedliskowym na podzespoły: typowy, czosnkowy, miesiącznicowy i kostrzewowy (Matuszkiewicz i in. (red.) 2013). Podzespoły te zostały wyróżnione w Bieszczadach (Michalik, Szary 1995; 1997) oraz w Beskidzie Niskim (Michalik 2009) i innych regionach województwa podkarpackiego (Pałczyński, Stepa 1983). Największe kompleksy zespołu Dentario glandulosae-Fagetum subendemicznego dla Karpat zachowały się w Bieszczadach. Zarówno w Bieszczadach, Beskidzie Niskim, jak i w strefie Pogórza Przemyskiego oraz Dynowskiego występuje odmiana wschodniokarpacka zespołu, która wyróżnia się gatunkami takimi, jak: sałatnica leśna Aposeris foetida, kostrzewa górska Festuca drymeja i żywokost sercowaty Symphytum cordatum (Michalik, Szary 1997). 
Buczyna karpacka na terenie projektowanego Turni-ckiego Parku Narodowego jest najpospolitszym i jedno-cześnie zróżnicowanym zbiorowiskiem (Dembek i in. 2014). Występuje tu ona zarówno w postaci reglowej, jak też podgórskiej, przejściowej do grądów (Kozłowska 2000; 2008). Tworzy trzy podzespoły: typowy Dentario glandulo-sae-Fagetum typicum, miesiącznicowy D.g-F lunarietosum i czosnkowy D.g-F allietosum ursinii. Tutejsze buczyny są również zróżnicowane pod względem stanu zachowania. Opisywane niegdyś przez Trellę (1938), zbliżone do naturalnych starodrzewy, zachowały się praktycznie w trzech rezerwatach (Turnica, Na Opalonym, Reberce) oraz w nie-dostępnych jarach potoków. Dominują użytkowane gospodarczo drzewostany jodłowo-bukowe o uproszczonej strukturze wiekowej, lecz zasadniczo niezmienionym składzie gatunkowym. Częsta jest również regeneracyjna postać zbiorowiska wykształcająca się na gruntach porolnych. Drzewostan buczyn budują najczęściej: buk pospolity Fagus sylvatica, jodła pospolita Abies alba i klon jawor Acer pseudoplatanus z domieszką wiązu górskiego Ulmus glabra i jesionu wyniosłego Fraxinus excelsior. Niekiedy nawet w wyższych położeniach (np. w rezerwacie Turnica) w warstwie drzew spotykane są gatunki grądowe, takie jak grab pospolity Carpinus betulus czy dąb szypułkowy Quercus robur. W warstwie podrostu i podszytu dominują najczęściej odnowienia bukowe i jodłowe. Z gatunków zielnych charakterystycznych dla związku Fagion sylvaticae z wysoką stałością występują żywiec cebulkowy Dentaria bulbifera i gruczołowaty D. glandulosa, szałwia lepka Salvia glutinosa i wilczomlecz migdałolistny Euphorbia amygdaloides. Regularna obecność gatunków wschodnich, takich jak: żywokost sercowaty Symphytum cordatum, bluszczyk orzęsiony Glechoma hirsuta i sałatnica leśna Aposeris foetida, potwierdza wschodniokarpacki charakter tego zbiorowiska (Witkowska-Wawer 1997). Inne powszechne w buczynach gatunki to: zawilec gajowy Anemone nemorosa, gajowiec żółty Galeobdolon luteum, jeżyna gruczołowata Rubus hirtus, nerecznica samcza Dryopteris filix-mas, szczyr trwały Mer-curialis perennis i przytulia wonna Galium odoratum. 
W wielu regionach Karpat w przeszłości lasy bukowe zostały bardzo mocno zniszczone przez niewłaściwą gospodarkę leśną. Na miejscach po wyrębie buczyn wprowadzano świerk pospolity Picea abies, co powodowało degradację siedliska i powstawanie monokultur mało odpornych na czynniki abiotyczne i biotyczne. We współczesnej gospodarce leśnej uwzględnia się te aspekty i systematycznie przywraca właściwy skład gatunkowy tych drzewostanów. Zagrożeniem buczyny karpackiej mogą być niekiedy procesy erozyjne. Najlepszą formą ich zachowania jest tworzenie obszarów ochrony ścisłej, a w lasach gospodarczych  – gospodarka leśna bazująca na naturalnym kierunku hodowli lasu (Matuszkiewicz i in. (red.) 2013). 
Zb. Abies alba-Oxalis acetosella J. Mat. 2001 – jedlinamezo-troficzna 
Według Matuszkiewicza i in. (red.) (2013) zbiorowisko Abies alba-Oxalis acetosella ma charakter antropogeniczny. Jego zasięg obejmuje górskie pasma środkowej i południowej Europy. Najczęściej występuje w Karpatach Wschodnich. W Polsce fitocenoza ta występuje na umiarkowanie żyznych siedliskach świeżych lub wilgotnych, na ciężkich i zwięzłych, słabo przewietrzonych glebach brunatnych. Uważa się, że jest to jedyne zbiorowisko górskie, w którym ze względu na specyficzne warunki siedliskowe jodła może konkurować z bukiem pospolitym Fagus sylvatica i stać się gatunkiem dominującym w drzewostanie. Nie ma jednak większych powierzchni zbiorowiska ze starodrzewem jodły pospolitej Abies alba, gdyż nie zachowały się prawie naturalne stanowiska tych lasów. Obserwacje wskazują na dwie postaci dolnoreglowej jedliny – żyźniejszą z większym udziałem buka pospolitego Fagus sylvatica w drzewostanie i śladowym udziałem gatunków borowych z klasy Vaccinio--Piceetea w runie oraz postać uboższą, z małą ilością buka i znaczniejszą rolą gatunków borowych (Matuszkiewicz i in. (red.) 2013). Zbiorowiska lasów jodłowych w pracach fitosocjologicznych dotyczących Pogórza Przemyskiego i terenów ościennych były zaliczane do zbiorowiska żyznej buczyny karpackiej (Kozłowska 2000; Witkowska-Wawer 1994a). Odrębność jedlin na tym terenie po raz pierwszy uwzględniono w powszechnej inwentaryzacji siedlisk naturowych na terenie administrowanym przez ALP (2007), gdzie zaliczono lasy te do siedliska przyrodniczego 9110. Potwierdzono ten fakt w trakcie wykonywania dokumentacji na potrzeby utworzenia obszaru Natura 2000 Ostoja Przemyska (Dembek i in. 2014; Pawlaczyk i in. 2013a, b). 
Na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego jedliny Abies alba-Oxalis acetosella występują na wierzchowinach w okolicach rezerwatu Reberce, w paśmie Góry Sieniawskiej oraz w okolicach Kwaszeniny. Zbiorowiska mezotroficznych lasów jodłowych zwykle wyraźnie odróżniają się fizjonomią i składem gatunkowym od jodłowego wariantu buczyny karpackiej. W składzie gatunkowym warstwy drzew dominantem jest jodła pospolita Abies alba. Dynamika odnowienia jodły jest ważnym wskaźnikiem dla jednostki, lecz na rozwój siewek i młodych podrostów wpływa zbyt wiele czynników, by traktować je bezkrytycznie jako cechę diagnostyczną (Matuszkiewicz i in. (red.) 2013). Domieszki innych gatunków w warstwie drzew zdarzają się sporadycznie. Buk pospolity Fagus sylvatica rzadko tworzy drugie piętro drzewostanu, zaś z dużą stałością notowany jest w warstwie podszytu. W warstwie krzewów najczęstszymi gatunkami są: leszczyna pospolita Corylus avellana, wiciokrzew suchodrzew Lonicera xylosteum, grab zwyczajny Carpinus betulus i jodła pospolita Abies alba. W runie z najwyższym stopniem stałości (V) notowane są: kosmatka owłosiona Luzula pilosa, wietlica samicza Athyrium filix-femina, konwalijka dwulistna Maianthemum bifolium, jeżyna gruczołowata Rubus hirtus, nerecznica szerokolistna Dryopteris dilatata, szczawik zajęczy Oxalis acetosella i jastrzębiec leśny Hieracium murorum. Przynależność do związku Fagion może wskazywać dość częste występowanie żywca cebulkowego Dentaria bulbifera, szałwii lepkiej Salvia glutinosa i bluszczyka kosmatego Glecho-ma hirsuta, natomiast inne gatunki charakterystyczne (kostrzewa leśna Festuca altissima, żywiec gruczołowaty Den-taria glandulosa, przenęt purpurowy Prenanthes purpurea) spotykane są sporadycznie. Na przejściowo-pogórski charakter tych jedlin wskazuje dość częste występowanie roślin grądowych, takich jak turzyca orzęsiona Carex pilosa i gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea. W warstwie runa znaczący udział mają gatunki wilgociolubne: turzyca rzadkokłosa Carex remota, czartawa drobna Circaea alpina, i pospolita C. lutetiana. Co ciekawe, na jednym stanowisku w okolicach Łomnej stwierdzono występowa-nie przytulii okrągłolistnej Galium rotundifolium – za-chodniokarpackiego gatunku uważanego za charakterystyczny dla borów i lasów jodłowych. W porównaniu z jedlinami położonymi w Górach Słonnych i Bieszczadach Niskich słabiej zaznaczony jest tu udział elementu borowego (borówki czarnej Vaccinium myrtillus, widłaka goździstego Lycopodium clavatum, kruszyny pospolitej Frangula alnus) i ziołoroślowego (liczydło górskie Streptopus ample-xifolius, kokoryczka okółkowa Polygonatum verticillatum). Dobrze rozwinięta jest warstwa mszysta, budowana przez gajnik lśniący Hylocomium splendens, złotowłos strojny Polytrichastrum formosum, merzyki Mnium sp. i rokietnik pospolity Pleurozium schreberi. Ponieważ lasy te charakteryzują się wysokim potencjałem produkcyjnym, przez wiele lat były w Karpatach poddawane silnej presji gospodarki leśnej. Niektóre płaty przekształciły się w buczyny Luzulo luzuloidis-Fagetum i Dentario glandulosae-Fagetum. Niewątpliwie, zbiorowisko Abies alba-Oxalis acetosella należy do cennych i należy prowadzić prace nad renaturyzacją jodły i ograniczeniem udziału innych gatunków drzew (Matuszkiewicz i in. (red.) 2013). 
Phyllitido-Aceretum Moor 1952 – jaworzynazjęzycznikiem 
Zespół Phyllitido-Aceretum występuje w niższych piętrach górskich oraz na terenach podgórskich i wyżynnych na obszarach występowania skał wapiennych, na szkieletowych, wilgotnych glebach z udziałem próchnicy typu hi-gromull, na bardzo stromych zboczach przeważnie o wystawie północnej. Najczęściej zajmuje niewielkie powierzchnie blokowisk i urwisk skalnych, pośród różnych postaci górskich buczyn. Fitocenoza znana głównie z Europy Środkowej, Alp i Karpat. W Polsce dość często spotykana jest w Pieninach, Bieszczadach, Beskidzie Niskim i na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej (Bodziarczyk 2012; Bo-dziarczyk, Lesiński 2011; Matuszkiewicz i in. (red.) 2013). Wyróżnia się odmiany wyżynną i górskie (bieszczadzka i pienińsko-beskidzka). Wielogatunkowy drzewostan o wysokości do 25 m tworzą klon jawor Acer pseudoplatanus, wiąz górski Ulmus glabra, buk pospolity Fagus sylvatica, jodła pospolita Abies alba, lipa drobnolistna Tilia cordata, jesion wyniosły Fraxinus excelsior i klon zwyczajny Acer platanoides. Uboga warstwa podszytu wyróżnia się udzia-łem wiciokrzewu czarnego Lonicera nigra, bzu czarnego Sambucus nigra i leszczyny pospolitej Corylus avellana. W runie często obficie rośnie języcznik zwyczajny Phyllitis scolopendrium, a także miesiącznica trwała Lunaria redivi-va, nerecznica samcza Dryopteris filix-mas, szczyr trwały Mercurialis perennis, gajowiec żółty Galeobdolon luteum, czerniec gronkowy Actaea spicata, kopytnik pospolity Asa-rum europaeum, bodziszek cuchnący Geranium robertianium, miodunka ćma Pulmonaria obscura i niekiedy dość licznie pokrzywa zwyczajna Urtica dioica. Gatunkiem charakterystycznym, niespotykanym w innych zespołach jest języcznik zwyczajny (Bodziarczyk 2012; Matuszkiewicz i in. (red.) 2013). W Bieszczadzkim Parku Narodowym w omawianym zespole często lokuje swoje stanowiska lulecznica kraińska Scopolia carniolica (Winnicki, Zemanek 2014). Zbiorowisko jaworzyny z języcznikiem zwyczajnym Phyllitis scolopendrium na terenie projektowanego Turni-ckiego Parku Narodowego stwierdzono wyłącznie na trzech stanowiskach w pasmach Kanasina i Kamionki. Skład gatunkowy drzewostanów w tych niewielkich powierzchniowo płatach jest mocno zróżnicowany i uzależniony od otaczających zbiorowisk leśnych. Tworzą go: buk zwyczajny Fagus sylvatica, klon jawor Acer pseudoplatanus, jesion wyniosły Fraxinus excelsior i wiąz górski Ulmus glabra. Warstwa podszytu jest słabo rozwinięta. W runie, oprócz języcznika zwyczajnego Phyllitis scolopendrium, z gatunków charakterystycznych dla zespołu i związku Tilio platyphyllis-Acerion pseudoplatani występują paprotnik kolczysty Polystichum lobatum i czerniec gronkowy Actaea spicata. Natomiast z gatunków nitrofilnych i ziołoroślowych uwa-żanych za typowe dla siedliska notowano czosnaczek pospolity Alliaria petiolata, bodziszek cuchnący Geranium robertianum, pokrzyk wilcza jagoda Atropa belladonna, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica. Z uwagi na niewielkie areały zajmowane przez omawiany zespół, jak również charakter zajmowanych siedlisk, poważnym zagrożeniem może być wycinka drzew, a w konsekwencji erozja stromych, rumoszowatych stoków. Wydaje się, że ochrona zachowawcza i wyłączenie z użytkowania jest najlepszą formą zabezpieczenia zbiorowiska przed zniszczeniem (Matuszkiewicz i in. (red.) 2013). 
Tabela 1.  Klasyfikacja i waloryzacja zbiorowisk 

Zbiorowisko roślinne  A  B  C  D  E  F  G  

Cl.Thlaspietearotundifolii Br.-Bl. et all. 1948
 O. Androsacetalia alpinae Br.-Bl. in Br.-Bl. et Jenny 1926 

Mszysto-paprociowe zbiorowiska zacienionych skał 4 1 3 1 9 1 8220
 O. Epilobietalia fleischeriMoor 1958 

Pionierskie zbiorowiska kamieńców rzek i potoków karpackich 33 2 3 11 1 3220 
Cl. Montio-Cardaminetea Br.-Bl. et R.Tx. 1943
 O. Montio-Caraminetalia Pawł. 1928 All. Cratoneurion commutati Koch 1928 

Zbiorowisko petryfikujących źródeł 4 2 3 1 10 1 7220 
Cl. Phragmitetea R.Tx et Prsg 1942
 O. Phragmitetalia Koch. 1926 All.Phragmition Koch 1926 

Szuwar jeżogłówkowy – Sparganietum erectiRoll. 1938 33 1292 
Szuwar oczeretowy – Scirpetum lacustris(Allorge 1922) Chouard 1924 3 2 3 2 102 
Szuwary pałkowe – Typhetum latifoliae i Typhetum angustifoliaeSoo 1927 121262 
Szuwar trzcinowy – Phragmitetum australis(Phragmitetum communis) (Gams 1927) 
121262
Schmale 1939 
Cl.PotameteaR.Tx. et Prsg
 O. PotametaliaKoch 1926 

Roślinność wodna wód stojących – All. NymphaeionOberd. 1953 3 22182 
Cl. Phragmitetea R.Tx et Prsg 1942
 O. Phragmitetalia Koch. 1926 All.Magnocaricion Koch 1926 

Szuwar turzycy zaostrzonej – Caricetum gracilis (Graebn. et Hueck 1931) R. Tx. 1937 2 2 1 1 6 2 
Szuwar turzycy prosowej – Caricetum paniculatae Wangerin 1916 2 2 1 2 7 2 
Szuwar turzycy brzegowej 
3 11162 
– Caricetum ripariaeSoo 1928 
Szuwar turzycy dzióbkowatej – Caricetum rostratae 
2111 5 2
Rübel 1912 

Szuwar mozgowy – Phalaridetum arundinaceae (Koch 1926 n.n.) Libb. 1931. 1 2 1 2 6 2/3 
Szuwar skrzypu bagiennego –Equisetetum fluviatilis (Equisetetum limosi)Steffen 1931. 2 2 3 182 
Młaka śródleśna ze skrzypem olbrzymim – zbiorowisko z Equisetum telmateia 333 2 111 
Cl. Molinio-Arrhenatheretea R.Tx. 1937
 O. Molinietalia caerulae W. Koch 1926 All.Filipendulion ulmariaeSegal 1966 

Ziołorośla wiązówkowo-bodziszkowe – Filipendulo-Geranietum Koch 1926. 2 2 2 6 12 2/3 
Ziołorośla z miętą długolistną –Filipendulo ulmariae-Menthetum longifoliaeZlinska 1989 2 3 2 4 11 2/3
 All. Calthion palustris R.Tx. 1936 em. Oberd. 1957 

Ziołorośla sitowia leśnego –Scirpetum silvaticiKnapp 1946. 2 3 2 3 10 2 
Wilgotna łąka ostrożniowa – Cirsietum rivularisRalski 1931 2 3 2 6 13 3 
Wilgotna łąka ostrożniowo-rdestowa – Cirsio-Polygonetum bistortae R.Tx. 1951 33 2 5 13 3 
Wilgotne pastwisko sitowe – Epilobio-Juncetum effusiOberd. 1957. 2 3 229 3 
Cl. Molinio-Arrhenatheretea R.Tx. 1937
 O. Arrhenatheretalia elatioris Pawł. 1928 

Łąka owsicowa podzespół typowy – Arrhenatheretum elatioris Br.-Bl. ex Scherr. 1925 typicum 24 35 14 3 6510 
Łąka owsicowa podzespół ciepłolubny – Arrhenatheretum elatioris Br.-Bl. ex Scherr. 1925 
3 4 4 6 17 3 6510
brizetosum mediae 

Podsiewane łąki z kostrzewą Festuca pratensis, kupkówką Dactylis glomerata i koniczynami 1 3 2 4 10 3 6510 
Zbiorowisko łąki wyczyńcowej nawiązującej do zespołu – Alopecuretum pratensis(Regel 
1 3 228 3 6510
1925) Steffen 1931 
All.Cynosurion R.Tx. 1947 

Pastwiska życicowe i kostrzewowe Lolio-Cynosuretum R. Tx. 1937; Festuco-Cynosuretum 
141174
Bueker 1941 
Cl. Festuco-Brometea Br.-Bl. et R.Tx. 1943
 O. Festucetalia valesiacae Br.-Bl. et R.Tx. 1943 

Zbiorowisko roślinne  A  B  C  D  E  F  G  

Fragmenty muraw kserotermiczne All. Cirsio-Brachypodion pinnati Hadac et Klika 1944 em. 
4 4 4 6 18 3 6210
Krausch 1961 
Cl.Salicetea purpureae Moor 1958
 O. Salicetalia purpureae Moor1958 All.Salicion albae R.Tx. 1955 

Wikliny nadrzeczne – Salicetum triandro-viminalisLohm. 1952. 2 2 9
3 2 
1 

Nadrzeczne łęgi wierzbowe Salicetum albo-fragilis 2422101 91E0 
Cl. Querco-Fagetea Br.-Bl. et Vlieg. 1937

 O. Fagetalia sylvaticae Pawł. in Pawł., Sikoł. et Wall. (1928) All. Alno-Ulmion Br.-Bl. et R.Tx. (1943) (Alno-Padion) – lasy łęgowe 
Olszyna bagienna –Caltho laetae-Alnetum(Zabrz. 1963) Stuchlik (1968) 33 4 3 13 1 91E0 
Podgórski łęg jesionowy – Carici remotae-Fraxinetum Koch 1926 ex Faber (1936) 2 5 4 3 14 1 91E0 
Olszyna karpacka –Alnetum incanaeLudi (1921) 33 4 3 13 1 91E0
 All.Carpinion betuli Issl. 1931 em. Oberd. 1953 – lasy grądowe 

Grąd subkontynentalny – Tilio cordatae-Carpinetum betuli Tracz. 1962 3 4 4 2 131 9170
 All.Fagion sylvaticae R.Tx. et Diem. 1936 – lasy bukowe 

Buczyna karpacka –Dentario glandulosae-Fagetum W. Mat. 1964 ex Guzikowa et Kornaś 
2 3 4 2 111 9130
1969 

Zb.Abies alba-Oxalis acetosella J. Mat. 2001 – jedlina mezotroficzna 33 4 2 121 9110 
All.Tilio platyphyllis-Acerion pseudoplatani Klika 1955 – górsko-podgórskie zboczowe lasy wilgotne (lipowo-jaworowe) 
Jaworzyna z języcznikiemPhyllitido-AceretumMoor 1952 4 4 4 3 15 1 9180 
Zbiorowiska antropogeniczne i fitocenozy o nieokreślonej przynależności taksonomicznej 
Traworośla trzcinnikowe z trzcinnikiem piaskowym – zb. z Calamagrostis epigeios 1 3 2 2 8 2/3 
Murawy wydeptywanych placów i podwórzy – Lolio-Polygonetum arenastri Br-Bl. 1930 em. 
121264
Lohm. 1975 

Zbiorowiska chwastów oraz dawne ugory i zaniedbane łąki z dominacją ostrożnia polnego 
121264
Cirsium arvense 

Nitrofilne ziołorośla świerząbka korzennego –Chaerophylletum aromaticiGutte 1963 2 3 1 2 8 3/4 
Zbiorowiska chwastów oraz dawne ugory i zaniedbane łąki z dominacją pokrzywy zwyczaj
1211 5 4
nejUrtica dioica 

Stare sady owocowe z fitocenozami łąkowymi, popastwiskowymi i ziołoroślowymi 2 2 1 2 7 3/4 
Zadrzewienia przydomowe i przydrożne z łąkową i dywanową roślinnością synantropijną 1 1 1 2 5 4 
Ziołorośla lepiężnika różowego (łopuszyny) – Phalarido-Petasitetum hybridi Schwick. 1933 4 33 2 12 1 6430 
Ziołorośla rudbiekii i sadźca Rudbeckio-Solidaginetium R.Tx. 1950; Calystegio-Eupatorietum 
2 2 1 4 9 3/4
Goers 1974 

Zbiorowiska chwastów, ugory i zaniedbane łąki – Cl. Artemisietea vulgarisLohm., Prsg et 
1 3 1 3 84
R.Tx in R.Tx. 1950 

Drogi i roślinność przydrożna – Cl. Artemisietea vulgaris Lohm., Prsg et R.Tx in R.Tx. 1950 1 3 1274 
Zbiorowiska upraw polnych i ogrodowych – Cl. Stellarietea mediae R.Tx., Lohm. et Prsg 1950 1 3 1274 
Zarośla wierzby uszatej – zb.Chaerophyllum hirsutum – Salix aurita 2 3 2291 
Czyżnie, zbiorowisko z tarniną i głogiem – Rubo fruticosi-Prunetum spinosae Web. 1974 n.inv. 
142 3 10 1
Wittig 1976 

Olszyna porolna – Zb. zAlnus incana 129
42 
2 

Zapusty brzozowe – Zb. z Betula pendula 128
3 2 
2 

Wdziary sosnowe – Zb. z Pinus silvestris 129
42 
2 

Młodniki i uprawy leśne 1 1 6
22 
2 

Zręby leśne – Cl.Epilobietea angustifolii R.Tx. et Prsg 1950 1 1 7
2 3 
2 
objaśnienia: 

A – unikatowość, B – różnorodność, C – gatunki rzadkie, D – kwiecistość, E – suma punktów, F – naturalność, G – kod siedliska Natura 2000 1 – naturalne zbiorowiska leśne i zaroślowe, 2 – naturalne i zbliżone do naturalnych zbiorowiska nieleśne, 3 – zbiorowiska półnaturalne, 4 – zbiorowiska synantropijne. 
Źródło:opracowanie własne. 
■ Waloryzacja 


zbiorowisk 
Waloryzację i diagnozę stanu zachowania zbiorowisk przeprowadzono na podstawie wcześniej stosowanych kryteriów oceny roślinności na tym terenie (Kucharzyk, Szary 2009;). W ocenie wartości przyrodniczej poszczególnych zbiorowisk kierowano się kilkoma wybranymi cechami, które umożliwiły kompleksowe spojrzenie na rolę opisanych fitocenoz w całych ekosystemach. W obrębie każdej z cech przyjęto skalę punktową, sześciostopniową. W tabeli waloryzacyjnej uwzględniono takie cechy, jak: 
• 
unikatowość fitocenotyczna (kolumna A) związana z rozprzestrzenieniem zbiorowiska w kraju i regionie; 

• 
różnorodność florystyczna (kolumna B) waloryzująca bogactwo gatunkowe; 

• 
znaczenie zbiorowisk jako biotopów dla gatunków za-grożonych, rzadkich i innych szczególnie cennych (kolumna C); 

• 
stopień kwiecistości zbiorowisk (kolumna D) oceniający liczbę i różnorodność gatunków roślin o okazałych kwiatach lub kwiatostanach, co ma istotne znaczenie w ochronie fauny bezkręgowców (głównie owadów) oraz dla walorów estetycznych krajobrazu. 


W tabeli waloryzacyjnej (tabela 1) uwzględniono również stopień naturalności zbiorowiska (kolumna F). Szczegóły przydzielenia poszczególnych rang zawiera praca Ku
charzyka i Szarego (2009). 

■ Piśmiennictwo 
Affek A. 2011. Wartości krajobrazu opuszczonego przez ludność na przykładzie byłej rusińskiej wsi Borysławka. PKKK PTG, 15: 148–160. 
ALP 2007. Inwentaryzacja siedlisk i gatunków z zał. I i II Dyrektywy Rady nr 92/43/EWG w Lasach Państwowych. (pliki shp dostępne w GDLP w Warszawie). 
Barabasz B. 1994. Wpływ modyfikacji tradycyjnych metod gospodarowania na przemiany roślinności łąk z klasy Moli-nio-Arrhenatheretea. Wiad. Bot., 38, 1/2: 85–94. 
Barabasz-Krasny B. 2002. Sukcesja roślin-ności na łąkach, pastwiskach i nieużyt-kach porolnych Pogórza Przemyskiego. Fragm. Flor. et Geobot. Suppl., 4: 3–81. 
Barabasz-Krasny B. 2011. Zróżnicowanie roślinności i sukcesja wtórna na odłogach wielkopowierzchniowych Pogórza Przemyskiego. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków. ISBN 978-83-89648-891: 1–180. 


■ Zagrożeniazbiorowisk roślinnychimożliwościochrony 
Znacznym zagrożeniem większości zbiorowisk nieleśnych projektowanego Parku są spontaniczne procesy sukcesyjne, które na całym obszarze zachodziły szczególnie intensywnie w drugiej połowie ubiegłego wieku (Affek 2011; Janicki 1998). Zaniechanie użytkowania niektórych obszarów doprowadziło obecnie do rozwoju zaroślowo--leśnych zbiorowisk seralnych na blisko 20% powierzchni badanych gruntów. Półnaturalny charakter większości opisanych tu zbiorowisk wymaga więc czynnych form ochrony 
– głównie koszenia i wypasu, w przypadku lasów – aktywnej przebudowy drzewostanów. 
Miejscami obserwuje się wkraczanie ekspansywnych gatunków synantropijnych na siedliska łąk, muraw i zioło-rośli (dot. np. barszczu Sosnowskiego Heracleum sosnowskyi, niecierpka gruczołowatego Impatiens glandulifera, ostrożnia polnego  Cirsium arvense i innych), 
W przypadku zbiorowisk związanych z potokami i rzekami do podstawowych zagrożeń należy degeneracja ro-ślinności łęgowej wskutek wycinania wierzb, wydobycia kruszywa z koryt i kamieńców, zrzutu ścieków i zaśmiecania brzegów potoków. 
W przypadku naturalnych zbiorowisk leśnych zagroże-niem jest intensywna gospodarka leśna powodująca uproszczenie struktury wiekowej i gatunkowej zbiorowisk 
roślinnych. 

Barabasz-Krasny B., Sołtys-Lelek A. 2010. Zbiorowiska roślinne z udziałem ostrożenia siedmiogrodzkiego (Cirsium decussa-tum Janka) na Pogórzu Przemyskim. Fragm. Agronom., 27, 3: 20–33. 
Baryła R., Urban D. 2002. Ekosystemy łąkowe. W: S. Radwan (red.). Poleski Park Narodowy. Monografia Przyrodnicza. Wyd. Morpol, Lublin: 201–213. 
Bis K. 1974a. Badania geobotaniczne i gospodarcze na terenie Ośrodka Hodowli Bydła Simentalskiego w woj. rzeszowskim. Cz. I. Zbiorowiska łąkowe. Ann. UMCS, 28/29, 11, Sect. E: 187–195. 
Bis K. 1974b. Badania geobotaniczne i gospodarcze na terenie Ośrodka Hodowli Bydła Simentalskiego w woj. rzeszowskim. Cz. II. Zbiorowiska pastwiskowe. Ann. UMCS, 28/29, 10, Sect. E: 157–184. 
Bodziarczyk J. 2012. Struktura i dynamika populacji języcznika zwyczajnego Phyllitis scolopendrium (L.) Newm. w Polsce. Zesz Nauk. UR, 490, Rozpr. 367: 1–240. 
Bodziarczyk J., Lesiński J. 2011. Sycamore maple forests in Poland – A review. W: Proceedings of the Biennial International Symposium Forest and sustainable development. Transilvania University, Brasov: 289–294. 
Brzeg A., Wojterska M. 1996. Przegląd systematyczny zbiorowisk roślinnych Wielkopolski wraz z oceną stopnia ich zagrożenia. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach., Ser. B, 45: 7–40. 
Dembek W., Melke A., Michalski R, Prze-woźny M. 2014. Potrzeba utworzenia Parku Narodowego Pogórza Karpackiego. 
W: Mirek Z., Nikel A. (red.) Ochrona przyrody w Polsce wobec współczesnych wyzwań cywilizacyjnych. KOP PAN,  Kraków. ISBN 978-83-937002-3-3: 101– 113. 
Denisiuk Z. 1980. Łąki turzycowe Wielkopolski (Klasa Phragmitetea). Studia Naturae, ser. A, 20. ISBN 8301017767: 1–140. 
Denisiuk Z., Korzeniak J. 1999. Zbiorowiska nieleśne krainy dolin Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monogr. Bieszczadzkie, 5. Ośrodek Nauk.-Dydakt. BdPN., Ustrzyki Dolne: 1–162. 
Dubiel E., Stachurska A., Gawroński S. 1999. Nieleśne zbiorowiska roślinne Magurskiego Parku Narodowego (Beskid Niski). Pr. Bot., 33, Kraków: 1–60. 
Fijałkowski D. 2003. Ochrona przyrody i środowiska na Lubelszczyźnie. Wyd. LTN, Lublin. ISBN 8387833487: 1–409. 
Fijałkowski D., Chojnacka-Fijałkowska E. 1990. Zbiorowiska z klas Phragmitetea, Molinio-Arrhenatheretea i Scheuchzerio--Caricetea nigrae w makroregionie lubelskim. Rocz. Nauk Rol., ser. D, 217. ISBN 8301089210: 1–414. 
Gembarzewski H. 1978. Ekologiczna i florystyczna charakterystyka wybranych pastwisk kwaterowych regionu kłodzkie-go. PWN, Warszawa–Kraków: 1–62. 
Głowaciński Z., Nowacki J. (red.) 2005. Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce. IOP Pan Kraków & AR Pozn. ISBN 8388934600: 1–447. 
Grynia M. 1987. Charakterystyka geobotaniczna i znaczenie gospodarcze łąk rajgrasowych w Wielkopolsce. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 308: 81–86. 
Grynia M. 1996. Kierunki zmian szaty roślinnej zbiorowisk łąkowych w Wielkopolsce. Rocz. AR Pozn., 284, Roln. 47: 15–27. 
Grynia M., Grzelak M., Kryszak A. 1993. Produktywność łąk łęgowych na glebach organicznych w dolinie Samy Szamotulskiej. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 412: 111–114. 
Grzelak M. 2004. Zróżnicowanie fitosocjologiczne szuwaru mózgowego Phalaridetum arundinaceae (Koch 1926 n.n.) Libb.1931 na tle warunków siedliskowych w wybranych dolinach rzecznych Wielkopolski. Rocz. AR  Pozn., Rozpr. Nauk., 356: 1–138. 
Izdebski K., Czarnecka B., Grądziel T., Lorens B., Popiołek Z. 1992. Zbiorowiska roślinne Roztoczańskiego Parku Narodowego na tle warunków siedliskowych. Lublin. Wyd. UMCS. ISBN 8322705166: 1–268. 
Janicki R. 1998. Zmiany zaludnienia i użytkowania ziemi w Parku Krajobrazowym Pogórza Przemyskiego. W: Przemiany Krajobrazu Naturalnego Polski. Acta Geogr. Lodz., 74, : 83–95. 
Jasiewicz A. 1965. Rośliny naczyniowe Bieszczadów Zachodnich. Monogr. Bot., 20: 1–240. 
Jasnowski M. 1962. Budowa i roślinność torfowisk Pomorza Szczecińskiego. Szcz. Tow. Nauk., Wydz. Nauk Roln.-Przyr., 10: 1–340. 
Kłosowski S., Kłosowski G. 2001. Flora Polski. Rośliny wodne i bagienne. Multico Ofic. Wyd., Warszawa. ISBN 978-837763-355-7: 1–331. 

Kotlarczyk J. 1993. Budowa geologiczna, rzeźba i krajobraz. W: Michalik S. (red.). Turnicki Park Narodowy. Dokumentacja projektowa. Kraków. Pol. Fund. Ochr. Środ. Pro Natura, Kraków: 15–40. 
Kozłowska A. 2008. Strefy przejścia między układami roślinnymi  – analiza wieloskalowa (na przykładzie roślinności górskiej). Pr. Geogr., 215. ISSN 03736547: 1–152. 
Kozłowska A., 2000. The forest communities in the Przemyśl Foothills south-east Poland. Fragm. Flor. et Geobot., 45, 1–2: 345–372. 
Kryszak A. 2001. Różnorodność florystyczna zespołów łąk i pastwisk klasy Molinio-Arrhenatheretea R. Tx. 1937 w Wielkopolsce w aspekcie ich wartości gospodarczej. Rocz. AR Pozn., Rozpr. Nauk., 314. ISSN 0208-8436: 1–182. 
Kucharczyk M. 2000. Plant associations and communities of the Kazimierz Landskape Park. V. Xerotermic grasslands and shrubs assiociations. Ann. UMCS, Sect. C, 55: 183–220. 
Kucharski L. 1999. Szata roślinna łąk Polski środkowej i jej zmiany w XX wieku. Wyd. UŁ, Łódź. ISBN 837171260X: 1–168. 
Kucharski L., Michalska-Hejduk D. 1994. Przegląd zespołów łąkowych z klasy Moli-nio-Arrhenatheretea stwierdzonych w Polsce. Wiad. Bot., 38, 1/2: 95–104. 
Kucharzyk S., Szary A. 2006. Zbiorowiska nieleśne nadleśnictwa Bircza  – LKP „Lasy Birczańskie” (maszynopis), Ustrzyki Dolne: 1–52. 
Kucharzyk S., Szary A. 2009. Roślinność nieleśna Pogórza Przemyskiego i Gór Słonnych w granicach Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Lasy Birczańskie”. Rocz. Przem., Nauki Przyr., 45, 5: 65–79. 
Kusz A., Trąba C., Wolański P. 2000. Szata roślinna torfowiska w Krasnem koło Rzeszowa po zaniechaniu użytkowania. Zesz. Nauk. AR Krak., 365, Ses. Nauk., 72: 485–494. 
Matuszkiewicz W. 1984. Die Karte der potentiellen natürlichen Vegetation von Polen, Braun-Blanquetia 1, Camerino: 5–99. 
Matuszkiewicz W. 2008. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski  Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. ISBN 97883-01-14439-5: 1–537. 
Matuszkiewicz W., Sikorski P., Szwed W., Wierzba M. (red.) 2013. Zbiorowiska roślinne Polski. Lasy i zarośla. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. ISBN 978830117064-6: 1–518. 
Michalik S. 1993. Ogólna charakterystyka szaty roślinnej projektowanego Turnickie-go Parku Narodowego. W: Michalik S. (red.). Turnicki Park Narodowy w polskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa. Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura, Kraków: 41–45. 
Michalik S. 2009. Zbiorowiska roślinne. 
W: Górecki A., Zemanek B. (red.). Magurski Park Narodowy. Monografia przyrodnicza. MPN i UJ, Krępna: 96–120. 
Michalik S., Szary A. 1995. Zróżnicowanie fitosocjologiczne lasów bukowych w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Rocz. Bieszcz., 4: 67–84. 
Michalik S., Szary A. 1997. Zbiorowiska leśne Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie 1. BdPN, Ustrzyki Dolne. ISBN. ISBN 978-83-9032092-2: 1–175. 
Nowiński M. 1967. Polskie zbiorowiska trawiaste i turzycowe. PWRiL, Warszawa: 1–283. 
Olaczek R. (red.) 2011. Czerwona księga roślin województwa łódzkiego. Zagrożone rośliny naczyniowe. Zagrożone zbiorowiska roślinne. Ogród Botaniczny w Łodzi, UŁ, Łódź: 1–296. 
Oświt J. 2000. Metoda przyrodniczej waloryzacji mokradeł i wyniki jej zastosowania na wybranych obiektach. Falenty. IMUZ. Mater. Inf., 35. ISSN 080601410: 1–36. 
Pałczyński A., Stepa T. 1983. Nasza przyroda. Województwa krośnieńskie, przemyskie i rzeszowskie. LOP, Warszawa: 1–271. 
Parusel J. 2010. 7220. Źródliska wapienne ze zbiorowiskami Cratoneurion commutati. W: Mróz W. (red.). Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. Cz. 1. Biblioteka Monitoringu Środowi-ska. GIOŚ, Warszawa. ISBN 9788361227526: 174–188. 
Pawlaczyk P., Kucharzyk S., Wolański P., Zarzecki R., Bobiec A., Melke A., Komo-siński K., Tatoj K., Wasiak P., Zegarek M., Michalski R., Kuberski Ł. 2013a. Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Ostoja Przemyska PLH180012 w województwie podkarpackim. Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze i Klub Przyrodników na zlecenie Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, Rzeszów: 1–489. 
Pawlaczyk P., Kucharzyk S., Wolański P., Zarzecki R., Melke A., Tatoj K., Wasiak P., Śmielak M., Michalski R., Kuberski Ł. 2013b. Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Góry Słonne PLH180013 w województwie podkarpackim. Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze i Klub Przyrodników na zlecenie Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, Rzeszów: 1–452. 
Perzanowska J. 2012. 3220. Pionierska roślinność na kamieńcach górskich potoków. W: Mróz W. (red.). Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. Cz. 2. Biblioteka Monitoringu 
Środowiska. GIOŚ, Warszawa. ISBN 9788361227724: 170–180. 
Podbielkowski Z., Tomaszewicz H. 1996. Zarys hydrobotaniki. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. ISBN 8301005661: 1–531. 
Ratyńska H. 1997. Głos w dyskusji nad zagrożonymi i ginącymi zbiorowiskami roślinnymi Polski. Zesz. Nauk. WSP w Bydgoszczy, Studia Przyrodnicze, 13: 49–61. 
Szoszkiewicz K. 1995. Fitosocjologiczna i rolnicza ocena łąk w dolinie środkowej Noteci z uwzględnieniem skutków melioracji (maszynopis). AR, Poznań: 1–120. 
Święs F., Kwiatkowska-Fabiś M. 1998. Roślinność synantropijna miasta Łukowa. Wyd. UMCS, Lublin. ISBN 978-83-7073514-2: 1–70. 
Tomaszewicz H. 1979. Roślinność wodna i szuwarowa Polski (klasy: Lemnetea, Charetea, Potamogetoneta, Phragmitetea) wg stanu na rok 1975, Warszawa. ISBN 8300010882: 1–324. 
Trąba Cz. 1994. Florystyczna i rolnicza charakterystyka łąk i pastwisk w dorzeczu Łabuńki. Rozprawa habilitacyjna. Rozpr. Nauk., 163. Wyd. AR, Lublin. ISSN 08604355: 1–102. 
Trąba Cz. 1998. Florystyczne walory zespołu Arrhenatheretum elatioris 
o dużym udziale w runi roślin motylkowatych. Biul. Nauk., 1: 387–394. 
Trąba Cz. 1999. Florystyczne i krajobrazowe walory łąk w dolinach rzecznych Kotliny Zamojskiej. Fol. Univ. Agric. Stetin., 197, Agricultura, 75: 321-324. 
Trąba Cz., Grzegorczyk S. 2003. Występo-wanie Lolium perenne w runi trwałych użytków zielonych Polski. Łąkarstwo w Polsce, 6: 165–178. 
Trąba Cz., Wolański P. 2012. Floristic diversityof meadows representing Molin-ietalia and Trifolio fragiferae-Agrostietaliastoloniferae order in Poland. Practical Applications of Environmental Research. Nauka dla Gospodarki, 3: 395–411. 
Trąba Cz., Wolański P., Oklejewicz K. 2004. Zbiorowiska roślinne nieużytkowanych łąk i pól w dolinie Sanu. Łąkarstwo w Polsce, 7: 207–238. 
Trąba Cz., Wolański P., Oklejewicz K. 2005. Sprawozdanie z Grantu nr 6P06R 08321. Łąki w dolinie Sanu – waloryzacja florystyczna, ekologiczna, krajobrazowa i paszowa (maszynopis). URz., Katedra Agroekologii, Rzeszów: 1–124. 
Trąba Cz., Wyłupek T. 2001. Fitoindykacyjna ocena uwilgotnienia łąk wyczyńcowych w Kotlinie Zamojskiej. Łąkarstwo w Polsce, 4: 199–212. 
Trella T. 1938. Turnica pod Przemyślem. Ochr. Przyr., 17: 203–209. 

Watycha L. 1964. Budowa geologiczna okolic Birczy, Olszan i Rybotycz (Karpaty Dobromilskie). Wyd. Geol., Warszawa: 1–114. 
Wika S., Kompała A., Błońska A. 2002. Występowanie Lolium perenne w zbiorowiskach dywanowych na obszarze Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Łąkarstwo w Polsce, 5: 181–190. 
Winnicki T., Zemanek B. 2014. Przegląd polskich badań botanicznych Karpat Wschodnich oraz rola Bieszczadzkiego Parku Narodowego w ochronie różnorod-ności szaty roślinnej. Rocz. Bieszcz., 22: 51–77. 
Witkowska-Wawer L. 1993. Zbiorowiska roślin projektowanego Parku Narodowego na Pogórzu Przemyskim. W: Michalik 
S. (red). Turnicki Park Narodowy w polskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa. Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura, Kraków: 95–114. 
Witkowska-Wawer L. 1994a. Szata roślin-na projektowanego parku narodowego na Pogórzu Przemyskim. Roczn. Przem., Nauki Przyr., 29–30, 6, 1: 461–480. 
Witkowska-Wawer L. 1994b. Charakterystyka geobotaniczna rezerwatu Krępak. Rocz. Przem., Nauki Przyr., 29–30, 6, 1: 511–529. 
Witkowska-Wawer L. 1997. Zarys charakterystyki fitosocjologicznej i siedliskowej lasów województwa przemyskiego. Rocz. Przem., Nauki Przyr., 33, 4, 1: 57–66. 
Wolański P. 2006. Przyrodnicza i rolnicza waloryzacja łąk i pastwisk Pogórza Dynowskiego (maszynopis). AR, Lublin: 1–165. 
Wolański P., Trąba Cz. 2009. Walory estetyczne oraz rekreacyjne łąk oraz zbiorowisk przyległych na Pogórzu Dynowskim. Nauka Przyr. Technol., 3, 1: 1–11. 
Wójcik Z. 1998: Zbiorowiska segetalne Pogórza Przemyskiego i jego najbliższego otoczenia. Fragm. Flor. et Geobot., ser. Polonica, 5: 117–164. 
Wróbel D., Mróz K. 2006. Szata roślinna projektowanego użytku ekologicznego „Łęg w Kaczorowach”. Chrońmy Przyr. Ojcz., 62, 1: 17–26. 
Wyłupek T. 1999. Florystyczna i rolnicza charakterystyka łąk i pastwisk w dolinie Poru (maszynopis). AR, Lublin: 1–137. 
Wysocki Cz., Sikorski P. 2009. Fitosocjologia stosowana w ochronie i kształtowaniu krajobrazu. Wyd. SGGW, Warszawa. ISBN 9788375830941: 1–498. 
Załuski T. 1989. Zróżnicowanie zbiorowisk łąkowych z klasy Molinio-Arrhenatheretea w dolinach Brynicy i jej dopływów. St. Soc. Sci. Torunensis, Sec. D, 12, 2. ISSN 00825557: 1–74. 
Zemanek B. 1991. Mountain taxa versus xerothermic taxa in the Polish East Car-pathians and their indicatory value in phytogeographical investigations. Zesz. Nauk. UJ, Prac. Bot., 22: 55–80. 


fot. M.D. Boćkowski 


StanisławKucharzyk 


Roślinynaczyniowe 
■ Wstępiogólnacharakterystykaflory 
Teren projektowanego Turnickie-go Parku Narodowego (TuPN) jest położony w strefie przejścia między pogórzem a reglem dolnym, na pograniczu Karpat Wschodnich i Karpat Zachodnich. Z tego też względu w pracach geobotanicznych był różnie klasyfikowany (Matuszkiewicz 2008; Michalik 1993; Pawłowski 1977; Piórecki 2013; Zemanek 1991b ). Niejasna ranga fitogeograficzna wynika nie tylko z przejściowego charakteru szaty roślinnej, ale również z niepełnego rozpoznania zróżnicowania flory i zbiorowisk roślinnych. 
Pierwsze badania florystyczne na terenie projektowanego Parku były prowadzone w drugiej połowie XIX wieku przez wybitnego przyrodnika, a zarazem profesora przemyskiego gimnazjum, Bolesława Kotulę (1881; 1883). Po XIX-wiecznych studiach Kotuli badania florystyczne były kontynuowane przez Batkę (1934; 1938), Karczmarza i Pióreckiego (Karczmarz, Piórecki 1977; Piórecki 2005) oraz Zemanka (1989, 1991a, b). Pewną intensyfikację poznania walorów przyrodniczych tego terenu przyniosły prace związane z planami utworzenia parku narodowego na terenie Pogórza Przemyskiego (Michalik 1993; Witkowska-Wawer 1993/1994). Na początku XXI wieku zostały opublikowane aż dwie nowe flory obejmujące teren projektowanego Parku. Pierwsza praca stanowi podsumowanie wieloletnich badań profesora Jerzego Pióreckiego, botanika zaangażowanego w starania związane z utworzeniem Turnickiego Parku Narodowego (Piórecki 2013). Chociaż obszar opracowania pokrywa w całości projektowany TuPN, to z jednak uwagi na długi okres zbierania danych (lata 1964-2012) oraz niekiedy ogólne lokalizacje stanowisk, trudno na tej podstawie opisać aktualny stan flory projektowanego Parku. Z kolei praca doktora Mateusza Wolanina (2014), cenna z uwagi na zastosowaną rastrową metodę zbierania danych (kartogram ATPOL) oraz aktualność (prace terenowe z lat 2007–2010), obejmuje jedynie około 30% obszaru projektowanego TuPN. Również autor niniejszego rozdziału w latach 2006– 2015 prowadził na tym terenie prace botaniczne dotyczące zróżnicowania zbiorowisk roślinnych i stanu zachowania siedlisk przyrodniczych (Kucharzyk 2010a, b; Kucharzyk, Szary 2006; 2009; Pawlaczyk i in. 2013a, b). Aby uzyskać w miarę pełny obraz obecnej flory projektowanego Parku, autor przeanalizował zarówno własne niepublikowane dane (w tym ponad 200 zdjęć fitosocjologicznych oraz kilkaset dat florystycznych), jak też aktualne dane z cytowanych prac (Piórecki 2013; Wolanin 2014). Wykorzystując te dane, na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego stwierdzono występowanie 687 taksonów roślin naczyniowych. Jest to liczba zgodna z oszacowaniem Michalika (1993), który zakładał, że flora projektowanego Parku wraz z otuliną liczy 600–700 gatunków. Lista gatunków przygotowana na potrzeby niniejszego opracowania z pewnością nie jest kompletna, a poznanie zróżnicowania florystycznego dalekie od zadowalającego. Dla porównania flora naczyniowa całego Pogórza Przemyskiego w granicach przyjętych przez Wolanina liczy 1157 taksonów (Wolanin 2014), z czego 943 rodzimych, natomiast Piórecki przy odmiennej delimitacji tej jednostki fizjograficznej stwierdził 1237 roślin dzikich i zadomowionych, z czego 85% rodzimych (Piórecki 2013). Nazwy ro-ślin w tekście podano według krytycznej listy roślin naczyniowych Polski (Mirek i in. 2002). 

Z uwagi na obecnie przyjęte granice projektowanego Parku główny zrąb flory stanowią gatunki leśne, typowe dla buczyn, jedlin, łęgów i grądów z klasy Querco-Fagetea. Drugim pod względem powierzchni biotopem istotnie wzbogacającym różnorodność gatunkową są kompleksy półnaturalnych łąk i zbiorowisk sukcesyjnych na terenach dawnych wsi, takich jak: Arłamów, Borysławka, Grąziowa, Jamna Dolna i Górna, Łodzinka, Łomna oraz Trójca. Najciekawsze pod względem florystycznym płaty muraw z klasy Festuco-Brometea z licznymi gatunkami kserotermicznymi znalazły się tuż poza granicami obecnie przyjętego projektu (ryc. 1). 
Znikomy udział siedlisk o charakterze synantropijnym sprzyja dużej naturalności flory. Jedynie 12,3% stanowią antropofity, chociaż zdarzają się w tej grupie gatunki 
o znacznej inwazyjności, takie jak: barszcz Sosnowskiego Heracleum sosnovskyi, niecierpek gruczołowaty Impatiens glandulifera, nawłoć późna Solidago gigantea czy rudbekia naga Rudbeckia laciniata. 


Ryc. 1  Rozmieszczenie wybranych gatunków flory 
objaśnienia: 

1–buławnik mieczolistny Cephalanthera longifolia,2–buławnik wielkokwiatowyCephalanthera damasonium, 3–czosnek wężowyAllium scorodoprasum,4–języcznik zwyczajnyPhyllitis scolopendrium,5–kruszczyk błotny Epipactis palustris,6–ostrożeń siedmiogrodzkiCirsium decussatum,7–storczyk męskiOrchis mascula ssp.signifera, 8 –ozorka zielonaCoeloglossum viride, 9 –tojad wschodniokarpackiAconitum lasiocarpum, 10 –ułudka leśna Omphalodes scorpioides,11–zimowit jesienny Colchicum autumnale,12–gatunki kserotermiczne, 13 –granica projektowanego TuPN. 



■ Waloryflorystyczne projektowanegoTurnickiego ParkuNarodowego 
Bogactwo florystyczne projektowanego Turnickiego Parku Narodowego jest zbliżone do różnorodności gatunkowej ościennych regionów Pogórza Przemyskiego i Gór Słonnych, wyróżniając się jednak pozytywnie pod względem mniejszego udziału kenofitów (Wolanin 2014; Zemanek 1981). Przyczynia się do tego duży udział obszarów leśnych i jednoczesny brak siedlisk synantropijnych oraz większych osad. Do innych walorów florystycznych zaliczyć można: 
• 
znaczący procent flory stanowią gatunki objęte ochroną gatunkową; 

• 
liczne stanowiska roślin rzadkich i zagrożonych ujętych na czerwonej liście lub w czerwonej księdze; 

• 
udział reglowych i pogórskich elementów florystycznych, niekiedy rzadkich w skali kraju; 


• obecność gatunków wschodniokarpackich potwierdzających przynależność fitogeograficzną regionu. 


GATUNKIOBJĘTEOCHRONĄGATUNKOWĄ 
Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. ochroną gatunkową objętych jest 49 gatunków. 
• Gatunki ściśle chronione(18): 
■ 
buławnik mieczolistny Cephalanthera longifolia, 

■ 
buławnik wielkokwiatowy Cephalanthera damasonium, 

■ 
goryczka krzyżowa Gentiana cruciata, 

■ 
goździk kosmaty Dianthus armeria, 

■ 
gółka długoostrogowa Gymnadenia conopsea, 

■ 
języcznik zwyczajny Phyllitis scolopendrium (ryc. 2), 

■ 
kłokoczka południowa Staphylea pinnata, 

■ 
kruszczyk błotny Epipactis palustris, 

■ 
kruszczyk siny Epipactis purpurata, 

■ 
kukułka Fuchsa Dactylorhiza fuchsii, 

■ 
lilia złotogłów Lilium martagon (ryc. 3), 

■ 
nasięźrzał pospolity Ophioglossum vulgatum (ryc. 4), ■ ozorka zielona Coeloglossum viride, 

■ 
paprotnik Brauna Polystichum braunii, 

■ 
paprotnik kolczysty Polystichum aculeatum, 

■ 
róża francuska Rosa gallica, 

■ 
storczyk męski Orchis mascula ssp. signifera (ryc. 5), 

■ 
tojad wschodniokarpacki Aconitum lasiocarpum, 

■ 
tajęża jednostronna Goodyera repens. 


Ryc. 4 Nasięźrzał pospolityOphioglossum vulgatum (fot. S. Kucharzyk) Ryc. 5  Stanowisko storczyka męskiego nakrapianego Orchis masculassp. signifera na murawie kserotermicznej w Makowej (otulina projektowanego TuPN) (fot. S. Kucharzyk) 


Ryc. 6 Obrazki alpejskieArum alpinum (fot. S. Kucharzyk) 
• Gatunki objęte ochroną częściową (31): 
■ 
cebulica dwulistna Scilla bifolia, 

■ 
centuria pospolita Centaurium erythraea subsp. erythraea, 

■ 
ciemiężyca zielona Veratrum lobelianum, 

■ 
czosnek niedźwiedzi Allium ursinum, 

■ 
dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis, 

■ 
gnieźnik leśny Neottia nidus-avis, 

■ 
goryczka trojeściowa Gentiana asclepiadea, 

■ 
gruszyczka mniejsza Pyrola minor, 

■ 
groszek wschodniokarpacki Lathyrus laevigatus, 

■ 
gruszyczka okrągłolistna Pyrola rotundifolia, 

■ 
gruszycznik jednokwiatowy Moneses uniflora, 

■ 
kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine, 

■ 
kukułka krwista Dactylorhiza incarnata, 

■ 
kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis, 

■ 
listera jajowata Listera ovata, 





Ryc. 7  Ostrożeń siedmiogrodzki Cirsium decussatum (fot. S. Kucharzyk) 
■ 
lulecznica kraińska Scopolia carniolica, ■ obrazki alpejskie Arum alpinum (ryc. 6), ■ orlik pospolity Aquilegia vulgaris, ■ ostrożeń siedmiogrodzki Cirsium decussatum (ryc. 7), 

■ 
parzydło leśne Aruncus sylvestris, 

■ 
pierwiosnek wyniosły Primula elatior, 

■ 
podkolan biały Platanthera bifolia, 

■ 
podkolan zielonawy Platanthera chlorantha, 

■ 
pokrzyk wilcza jagoda Atropa belladonna, 

■ 
śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nivalis, 

■ 
wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum, 

■ 
widłak goździsty Lycopodium clavatum, 

■ 
widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, 

■ 
wroniec widlasty Huperzia selago, 

■ 
września pobrzeżna Myricaria germanica, 

■ 
zimowit jesienny Colchicum autumnale. 



GATUNKIZ„POLSKIEJCZERWONEJKSIĘGIROŚLIN” I „POLSKACZERWONALISTAPAPROTNIKÓW IROŚLINKWIATOWYCH” 
(Zarzycki i in. 2014; Kaźmierczakowa i in. 2016). 
Na terenie projektowanego Parku stwierdzono występowanie 38 gatunków z czerwonej listy w tym 6 gatunków z czerwonej księgi (oznaczone pogrubieniem): buławnik mieczolistny Cephalanthera longifolia, buławnik wielkokwiatowy Cephalanthera damasonium, czosnek wężowy Al-lium scorodoprasum (ryc. 8), dziewanna rdzawa Verbascum blattaria, głowienka wielkokwiatowa Prunella grandiflora (ryc. 9), goryczka krzyżowa Gentiana cruciata, goździk kartuzek Dianthus carthusianorum (ryc. 10), groszek wschodniokarpacki Lathyrus laevigatus, gruszycznik jednokwiatowy Moneses uniflora, gwiazdnica zaniedbana Stellaria neglecta, kąkol polny Agrostemma githago, kostrzewa różnolistna Festuca heterophylla, kruszczyk błotny Epipactis palustris, kruszczyk siny E. purpurata, kukułka Fuchsa Da-ctylorhiza fuchsii, kukułka krwista Dactylorhiza incarnata, kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis, łopian gajowy Arctium nemorosum, miodunka miękkowłosa Pulmonaria mollis (ryc. 11), nasięźrzał pospolity Ophioglossum vulga-tum, nostrzyk wyniosły Melilotus altissima, ostrożeń siedmiogrodzki Cirsium decussatum, ozorka zielona Coeloglossum viride, podkolan zielonawy Platanthera chlorantha, pokrzyk wilcza jagoda Atropa belladonna, ponikło jajowate Eleocharis ovata, przytulia okrągłolistna Galium rotundifolium, róża francuska Rosa gallica, rzęśl wiosenna Callitri-che verna, storczyk męski Orchis mascula ssp. signifera, szczeciniastka owłosiona Virga pilosa, tojad wschodnio-karpacki Aconitum lasiocarpum, turzyca drobna Carex demissa, turzyca niby-lisia Carex cuprina, ułudka leśna Omphalodes scorpioides, widłak goździsty Lycopodium clavatum, widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, wroniec widlasty Huperzia selago, wyka zaroślowa Vicia dumetorum. 

Ryc. 10  Goździk kartuzek Dianthus carthusianorum i szławia łąkowa Salvia pratensis na murawie kserotermicznej w Makowej (otulina projektowanego TuPN)  (fot. S. Kucharzyk) 





GÓRSKIELEMENTFLORYSTYCZNY 
Rozpiętość wysokościowa terenu projektowanego Tur-nickiego Parku Narodowego nie jest duża, gdyż wysokości bezwzględne sięgają od 285 m n.p.m. w dolinie Wiaru w Rybotyczach do 642 m n.p.m. na szczycie Roztoki nad Liskowatem. Chociaż większość terenu zalicza się do piętra pogórza, dość licznie (62 gat.) reprezentowane są tu gatunki górskie, które stanowią 9% flory. W tej grupie najliczniejsze są rośliny reglowe (40 gat.), np.: liczydło górskie Streptopus amplexifolius, szałwia lepka Salvia glutinosa, przenęt purpurowy Prenanthes purpurea, zaproć górska Oreopteris limbosperma, jodła pospolita Abies alba czy lepiężnik biały Petasites albus. Występuje tu również 18 gatunków ogólno-górskich, w tym: świerzbnica leśna Knautia dipsacifolia, trybula lśniąca Anthriscus nitida, nerecznica szerokolistna Dryopteris dilatata, bodziszek żałobny Geranium phaeum, jastrzębiec pomarańczowy Hieracium aurantiacum. Ponadto odnotowano 3 gatunki pogórskie: turzycę zwisłą Carex pendula, skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia i wrześnię pobrzeżną Myricaria germanica oraz pojedyncze stanowiska roślin subalpejskich: ciemiężycy zielonej Veratrum lobelianum i groszku wschodniokarpackiego Lathyrus laevigatus (podawanego przez Pióreckiego (2013) z Doliny Niemieckiej). 
GATUNKIWSCHODNIE 
Według zaktualizowanej listy wschodniego elementu kierunkowego (Winnicki, Zemanek 2014) z puli gatunków występujących na terenie projektowanego TuPn do tej grupy zaliczyć można cztery: tojad wschodniokarpacki Aconitum lasiocarpum, sałatnicę leśną Aposeris foetida, groszek wschodniokarpacki Lathyrus laevigatus i lulecznicę kraińską Scopolia carniolica. Ich obecność potwierdza przynależność fitogeograficzną regionu do działu Karpat Wschodnich. 
GATUNKICIEPŁOLUBNEIKSEROTERMICZNE 
Dolina Wiaru oraz niższa część Pogórza Przemyskiego jest od dawna znanym regionem obfitego występowania interesujących roślin i zbiorowisk o charakterze kserotermicznym. Już Bolesław Kotula (1881) pisał: „Okolica pagórkowata jest po większej części w uprawną role zamieniona, wśród której tu i ówdzie miedze i stoki zbyt strome zachowały florę pierwotną, florę kwiecistych stoków, przypominających pod niejednym względem florę Podola”. Obecny projekt zakłada, że w granicach Turnickiego Parku Narodowego znajdą się jedynie niewielkie fragmenty muraw kserotermicznych i ciepłolubnych łąk świeżych w prawobrzeżnej części doliny Wiaru na terenie między Posadą Rybotycką a Rybotyczami oraz nieistniejących wsi Arłamów i Bory-sławka. Najcenniejsze stanowiska roślin związanych z murawami znalazły się w projektowanej otulinie Parku (Kucharzyk 2010a, b; Pawlaczyk i in. 2013a). Mimo to lista taksonów typowych dla klasy Festuco-Brometea jest dość długa i liczy 46 gatunków (6,6% flory), wśród których do najcenniejszych należą: ostrożeń siedmiogrodzki Cirsium decussatum – roślinny symbol projektowanego Turnickiego Parku Narodowego, czosnek zielonawy Allium oleraceum, goździk kosmaty Dianthus armeria, goździk kartuzek Dianthus carthusianorum, goryczka krzyżowa Gentiana cruciata, gółka długoostrogowa Gymnadenia conopsea, storczyk męski Orchis mascula ssp. signifera, pierwiosnek lekarski Primula veris i głowienka wielkokwiatowa Prunella grandiflora. 



■ Zagrożeniadlafloryroślin naczyniowych 
Największym zagrożeniem dla różnorodności florystycznej regionu jest zanikanie siedlisk otwartych na skutek postępującej sukcesji wtórnej. Wielkopowierzchniowe kompleksy łąk administrowane przez Nadleśnictwo Bircza są regularnie koszone, jednak często cenniejsze pod względem florystycznym strome skarpy, przyleśne łąki i polany śródleśne zarastają tarniną Prunus spinosa i gatunkami lek-konasiennymi lub są zalesiane. To zagrożenie dotyczy wielu stanowisk storczyków i innych roślin światłolubnych, takich jak: goryczka krzyżowa Gentiana cruciata, goździk kosmaty Dianthus armeria, gółka długoostrogowa Gymnadenia conopsea, nasięźrzał pospolity Ophioglossum vulga-tum, ozorka zielona Coeloglossum viride, storczyk męski Orchis mascula ssp. signifera i ostrożeń siedmiogrodzki Cirsium decussatum. 
Z innych aktualnych zagrożeń wymienić należy postępującą synantropizację flory łęgów nadrzecznych w dolinie Wiaru, zjawisko obserwowane, niestety, w całych polskich Karpatach. 
Potencjalnym zagrożeniem jest możliwość wnikania do ekosystemów leśnych gatunków obcego pochodzenia na skutek wytyczania szlaków technologicznych i dróg leśnych związanych z pracami hodowlanymi w drzewostanach. 


■ Piśmiennictwo 
Batko S. 1934. O florze okolicy Przemyśla. Kosmos, 59: 351–380. 
Batko S. 1938. O florze okolicy Przemyśla. Kosmos, 63: 423–429. 
Karczmarz K., Piórecki J. 1977. Materiały do flory roślin naczyniowych Kotliny Sandomierskiej i Pogórza Przemyskiego. Rocz. Przem. Nauki Przyr., 17/18: 341– 360. 
Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K. 2016. Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. IOP PAN, Kraków: 1–44. 
Kotula B. 1881. Spis roślin naczyniowych z okolicy Przemyśla. Sprawozd. Kom. Fizjogr. AU, 15: 1–90. 
Kotula B. 1883. Spis roślin naczyniowych z okolic górnego Strwiąża i Sanu z uwzględnieniem pionowego zasięgu gatunków. Sprawozd. Kom. Fizjogr. AU, 17: 105–243. 
Kucharzyk S. 2010 a. Murawa kserotermiczna z zawilcem wielkokwiatowym Anemone sylvestris L. na Pogórzu Przemyskim. Chroń. Przyr. Ojcz., 66, 3: 190–200. 
Kucharzyk S. 2010 b. Stanowisko Orchis militaris (Orchidaceae) na Pogórzu Przemyskim (SE Polska). Fragm. Flor. Geobot. Pol., 17, 2: 241–244. 
Kucharzyk S., Szary A. 2006. Zbiorowiska nieleśne nadleśnictwa Bircza – LKP „Lasy Birczańskie”  (maszynopis). Nadleśnictwo Bircza, Ustrzyki Dolne: 1–52. 
Kucharzyk S., Szary A. 2009. Roślinność nieleśna Pogórza Przemyskiego i Gór Słonnych w granicach Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Lasy Birczańskie”. Rocz. Przem. Nauki Przyr., 45, 5: 65–79. 
Matuszkiewicz J.M. 2008. Geobotanical regionalization of Poland (Regionalizacja geobotaniczna Polski). IGiPZ PAN, Warszawa. [https://www.igipz.pan.pl/Regio-ny-geobotaniczne-zgik.html]. [dostęp 14 marca 2017]. 

Michalik S.1993. Flora roślin naczyniowych projektowanego Turnickiego Parku Narodowego. W: Michalik S.(red.). Turni-cki Park Narodowy w polskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa. Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura, Kraków: 47–59. 
Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Biodiversity of Poland. T. 1. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: 1–442. 
Pawlaczyk P., Kucharzyk S., Wolański P., Zarzecki R., Bobiec A., Melke A., Komo-siński K., Tatoj K., Wasiak P., Zegarek M., Michalski R., Kuberski Ł. 2013a. Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Ostoja Przemyska PLH180012 w województwie podkarpackim. Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze i Klub Przyrodników na zlecenie Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (maszynopis). Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze, Leszczawa Dolna: 1–462. 
Pawlaczyk P., Kucharzyk S., Wolański P., Zarzecki R., Melke A., Tatoj K., Wasiak P., Śmielak M., Michalski R., Kuberski Ł. 2013b. Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Góry Słonne PLH180013 w województwie podkarpackim. Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze i Klub Przyrodników na zlecenie Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (maszynopis). Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze, Leszczawa Dolna: 1–384. 
Pawłowski B. 1977. Szata roślinna gór Polski. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.). Szata roślinna Polski. T. II. PWN, Warszawa: 189–252. 
Piórecki J. 2005. Ostrożeń siedmiogrodzki Cirsium decussatum Janka na Pogórzu Przemyskim. Chrońmy Przyr. Ojcz., 61, 4: 11–17. 
Piórecki J. 2013. Rośliny naczyniowe dzikie, zadomowione i uprawowe na Pogórzu Przemyskim. Arboretum i Zakład Fizjografii w Bolestraszycach, Rzeszów: 1–456. 
Winnicki T., Zemanek B. 2014. Przegląd polskich badań botanicznych Karpat Wschodnich oraz rola Bieszczadzkiego Parku Narodowego w ochronie różnorod-ności szaty roślinnej. Rocz-i Bieszcz., 22: 51–77. 
Witkowska-Wawer L. 1993/1994: Szata roślinna projektowanego parku narodowego na Pogórzu Przemyskim. Rocz. Przem. Nauki Przyr., 29–30, 6, 1: 3–22. 
Wolanin M. 2014: Rośliny naczyniowe Pogórza Przemyskiego i zachodniej części Pogórza Chyrowskiego. Pr. Bot., 47: 1–384. 
Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek 
Z. 2014. Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III uaktualnione i rozszerzone. IOP PAN, Kraków: 1–895. 
Zemanek B. 1981. Rośliny naczyniowe Gór Słonnych (Polskie Karpaty Wschodnie). Zesz. Nauk. UJ Prac. Bot., 566, 8: 35–124. 
Zemanek B. 1989. Rośliny naczyniowe Bieszczadów Niskich i Otrytu (polskie Karpaty Wschodnie). Zesz. Nauk. UJ Pr. Bot., 20: 1–185. 
Zemanek B. 1991a. Mountain taxa versus xerothermic taxa in the Polih East Car-pathians and their indicatory value in phytogeographical investigations. Zesz. Nauk. UJ Pr. Bot., 22: 55–80. 
Zemanek B. 1991b. The phytogeographi-cal division of the Polih East Carpathians. Zesz. Nauk. UJ Pr.. Bot., 22: 81–119. 


Paweł Wolański 


Murawykserotermiczne 
w otulinie Turnickiego Parku Narodowego 
Polskie murawy kserotermiczne o charakterze stepowym to zbiorowiska ekstrazonalne. Oprócz flory stepowej 
o reliktowych zasięgach geograficznych w ich skład wchodzą liczne gatunki łąkowe i łąkowo-leśne, co sprawia, że mają wiele cech wspólnych ze wschodnioeuropejskimi stepami kwietnymi i trawiastymi. Ciepłolubne i wapieniolubne rośliny stepowe przy-wędrowały do Polski na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu, w fazie subborealnej klimatu polodowcowe-goz trzech głównych ośrodków ich występowania: z Podola i Besarabii szlakiem podolskim, z Niziny Węgierskiej szlakiem morawskim i z Turyngii szlakiem brandenbursko-pomorskim (Kostuch 2006). Skład gatunkowy muraw kserotermicznych jest interesujący z uwagi na obecność licznych, rzadkich taksonów reprezentujących trzy główne elementy geograficzne: pontyńsko-pannoński, irańsko-turański i mediterrański (Kotańska i in. 2000). Choć występują na niewielkim areale jako wyspy siedliskowe (To-wpasz i in. 2010), stanowią kluczowy element lokalnej bioróżnorodności (Fijałkowski 2003). Zgodnie z załącznikiem I dyrektywy siedliskowej (Dyrektywa 92/43/EWG) Unii Europejskiej murawy kserotermiczne są siedliskami o szczególnym znaczeniu, podlegającym ochronie na terenie wszystkich krajów członkowskich Unii. Występujące w Polsce murawy kserotermiczne zaliczono do siedliska 6210 (Barańska, Jermaczek 2009). 

Duże skupienie roślinności kserotermicznej znajduje się w dolinie Wiaru, w otulinie projektowanego Turnickie-go Parku Narodowego (Trąba i in. 2012). Na Podkarpacie przywędrowa-ła ona na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu przez Naddniestrze, z terenów pontyjskich i Podola, wzdłuż północnej krawędzi Karpat (Paul 2010).Większość tych płatów ma pochodzenie wtórne. Wykształciły się w wyniku ekstensywnej gospodarki łąkowo-pastwiskowej na pagórkach i trudnych do uprawy zboczach, skarpach i wzniesieniach przykorytowych wystawionych na silne działanie słońca, na glebach zasobnych w węglan wapnia (Fijałkowski 2003).Występują zarówno na płytkich glebach szkieletowych wytworzonych ze skał wapiennych, jak i na głębokich glebach wytworzonych z glin zwałowych z dobrze wykształconym poziomem próchnicznym. Porastają rędziny, pararędziny, czarnoziemy i gleby brunatne, wytworzone na podłożu drobnoziarnistym lub na rumoszu skalnym. Oprócz preferowanych południowych, zachodnich, południowo-zachodnich i południowo-wschodnich zajmują również zbocza o wystawie wschodniej, a sporadycznie nawet północnej (Barańska, Jermaczek 2009). 
Murawy kserotermiczne w otulinie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego zajmują powierzchnię 54,57 ha. Zlokalizowane są w miejscowościach: Posada Rybotycka, Rybotycze, Makowa, Huwniki, Kalwaria Pacławska, Pacław i Dubnik. Powierzchnia poszczególnych płatów jest bardzo zróżnicowana i wynosi od kilku arów do kilku hektarów. Najwar-tościowsze pod względem florystycznym murawy występują w Makowej i Rybotyczach, na wierzchowinach i w górnych partiach stoków o różnej wystawie i dużym nachyleniu (ryc. 1). 


Ryc. 1  Obszar występowania muraw kserotermicznych w okolicy Makowej (fot. M.D. Boćkowski) 
Słabiej wykształcone, niewielkie płaty, spotykane sąw mozaice większych kompleksów zbiorowisk łąk świeżych na stokach o niewielkim nachyleniu lub u ich podnóża. Poza otuliną projektowanego Turnickiego Parku Narodowego murawy kserotermiczne występują w Brylińcach (2,73 ha), gdzie zajmują lokalne wyniesienie oraz górne partie zachodniego i południowego stoku oraz w rezerwacie Kopystańka (2,12 ha), w szczytowych partiach najwyższego wzniesienia o tej samej nazwie. 
Roślinność muraw występująca w otulinie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego tworzy zwarte stepy z roślinnością mezofilną i licznymi, okazałymi bylinami dwuliściennymi oraz rozłogowymi i kępowymi trawami kserofilnymi. Zwarcie roślin jest tu duże i nierzadko sięga 100%. Wysokość runi wynosi od 30 do 100 cm i więcej, a struktura pionowa jest często wielowarstwowa i zmienia się w ciągu sezonu wegetacyjnego. Zalicza się ją do podtypu 6210-3 – zbiorowisk z klasy Festuco-Brometea, rzędu Festu-cetalia valesiacae i związku Cirsio-Brachypodionpinnati (Barańska, Jermaczek 2009).Są to fitocenozy nawiązujące do zespołów Adonido-Brachypodietum pinnati, Thalictro--Salvietum pratensis i Origano-Brachypodietum pinnati (Matuszkiewicz 2008).Stwierdza się w nich obecność 288 gatunków roślin naczyniowych. Ich nazwy podano wg Mirka i in. (2002).W wymienionych zbiorowiskach występują licznie gatunki kserotermiczne z klasy Festuco-Brometea oraz rośliny ciepłych okrajków z Trifolio-Geranietea sanguinei. Spośród nich najczęściej spotyka się:rzepik pospolity Agrimonia eupatoria, dzwonek skupiony Campanu-la glomerata, chaber driakiewnik Centaurea scabiosa, goździk kartuzek Dianthus carthusianorum, wiązówkę bulwkową Filipendula vulgaris, przytulię właściwą Galium verum, lucernę sierpowatą Medicago falcata, lebiodkę pospolitą Origanum vulgare, szałwię łąkową Salvia pratensis, szałwię okręgową Salvia verticillata, driakiew żółtą Scabiosa ochroleuca, koniczynę pogiętą Trifolium medium, koniczynę pagórkowatą Trifolium montanum, tymotkę Bo-ehmera Phleum phleoides i kłosownicę pierzastą Brachypodium pinnatum. Obok gatunków murawowych spotyka się tu licznie gatunki charakterystycznych dla łąk świeżych z klasy Molinio-Arrhenatheretea, m.in.: krwawnik pospolity Achillea millefolium, chaber łąkowy Centaurea jacea, przytulię północną Galium boreale, złocień właściwy Leu-canthemum vulgare, bukwicę pospolitą Betonica officinalis, komonicę zwyczajną Lotus corniculatus, kostrzewę czerwoną Festuca rubra i konietlicę łąkową Trisetum flavescens. W porównaniu z innymi płatami muraw kserotermicznych (Babczyńska-Sendek 2005; Heise 2010; Kostuch, Misztal 2007; Kutyna i in. 2012; Waldon 2010) w otulinie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego rośnie więcej okazałych, barwnie kwitnących bylin dwuliściennych, a mniej traw kępowych. 
Obecność gatunków chronionych świadczy o dobrej kondycji siedliska oraz zwiększa walory ekologiczne i krajobrazowe. W przypadku muraw kserotermicznych szczególnie ważna jest obecność gatunków z rodziny storczykowatych Orchidiaceae (Barańska, Jermaczek 2009). W otulinie Turnickiego Parku Narodowego najczęstszym storczykiem na murawach jest gółka długoostrogowa Gymnadenia conopsea i podkolan biały Platanthera bifolia. Rzadziej występuje kruszczyk błotny Epipactis palustris. Jedynie na kilku stanowiskach rośnie storczyk samczy Orchis morio, wpisany do czerwonej księgi roślin jako gatunek za-grożony wyginięciem w skali kraju (Kaźmierczakowa i in. (red.) 2014), również storczyk kukawka Orchis militaris, storczyk męski Orchis mascula, gnieźnik jajowaty Listera ovata i storczyca kulista Traunsteinera globosa. Spośród innych gatunków chronionych często na murawach rosną: zimowit jesienny Colchicum autumnale, centuria pospolita Centaurium erythraea subsp. erythraea i goryczka krzyżowa Gentiana cruciata. Zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris występuje jedynie na zachodnim stoku Góry Filipa w Makowej (Kucharzyk 2010), a goryczuszka orzęsiona Gentianella ciliata – w Pacławiu, Makowej, Posadzie Rybo-tyckiej i Rybotyczach. W badanych płatach roślinnych często, choć mało licznie rośnie ostrożeń siedmiogrodzki Cirsium decussatum (Barabasz-Krasny, Sołtys-Lelek 2010; Rozporządzenie MŚ ... 2014). Warte podkreślenia jest, że w otulinie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego znajduje się najbardziej wysunięte na zachód, jedyne stanowisko tego gatunku. W skali Polski jest on narażony na wyginięcie (Kaźmierczakowa i in. (red.) 2014). 
Banaszak i in. (2010) stwierdzili, że murawy kserotermiczne mają ogromne znaczenie dla zróżnicowania fauny pszczół. Wraz z zarastaniem muraw przez drzewa i krzewy następuje pogorszenie jakości i zmniejszenie liczebności taksonu Apiformes. Dlatego dla zachowania bioróżnorod-ności fauny muraw kserotermicznych konieczna jest ochrona czynna. Próba stosowania w ostatnich latach takiego sposobu ochrony (wycinanie zarośli, wprowadzanie wypasu lub koszenia) utrzymuje lub też przywraca specyficzne warunki stepowe (Bąba 1999; Fijałkowski D. 2003; Waldon 2010), choć nie jest to łatwe i proces ten jest kosztowny oraz przeważnie długotrwały (Dzwonko, Loster 2008). 
Ze względu na swoje pochodzenie murawy kserotermiczne to ekosystemy unikatowe nie tylko w skali województwa podkarpackiego, ale także całej Polski, co zostało podkreślone poprzez włączenie tych ekosystemów do grupy siedlisk podlegających ochronie w skali Unii Europejskiej (Barańska, Jermaczek 2009). W warunkach klimatycznych Europy Środkowej murawy utrzymują się dzięki ekstensywnej, rolniczej działalności człowieka. W prze-szłości strome zbocza oraz inne miejsca, na których nie-możliwa była uprawa płużna, służyły jako mało wydajne pastwiska, rzadziej mało plenne, jednokośne łąki. Obecność ziół i roślin motylkowatych sprawiała, że siano z tych łąk było silnie aromatyczne i miało szczególną wartość pastewną (Cwener, Sudnik-Wójcikowska 2012). Na skutek przemian w rolnictwie zachodzących pod koniec XX i na po-czątku XXI wieku murawy kserotermiczne w dużej części stały się nieużytkami. Przekształcały się w zbiorowiska cie-płolubnych zarośli, a w kolejnym etapie – ekosystemy leśne, najczęściej w zbiorowisko świetlistej dąbrowy. Zatem warunkiem istnienia muraw kserotermicznych jest ekstensywne użytkowanie kośne lub pastwiskowe (Pärtel i in. 1999). Nie wszystkie murawy kserotermiczne znajdujące się w otulinie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego są systematycznie użytkowane rolniczo. W wyniku braku użytkowania w wielu płatach stwierdza się obecność krzewów z klasy Rhamno-Prunetea: śliwy tarniny Prunus spinosa, głogów Crataegus monogyna i C. laevigata oraz dzikiej róży Rosa canina. Pojawianie się drzew i krzewów wpływa niekorzystnie na bioróżnorodność muraw (Barańska, Jermaczek 2009; Trąba i in. 2012). Wydaje się, że utrzymanie już istniejących zbiorowisk murawowych poprzez czynną ich ochronę jest dużo prostszym i tańszym zabiegiem niż pełne odtworzenie niegdyś bogatych w gatunki reliktowe fitocenoz. 
Zagrożeniem dla muraw jest ich wypalanie w okresie przedwiośnia. W przekonaniu wielu środowisk wypalanie suchej masy runi wiosną ogranicza lub nawet eliminuje występowanie krzewów, sukcesywnie opanowujących murawy w warunkach braku ich użytkowania. Niestety, jest to przekonanie mylne, gdyż ogień niszczy najczęściej jedynie najniżej położone gałęzie. Uszkadza za to lub eliminuje całkowicie naziemnopączkowe (hemikryptofity) gatunki kserotermiczne. W konsekwencji na murawach pojawiają się masowo ekspansywne rośliny rozłogowe, m.in. trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos, perz właściwy Elymus re-pens i ostrożeń polny Cirsium arvense, które zajmują miejsce zniszczonych roślin, a liczebność bezkręgowców jest drastycznie ograniczana. Obecnie coraz bardziej umacnia się też teza, że rozprzestrzenianie się kłosownicy pierzastej Brachypodium pinnatum na murawach kserotermicznych jest efektem wypalania suchej roślinności wiosną, a najintensywniej tam, gdzie zabieg ten był wykonywany już po rozpoczęciu wegetacji. 
Wiele płatów muraw kserotermicznych jest koszonych, ale masa roślinna nie jest odprowadzana poza obręb zbiorowiska. Takie pozorne użytkowanie w dłuższej perspektywie jest szkodliwe. Uwalniające się składniki biogenne z zalegającego wojłoku uruchamiają proces eutrofizacji siedliska i drastyczne zmiany we florze muraw. Konsekwencją jest bezpowrotne zanikanie zbiorowisk murawowych i masowe pojawianie się kłosownicy pierzastej Brachypodium pinnatum lub ostrożnia polnego Cirsium arvense, a w dłuższej perspektywie zbiorowisk łąk świeżych z klasy Molinio--Arrhenatheretea (Trąba 2010). Opisywane zmiany są obserwowane w płatach muraw kserotermicznych w rezerwacie Kopystańka, na Górze Filipa w Makowej oraz w dolnych partiach stoków muraw w Rybotyczach. Rozwiązaniem jest udział rolników w programach rolnośrodowiskowych, w ramach których w zamian za prowadzenie ekstensywnego wypasu będą oni otrzymywać gratyfikację pieniężną w formie dotacji unijnych. 

■ Piśmiennictwo 
Babczyńska-Sendek B. 2005. Problemy fitogeograficzne i syntaksonomiczne kserotermów Wyżyny Śląskiej. Wyd. UŚl, Katowice. ISBN 83-226-1416-0: 1–237. 
Banaszak J., Twerd L., Kriger L., Motyka 
E. 2010. Potrzeba czynnej ochrony muraw dla zachowania fauny pszczół. W: Ciepłolubne murawy w Polsce – stan zachowania i perspektywy ochrony. Red. H. Ratyńska, B. Waldon. Wyd. UKW, Bydgoszcz: 482–492. 
Barabasz-Krasny B., Sołtys-Lelek A. 2010. Zbiorowiska roślinne z udziałem ostrożenia siedmiogrodzkiego (Cirsium decussa-tum Janka) na Pogórzu Przemyskim. Fragm. Agronom., 27, 3: 20–33. 
Barańska K., Jermaczek A. 2009. Poradnik utrzymania i ochrony siedliska przyrodniczego 6210 – murawy kserotermiczne. Wyd. Klubu Przyrodników, Świebodzin: 1–201. 
Bąba W. 1999. Murawy kserotermiczne w planach ochrony Ojcowskiego Parku Narodowego. Przegl. Przyr., 10, 1/2: 129– 136. 
Cwener A., Sudnik-Wójcikowska B. 2012. Rośliny kserotermiczne. Multico, Warszawa. ISBN 9788370739829: 1–360. 
Dyrektywa 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory Dz.U. L 206 z 22.7.1992: 7. 
Dzwonko Z., Loster S. 2008. Changes in plant species composition in abandoned and restored limestone grasslands – the effects of tree and shrub cutting. Acta Soc. Bot. Pol., 77, 1: 67–75. 
Fijałkowski D. 2003. Ochrona przyrody i środowiska na Lubelszczyźnie. Wyd. LTN, Lublin. ISBN 8387833487: 1–409. 
Heise W. 2010. Murawy kserotermiczne doliny Kanału Bydgoskiego – rozmieszczenie wybranych gatunków rzadkich, zarys historii użytkowania i perspektywy zachowania. W: Ciepłolubne murawy w Polsce – stan zachowania i perspektywy ochrony. Red. H. Ratyńska, B. Waldon. Wyd. UKW, Bydgoszcz: 171–183. 

Kaźmierczakowa K., Zarzycki K., Mirek 
Z. (red.) 2014. Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. IOP PAN, Kraków. ISBN 9788361191728: 1–895. 
Kostuch R. 2006. Pochodzenie i wędrówki roślin kserotermicznych rosnących w Polsce. Zesz. Nauk. AR Krak., 433. Inż. Środ., 27: 245–252. 
Kostuch R., Misztal A. 2007. Roślinność kserotermiczna istotnym elementem bioróżnorodności Wyżyny Małopolskiej. Woda-Środ.-Obsz. Wiej., 7, 2b/21: 99–110. 
Kotańska M., Towpasz K., Mitka J. 2000. Xerotermic grassland habitat island in the agricultural landscape. Proc. IAVS Symp. Uppsala. Opulus Press: 144–147. 
Kucharzyk S. 2010. Murawa kserotermiczna z zawilcem wielkokwiatowym Anemone sylvestris L. na Pogórzu Przemyskim. Chrońmy Przyr. Ojcz., 66, 3: 190–200. 
Kutyna I., Drewniak E., Młynkowiak E. 2012. Zbiorowiska muraw kserotermicznych i piaskowych na krawędzi Doliny Odry w Owczarach. Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin., Agric., Aliment., Pisc., Zootech., 293, 21: 61–88. 
Matuszkiewicz W. 2008. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Vad. Geobot. PWN, Warszawa. ISBN 9788301167073: 1–537. 
Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. 
W. Szafer Institute of Botany. Polish Academy of Sciences, Cracow. ISBN 8585444831: 1–442. 
Pärtel M., Mändla R., Zobel M. 1999. Landscape history of a calcareous alvar grasslands in Hanila, western Estonia during the last three hundred years. Landsc. Ecol., 14: 187–196. 
Paul W. 2010. Szlaki holoceńskich migracji roślin kserotermicznych na ziemie Polski –przegląd ustaleń i hipotez oraz perspektywy badań. W: Ciepłolubne murawy w Polsce – stan zachowania i perspektywy ochrony. Red. H. Ratyńska, 
B. Waldon. Wyd. UKW, Bydgoszcz: 55–65. 
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin. Dz. U. 2014. poz. 627 z późn. zm. 
Towpasz K., Barabasz-Krasny B., Kotańska M. 2010. Murawy kserotermiczne jako wyspy siedliskowe w krajobrazie rolniczym Płaskowyżu Proszowickiego. 
W:
 Ciepłolubne murawy w Polsce – stan zachowania i perspektywy ochrony. Red. 

H.
 Ratyńska, B. Waldon. Wyd. UKW, Bydgoszcz: 403–414. 


Trąba Cz. 2010. Różnorodność florystyczna i stan zachowania muraw kserotermicznych w okolicach Czumowa koło Hrubieszowa. W: Ciepłolubne murawy w Polsce – stan zachowania i perspektywy ochrony. Red. H. Ratyńska, B. Waldon. Wyd. UKW, Bydgoszcz: 446–457. 
Trąba Cz., Wolański P., Oklejewicz K. 2012. Communities with Brachypodium pinnatum and Bromus erectus in the Wiar and the San valleys. Ann. UMCS, Sect. C., 67, 1: 69–92. 
Waldon B. 2010. Walory przyrodnicze szaty roślinnej rezerwatu stepowego „Ostnicowe Parowy Gruczna”. W: Ciepłolubne murawy w Polsce – stan zachowania i perspektywy ochrony.Red. H. Ratyńska, 
B. Waldon. Wyd. UKW, Bydgoszcz: 139– 149. 

DorotaBury 



Mszaki:mchyiwątrobowce 
(Bryophyta, Marchantiophyta) 
■ Wstępiogólna charakterystyka 
Opracowanie opiera się na danych z obserwacji terenowych, prowadzonych przez Fundację Dziedzictwo Przyrodnicze, od lutego 2015 roku do maja 2016 roku, głównie w potokach i strefach przypotokowych na obszarze projektowanego Turnickiego Parku Narodowego (TuPN). Monitoring obejmował występowanie mszaków chronionych na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin i miał charakter obserwacji terenowych bez szczegółowych analiz laboratoryjnych.  Część danych pochodzi dodatkowo z projektów planów zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000 PLH180012 Ostoja Przemyska oraz PLH180013 Góry Słonne, które opracowywane były w latach 2012– 2013 przez Fundację Dziedzictwo Przyrodnicze i Klub Przyrodników. Do opracowania włączono również dane z materiałów ze zjazdu Sekcji Briologicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego, który odbywał się od 9 do 13 września 2015 roku między innymi na obszarze projektowanego TuPN (Stebel i in. 2016; Zubel, Stebel 2015). Podczas sesji terenowej zjazdu oznaczano wszystkie znalezione mchy i wątrobowce na wybranych stanowiskach. Dotychczasowe badania objęły więc tylko część interesującego nas terenu na obszarze projektowanego TuPN. 


■ Waloryflorymszaków projektowanegoTurnickiego ParkuNarodowego 
Na obszarze projektowanego TuPN stwierdzono dość dużą różnorodność flory mchów. Oznaczono występowa-nie 23 chronionych mszaków, w tym 16 mchów i 7 wątrobowców. Należy przypuszczać, że liczba oznaczonych gatunków z pewnością zwiększy się po przeprowadzeniu szczegółowych badań terenowych i laboratoryjnych. 
GATUNKIOBJĘTEOCHRONĄGATUNKOWĄNAMOCY ROZPORZĄDZENIAMINISTRAŚRODOWISKAZDNIA 9 PAŹDZIERNIKA2014R.WSPRAWIEOCHRONY GATUNKOWEJROŚLIN 
Ścisłą ochroną gatunkowa objęte są trzy mchy (rozmieszczenie stanowisk na obszarze projektowanego TuPN przedstawia ryc. 1): 
• BezlistokrywowyBuxbaumia viridis (ryc. 2) – dodatkowo znajduje się w załączniku I, na liście gatunków tzw. Konwencji Berneńskiej (Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 r. Dz.U. 1996 nr 58 poz. 263) oraz w załączniku II tzw. Dyrektywy Siedliskowej (Dyrektywa 92/43/EWG). 


Ryc. 1  Rozmieszczenie stanowisk gatunków objętych ochroną ścisłą (opracowanie: Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze) 

Gatunek związany głównie z murszejącym drewnem jodłowym, wyjątkowo rośnie na rozkładającym się drewnie bukowym oraz na bogatej w humus glebie. W Polsce najwięcej stanowisk znajduje się w Karpatach i Sudetach (Stebel 2004, Vončina, Chachuła 2012). Na badanym terenie stwierdzono 104 stanowiska na kłodach jodłowych. 
• 
WidłoząbzielonyDicranum viride (ryc. 3) – dodatkowo znajduje się w załączniku I, na liście gatunków tzw. Konwencji Berneńskiej (1979) oraz w załączniku II tzw. Dyrektywy Siedliskowej (1992). Rośnie głównie na pniach drzew liściastych, najczęściej bukowych, rzadziej na glebie i skałach (Stebel 2004b). Znaleziono 20 stanowisk nadrzewnych. 

• 
PłaskolistlśniącyHookeria lucens (ryc. 4) – rośnie naj-częściej na brzegach potoków oraz na wilgotnych skałach przy potokach. Na terenie projektowanego TuPN znaleziono 1 stanowisko na glebie przy potoku. 

Ścisłą ochroną gatunkową objęty jest także jeden wątrobowiec: 

• 
ParzochszerokolistnyPorella platyphylla – spotykany głównie na drzewach oraz rzadziej na skałach. Na badanym terenie zaobserwowano 168 stanowisk, głównie na drzewach liściastych. 




Ryc. 3 Dicranum viride widłoząb zielony (fot. D. Bury) 
Ryc. 4 Hookeria lucens płaskolist lśniący (fot. D. Bury) 



Ryc. 5  Rozmieszczenie stanowisk gatunków mchów objętych ochroną częściową (opracowanie: Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze) 
Częściowo chronionych jest 13 gatunków mchów (roz
mieszczenie stanowisk na obszarze projektowanego TuPN 
przedstawiono na ryc. 5): 
• 
BielistkasiwaLeucobryum glaucum (ryc. 6) – wymieniona w V załączniku tzw. Dyrektywy Siedliskowej „jako gatunek ważny dla wspólnoty, którego pozyskiwanie ze stanu dzikiego i eksploatacja może podlegać działaniom w zakresie zarządzania”. Znaleziona na 8 stanowiskach. 

• 
ZwiślikmaczugowatyAnomodon attenuatus (ryc. 7) – 


zaobserwowany na 462 stanowiskach. Najczęściej rośnie na drzewach liściastych, rzadziej na skałach. 
• Zwiślik wiciowy Anomodon viticulosus (ryc. 8) – 
stwierdzono 38 stanowisk nadrzewnych. Przeważnie rośnie na drzewach, rzadziej na skałach. 
• 
ZwiślikdługolistnyAnomodon longifolius – zaobserwowano 12 stanowisk na korze buka. 

• 
GładyszpaprociowyHomalia trichomanoides (ryc. 9) 


– zanotowano 836 stanowisk, znajdujących się przede wszystkim na korze drzew liściastych, a czasami na skałach. 



Ryc.7 Anomodon attenuatuszwiślik maczugowaty (fot. D. Bury) 


• 
MiecherakędzierzawaNeckera crispa – stwierdzono 237 stanowisk nadrzewnych. 

• 
RokietnikpospolityPleurozium schreberi – znaleziono 10 stanowisk na murszejącym drewnie oraz na powierzchni gleby. 

• 
Tujowiec tamaryszkowy Thuidium tamariscium– spotykany głównie na zasadowej glebie, u podstawy pni, czasem na martwym drewnie albo na brzegach potoków. Znaleziono 4 stanowiska. 


• Widłoząb miotlasty Dicranum scoparium (ryc. 10) – rośnie na drzewach zarówno żywych jak i martwych, na skałach i ziemi. Znaleziono 62 stanowiska na martwym drewnie. 
• Krzewik źródliskowy Thamnobryum alopecurum – 
stwierdzono 1 stanowisko na murszejącym buku. 
• 
Źródliskowiec zmienny Palustriella commutata – 2 stanowiska na wapiennej martwicy przy źródlisku. 

• 
DzióbkowiecZetterstedtaEurhynchium angustirete– znaleziono 1 stanowisko na głazie. 

• 
NastroszekkędzierzawyUlota crispa – 2 stanowiska na drewnie liściastym. 





Częściowej ochronie podlega także sześć gatunków wątrobowców (rozmieszczenie stanowisk na obszarze projektowanego TuPN przedstawiono na ryc. 11): 
• Nowelia krzywolistna Nowelia curvifolia (ryc. 12) – 
znaleziono 1686 stanowiska na martwych pniach bez kory. 
• 
PiórkowieckutnerowatyTrichocolea tomentella (ryc. 

13) – oznaczono 103 stanowiska na ziemi i martwym drewnie, przy potokach. 

• 
WidlikpodwójnyMetzgeria conjugata (ryc. 14) – roz


poznany na 2168 stanowiskach na korze żywych drzew. 
• 
Skosatka zanokcicowata Plagiochila asplenioides – gatunek naziemny, czasem spotykany na kamieniach, na martwym drewnie i u nasady żywych pni. Odnaleziono 574 stanowiska. 

• 
MiedzikpłaskiFrulania dilatata (ryc. 15) – stwierdzono 164 stanowiska  na korze żywych drzew. 

• 
BiczycatrójwrębnaBazzania trilobata (ryc. 16) – naj-


częściej rośnie na wilgotnej ziemi w lasach iglastych, rzadziej na rozkładających się pniakach i martwym drewnie. Znaleziona na 2 stanowiskach. 




WSKAŹNIKINATURALNYCHLASÓW– GATUNKIPUSZCZAŃSKIE 
Na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego stwierdzono również występowanie gatunków puszczańskich, które są wskaźnikami lasów naturalnych (Stebel, Żarnowiec 2014). Są to opisane wcześniej: zwiślik maczugowaty Anomodon attenuatus, zwiślik wiciowy Ano-modon viticulosus, zwiślik długolistny Anomodon longifolius, bezlist okrywowy Buxbaumia viridis, widłoząb zielony Dicranum viride, gładysz paprociowy Homalia trichomanoides, miechera kędzierzawa Neckera crispa oraz Dicranodontium denudatum, który nie jest objęty w Polsce ochroną gatunkową ale występuje w lasach o charakterze pierwotnym, porastając martwe drewno przy potokach oraz skały i ziemię. 
POZOSTAŁEGATUNKIMCHÓWIWĄTROBOWCÓW STWIERDZONENAOBSZARZEPROJEKTOWANEGO 
TURNICKIEGO PARKU NARODOWEGO 
• 
Krzywoszyj wężowy Amblystegium serpens, 

• 
rzęsolistek włoskowaty Blepharostoma trichophyllum, 

• 
krótkoszek aksamitny Brachytheciastrum velutinum, 

• 
krótkosz strumieniowy Brachythecium rivulare, 

• 
krótkosz szorstki Brachythecium rutabulum, 

• 
krótkosz rowowy Brachythecium salebrosum , 

• 
przyziemka szwedzka Calypogeia suecica, 

• 
Campylidium calcareum, 

• 
głowiak dwukończysty Cephalozia bicuspidata, 

• 
żebrowiec paprociowaty Cratoneuron filicinum , 

• 
widłoząbek włoskowy Dicranella heteromalla, 

• 
paroząb Didymodon spadiceus, 

• 
gałęziak prząślik Eucladium verticillatum, 

• 
skrzydlik drobny Fissidens pusillus, 


• 
skrzydlik cisolistny Fissidens taxifolius, 

• 
łukowiec śląski Herzogiella seligeri, 

• 
moczarnik błotny Hygrohypnum luridum, 

• 
Hypnum pallescens, 

• 
myszyniec baźkowiec Isothecium alopecuroides, 

• 
łuskolist rozesłany Lepidozia reptans, 

• 
Leskeella nervosa, 

• 
płozik różnolistny Lophocolea heterophylla, 

• 
widlik zwyczajny Metzgeria furcata, 

• 
merzyk gwiazdkowany Mnium stellare, 

• 
prostowidłoząb górski Orthodicranum montanum, 

• 
szurpek wysmukły Orthotrichum pumilum, 

• 
szurpek kosmaty O. speciosum, 

• 
szurpek żółtoczepcowy O. stramineum, 

• 
dzióbek rozwarty Oxyrrhynchium hians, 

• 
pleszanka kędzierzawa Pellia endiviifolia, 

• 
skosatka parzochowata Plagiochila porelloides, 

• 
płaskomerzyk pokrewny Plagiomnium affine, 

• 
P. cuspidatum, 

• 
P. rostratum, 

• 
płaszczeniec gajowy Plagiothecium laetum, 

• 
dwustronek leśny P. nemorale, 

• 
Platygyrium repens, 

• 
brzeżnik strumieniowy Platyhypnidium riparioides, 

• 
knotnik Pohlia melanodon, 

• 
międzylist nitkowaty Pterigynandrum filiforme, 

• 
Pylaisia polyantha, 

• 
usznica spłaszczona Radula complanata, 

• 
merzyk kropkowany Rhizomnium punctatum, • ostrosz murowy Rhynchostegium murale, 

• 
Rosulabryum laevifilum, 

• 
wiewiórecznik piórkowaty Sciuro-hypnum plumosum, 

• 
wiewiórecznik osinowy Sciuro-hypnum populeum, 

• 
nitecznik glonowaty Serpoleskea confervoides, 

• 
nitecznik delikatny Serpoleskea subtilis, 

• 
Taxiphyllum wissgrillii, 

• 
czteroząb przeźroczysty Tetraphis pellucida. 




■ Zagrożenia dlaflorymszakówi możliwościochrony 
Największym zagrożeniem dla mszaków projektowanegoTuPN przyrody jest intensywna gospodarka leśna, a przede wszystkim cięcia w strefach przypotokowych oraz zrywka drewna, które powodują niszczenie naturalnych siedlisk. 
Cięcia w strefach przypotokowych mogą powodować przerzedzenie drzewostanu, a tym samym zmianę warunków świetlnych na dnie lasu. Większość opisywanych w opracowaniu gatunków mchów i wątrobowców to gatunki lubiące dużą wilgotność, zmiana warunków świetlnych może prowadzić do ich powolnego przesuszania, a w konsekwencji także całko-witego zamierania. Cięcia, zwłaszcza grubych, omszonych drzew, mogą powodować niszczenie poszczególnych gatunków, a ścięcie drzewa z pojedynczym, rzadkim okazem może doprowadzić nawet do zaniku tego gatunku w danym miejscu. Wiele gatunków mchów epifitycznych występuje na pojedynczych drzewach, dlatego takie stanowiska powinny być szczególnie chronione. 
Zrywka leśna w cennych fragmentach może doprowadzić do niszczenia siedlisk oraz całych płatów mchów naziemnych, a także, w niektórych szczególnych przypadkach do zaniku danego gatunku na obszarze projektowanego Turnickiego Parku Narodowego (jak płaskolist lśniący Hookeria lucens, znaleziony tylko na pojedynczym stanowisku). Podczas zrywki leśnej może również dochodzić do niszczenia stanowisk mchów i wątrobowców nadrzewnych, zwłaszcza wzdłuż dróg zrywkowych. 
Najlepszą ochroną wymienionych gatunków jest zaniechanie cięć w strefach buforowych potoków, ograniczenie niszczenia potoków podczas prac zrywkowych, a także pozostawianie na miejscu martwego drewna, które jest naturalnym siedliskiem bardzo wielu gatunków mszaków. 


■ Piśmiennictwo 
Dyrektywa 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, Załącznik II: Gatunki roślin i zwierząt ważne dla wspólnoty, których ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony. Dz.U. L 206 z 22.7.1992. 
Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze, Klub Przyrodników 2014. Plan Zadań Ochronnych dla obszarów Natura 2000 PLH180012 Ostoja Przemyska oraz PLH180013 Góry Słonne. 
Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 r. Dz.U. 1996 nr 58 poz. 263. 
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin. Dz.U. 2014 poz. 1409. 
Stebel A. 2004a.  Buxbaumia viridis Bez-list okrywowy. W: Sudnik-Wójcikowska B., Werblan-Jakubiec H. (red.). Gatunki roślin. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 9. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: 29–32. 
Stebel A. 2004b. Dicranum viride Widłoząb zielony. W: Sudnik-Wójcikowska B., 
Werblan-Jakubiec H. (red.). Gatunki roślin. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 9. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: 36–38. 
Stebel A., Zubel R., Fudali E., Fojcik B., Rusińska A., Staniaszek-Kik M., Szczepański M., Vončina G., Wierzcholska S. 2016. Różnorodność gatunkowa mszaków rezerwatu leśnego „Chwaniów” (Góry Sanocko-Turczańskie, Karpaty Wschodnie). Acta Bot. Siles., 12: 86–100. 
Stebel A., Żarnowiec J. 2014. Gatunki puszczańskie we florze mchów Bieszczadzkiego Parku Narodowego (Karpaty Wschodnie). Rocz. Bieszcz., 22: 259–277.
 Vončina G, Chachuła P. 2012. Aktualne występowanie bezlistu okrywowego Buxbaumia viridis (Buxbaumiaceae, Bryophyta) w Pienińskim Parku Narodowym, Pieniny – Przyroda i człowiek, 12: 81–86. 
Zubel R., Stebel A. 2015. Mszaki na granicy – między pogórzem a górami. Przewodnik sesji terenowych Sekcji Briologicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego, 9–13 września 2015, Wojtkowa: 1–20. 




IwonaBara Mariusz DanielBoćkowski 



Drzewao wymiarach pomnikowych 
■ Wstęp 
Na wyjątkowość terenu projektowanego Turnickiego Parku Narodowego (TuPN) składa się wiele czynników, ale najważniejszym z nich, który pociąga za sobą resztę, jest zachowany wciąż charakter drzewostanów zbliżo-ny do lasów naturalnych. Szacuje się, że powyżej 70%roślinności leśnej Parku ma charakter naturalny lub nieznacznie odbiegający od naturalnego (Bernaś 2010). W lasach, określanych jako naturalne, można zaobserwować wszystkie stadia życia drzewa – od siewek roznoszonych przez wiatr i zwie-rzęta, przez młode drzewa, które starają się przebić do słońca, oraz starodrzewy, które pamiętają lata przedwojenne, po obumarłe drzewa stojące i leżące. Na każdym etapie rozwoju drzewo ma znaczenie dla lasu, ale jego znaczenie wyraźnie zwiększa się wraz z upływem osobniczego wieku (Bobiec i in. 2016; Pawlaczyk 2015). 
W obecnych czasach w Polsce i w całej Europie można spotkać już niewiele lasów naturalnych oraz zbliżonych do naturalnych, które mogą stanowić relikt po dawnych puszczach. W takich lasach działalność człowieka zaznaczyła się w relatywnie niewielkim stopniu, a ciągłość trwania ekosystemów nie była bezpośrednio warunkowana działalnością hodowlano-leśną (Holeksa i in. 2009; Paluch i in. 2015; Parviainen 2005; Pawłowski 2008). Duży odsetek powierzchni dzisiejszych lasów powstał po wojnie, kiedy zalesiano tereny pozostawione w wyniku wysiedlenia dawnych mieszkańców (Affek 2011; Poławski 2000). W takich lasach o charakterze gospodarczym drzewom nie pozwala się dotrwać do starości (poza nielicznymi przypadkami pozostawiania tak zwanych drzew biocenotycznych) i cyklicznie pozyskiwane drewno zastępu-je się nowym, sztucznie wprowadzonym pokoleniem (PGL LP 2012). Systematyczna gospodarka leśna trwale przekształca również siedliska leśne o wysokim stopniu naturalności, z których znikają gatunki roślin, grzybów, owadów i ptaków uzależnionych od naturalnych procesów zamierania i rozpadu drzew. Dlatego tak ważna jest ochrona tych nielicznych miejsc, w których można obserwować naturalne procesy zachodzące w przyrodzie (Weiner 2016). 

Stare drzewa, będące świadkami historii i rozwoju lokalnej kultury, stanowią także ogromną wartość przyrodniczą ze względu na tworzenie siedlisk dla różnorodnych gatunków organizmów (ptaki, drobne ssaki, rzadkie owady i epifity). Odznaczają się wyjątkowymi rozmiarami, przekraczając wymiary przyjęte dla drzew pomnikowych (tab. 1), przez co pełnią również funkcję krajobrazową i zasługują na miano pomnika przyrody. Wyniki badań dendrochronologicznych przyległych obszarów wskazują, że drzewa tych rozmiarów na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego mogą mieć nawet ponad 200 lat (A. Bobiec, dane niepublikowane). 
Celem inwentaryzacji przeprowadzonej przez Fundację Dziedzictwo 


Przyrodnicze na obszarze projekto-Tabela 1  Minimalne przyjęte obwody pni na wysokości 1,3 m dla drzew kandydujących do statusu pomnika przyrody – według kryteriów* zaproponowanych przez Klub Przyrodników 
wanego TuPN było zabezpieczenie 

dla obszaru projektowanego TuPN 
części lokalnego dziedzictwa przy-
dziej okazałych drzew ochroną 

1. buk zwyczajny Fagus sylvatica 300 Bk 
prawną w formie pomnika przyro

2. jodła pospolitaAbies alba 300 Jd
dy (Klub 2016). Zgodnie z definicją 

3. jesion wyniosły Fraxinus excelsior 250 Js
z art. 40.1. Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, po-4. grab pospolityCarpinus betulus 190 Gb 
mnikiem przyrody można objąć 5. klon jaworAcer pseudoplatanus 250 Jw 
„pojedynczy twór przyrody żywej 6. klon zwyczajny Acer platanoides 190 Klzw nieożywionej lub ich skupiska 
7. klon polny Acer campestre 160 Klp 
o szczególnej wartości przyrodni

8. lipaTilia spp. 300 Lp
czej, naukowej, kulturowej, histo

9. wiązUlmus spp. 220 Wz
rycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi ce-10. dąb szypułkowy Quercus robur 380 Dbsz 
chami, wyróżniającymi je wśród 11. dąb bezszypułkowy Quercus petraea 300 Dbbsz innych tworów, okazałych rozmia
12. brzoza Betula spp. 220 Brz 
rów drzewa, krzewy gatunków ro

13. wierzbaSalix spp. 310 Wb
dzimych lub obcych, źródła, wodo

spady, wywierzyska, skałki, jary, * kryteria wymiarowe oparte na dotychczasowej praktyce ochrony przyrody (Pietrzak-Za-głazy narzutowe oraz jaskinie” wadka 2015), przyjęte przed wejściem w życie rozporządzenia regulującego ustanawianie pomników przyrody w sposób szczegółowy (Rozporządzenie… 2017) 
(Ustawa... 2004). 

Źródło: opracowanie własne.
W przeszłości nie podjęto nigdy systematycznej  inwentaryzacji drzew o cechach pomnikowych na obszarze projektowanego Turnickiego Parku Narodowego. Istniejące drzewatrwała od kwietnia 2015 do marca 2016 roku. Ogółem zin-pomniki przyrody to efekt najczęściej indywidualnych wentaryzowano drzewa na powierzchni ok. 18,5 tys. ha odzgłoszeń. Podjęto zatem działania w celu zbadania dokładdziałów leśnych będących pod zarządem Państwowego Go-nej liczby i lokalizacji drzew o charakterze lasotwórczym spodarstwa Leśnego Lasy Państwowe (PGL LP). 
(gatunków panujących lub współpanujących w drzewosta-Inwentaryzacja polegała na systematycznym wyszuki-nie określonego obszaru – Więcko i in. 1996), które spełwaniu drzew o odpowiednich parametrach (tab. 1). Po odniają wymiary właściwe dla drzew pomnikowych. Ochrona nalezieniu drzewa spełniającego kryteria wymiarowe zapiwiększości1 z tych drzew umożliwiłaby zachowanie swoi-sywano jego nazwę gatunkową (czasem tylko rodzaj), stego rusztu ekosystemów puszczańskich wraz z cennym współrzędne geograficzne, wykonywano fotografie doku-bogactwem zasiedlających je organizmów, a następnie momentujące pokrój drzewa, korony, stan zdrowotny systemu głaby służyć ich rozprzestrzenianiu na nowe obszary. In-korzeniowego oraz porównanie z człowiekiem dla oddania wentaryzację drzew na terenie projektowanego parku roz-skali. Pomiar obwodu pnia drzewa wykonywano na wysopoczęto jeszcze w 2008 roku, kiedy zebrano pierwsze infor-kości 130 cm od ziemi (tzw. pierśnicy). Do określenia macje o kilkudziesięciu drzewach zasługujących na miano nazwy gatunkowej drzewa stosowano ogólnie przyjęte drzew pomnikowych. Z powodu braku funduszy przerwa-skróty pochodzące od polskich nazw. W opisie miejsca no prace w terenie, kontynuowano je dopiero w 2015 roku. 
brano pod uwagę, czy drzewo znajduje się wewnątrz czy na Uzyskane wyniki po raz kolejny w historii zilustrowały, jak skraju lasu, na zboczu, czy na grzbiecie stoku, czy w pobliżu cenny przyrodniczo jest obszar projektowanego Turnickie-znajduje się np. droga leśna bądź inna, potok, jar, urwisko, go Parku Narodowego (Klub 2016). 
polana i tak dalej. Informacja o cechach szczególnych zawierała dane na temat rozwidleń pnia, obecności dziupli i wykrotów, spróchnień, usychających konarów, charakte-

■ Metodybadań rystycznych epifitów i hub. W tej kolumnie notowano również informacje o oznaczeniu drzewa do wycinki bądź o in-
PRACE TERENOWE nych oznaczeniach na pniu (czerwona lub pomarańczowa kropka, poziome kreski świadczącej o występowaniu  gra
Całość prac, polegająca na mapowaniu okazów drzew nicy oddziałów leśnych), stosowanych przez zarządzająw obrębie całego obszaru zamkniętego w granicach projekcych lasem. Stan zdrowotny określano w stopniach od 1 do towanego parku oraz na weryfikacji danych z 2008 roku, 

5 według zmodyfikowanej metody Pacyniaka i Smólskiego 1 Niewielka częśćzinwentaryzowanych drzew nie ma związku (1973) (tab. 2). W pracach terenowych łącznie udział brało z ekosystemami puszczańskimi w rozumieniu autorów i wymaga 11 pracowników Fundacji oraz kilku odpowiednio prze-raczej ochrony czynnej, hamującej procesy naturalnej sukcesji za-
szkolonych wolontariuszy. 
grażającej samym drzewom oraz gatunkom ciepłolubnym z nim 
Serię fotografii (ryc. 1) wykonywano dla każdego drze-

związanym. Ochrona czynna może obejmować np. usunięcie młodych drzew w sąsiedztwie i utrzymanie otwartego charakteru wa o wymiarach pomnikowych, aby na oddzielnych zdjęotoczenia, itp. (A. Bobiec, informacja ustna). ciach były widoczne: 
• 
dolna część pnia z szyją korzeniową; 

• 
pokrój drzewa możliwie całego z dystansu; 

• 
pokrój korony drzewa widziany z pozycji człowieka stojącego przy pniu; 

• 
pień drzewa z bliska z człowiekiem jako miarą odniesienia. Szczegółowe dane opisowe i fotograficzne umożliwią 


ponowne odnalezienie drzewa w terenie, w którym błąd urządzeń GPS (z powodu gęstego zadrzewienia lub niekorzystnej topografii, przykładowo występujących jarów i stromych stoków występują trudności ze złapaniem zasięgu satelitów, może przyczynić się do przeniesienia zapisu współrzędnych geograficznych o kilka-kilkanaście lub nawet kilkadziesiąt metrów). 
Tabela 2  Skala stanu zdrowotnego mapowanych drzew 
OPRACOWANIEWYNIKÓW 
Dane z terenu były na bieżąco wprowadzane do arkusza kalkulacyjnego Excel (tab. 3). Pakiety fotografii oraz dane GPS zostały opisane nazwami odpowiadającymi danym w arkuszu. 
W dalszej kolejności przygotowano wstępną listę drzew kandydujących do statusu pomnika przyrody, odrzucając drzewa, których stan zdrowotny oceniono jako 1 lub 2 (tab. 2) oraz okazałe drzewa owocowe, skupiając się na gatunkach lasotwórczych. Następnie podzielono drzewa z listy wyników według lokalizacji na obszary 3 gmin: Bircza, Fredropol i Ustrzyki Dolne. Ze starostw powiatu przemyskiego i bieszczadzkiego pozyskano dane ewidencyjne dla wszystkich działek, na których stwierdzono drzewa spełniające kryteria pomnikowe. Do zestawienia końcowego wybrano tylko te drzewa, które według ewidencji znajdowały się na gruntach zarządzanych przez PGL LP. Pozycje zinwentaryzowanych drzew naniesiono na mapę wydzieleń leśnych, pochodzącą z Banku Danych o Lasach (ryc. 2). 


drzewo zamierające, spróchniałe 
drzewo próchniejące z widocznymi żywymi konarami 

drzewo w połowie zdrowe, z widocznymi zamierającymi konarami 
niewielkie ubytki i uszkodzenia, huby 
drzewo bez oznak zamierania 
Źródło: opracowanie własne. 

Tabela 3  Fragment dokumentacji opisowej inwentaryzowanych drzew 

Bk 464 zbocze 3 I z II pni mocno wypróchniały MB504 Fredropol 
Bk 449 4 rozdwojony 3 m n469 Bircza 
Bk 450 zbocze 3 wypróchniały pień do wysokości 2m rx12 Fredropol 
Gb 290 na skarpie 3 Rozgałęziony na wys. 2 m, próchniejący LLP957 Ustrzyki Dln. 
Gb 270 5 PK54 Ustrzyki Dln. 
Gb 290 5 rozdwojony na wys. 1,5 m VLP1818 Ustrzyki Dln. 
stok, w sąsiedztwie

Kljw 395 wspina się po nim bluszcz K77
młodnika buka 5 Fredropol 
Kljw 404 na skarpie 5 rozdwojenie na wys. 6 m LLP557 Ustrzyki Dln. 
2 pnie zrośnięte, rozwidlenie 
Kljw 380 zbocze 5 MB525 Fredropol 
na wys. 1,8 m 
rozdwojenie na wys. 3 m, próchniejący 
Kljw 420 na skarpie LLP617 Ustrzyki Dln.
3 pień 

rozwidlenie na wys. 8 m, niewielka nora 
Jd 440 zbocze PPK84 Ustrzyki Dln.
5 u podstawy pnia 
Jd 444 4 próchnieje u podstawy TK460 Fredropol 
Jd 419 przy jarze 5 VLP1247 Ustrzyki Dln. 
Klzw 305 skraj lasu, nad jarem 5 MB236 Ustrzyki Dln. 
Wz 352 na skarpie 5 rozdwojony na wys. 2 m n477 Bircza 
Źródło: opracowanie własne. 


Ryc. 1 Fotograficzna dokumentacja przy-kładowego okazu drzewa o wymiarach pomnikowych: jodła Abies alba (435 cm obwodu w pierśnicy, czyli na wysokości 1,3 m), (fot. L. Pokryniuk) 
Źródło: opracowanie własne. 
Ryc. 2  Przykład mapy przedstawiającej 
położenie drzew Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL (niedatowane). 


Dane zestawiono w tabelach zawiera-Tabela 4  Fragment wykazu działek ewidencyjnych wraz z występującymi na nich drzewami o wymiarach pomnikowych dla gminy Bircza 
jących wykazy działek ewidencyjnych i współrzędne geograficzne kandydujących drzew. Ponadto przygotowano warstwę punktową (SHP) drzew oraz projekty 60/1 MB364 – MB380, MB381, MB382 uchwały dla gmin (tab. 4, 5; ryc. 3). Łodzinka Dolna 

61 MB386 – MB389 

(0018) 62 MB390 – MB397 
253 N469 – N475 
254 N464, N465

Wola Korzeniecka 
(0027) 
255 N466 – N468 
257 N476 – N478 
4/12 MB399 – MB408, MB416, MB417 
26/17 MB401, MB409 
47 LLP144 – LLP146, MB401, MB409 
26/18 KB2, MB410 – MB419
Krajna 
(0012) 
4/13 KB3, KB4, KB6 
48 KB5, MB420, MB421 
49/3 KB1, KB2 
49/1 LLP158 – LLP 161 

Źródło: opracowanie własne. 
Tabela 5  Fragment spisu współrzędnych geograficznych drzew o wymiarach pomnikowych stwierdzonych w obrębie gminy Ustrzyki Dolne 

1. 
PK47 49° 32’ 15,6’’N, 22° 36’ 54,2’’E 

2. 
PK50 49° 32’ 32,8’’N, 22° 36’ 45,7’’E 

3. 
PK54 49° 39’ 41,8’’N, 22° 32’ 53,7’’E 

4. 
PK41 49° 39’ 25,9’’N, 22° 32’ 25,5’’E 

5. 
PK44 49° 31’ 4,6’’N, 22° 36’ 37,9’’E 

6. 
PK51 49° 39’ 30,6’’N, 22° 32’ 24,1’’E 

7. 
PK55 49° 39’ 23,8’’N, 22° 32’ 49,5’’E 

8. 
PK56 49° 39’ 19,4’’N, 22° 32’ 50,4’’E 

9. 
PK66 49° 39’ 21,9’’N, 22° 32’ 36,5’’E 

10. 
PK67 49° 39’ 18,4’’N, 22° 32’ 36,3’’E 

11. 
PK63 49° 39’ 18,4’’N, 22° 32’ 44,7’’E 

12. 
PK69 49° 39’ 31,2’’N, 22° 32’ 47,8’’E 

13. 
PK64 49° 39’ 20,4’’N, 22° 32’ 48,1’’E 

14. 
PK70 49° 39’ 26,0’’N, 22° 32’ 49,1’’E 

15. 
PK43 49° 31’ 4,0’’N, 22° 36’ 37,0’’E 

16. 
PK52 49° 39’ 37,0’’N, 22° 32’ 15,3’’E 

17. 
PK68 49° 39’ 20,4’’N, 22° 32’ 35,0’’E 

18. 
PK61 49° 39’ 17,4’’N, 22° 32’ 41,3’’E 

19. 
PK60 49° 39’ 18,7’’N, 22° 32’ 46,6’’E 

20. 
PK62 49° 39’ 18,5’’N, 22° 32’ 42,2’’E 


Źródło: opracowanie własne. 
Ryc. 3  Projekt uchwały w sprawie ustanowienia pomników przyrody dla gminy Fredropol 
Źródło: opracowanie własne. 



Ryc. 4  Lokalizacja wszystkich zidentyfikowanych drzew o wymiarach pomnikowych Źródło: opracowanie własne. 
Tabela 6  Drzewa zgłoszone do ochrony w formie pomników przyrody na terenie poszczególnych gmin 

Bk 460 758 851 560 528 
505 

Jd 403 536 2547 395 478 
480 

Jw 5 158 105 265 440 
404 

Gb 74 33 125 330 262 
375 

Lp1)10 0 24 4610 500 
Js 15 60 118 360 415 
485 

Wz1) 16 21 46 380 469 465 
Klp 5 0 0 2300 0 
Brzom 6 0 0 2250 0 
Db1) 2 5 13 430 470 454 
So 4 0 2 3320 360 
Olcz2 0 1 2900 470 
Klzw0 14 17 0 337 400 
Brzb0 0 160 0 290 
Wrz1)0 0 130 0 395 
Md0 0 3 0 0 380 
Objaśnienia: Bk –buk zwyczajny Fagus sylvatica, Jd –jodła pospolita Abies alba,Jw –klon jawor Acer pseudoplatanus, Gb –grab pospolity Carpinus betulus, Lp –lipaTilia spp., Js –jesion wyniosły Fraxinus excelsior, Wz –wiązUlmus spp., Klp –klon polny Acer campestre, Brzom – brzoza omszona Betula pubescens¸ Db – dąbQuercus spp., So – Sosna zwyczajna Pinus sylvestris, Olcz – olsza czarnaAlnus glutinosa, Klzw 
– klon zwyczajny Acer platanoides, Brzb – brzoza brodawkowata Betula pendula, Wrz – wierzba Salix spp., Md –Larix decidua, 
1)Z uwagi na braki w danych zwracanych z monitoringu oraz występowanie form mieszanych, wybrane pozycje ujęto w zestawieniu jedynie w odniesieniu do rodzaju (niektórzy wolontariusze oznaczyli część lip, dębów, wiązów i wierzb co do rodzaju). Źródło: opracowanie własne. 

■ Wyniki 
Łącznie opisano i skartowano 6468 drzew o wymiarach pomników przyrody (ryc. 4), wśród nich 1002 na terenie gminy Bircza, 1585 na terenie gminy Fredropol i 3881 na terenie gminy Ustrzyki Dolne. 
Wśród wszystkich udokumentowanych drzew najwięcej było jodeł Abies alba (na całym terenie projektowanego parku aż 3486 jodeł o wymiarach ponad 300 cm w pierśnicy). Na drugim miejscu znalazł się buk Fagus sylvatica (2069 drzew). W następnej kolejności były to: jawor Acer pseudoplatanus (268), grab Carpinus betulus (232), jesion Fraxinus excelsior (193), wiąz górski Ulmus glabra (83) i in. Zestawiono całościowo liczbę drzew zgłoszonych do ochrony w formie pomnika przyrody w poszczególnych gminach oraz największe wymiary poszczególnych gatunków (tab. 6). Obwód największego buka wynosi 560 cm, a jodły – 480 cm. Lipa osiągnęła 500 cm, a jesion 485 cm. Obwód największego dębu i olszy wyniósł 470 cm, a wiązu i jaworu odpowiednio 469 i 440 cm. 
Przykłady drzew zinwentaryzowanych przez pracowników Fundacji Dziedzictwo Przyrodnicze, a następnie zgłoszonych do gmin celem objęcia ochroną w formie pomnika przyrody przedstawiono na kolejnych stronach (ryc.5-9). 


Ryc. 5 Buk zwyczajny Fagus sylvaticao wymiarach: a) 369 cm; niedaleko koryta potoku Karaszyn, na północ od wsi Liskowate, stan zdrowotny: 5, fot. L. Pokryniuk; b) 375 cm; napółnocno-wschodnim stromym stoku napółnocny zachód od Trzciańca, stan zdrowotny: 5, fot. M. Boćkowski; c) 449 cm; nawschodnim zboczu g. Andzionki, przy korycie potoku, na zachód od Woli Korzenieckiej, stan zdrowotny: 4, fot. Y. Geryak 
Źródło: opracowanie własne. 
Ryc. 6 Jodła pospolita Abies alba o: a) 440 cm; północne zboczag.Kamiennej, pomiędzy Trójcą aPosadą Rybotycką, stan zdrowotny: 5, fot. FDP; b) 444 cm; północne zbocze g. Ralce, na wschód od Arłamowa, stan zdrowotny: 4, fot. T. Kuc; c) 419 cm; południowe zbocza g. Na Opalonym, nawschód od wsi Wojtkówka, stan zdrowotny: 5, fot. L. Pokryniuk 
Źródło: opracowanie własne. 


Ryc. 7 Klon jawor Acer pseudoplatanus owymiarach: a) 395 cm; stoki doliny potoku Turnica, nazachód od wsi Makowa, stan zdrowotny: 5, fot. K. Borycka; b) 404 cm; na skarpie przy dopływie potoku Wyrwa, nawschód od wsi Jureczkowa Górna, stan zdrowotny: 5, fot. L. Pokryniuk; c) 380 cm; dolina potoku Sopotnik, na południe od wsi Leszczyny, stan zdrowotny: 5, fot. M. Boćkowski 
Źródło: opracowanie własne. 
Ryc. 8 Grab pospolity Carpinus betulus o wymiarach: a) 290 cm; przy potoku Wyrwa, wmiejscowości Kwaszenina, stan zdrowotny: 3, fot. L. Pokryniuk; b) 270 cm; przy lewym dopływie Wiaru, napólnoc od Trójcy, stanzdrowotny: 5, fot. P. Klub; c) 290 cm; przy drodze na południowy wschód od Grąziowej, stan zdrowotny: 5, fot. W. Pokryniuk 
Źródło: opracowanie własne. 



■ Dyskusja 
Bardzo duża liczba odnalezionych podczas inwentaryzacji drzew o wymiarach pomnika przyrody wskazuje na wciąż zachowaną rozległą mozaikę płatów cennych ekosystemów leśnych na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego. Wyniki te korespondują z badaniami dynamiki zmian krajobrazu zlewni górnego Wiaru2 na przestrzeni ostatnich 230 lat (Affek 2016), które wskazują, że pomimo stosunkowo intensywnego zagospodarowania (w tym lokalnie intensywnych wylesień) doliny rzecznej 
2 Obszar badania pokrywał większość terenu obecnie projektowanego TuPN – przyp. aut. 
Ryc. 9 Inne gatunki drzew: a) Jesion wyniosły Fraxinus excelsior obwód420cm,przypotoku Wyrwa, nawschódodJureczkowej Górnej, stan zdrowotny: 3, fot. L. Pokryniuk; b) Klon zwyczajny Acer platanoides obwód 305 cm, przy drodze Arłamów–Trójca, stan zdrowotny: 5, fot. M. Boćkowski; c) Wiąz górski Ulmus glabra obwód 380 cm, okolice dawnej wsi Krajna, nazachód od Trójcy, stan zdrowotny: 5, fot. K. Borycka 
Źródło: opracowanie własne. 
i dolnych odcinków potoków, wyżej położone i trudniej dostępne obszary leśne charakteryzowały się wysoką trwałością. Dotyczy to 28% całkowitej powierzchni zlewni, która od 1780 r. nie została trwale wylesiona do dnia dzisiejszego, natomiast od 1852 roku łącznie 31,4% powierzchni zlewni nieprzerwanie pokryte jest lasem (tab. 7). Zgodnie z powyższym, zaledwie niewielka część obszarów pokrytych lasem w 1852 r. była do 2012 r. odlesiona, np. halizny w pobliżu Suchego Obycza, okolice nieistniejącej już huty szkła w Łodzince czy też okolice przysiółka Chwaniów (Affek 2016). 
Można przypuszczać, że wyjątkowe w skali kraju bogactwo gatunków „puszczańskich”, wskazujące na istnienie na tym obszarze zachowanych „reliktowych fragmentów Puszczy Karpackiej (Pawłowski 2008), zawdzięczamy opisanym wyżej korzystnym procesom historycznym. Duże nagromadzenie okazałych drzew tworzących kompleksy leśne o wysokim stopniu naturalności było tutaj dostrzegane już przed druga wojną światową (Trella 1938), a w ostatnich dekadach choćby przy tworzeniu pierwszych wersji dokumentacji parkowej (Ruciński 1993) czy też podczas wizji terenowej Państwowej Rady Ochrony Przyrody (PROP 2011). Najnowsze wyniki inwentaryzacji po raz kolejny potwierdzają te obserwacje oraz ukazują dodatkowo, że większość znalezionych okazów drzew charakteryzuje się niską wartością użytkową drewna ze względu na posiadane wady, np. widoczne zgnilizny, skręty włókien (Klub 2016). Potwierdza to potrzebę realizacji zaleceń Rady, dotyczącą wyłączenia z gospodarowania terenów trudno do-stępnych i mało opłacalnych dla gospodarki leśnej, jak również trwałej ochrony starych drzew do końca ich życia i całkowitego rozkładu (PROP 2011). 

Tabela 7 Piętnaście najpowszechniejszych trajektorii zmian pokrycia terenu* 

Σ 78,0 

Objaśnienia: R – obszar rolniczy, O – obszar osadniczy, L – las; * – dotyczy zlewni Górnego Wiaru (por. Affek 2016, s. 25). 
Źródło: Affek 2016. 


■ Piśmiennictwo 
Affek A. 2011. Landscape continuity versus landscape transformation: a case study in the Wiar River catchment, Polish Carpathians (1780–2000). Probl. Landsc. Ecol., 30: 147–155. 
Affek A. 2016. Dynamika krajobrazu: uwarunkowania i prawidłowości na przy-kładzie dorzecza Wiaru w Karpatach (XVIII–XXI wiek). Pr. Geogr., 251.  IGiPZ PAN, Warszawa. ISBN 978-8361590-65-1: 1–244. 
Bernaś A. 2010.Przyrodnicze i społeczne uwarunkowania dla powołania Turnickie-go Parku Narodowego. Praca magisterska (maszynopis). UW, Warszawa: 1–153. 
Bank Danych o Lasach niedatowane. Portal internetowy Banku Danych 
o Lasach. [https://www.bdl.lasy.gov.pl/ portal/]. [dostęp 11.04.2017]. 
Bobiec A., Buchholz L., Churski M., Chylarecki P., Fałtynowicz W., Gutowski J.M., Jaroszewicz B., Kuijper D.P.J., Kujawa A., Mikusek R., Mysłajek R.W., Nowak S., Pawlaczyk P., Podgórski T., Walankiewicz W., Wesołowski T., Zub 
K. 2016. Dlaczego martwe świerki są potrzebne w Puszczy Białowieskiej? Las Polski, 7: 8–10. 
Holeksa J., Saniga M., Szwagrzyk J., Czerniak M., Staszyńska K., Kapusta P. 2009. A giant tree stand in the West Carpathians – An exception or a relic of formerly widespread mountain European forests? Forest Ecol. Manag., 257, 7: 1577–1585. 

Klub P. 2016. Drzewa pomnikowe w Puszczy Karpackiej. Dzikie Życie, 6, 264: 11–12. 
Pacyniak C., Smólski S. 1973. Drzewa godne uznania za pomniki przyrody oraz stan dotychczasowej ochrony drzew pomnikowych w Polsce. Rocz. AR Pozn., 57: 41–65. 
Paluch J.G., Kołodziej Z., Pach M., Jastrzębski R. 2015.Spatial variability of close-to-primeval Fagus–Abies–Picea forests in the Western Carpathians (Central Europe): a step towards a generalised pattern. Eur. Journ. For. Res. Mar., 134, 2: 235–246. 
Parviainen J. 2005. Virgin and natural forests in the temperate zone of Europe. For. Snow Landsc. Res., 79, 1/2: 9–18. 
Pawlaczyk P. 2015. Martwe drzewa w ochronie żywej przyrody W: Stan ekosystemów leśnych Puszczy Białowieskiej. Materiały pokonferencyjne. DGLP, Warszawa. ISBN 978-83-63895-38-9: 1–132. 
Pawłowski J. 2008. Reliktowe chrząszcze Coleoptera „Puszczy Karpackiej”. Rocz. Bieszcz., 16: 317–324. 
PGL LP 2012. Instrukcja urządzania lasu. Cz. I. Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe, Warszawa. ISBN 97883-61633-66-2: 1–287. 
Pietrzak-Zawadka J. 2015. Kryteria wymiarowe uznawania drzew za pomniki przyrody w Polsce. Sylwan, 159, 3: 227– 235. 
Poławski Z.F. 2000. Zmiany użytkowania ziemi w Polsce w ostatnich dwóch stuleciach Teledetekcja Środowiska, 42: 69–82. 
PROP 2011. Opinia Państwowej Rady Ochrony Przyrody w sprawie projektowanego Parku Narodowego. Chrońmy Przyr. Ojcz., 67, 6: 387–390. 
Rozporządzenie 2017. Rozporządzenie ministra środowiska z dnia 4 grudnia 2017 r.w sprawie kryteriów uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody. Dz. U.2017, poz. 2300. 
Ruciński P. 1993. Lasy i gospodarka leśna projektowanego parku narodowego na Pogórzu Przemyskim. W: Michalik S. (red.). Turnicki Park Narodowy w polskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa. Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura, Kraków: 115– 153. 
Tomaszewski K. niedatowane. Hodowla lasu. W: Encykopedia leśna. [http://www. encyklopedialesna.pl/pdf/hodowla-la<BR>su-1/]. [dostęp 18.01.2017]. 
Trella T. 1938. Turnica pod Przemyślem. Ochrona Przyrody Organ Państwowej Rady Ochrony Przyrody, 17: 203–209. 
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880. 
Weiner J. 2016. Po co nam puszcze. Tyg. Powsz., 27: 50–52. 
Więcko E. (red.) 1996. Słownik encyklopedyczny leśnictwa, drzewnictwa, ochrony środowiska, łowiectwa oraz dziedzin pokrewnych. Wyd. SGGW, Warszawa: 1–608. 








MYKOBIOTA 



Błażej Gierczyk Andrzej Szczepkowski AnnaKujawa PiotrChachuła 
Grzyby projektowanego Turnickiego Parku Narodowego  i jego otuliny – wstępne wyniki badań 
■ Wstęp 
Liczący 19 tys. ha teren planowanego Turnickiego Parku Narodowego (TuPN) zlokalizowany jest na obszarze dwóch mezoregionów geograficznych – na Pogórzu Przemyskim i w Górach Sanocko-Turczańskich. Jest to region o urozmaiconej rzeźbie terenu. Głębokie i rozległe doliny rzeczne (dolina Jamninki, dolina Wiaru) sąsiadują ze stromymi wzniesieniami Gór i Pogórza, osiągającymi 500–620 m n.p.m., gęsto pociętymi jarami potoków i strumieni. Głównym zbiorowiskiem leśnym TuPN jest żyzna buczyna karpacka Dentario glandulosae-Fagetum, przechodząca miejscami w płaty zespołów z dominacją jodły, 
o charakterze żyznej jedliny karpackiej Abies alba-Oxalis acetosella, lub w płaty ze związku Tilio platyphyllis--Acerion pseudoplatani z dużym udziałem jaworu. W wielu miejscach lasy bukowo-jodłowe mają charakter pierwotnej puszczy karpackiej, z licznymi kilkusetletnimi drzewami o rozmiarach pomnikowych i znaczną ilością martwego drewna. W dolinach rzek i potoków rozwijają się olszyny Alnetum incanae, zarośla wierzbowe Salicetum albae, Salicetum triandro--viminalis lub płaty łęgu Carici remo-tae-Fraxinetum. Miejscami na omawianym obszarze rośnie grąd subkontynentalny Tilio-Carpinetum (Dembek i in. 2014). Nasłonecznione skarpy są miejscem występowania kserotermicznych i termofilnych muraw oraz suchych zarośli głogowo-tarninowych. Miejsca dawnego osadnictwa obfitują w stare drzewa owocowe (głównie ja-błonie i grusze). Pozostałością po gospodarce pasterskiej są odsłonięte szczyty z rozległymi łąkami. Część terenów porolnych została zalesiona – efektem tych działań są monokultury świerkowe i sosnowe w różnym wieku. Tak duża różnorodność siedlisk daje podstawy, żeby przypuszczać, że teren projektowanego TuPN jest obszarem 

o znacznej różnorodności gatunkowej grzybów wielkoowocnikowych. Zadziwiające jest, że dotychczas na tym obszarze nie prowadzono żadnych systematycznych badań mykologicznych. Jedyne opublikowane doniesienie literaturowe dotyczy stwierdzenia kolcówki jabłoniowej Sarcodontia crocea w zdziczałych sadach Jamnej i Pa-portna (Szczepkowski i in. 2017). Najbliższymi terenami, objętymi systematycznymi badaniami mykobioty są Bieszczady (Domański i in. 1960; 1963; 1967; 1970; Gierczyk i in. 2009; Kujawa i in. 2011; 2016 i literatura tam cytowana), rezerwat „Cisy w Serednicy” w Górach Słonnych (Bodziarczyk, Chachuła 2008; Chachuła i in. 2016). Dostępne są także listy gatunków zbieranych przez dawnych przyrodników w okolicach Dukli (Fełenczak 1927), Rymanowa-Zdroju (Stecki 1910) i Samboru – obecnie Ukraina (Namysłowski, Rouppert 1909). Pojedyncze informacje dotyczą okolic Ustrzyk Dolnych, Leska i Zagórza (Na-mysłowski 1914; Teodorowicz 1939; Wojewoda 1979; Wróblewski 1922). 
Celem pracy było wstępne rozpoznanie różnorodności grzybów wielkoowocnikowych projektowanego Turnickiego Parku Narodowego. 


■ Materiałyimetody 
Badania prowadzono jesienią 2014 roku (4 dni), wiosną 2015 roku (5 dni) oraz latem i jesienią 2016 roku (12 dni) metodą marszrutową, stara-jąc się odwiedzić wszystkie typy siedlisk występujących na terenie TuPN, w szczególności najcenniejsze przyrodniczo obszary o charakterze pusz-czańskim (z wyłączeniem rezerwatów przyrody). Przedmiotem badań były grzyby nielichenizujące oraz grzyby lichenizujące z rodzajów Lichenomphalina i Multiclavula. W celu lepszego zbadania składu gatunkowego grzybów podziemnych szczególną uwagę zwrócono na tereny o podłożu wapiennym. Analizę taksonomiczną zebranego materiału prowadzono za pomocą klasycznych metod taksonomii mykologicznej z wykorzystaniem mikroskopu świetlnego. Preparaty mikroskopowe przygotowywano ze świeżych i suchych owocników – w wodzie, 3–5% KOH, 10% NH3(aq), odczynniku Melzera, roztworze czerwieni 


■ Listagatunków 
W pracy zastosowano następujące oznaczenia: 
* – takson nowy dla mykobioty Polski; CL – gatunek ujęty na czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych Polski (E – wymierający, V – narażony, R – rzadki, I – o nieokreślonym zagro-żeniu); ChS– gatunek objęty ochroną ścisłą; ChC – gatunek objęty ochroną częściową. 
Zastosowane skróty: 
dol. – dolina; det. – oznaczył; 
f.
– forma; 

g.
 – góra/góry; leg. – znalazł; Nadl. – Nadleśnictwo; odm. – odmiana; Pog. – Pogórze; PK – park krajobrazowy; PN – park narodowy; rez. – rezerwat; sine loco– bez dokładnej lokalizacji; vid. – zaobserwował. 



Kongo w wodzie amoniakalnej, roz-(2006) i Wojewody (2003) oraz tworze błękitu bawełnianego w lakto-w przypadku niektórych gatunków fenolu i sulfowanilinie (Clemençon nieujętych na listach krytycznych – 2009). Do identyfikacji gatunków wy-według zaproponowanych w opracokorzystywano możliwie najnowsze waniu Karasińskiego i in. (2015). Po-klucze z opracowań monograficznych zostałe gatunki pozostawiono bez rodzajów i grup grzybów objętych ba-nazw polskich. Gatunki chronione daniami (Christan 2008; Hausknecht podano według Rozporządzenia 2009; Montecchi, Sarasini 2000; Noor-Ministra Środowiska z 2014 r. (Rozpodeloos 1992; 2004; 2011), a także rządzenie 2014), a kategorie zagroże-opracowania ogólne (Bas i in. 1990; nia na podstawie Wojewody i Ławry1995; 1998; 1999; Hansen, Knudsen nowicz (2006). Informacje o występo2000; Knudsen, Vesterholt 2008; 2012; waniu w Polsce podano w oparciu Ludwig 2000; 2001; 2007a, b; 2012a, b; o listy krytyczne (Chmiel 2006; Mu-Noordeloos i in. 2001; 2005). Nazew-łenko i in. 2008; Wojewoda 2003) oraz nictwo grzybów przyjęto głównie za internetową bazę grzybów w literatu-Knudsenem i Vesterholtem (2012) rze mykologicznej (Kujawa 2016). (dla Agaricales, Geastrales, Boletales Wszystkie nazwy geograficzne przy-i Russulales) oraz MycoBank (2016), toczono za: Trzmielewskim (2015). z nielicznymi odstępstwami w przy-Materiał dokumentacyjny (suche padkach, gdy dysponowano nowszy-owocniki) zdeponowano w funga-mi danymi o pozycji systematycznej rium Wydziału Leśnego SGGW gatunku, nieuwzględnionymi na tej w Warszawie (WAML) oraz w funga-stronie internetowej. Nazwy polskie rium B. Gierczyka (BGF). grzybów podano według Chmiel 
ASCOMYCOTA (GRZYBY WORKOWE) 
Aleuria aurantia (Pers.)Fuckel;dzieżka pomarańczowa 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na gliniastym podłożu w buczynie karpackiej nad strumieniem; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0023. 
Annulohypoxylon multiforme (Fr.)Y.M.Ju,J.D.Rogers&H.M.Hsieh 
1. 1 km W od Trójcy, SE zbocza góry „436 m”, licznie na gałęziach leszczyny na skraju lasu mieszanego; 02.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/150502/0012. 
Anthracobia macrocystis (Cooke)Boud. 
1. Nieistniejąca wieś Paportno, kilka owocników na węglu drzewnym w zadrzewieniu grabowym w miejscu po ognisku; 28.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160728/0011. 
Anthracobia melaloma (Alb.&Schwein.)Boud. 
1. Nieistniejąca wieś Paportno, kilka owocników na węglu drzewnym w zadrzewieniu grabowym w miejscu po ognisku; 28.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160728/0016. 
Ascobolus viridis Curr. 
1. Przy drodze Makowa – Kwaszenina, u wylotu Dol. Niemieckiej, kilka owocników na ziemi w zaroślach lepiężnikowych; 30.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/0033. Uwagi: Gatunek rzadki, po 1945 roku odnotowywany tylko 5 razy (Bujakiewicz 2004; 2011; Chachuła i in. 2015; Sałata 1972; Turnau 1983). 
Bisporella citrina (Batsch)Korf&S.E.Carp.;dwuzarodnicz-
ka cytrynowa 
1. E zbocza Suchego Obycza, bardzo licznie na drewnie drzew liściastych w lesie z dominacją jaworu; 30.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/0009. 2. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilkaset owocników na drewnie w lesie jodłowym z domieszkami; 31.08.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; BGF/BG/160831/0055. 
Chlorociboria aeruginascens (Nyl.)KanouseexC.S.Ramamurthi,Korf&L.R.Batra;chlorówka drobna 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilkadziesiąt owocników w wielogatunkowym lesie mieszanym na drewnie; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/ 0032. 
Chlorociboria aeruginosa (Oeder)SeaverexC.S.Ramamurthi,Korf&L.R.Batra;chlorówka grynszpanowa;CL-R 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilka owocników na leżącym fragmencie drewna (?dąb) w lesie liściastym; 03.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 766. 
Ciboria rufofusca (O. Weberb.) Sacc. (ryc. 1) 
1. Dol. Paportniańska, przy niebieskim szlaku z Pacławia do Arłamowa, kilkadziesiąt owocników na łuskach szyszek jodłowych nad potokiem; 04.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/150504/0004. 
Colpoma quercinum (Pers.)Wallr. 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, licznie na gałązkach dębu w lesie liściastym; 04.05.2015; leg. B. Gierczyk, det. A. Szczepkowski, B. Gierczyk; BGF/ BG/150503/0004. 
Diatrype stigma (Hoffm.)Fr. 
1. Dol. Niemiecka, licznie na drewnie drzew liściastych w buczynie karpackiej nad potokiem; 03.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/150503/0007. 
Discina perlata (Fr.) Fr.; krążkownica wrębiasta; CL-R (ryc. 2) 
1. 2 km NNW od Arłamowa, E zbocza Kiczory, 3 owocniki na zmurszałej kłodzie jodłowej nad potokiem; 02.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski, B. Gierczyk; BGF/ BG/150502/0008 & WAML 769. 2. Dol. Paportniańska, przy niebieskim szlaku z Pacławia do Arłamowa, kilkana-ście owocników na kłodzie jodłowej; 04.05.2015; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/150504/0002. 3. Leszczawa Dolna, kilka owocników na kłodzie jodłowej w buczynie karpackiej; 29.05.2015; leg. L. Pokrytiuk, det. B. Gierczyk; BGF/ BG/150529/0001. 
Ryc. 1 Ciboria rufofusca  (fot. K. Kujawa) 




Encoelia furfuracea (Roth)P.Karst.;orzechówka mączysta 
1. Dol. Paportniańska, przy niebieskim szlaku z Pacławia do Arłamowa, kilkadziesiąt owocników na suchych gałęziach leszczyny w łęgu nad potokiem; 04.05.2015; leg. 
K. Kujawa, det. B. Gierczyk; BGF/BG/150504/0005. 
Eutypa spinosa (Pers.)Tul.&C.Tul. 
1. 2,5 km S od Rybotycz, Dol. Niemiecka, kilkadziesiąt podkładek na kłodzie bukowej w lesie mieszanym; 03.05. 2015; leg. B. Gierczyk, det. A. Szczepkowski; WAML 768. 
Geoglossum fallax E.J. Durand; CL-R (ryc. 3) 
1. N zbocza Małej Pasieki, kilkadziesiąt owocników na ziemi w buczynie karpackiej, prawdopodobnie na wychodni mineralnej zasobnej w węglan wapnia; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0022. Uwagi: Gatunek znany z dwóch publikowanych stanowisk w Polsce, z okolic Szczecina (Friedrich, Orzechowska 2002) i Cieszyna (Chachuła i in. 2015). 
Gyromitra esculenta (Pers.)Fr.;piestrzenica kasztanowata 
1. Pog. Przemyskie, obszar projektowanego Turni-ckiego PN, sine loco, licznie na ziemi w lesie sosnowym; 28.04.2016; leg. L. Pokrytiuk, det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160428/0001. 
Ryc. 3 Geoglossum fallax  (fot. K. Kujawa) 
Gyromitra gigas (Krombh.)Cooke;piestrzenica olbrzymia; 
1. 1 km W od Trójcy, SE zbocza góry „436 m”, 2 owocniki na zmurszałym drewnie jodłowym w lesie mieszanym oraz na skraju mineralnej młaki; 01.05.2015 & 02.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski, B. Gierczyk; BGF/BG/150502/ 0004 & WAML 767. 2. Krajnia, okolice lotniska, kilka owocników na ziemi w lesie mieszanym; 02.05.2016; leg. 
L. Pokrytiuk, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160502/0001. 
Helminthosphaeria clavariarum (Desm.)Fuckel 
1. N zbocza Małej Pasieki, kilkaset perytecjów na owocnikach goździeńczyka ?popielatego Clavulina ?cinerea w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0041. 2. 1,5 km SW od Arłamowa, SW zbocza G. Dział, przy szosie Makowa – Kwaszenina, kilkaset perytecjów na owocnikach goździeńczyka popielatego Clavulina cinerea w lesie jodłowym; 30.08.2014; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/140830/0021. Uwagi: Gatunek nie-ujęty na liście krytycznej (Mułenko i in. 2008). Mimo prawdopodobnie licznych stanowisk, z obszaru Polski notowany dotychczas jedynie z Puszczy Białowieskiej (Gierczyk i in. 2013) i Biebrzańskiego PN (Ruszkiewicz-Michalska i in. 2015). 
*Helvella albella Quél. 
1. 1,5 km S od Arłamowa, kilka owocników na ziemi w lesie jodłowo-bukowym; 01.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160901/0009. Uwagi: Gatunek niepodawany z terenu Polski. Wyróżnia się siodłowatym apotecjum 
o kontrastowych barwach – brązowej stronie hymenialnej i białej, gładkiej, zewnętrznej. 
Helvella corium (O.Weberb.)Massee 
1. Przy drodze Makowa – Kwaszenina, u wylotu Dol. Niemieckiej, 2 owocniki na ziemi w zaroślach lepiężnikowych; 30.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/ 0008. Uwagi: Gatunek rzadki w Polsce, po 1945 roku notowany trzykrotnie (Frejlak 1973; Hołownia 1967; Turnau 1988). 
Helvella crispa (Scop.) Fr.; piestrzyca kędzierzawa 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilka owocników na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0012. 
Helvella elastica Bull.;piestrzyca giętka 
1. Między Wielką a Małą Pasieką, jeden owocnik na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0026. 2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160902/0042. 
Helvella lacunosa Afzel.;piestrzyca zatokowata; CL-R 
1. E zbocza Suchego Obycza, jeden owocnik na ziemi w lesie z dominacją jawora, 30.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/0006. 2. 1,5 km S od Arłamowa, kilka owocników na ziemi na skraju lasu bukowo-jodłowego; 29.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160729/ 0012. 3. Dol. Niemiecka, jeden owocnik na ziemi w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160830/0079. 
Helvella latispora Boud. 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilka owocników na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0011. 2. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na ziemi w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160903/0013. Uwagi: Gatunek rzadki w Polsce, nieujęty na liście krytycznej (Chmiel 2006). Znany wyłącznie z Puszczy Białowieskiej (Gierczyk i in. 2013), Bieszczadzkiego PN (Kujawa i in. 2011) oraz Wigierskiego PN (Halama, Romański 2010). 
Helvella macropus (Pers.)P.Karst.;piestrzyca popielata 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Makowa – Kwaszeni-na, zbocze Małej Pasieki, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. K. Borysenko, det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0024. 2. N zbocze Małej Pasieki, jeden owocnik na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. K. Borysenko, det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 140828/0025. 3. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na ziemi w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160903/0012. 
Humaria hemisphaerica (F.H.Wigg.)Fuckel;ziemica półku
lista 
1. 
Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Makowa – Kwaszeni-na, zbocze Małej Pasieki, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014, 02.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0040, BGF/BG/160802/0015. 

2. 
Między Leszczynami a nieistniejącą wsią Paportno, kilka owocników na ziemi pod dębami; 29.07.2016; vid. B. Gierczyk. 3. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na ziemi w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0059. 


Hymenoscyphus fructigenus (Bull.)Gray;pucharek owocowy 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilkaset owocników na zeszłorocznych żołędziach w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. K. Kujawa, det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0010. 
Hymenoscyphus pseudoalbidus V.Queloz,C.R.Grünig, 
R. Berndt,T.Kowalski,T.N.Sieber&O.Holdenrieder 
(=H. fraxineus (T. Kowalski) Baral);pucharek jesionowy 
1. Jureczkowa, licznie na ogonkach opadłych liści jesionu w parku podworskim; 30.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160730/0014. Uwagi: Gatunek nieujęty na liście krytycznej (Chmiel 2006), pospolity w Polsce. 
Hymenoscyphus repandus (W.Phillips)Dennis 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, masowo w lesie łęgo-wym na martwych pędach ?pokrzyw; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0052. 


Hypocrea pulvinata Fuckel; twardogrzyb hubolubny 
1. NE od Leszczawy Górnej, na hymenoforze starego owocnika pniarka obrzeżonego Fomitopsis pinicola rosnącego na stojącym złomie jodłowym w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 866. 
Hypocrea schweinitzii (Fr.) Sacc. (ryc. 4) 
1. U wylotu Doliny Niemieckiej, kilkadziesiąt podkła-dek na przydrożu na kłodzie jodłowej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0061. Uwagi: W Polsce gatunek znany dotychczas wyłącznie z Kotliny Sandomierskiej (Snowarski 2015), nieujęty na liście krytycznej (Mułenko i in. (red.) 2008). 
*Hypocrea thelephoricola P.Chaverri&Samuels 
1. 1,5 km SW od Makowej, przy szosie do Arłamowa, nad potokiem Turnica, kilkanaście podkładek na owocnikach ząbkowca Steccherinum na gałęziach drzewa liściaste-go w nawapiennym zadrzewieniu liściastym w dolinie potoku; 23.09.2016; leg. P. Chachuła, det. B. Gierczyk; BGF/ BF/PCh/160923/0008. Uwagi: Gatunek niepodawany dotychczas z terenu Polski, znany z Ameryki Północnej i Austrii. Wyróżnia się zielonymi zarodnikami, obecnością pigmentu zabarwiającego się na intensywnie pomarańczowy kolor pod wpływem KOH w ścianach perytecjum oraz wy-stępowaniem wyłącznie na i w sąsiedztwie owocników ząbkowca Steccherinum (Jaklitsch 2009). 
Hypomyces aurantius (Pers.)Tul. 
1. Makowa, zadrzewienie przydrożne, na starych owocnikach żagwi łuskowatej Polyporus squamosus rosnących na pniu jabłoni; 31.08.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 867. 
Hypoxylon rubiginosum (Pers.)Fr. 
1. Dol. Niemiecka, licznie na drewnie drzew liściastych nad potokiem; 03.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/150503/0015. 
Ionomidotis irregularis (Schwein.)E.J.Durand 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników w wielogatunkowym lesie mieszanym na grubej, omszonej kłodzie bukowej; 02.09.2016; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0009 & WAML 868. UWAGI: Gatunek znany dotychczas w Polsce z Puszczy Białowieskiej (Karasiński 2014; Svrček, Kubička 1967) i Magurskiego PN (Chachuła 2014). 
Kretzschmaria deusta (Hoffm.)P.M.D.Martin;zgliszczak 
pospolity 
1. 2,5 km S od Rybotycz, Dol. Niemiecka, kilka podkła-dek u podstawy pnia żywego jawora w lesie mieszanym; 03.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 770. 
*Lachnum eburneum Kirschst. 
1. Dol. Paportniańska, przy niebieskim szlaku z Pacławia do Arłamowa, kilkadziesiąt owocników na martwych pędach roślin; 04.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/150504/0006. Uwagi: Gatunek niepodawany dotychczas z obszaru Polski, znany z nielicznych stanowisk w Europie. Tworzy apotecja siedzące do krótkotrzoneczkowa-tych, o hymenium przebarwiającym się z wiekiem na kolor czerwonawy. Włoski pokryte są licznymi kryształami (ale bez druz kryształów na czubku), worki bez „croziers”, zarodniki 6–8 μm długości. 
*Lachnum impudicum Baral 
1. Dol. Paportniańska, przy niebieskim szlaku z Pacławia do Arłamowa, kilkadziesiąt owocników na gałązkach drzew liściastych; 04.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/150504/0001. Uwagi: Gatunek niepodawany dotychczas z obszaru Polski, znany z nielicznych stanowisk w Europie. Tworzy apotecja na trzoneczkach, pokryte włoskami pozbawionymi kryształów. Worki wyrastają z „croziers”, zarodniki do 9 μm długości. 
Leotia atrovirens Pers.;patyczka czarnozielona 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Makowa – Kwaszeni-na, zbocze Małej Pasieki, licznie na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. K. Borysenko, det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0042. Uwagi: Gatunek rzadki, znany wyłącznie z Ińskiego PK (Ławrynowicz, Stasińska 2000). Czasem uważana za formę patyczki lepkiej L. lubrica. 
Leotia lubrica (Scop.)Pers.;patyczka lepka 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Makowa – Kwaszeni-na, zbocze Małej Pasieki, bardzo licznie na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; vid. B. Gierczyk. 
Melastiza cornubiensis (Berk.&Broome)J.Moravec 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na gliniastej ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/ 0024. 
Mollisia coerulans Quél. 
1. Dol. Paportniańska, przy niebieskim szlaku z Pacławia do Arłamowa, kilkadziesiąt owocników na martwych pędach roślin zielnych; 04.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/150504/0007. Uwagi: W Polsce gatunek znany wyłącznie z Babiej Góry (Bujakiewicz 2004), nieujęty na liście krytycznej (Chmiel 2006). 
Orbilia xanthostigma (Fr.) Fr. 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, licznie w lesie jodłowym na pniaku; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0034. 
Pachyella babingtonii (Berk.&Broome)Boud 
1. Leszczyny, dol. Sopotnika, kilka owocników na drewnie w lesie nad potokiem; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0078. 
Pachyella clypeata (Schwein.)LeGal 
1. Dol. Niemiecka, kilkanaście owocników na ziemi i drewnie na przydrożu; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0056. Uwagi: W Polsce znana z Bieszczadzkiego PN (Kujawa i in. 2011), nieujęta na liście krytycznej (Chmiel 2006). 
Peziza badia Pers.;kustrzebka brunatna 
1. Nieistniejąca wieś Paportno, kilka owocników na ziemi w zadrzewieniu grabowym; 28.07.2016; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/160728/0014. 2. Grąziowa, kilka owocników w zadrzewieniu na cmentarzu; 30.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160730/0019. 
Peziza depressa Pers. 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Makowa – Kwaszeni-na, zbocze Suchego Obycza, kilka owocników na gliniastej skarpie przydrożnej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0034 & BGF/BG/140828/0036. 2. Leszczyny, dol. Sopotnika, kilka owocników na ziemi w lesie nad potokiem; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160831/0074. Uwagi: Gatunek rzadki, znany z 3 współczesnych stanowisk w Polsce (Faliński, Mułenko 1992; Karasiński i in. 2015; Kujawa 2009). 
Peziza michelii (Boud.)Dennis 
1. Okolice Trójcy, na ziemi w lesie mieszanym; 04.05. 2016; leg. L. Pokrytiuk, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160504/ 0001. 
Peziza saniosa Schrad.;kustrzebka czarnofioletowa;CL-R 
1. Między Małą a Wielką Pasieką, jeden owocnik na drewnie w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. K. Borysenko, det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0037. 
Peziza succosa (Berk.)Rehm;kustrzebka soczysta 
1. Między Małą a Wielką Pasieką, jeden owocnik na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0035. 2. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Makowa – Kwaszenina, zbocze Małej Pasieki, jeden owocnik na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. 
K. Borysenko, det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0054. 
3. 1,5 km S od Arłamowa, kilka owocników na ziemi w lesie jodłowo-bukowym; 01.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160901/0010. 
Peziza succosella (LeGal&Romagn.)M.M.MoserexAviz-ohar-Hershenzon&Nemlich 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09. 2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0051. Uwagi: Gatunek rzadki w Polsce, znany z okolic Świebodzina (Kujawa, Gierczyk 2012), nieujęty na liście krytycznej (Chmiel 2006). 
*Phaeocalicium polyporaeum (Nyl.) Tibell 
1. 1,8 km N od Braniowa, okolice rez. „Na Opalonym”, kilkaset owocników na owocnikach niszczyka liściasto-drzewnego Trichaptum biforme na gałęziach bukowych w lesie mieszanym; 24.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160924/0025. Uwagi: Gatunek niepodawany dotychczas z terenu Polski. Tworzy szpileczkowate owocniki osiągające 1 mm wysokości, rosnące wyłącznie na owocnikach niszczyka liściastodrzewnego T. biforme (Hutchison 1987). 
Phaeohelotium monticola (Berk.)Dennis 
1. Dol. Niemiecka, licznie na drewnie przy źródle węglanowym w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0099. 
Propolis farinosa (Pers.)Fr. 
1. 
0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilkadziesiąt owocników na martwych gałęziach wierzby; 03.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/150503/0001. 

2. 
Dol. Niemiecka, kilkadziesiąt owocników na kłodzie jaworowej w buczynie karpackiej; 03.05.2015; leg. & det. 


B. Gierczyk; BGF/BG/150503/0002. Uwagi: Gatunek znany z nielicznych, rozproszonych stanowisk w Polsce (Chachuła i in. 2015; Chlebicki, Chmiel 2006; Chmiel 1991; Halama, Romański 2010; Karasiński 2009; Ślusarczyk 2009), prawdopodobnie znacznie częściej występujący, ale pomijany. 
Pustularia patavina (Cooke&Sacc.)Boud. 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilkaset owocników na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0009. Uwagi: W Polsce gatunek znany z Wielkopolski (Kujawa 2009), nieujęty na liście krytycznej (Chmiel 2006). 
Rhitisma acerinum (Pers.)Fr.;łuszczeniec klonowy 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilkaset owocników na zeszłorocznych liściach klonu pospolitego i jawora; 03.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/150503/0003. Uwagi: Gatunek bardzo pospolity na badanym obszarze na liściach klonu pospolitego i jawora. Obserwowany także w Dolinie Niemieckiej, dolinach Jamnin-ki, Leszczynki, Arłamówki, Mszańca, Turnicy, w okolicach Trójcy, Leszczawy Górnej, Nowosiółek Dydyńskich i Arła-mowa. 
Sarcoscypha austriaca (BeckexSacc.)Boud.;czarka aust
riacka 
1. 1 km W od Posady Rybotyckiej, przy drodze do Birczy, kilka owocników na opadłych gałązkach wierzby na wilgotnym przydrożu; 03.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/150503/0006. 2. Dol. Paportniańska, przy niebieskim szlaku z Pacławia do Arłamowa, kilkadziesiąt owocników na zagrzebanym drewnie na poboczu drogi; 04.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/150504/0003. 
Scutellinia kerguelensis (Berk.)Kuntze 
1. Dol. Niemiecka, kilkanaście owocników na ziemi i drewnie na przydrożu; 30.08.2016; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0097. 2. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160831/0056. 
Scutellinia nigrohirtula (Svrček)LeGal 
1. Dol. Niemiecka, przy szosie do Arłamowa, kilkadziesiąt owocników na ziemi i resztkach drewna nad potokiem; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/ 0082. 2. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników w lesie łęgowym na drewnie; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0054. 3. Dol. Niemiecka, kilka owocników na osłonkach bukwi (kupuli) w buczynie karpackiej przy źródle węglanowym; 30.08.2016; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0071. 4. Leszczyny, dol. So-potnika, kilka owocników w lesie nad potokiem, na drewnie; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/ 0076. Uwagi: Gatunek znany w Polsce wyłącznie z Bieszczadów (Gierczyk i in. 2009), Kampinoskiego PN (Karasiński i in. 2015), Białowieskiego PN (Gierczyk i in. 2015b) i Łagowsko-Sulecińskiego PK (Halama 2015), nieujęty na liście krytycznej (Chmiel 2006). 
Scutellinia trechispora (Berk.&Broome)Lambotte 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na gliniastym przydrożu w buczynie karpackiej; 02.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160802/0011. 
Tarzetta cupularis (L.)Svrcek 
1. Przy niebieskim szlaku z Arłamowa do Pacławia, Dol. Paportniańska, kilka owocników na ziemi nad strumieniem pod leszczynami; 28.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160728/0015. 2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników w wielogatunkowym lesie mieszanym na ziemi; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160902/0052. 
Tuber excavatum Vittad.; trufla wydrążona 
1. E od Pacławia, u podnóża Mandżohy, nawapienne zadrzewienie śródpolne (grab, jesion), w ziemi; 23.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160923/0020. Uwagi: Gatunek nieujęty na liście krytycznej (Chmiel 2006), nie-częsty w Polsce. 
Tuber fulgens Quél.; trufla jaskrawa 
1. Huwniki, prawy brzeg Wiaru, kilka owocników w nawapiennym lesie liściastym, w ziemi; 24.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160924/0001. Uwagi: Gatunek nieujęty na liście krytycznej (Chmiel 2006), nieczęsty w Polsce. 
Xylaria polymorpha (Pers.)Grev.;próchnilec maczugowaty 
1. Dol. Niemiecka, licznie na drewnie w buczynie karpackiej nad strumieniem; 02.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160802/0024. 
BASIDIOMYCOTA(GRZYBY PODSTAWKOWE) 
Abortiporus biennis (Bull.)Singer;różnoporek dwuwarstwowy; CL-E 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na przydrożu na zakopanej drewnianej belce konstrukcyjnej; 02.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160802/0023. 
Agaricus augustus Fr.; pieczarka okazała 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, jeden owocnik na ziemi w buczynie karpackiej; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0016. 
Agaricus benesii (Pilát) Pilát; pieczarka drobnołuskowa 
1. 2 km SW od Kwaszeniny, S zbocza Kiczery, dol. Wyrwy, 2 owocniki w młodniku świerkowym na ziemi; 29.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140829/0029. Uwagi: Gatunek bardzo rzadki w Polsce, znany wyłącznie z Lasów Łochowskich (Domański 1997). 
Agaricus essettei Bon 
1. 
4 km SW od Kwaszeniny, NW zbocza G. Kopce, dol. Wyrwy, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 29.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140829/0028. 

2. 
1 km W od Posady Rybotyckiej, S zbocza Olchowej, kilka owocników na ziemi w grądzie; 29.07.2016; leg. & det. 


B. Gierczyk; BGF/BG/160729/0018. Uwagi: Często synonimizowany z pieczarką bulwiastą A. sylvicola, od której różni się większymi zarodnikami, rzadko notowany w Polsce. Gatunek nieujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003), , wymieniona wśród synonimów A. sylvicola. 
Agaricus subrufescens Peck; pieczarka brązowa 
1. Dol. Jamninki, teren nieistniejącej wsi Jamna Górna, kilka owocników na łąkach na belach siana; 29.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160729/0001. Uwagi: Gatunek bardzo rzadki, w Polsce znany wyłącznie ze szklarni Ogrodu Botanicznego w Powsinie i z Nowego Krasnosielca (Szczepkowski i in. 2014; 2015). Gatunek nieujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003). 
Agaricus sylvaticus Schaeff.;pieczarka leśna 
1. 
Przy szosie Trójca – Arłamów, ok. 1 km S od Hotelu Arłamów, kilka owocników na ziemi w lesie jodłowym; 30.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/0044. 

2.
 E zbocza Suchego Obycza, kilka owocników na ziemi w lesie z dominacją jawora; 30.08.2014; leg. K. Borysenko, det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/0045. 


Agaricus sylvicola (Vittad.)Pecks.str.;pieczarka bulwiasta 
1. Leszczyny, dol. Sopotnika, kilka owocników na ziemi w lesie jodłowym; 31.08.2016; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0071. 
Agrocybe erebia (Fr.)Singer;polówka czekoladowobrązowa 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na drewnie w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0030. 
Agrocybe firma(Peck)Singer;polówka zamszowa; CL-E 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na drewnie w buczynie karpackiej; 31.08.2016; leg. 
A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0021. Uwagi: Gatunek rzadki w Polsce, znany wyłącznie z Parków Narodowych: Białowieskiego, Biebrzańskiego, Babiogórskiego i Bieszczadzkiego (Bujakiewicz 2011; Gierczyk i in. 2009; 2015a; 2015b; Kujawa i in. 2015). 
Aleurodiscus amorphus (Pers.)J.Schröt;tarczówka bezkształtna; CL-R 
1. 2 km NNW od Arłamowa, E zbocza Kiczory, kilka-naście owocników na gałęziach martwej jodły w buczynie karpackiej; 02.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk, A. Szczepkowski; BGF/BG/150502/0006, WAML 772. 
Amanita battarae (Boud.)Bon;muchomor oliwkowy; CL-R 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, jeden owocnik na ziemi pod jodłą w buczynie karpackiej; 31.08.2016; leg. 
A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0017. 
2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0013. 
Amanita ceciliae (Berk.&Broome)Bas;muchomor złotawy 
1. Nieistniejąca wieś Paportno, kilka owocników na ziemi w zadrzewieniu grabowym; 29.07.2016; leg. B. Gierczyk, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160729/0004. 
Amanita citrina (Schaeff.)Pers.f. citrina; muchomor cytrynowy forma typowa 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 31.08.2016; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0019. 2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; vid. B. Gierczyk. 
Amanita muscaria (L.)Pers.var.muscaria; muchomor czerwony odm. typowa 
1. 
5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników w wielogatunkowym lesie mieszanym na ziemi; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0004. 

2. 
NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na ziemi w lesie mieszanym; 03.09.2016; vid. B. Gierczyk. 


Amanita pantherina (DC.)Krombh.;muchomor plamisty 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników w buczynie karpackiej na ziemi; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0004. 
Amanita phalloides (Fr.)Linkvar. phalloides; muchomor zielonawy odm. typowa 
1. Nieistniejąca wieś Paportno, kilka owocników na ziemi w zadrzewieniu grabowym; 28.07.2016; vid. M. Zalas, 
B. Gierczyk. 2. Grąziowa, jeden owocnik na ziemi w zadrzewieniu na cmentarzu; 30.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160730/0007. 3. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; vid. B. Gierczyk. 
Amanita rubescens Pers.f.rubescens; muchomor czerwieniejący forma typowa 
1. Nieistniejąca wieś Paportno, kilka owocników na ziemi w zadrzewieniu grabowym; 28.07.2016; leg. M. Zalas, 
B. Gierczyk, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160728/0004. 
2. Dol. Niemiecka, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 02.08.2016; vid. M. Zalas, B. Gierczyk. 3. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 31.08.2016; vid. A. Szczepkowski, 
B. Gierczyk. 4. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na ziemi w lesie mieszanym; 03.09.2016; vid. B. Gierczyk. 
Amanita solitaria (Bull.)Mérat(= A. echinocephala (Vittad.) 
Quél.);muchomor jeżowaty 
1. Nieistniejąca wieś Paportno, kilka owocników na ziemi w zadrzewieniu grabowym; 28.07.2016; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/160728/0010. Uwagi: Gatunek znany w Polsce jedynie z Gor Kaczawskich, Korzecka i Krzyżanowic (Kujawa, Gierczyk 2011a; 2013a) oraz okolic Cieszyna (Chachuła i in. 2018). 
Amanita strobiliformis (Vittad.)Bertill.;muchomor szyszkowaty; CL-R 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników rozproszonych na ziemi w buczynie karpackiej wzdłuż doliny; 02.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160802/0019. 
Amanita submembranacea (Bon)Grögervar.submembranacea; muchomor brązowooliwkowy odm. typowa 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 31.08.2016; leg. 
A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0035. 
2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0040. 3. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na ziemi w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160903/0033. Uwagi: Gatunek rzadki w Polsce, znany wyłącznie z Babiogorskiego (Bujakiewicz 2004), Tatrzańskie-go (Ronikier 2012) i Bieszczadzkiego PN (Kujawa i in. 2016) oraz z Gorców (Wojewoda i in. 2016). 
Amylostereum chailletii (Pers.)Boidin;skórniczek jodłowy 
1. 2,5 km S od Rybotycz, nad Turnicą, u wylotu Dol. Niemieckiej, kilkanaście owocników na kłodzie jodłowej w lesie mieszanym; 01.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 771. 2. Nad Turnicą, między parkingiem a wej-ściem do Dol. Niemieckiej, kilkanaście owocników na gałęziach i pniu leżącego złomu jodłowego w lesie mieszanym; 30.08.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 869. 
Antrodiella serpula (P.Karst.)Spirin&Niemelä;jamkóweczka żółtawa; CL-R 
1. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na starych owocnikach błyskoporka promienistego Inonotus radiatus rosnących na gałęzi leszczyny w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 870. 
Arrhenia epichysium (Pers.)Redhead,Lutzoni,Moncalvo &Vilgalys(= Omphalina epichysium (Pers.) Quél.; pępówka nadrzewna); CL-V 
1. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na kłodzie jodłowej w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160903/0028. 
Arthromyces pyxidatus (Pers.)Jülich(= Clavicorona pyxidata 
(Pers.) Doty); koroniec rozgałęziony; CL-R 
1. NE od Leszczawy Górnej, jeden owocnik na drewnie w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160903/0001. 2. 1,8 km N od Braniowa, okolice rez. „Na Opalonym”, kilka owocników na kłodzie jaworowej w lesie mieszanym; 24.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160924/0027. 
Asterophora lycoperdoides (Bull.)Ditmar;grzybolubka purchawkowata; CL-R 
1. 1,5 km S od Arłamowa, kilka owocników na rozkładających się owocnikach grzybów agarykoidalnych (?gołąbków Russula) w buczynie karpackiej; 30.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160730/0012. 
Asterophora parasitica (Bull.exPers.)Singer;grzybolubka lepka;CL-V 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na rozkładających się owocnikach grzybów agarykoidalnych (?gołabków Russula) w buczynie karpackiej; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0036. 
Asterostroma cervicolor (Berk.&M.A.Curtis)Massee; 
gwiazdoszczetka ochrowa; CL-E 
1. 1,8 km N od Braniowa, okolice rez. „Na Opalonym”; kilka owocników na kłodzie jodłowej w lesie mieszanym w dolinie potoku; 24.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/ BF/PCh/160924/0021. Uwagi: Gatunek znany z pięciu stanowisk w Polsce: Międzyrzeca Podlaskiego (Bresadola 1903), Ojcowskiego PN (Wojewoda 1974), Krakowa (Wojewoda 1991; 1996), Gorców (Wojewoda i in. 2016) i szklarni ogrodu botanicznego w Powsinie (Szczepkowski i in. 2014). 
Auricularia auricula-judae (Bull.)Quél.;uszak bzowy 
1. 
1 km W od Trójcy, SE zbocza góry „436 m”, licznie na martwych gałęziach bzu czarnego na skraju lasu mieszanego; 01.05.2015, 02.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk, A. Szczepkowski; BGF/BG/150502/0001, WAML 773. 

2. 
Dol. Niemiecka, 1,5 km od szosy Makowa – Kwaszenina, kilkaset owocników na kłodzie ?bukowej w buczynie karpackiej; 03.05.2015; vid. B. Gierczyk. 


Auriscalpium vulgare Gray; szyszkolubka kolczasta 
1. Między Trójcą a Grąziową, jeden owocnik w młodniku jodłowym na szyszce świerkowej; 30.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160730/0004. 
Basidioradulum radula (Fr.)Nobles;nakorownik radełkowaty 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”; kilkanaście zeszłorocznych owocników na gałęziach cze-reśni w lesie liściastym; 03.05.2015; vid. A. Szczepkowski. 
Bjerkandera fumosa (Pers.)P.Karst.;szaroporka odymiona 
1. E od Pacławia, u podnóża Mandżohy, nawapienne zadrzewienie śródpolne (grab, jesion), kilka owocników na pniu jawora; 23.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/ PCh/160923/0015. 2. 1,5 km SW od Makowej, przy szosie do Arłamowa, nad potokiem Turnica; kilkanaście owocników na pniu jawora w nawapiennym zadrzewieniu liściastym w dolinie potoku; 23.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160923/0010. 
Bolbitius pluteoides M.M.Moser 
1. Dol. Niemiecka, jeden owocnik na drewnie w buczynie karpackiej; 02.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG /160802/0030. Uwagi: Gatunek rzadko notowany w Polsce, często traktowany jako synonim lub odmiana gnojanki usiatkowanej B. reticulatus (Pers.) Ricken (Wojewoda 2003), od którego odróżnia się drobniejszymi i jaśniejszymi owocnikami oraz mniejszymi zarodnikami. Stwierdzony w Wigierskim PN (Halama, Romański 2010). 
Boletus appendiculatus Schaeff.;borowik żółtobrązowy; 
CL-V 
1. Przy szosie Arłamów – Makowa, 1,5 km SW od Arłamowa, SW zbocza g. Dział, kilka owocników na ziemi w lesie jodłowym z domieszką buka; 28.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160728/0020. 
Boletus edulis Bull.;borowik szlachetny 
1. Przy szosie Arłamów – Makowa, 1,5 km SW od Arłamowa, SW zbocza g. Dział, kilka owocników na ziemi w lesie jodłowym z domieszką buka i leszczyny; 30.08.2014, 01.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski, B. Gierczyk; BGF/ BG/140830/0013, BGF/BG/160901/0008. Uwagi: Gatunek częsty na badanym obszarze, obserwowany także w dolinach potoków Wyrwa i Mszaniec, w Dol. Niemieckiej, na zboczach NE od Leszczawy Górnej oraz w okolicach Leszczyn. 
Boletus luridiformis Rostk.var.luridiformis (= B. erythropus 
Pers.);borowik ceglastopory odm. typowa 
1. N zbocza Małej Pasieki, kilkanaście owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0012. Uwagi: Gatunek bardzo częsty na badanym obszarze, obserwowany także w wielu miejscach w dolinach potoków Wyrwa, Mszaniec i Arła-mówka, w Dol. Niemieckiej, na zboczach NE od Leszczawy Górnej oraz w okolicach Leszczyn i Arłamowa. 
Boletus luridus Scheaff.f.luridus; borowik ponury forma 
typowa 
1. 
Dol. Niemiecka, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 02.08.2016; vid. M. Zalas, B. Gierczyk. 

2. 
Nieistniejąca wieś Paportno, kilka owocników na ziemi w zadrzewieniu grabowym; 28.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160728/0001. 


Boletus luridus Scheaff.f.primulicolor Simonini 
1. Dol. Niemiecka, jeden owocnik na ziemi w buczynie karpackiej; 02.08.2016; leg. M. Zalas, det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160802/0020. Uwagi: Forma bardzo rzadka, znana w Polsce wyłącznie z okolic Gdańska (Kujawa, Gierczyk 2013b). Od formy typowej odróżnia się żółtą barwą owocników. Forma nieujęta na liście krytycznej (Wojewoda 2003). 
Boletus pinophilus Pilát&Dermek;borowik sosnowy 
1. SE stok Roztoki (Nadl. Bircza, oddz. 1), 2 owocniki na ziemi w lesie mieszanym z dominacją sosny; 02.08.2016; vid. B. Gierczyk. 
Boletus reticulatus Schaeff.;borowik usiatkowany 
1. Przy szosie Trójca – Arłamów, 1 km S od Hotelu Arłamów, kilka owocników na ziemi w lesie jodłowym z domieszką buka i leszczyny; 30.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/0012. 2. Nieistniejąca wieś Paport-no, kilka owocników na ziemi w zadrzewieniu grabowym; 28.07.2016; vid. M. Zalas & B. Gierczyk. 3. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w lesie mieszanym z dominacją jodły i buka; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0003. 
Boletus subappendiculatus Dermek,Lazebn.&Veselský 
1. Przy szosie Arłamów – Makowa, 1,5 km SW od Arłamowa, SW zbocza g. Dział, kilka owocników na ziemi w lesie jodłowym z domieszką buka; 28.07.2016; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/160728/0019. 2. Przy drodze z Kwa-szeniny do Arłamowa, kilka owocników na ziemi w lesie jodłowym; 29.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160729/0020. Uwagi: Gatunek rzadki w Polsce, znany z okolic Bilczy (Kujawa, Gierczyk 2010), Beskidu Niskiego (Kujawa, Gierczyk 2011b), Bieszczadow (Kujawa i in. 2016) oraz Gorców (Wojewoda i in. 2016). Gatunek nieujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003). 
Bondarzewia mesenterica (Schaeff.)Kreisel;jodłownica górska;ChC, CL-V 
1. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na odziomku pnia jodły w lesie mieszanym; 03.09.2016; vid. 
B. Gierczyk. 

Ryc. 5 Callistosporium pinicola (fot. K. Kujawa) 
Callistosporium pinicola Arnolds(ryc. 5) 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Makowa – Kwaszeni-na, zbocza Małej Pasieki, kilkanaście owocników na kłodzie jodłowej w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0071. Uwagi: Gatunek rzadki w Polsce, znany dotychczas wyłącznie z Beskidu Żywieckiego i Wigierskiego PN (Halama, Rutkowski 2014). Gatunek nieujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003). 
Calocera viscosa (Pers.)Fr.;pięknoróg największy 
1. Okolice Trójcy, na drewnie w lesie mieszanym; 28.07.2016; leg. L. Pokrytiuk, det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160728/0003. 2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na drewnie w wielogatunkowym lesie mieszanym; 30.07.2016; vid. B. Gierczyk. 
Cantharellus amethysteus (Quél.) Sacc. 
1. N zbocza Małej Pasieki, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej, prawdopodobnie na wychodni mineralnej zasobnej w węglan wapnia; 28.08.2014; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0062. 2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0010. Uwagi: Gatunek nieujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003), nierzadki w Polsce. 
Cantharellus cibarius Fr.; pieprznik jadalny 
1. 
W zbocza Małej Pasieki, kilkanaście owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; vid. B. Gierczyk. 

2. 
SE stok Roztoki (Nadl. Bircza, oddz. 1), masowo na ziemi w lesie mieszanym z dominacją sosny; 02.08.2016; vid. 


B. Gierczyk. 
Cantharellus tubaeformis Fr.; pieprznik trąbkowy 
1. Dol. Niemiecka, zbocza Małej i Wielkiej Pasieki, masowo na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0063. 
Ceriporia purpurea (Fr.) Donk; woszczynka purpurowa; CL-E 
1. Huwniki, prawy brzeg Wiaru, jeden owocnik na kłodzie drzewa liściastego w nawapiennym lesie liściastym; 24.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160924/ 0004. 
Chlorophyllum olivierii (Barla)Vellinga;czubajnik ponury 
1. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na ziemi w młodniku świerkowym; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160903/0011. Uwagi: Gatunek nieujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003), nierzadki w Polsce. 
Chroogomphus rutilus (Schaeff.)O.K.Mill.;klejek czerwo
nawy 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w lesie mieszanym; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0069. 
Clavaria falcata Pers.; goździeniec zaostrzony; CL-R 
1. Wielka Pasieka, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. K. Borysenko, det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0020. 2. 3 km SW od Kwaszeniny, dol. Wyrwy, licznie na ziemi w buczynie karpackiej; 29.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140829/0007 & BGF/BG/140829/0008. 3. E zbocza Suchego Obycza, na ziemi w lesie z dominacją jawora; 30.08.2014; leg. K. Borysenko, det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/0041. 4. Dol. Niemiecka, kilka owocników na gliniastym przydrożu w buczynie karpackiej; 02.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160802/0028. 
Clavariadelphus pistillaris (L.)Donk;buławka pałeczkowa-ta;ChC, CL-V(ryc. 6) 
1. W zbocza Małej Pasieki, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; vid. K. Kujawa, B. Gierczyk. 2. Huwniki, prawy brzeg Wiaru; jeden owocnik na ziemi w nawapiennym lesie liściastym; 24.09.2016; vid. 
P. Chachuła. 

Clavulina cinerea (Bull.)JSchröt.;goździeńczyk popielaty 
1. Przy niebieskim szlaku z Arłamowa do Pacławia, Dol. Paportniańska, kilka owocników na ziemi nad strumieniem pod leszczynami; 28.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160728/0018. 2. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0002. 
Clavulina coralloides (L.)J.Schröt.(= C. cristata (Holmsk.) 
J. Schröt.); goździeńczyk grzebieniasty 
1. N zbocza Małej Pasieki, licznie na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/140828/0050. 2. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Kwa-szenina – Makowa, zbocza Małej Pasieki, licznie na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0058. 3. 2,5 km SW od Kwaszeniny, dol. Wyrwy, licznie na ziemi w lesie liściastym nad strumieniem; 29.08.2014; vid. B. Gierczyk. 4. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na ziemi w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160830/0048. 5. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 31.08.2016; vid. B. Gierczyk. 
Clavulina rugosa (Bull.)J.Schröt.;goździeńczyk pomarszczony 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Kwaszenina – Makowa, zbocza Małej Pasieki, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/140828/0057. 2. 2 km SW od Kwaszeniny, dol. Wyrwy, masowo na ziemi w młodym nasadzeniu świerkowym; 29.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140829/0016. 
Clavulinopsis fusiformis (Sowerby)Corner;goździeniowiec wrzecionowaty 
1. Między Wielką a Małą Pasieką, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0018. Uwagi: Gatunek bardzo rzadki w Polsce, po 1945 roku odnotowany zaledwie na kilku stanowiskach (Domański 1997; Kujawa, Gierczyk 2013a; Wilga 2004). 
Clavulinopsis helvola (Pers.)Corner;goździeniowiec mio
dowy 
1. N zbocza Małej Pasieki, kilkanaście owocników na ziemi w buczynie karpackiej, prawdopodobnie na wychodni mineralnej zasobnej w węglan wapnia; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0049. 
Climacocystis borealis (Fr.)Kotl.&Pouzar;gąbkowiec północny; CL-R 
1. Dol. Mszańca, 1 km NW od niebieskiego szlaku, między wschodnią granicą rez. „Na Opalonym” a potokiem Mszaniec, kilka owocników na korzeniach wykrotu jodłowego w lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 871. 
Climacodon septentrionalis (Fr.)P.Karst.;zębniczek północny; CL-R 
1. N zbocza Małej Pasieki, jeden owocnik na kłodzie bukowej w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0065. 
Clitocybe trulliformis (Fr.)P.Karst. 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 30.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160730/0026. 
*Clitocybula familia (Peck)Singer 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na kłodzie jodłowej w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0040. 2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilkaset owocników na kłodach jodłowych w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0043. Uwagi: Gatunek nowy dla Polski, od podobnych C. abundans i lej-kowniczki postrzepionej C. lacerata różni się gładkim, wypukłym kapeluszem i mniejszymi zarodnikami. 
Clitocybula lacerata (Scop.) Métrod; lejkowniczka postrzępiona;CL-V 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilkaset owocników na kłodach jodłowych w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160902/0041. 
Clitopilus prunulus (Scop.)P.Kumm.;bruzdniczek największy 
1. Dol. Niemiecka, przy źródle węglanowym, kilka owocników na ziemi w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0072. 2. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 31.08.2016; vid. B. Gierczyk. 
Collybia cookei (Bres.)J.D.Arnold;pieniążek żółtobulwkowy 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na drewnie lub resztkach grzybów nadrewnowych w lesie łę-gowym; 30.08.2016; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0058. 
Coniophora puteana (Schum.)P.Karst.;gnilica mózgowata 
1. Dol. Mszańca, ok.1 km NW od niebieskiego szlaku, między wschodnią granicą rez. „Na Opalonym” a potokiem Mszaniec, kilka owocników na kłodzie ?osikowej w lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 872. 
*Conocybe dumetorum (Velen.)Svrčekvar.phaeoleispora Hauskn. 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, jeden owocnik na ziemi na skraju lasu liściastego; 31.08. 2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0017. Uwagi: Odmiana nowa dla Polski, znana dotychczas z Austrii, Holandii, Niemiec, Norwegii, Węgier, Włoch i Wielkiej Brytanii (Hausknecht 2009). Charakteryzuje się szorstkimi zarodnikami o długości <7 μm. Od odmiany nominatywnej odróżnia się grubościennymi zarodnikami. 
Conocybe hexagonospora Hauskn.&Enderle 
1. Nowosiółki Dydyńskie, jeden owocnik na ziemi w zaroślach nad Wiarem; 01.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160801/0002. Uwagi: Gatunek bardzo rzadki w Polsce, znany wyłącznie z Gór Świętokrzyskich (Łusz-czyński 2007). Gatunek nieujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003). 
*Conocybe hornana Singer&Hauskn.var. hornana 
1. Dol. Jamninki, teren nieistniejącej wsi Jamna Górna, jeden owocnik na beli siana na łące; 29.07.2016; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/160729/0019. Uwagi: Gatunek nowy dla Polski, nierzadki w Europie, znany m.in. z Austrii, Niemiec, Norwegii, Finlandii, Łotwy i Estonii (Hausknecht 2009). Charakteryzuje się dużymi owocnikami, soczewkowatymi zarodnikami i obecnością osłony tworzącej nietrwałą pochwę. 
Conocybe juniana (Velen.)Hauskn.&Svrčekvar.sordescens (P.D.Orton)Hauskn.&Svrček 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilka owocników na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0022 & BGF/ BG/140831/0024. Uwagi: Odmiana nieujęta na liście krytycznej (Wojewoda 2003), w Polsce znana z Puszczy Biało-wieskiej (Gierczyk i in. 2015a). 
Conocybe mesospora KühnerexWatling; stożkówka ochro-wordzawa 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, jeden owocnik na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0023. 
Conocybe pilosella (Pers.)Kühnervar.pilosella; stożkówka zamszowa 
1. Przy drodze Kwaszenina – Makowa, u wylotu Doliny Niemieckiej, kilka owocników wśród lepiężników na ziemi; 30.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/ 0028. 
Conocybe rickeniana P.D. Orton; stożkówka omączonotrzo-
nowa 
1. Jureczkowa, kilka owocników na ziemi w parku podworskim; 30.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160730/0022. 
Conocybe rostellata (Velen.)Hauskn.&Svrček 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, 3 owocniki na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0018. 2. Między Trójcą a Arłamowem, nad Jamninką, jeden owocnik na ziemi w łęgu nad potokiem; 01.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/150501/0007. Uwagi: Gatunek bardzo rzadki, znany w Polsce wyłącznie z okolic Świebodzina (Kujawa, Gierczyk 2012). Gatunek nieujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003). 
Conocybe semiglobata Kühner&Watlingvar.semiglobata; 
stożkówka półkulista 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, jeden owocnik na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0016. 
Conocybe siennophylla (Berk.&Broome)Singer 
1. Przy drodze Kwaszenina – Makowa, u wylotu Dol. Niemieckiej, kilka owocników na ziemi wśród lepiężników; 30.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/0027. UWAGI: Gatunek znany w Polsce z Gór Świętokrzyskich (Łuszczyński 2007; 2008), Wyżyny Małopolskiej (Łusz-czyński i in. 2011) i przedpola Puszczy Białowieskiej (Kałucka 2009). Gatunek nieujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003). 
Coprinellus disseminatus (Pers.)J.E.Lange(= Coprinus disseminatus (Pers.) Quél.); czernidłaczek gromadny 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Kwaszenina – Makowa, licznie na kawałkach drewna na przydrożu; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0023. Uwagi: Gatunek pospolity na badanym terenie, obserwowany w wielu miejscach w Dol. Niemieckiej, w dolinach Arłamówki, Jamninki, Leszczynki, Sopotnika, Wyrwy i Mszańca oraz w okolicach Arłamowa i Leszczawy Górnej. 
Coprinellus marculentus (Britzelm.)Redhead,Vilgalys & Moncalvo 
1. Dol. Jamninki, teren nieistniejącej wsi Jamna Górna, licznie na belach siana na łące; 29.07.2016; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/160729/0003. Uwagi: Gatunek nie-ujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003), podawany dotychczas tylko z Bieszczadzkiego PN (Gierczyk i in. 2011a). 
Coprinellus micaceus (Bull.)Vilgalys,Hopple&Jacq.Johnson(= Coprinus micaceus (Bull.) Fr.); czernidłaczek błyszczący 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Kwaszenina – Makowa, kilkadziesiąt owocników na drewnie w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/ 0079. 2. 5 km SW od Kwaszeniny, przy drodze do punktu widokowego na Roztoce, kilkanaście owocników na pniaku drzewa liściastego, na przydrożu; 29.08.2014; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/140829/0024. 3. E zbocza Suchego Obycza, licznie na drewnie w lesie z dominacją jawora; 30.08.2014; leg. K. Kujawa, det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 140830/0002. Uwagi: Gatunek pospolity na badanym terenie, obserwowany w wielu miejscach Dol. Niemieckiej, w dolinach Arłamówki, Jamninki, Leszczynki, Sopotnika, Wyrwy i Mszańca oraz w okolicach Arłamowa i Leszczawy Górnej. 
Coprinellus xanthothrix (Romagn.)Vilgalys,Hopple & Jacq.Johnson(= Coprinus xanthothrix Romagn.); czernidła-czek żółtołuseczkowy 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, 2 owocniki na drewnie drzewa liściastego w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/ 0008. 
Coprinopsis acuminata (Romagn.)Redhead,Vilgalys& 
Moncalvo 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi na skraju lasu jodłowego; 31.08.2016; leg. 
A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0020. Uwagi: Gatunek rzadko notowany w Polsce, znany z kilku stanowisk (Gierczyk i in. 2009; 2011a; Halama, Romański 2010; Kudławiec, Misiuna 2014, Pietras i in. 2016). Gatunek nieujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003). 
Coprinopsis atramentaria (Bull.)Redhead,Vilgalys& 
Moncalvo (= Coprinus atramentarius (Bull.) Fr.); czernidłówka 
pospolita 
1. 2,5 km S od Makowej, przy drodze do Arłamowa, licznie nad Turnicą na placu (skład drewna) na ziemi zmieszanej z korowiną i kawałkami drewna; 02.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk & M. Snowarski; BGF/BG/150502/0018. 
Coprinopsis lagopus (Fr.)Redhead,Vilgalys&Moncalvo 
var. lagopus (= Coprinus lagopus (Fr.) Fr. var. lagopus); czernidłówka srokata 
1. 
Dol. Paportniańska, przy niebieskim szlaku z Pacławia do Arłamowa, kilka owocników na ziemi; 04.05.2015; leg. M. Kołtowska, det. B. Gierczyk; BGF/BG/150504/0015. 

2. 
Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na ściółce w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0022. 3. Nowosiółki Dydyńskie 4, kilka owocników na trocinach na prywatnej posesji; 30.08.2016; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0200. 


Coprinopsis marcescibilis (Britzelm)Östradius&E.Larss. 
(= Psathyrella marcescibilis (Britzelm.) Singer; kruchaweczka dzwonkowata) 
1. Przy drodze Makowa – Kwaszenina, u wylotu Dol. Niemieckiej, jeden owocnik na ziemi w zaroślach lepiężnikowych; 30.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 140830/0029. 
Coprinopsis pseudofriesii (Pilát&Svrček)Redhead,Vilgalys&Moncalvo;czernidłówka grubościennoosłonowa 
1. Przy drodze Kwaszenina – Makowa, u wylotu Dol. Niemieckiej, jeden owocnik na martwych liściach traw wśród lepiężników; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0011. 2. Dol. Jamninki, teren nieistniejącej wsi Jamna Górna, kilka owocników na belach siana na łące; 29.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160729/ 0021. 3. Nowosiółki Dydyńskie, kilka owocników na martwych pędach ostrożenia w ziołoroślach nad Wiarem; 01.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160801/0001. Uwagi: Gatunek rzadki w Polsce, poza projektowanym TuPN odnotowany dotychczas w okolicach Wrocławia (Gierczyk i in. 2011a) i Puszczy Knyszyńskiej (Gierczyk, Gryc niepubl.), a także w PN Ujście Warty (Kujawa, Ślusarczyk 2013) i Kampinoskim PN (Karasiński i in. 2015). Gatunek nieujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003). 
Coprinopsis romagnesiana (Singer)Redhead,Vilgalys & Moncalvo;czernidłówka łaciata 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na trocinach w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0002. Uwagi: Gatunek znany z Puszczy Knyszyńskiej, Puszczy Białowieskiej i Parków Narodowych: Biebrzańskiego i Kampinoskiego (Gierczyk i in. 2011a; Karasiński i in. 2015; Kujawa i in. 2012). Gatunek nieujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003). 
Corticium roseum Pers.;powłocznik różowy 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilka owocników na gałęzi wierzby w lesie liściastym; 03.05. 2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 774. 
Cortinarius anomalus (Fr.) Fr.; zasłonak szarobrązowy 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09. 2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0047. 
Cortinarius bolaris (Pers.)Fr.;zasłonak glinkowaty 
1. 4 km SW od Kwaszeniny, NW zbocza g. Kopce, dol. Wyrwy; kilkadziesiąt owocników na ziemi w buczynie karpackiej, na ziemi; 29.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/140829/0010. 
Cortinarius cinnamomeus (L.)Gray;zasłonak cynamonowy 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej pod jodłami; 31.08. 2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0064. 
Cortinarius glaucopus (Schaeff.)Fr.;zasłonak niebieskostopy 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0044. 
Cortinarius largus Fr.s.lato(= C. nemorensis (Fr.) J.E. Lange); zasłonak gajowy 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09. 2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0046. 
Cortinarius olivaceofuscus Kühner.; zasłonak grabowy 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09. 2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0054. Uwagi: Gatunek znany wyłącznie z okolic Wyszkowa (Domański 2001). 
Cortinarius subpurpurascens (Batsch.)Fr.s.auct.(= C. purpurascens Fr. var. largusoides Rob. Henry; zasłonak purpurowiejący odm. mięsista) 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09. 2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0045. Uwagi: Gatunek bardzo rzadki, znany wyłącznie z Pienińskiego PN (Nespiak 1975a). 
Craterellus cornucopioides (L.)Pers.;lejkowiec dęty 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Kwaszenina – Makowa, zbocza Małej Pasieki, masowo na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014, 02.08.2016; leg., det. & vid. B. Gierczyk; BGF/BG/160802/0001. 2. Wielka Pasieka, masowo na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; vid. B. Gierczyk. 
3. 4 km SW od Kwaszeniny, NW zbocza g. Kopce, dol. Wyrwy; masowo na ziemi w buczynie karpackiej; 29.08. 2014; vid. B. Gierczyk. 
Crepidotus applanatus (Pers.)P.Kumm.;ciżmówka płaska; 
CL-R 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na drewnie w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0028. 2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na kłodzie bukowej w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0034. 3. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników w dziupli pnia czereśni w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160903/0023. 
Crepidotus calolepis (Pers.)Grayvar. calolepis (= C. mollis (Schaeff.) Staudevar. calolepis (Fr.) Pilát); ciżmówka drobnołuskowa odm. typowa 
1. Dol. Niemiecka, jeden owocnik na drewnie w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0073. 
Crepidotus cesatii (Rabenh.)Sacc.var. subsphaerosporus (J.E.Lange)Senn-Irlet;ciżmówka ciemnoblaszkowa odm. różowozarodnikowa 
1. 1 km W od Posady Rybotyckiej, S zbocza Olchowej, licznie na gałązkach leszczyny w grądzie; 29.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160729/0006. 
Crepidotus malachioides Consiglio,Prydiuk&Setti 
1. Dol. Niemiecka, kilkanaście owocników na drewnie w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0032. 2. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamo-wa, kilka owocników na drewnie w lesie łęgowym; 30.08. 2016; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160830/0095. Uwagi: Gatunek bardzo rzadki w Europie, znany z Ukrainy, Słowacji i Austrii (Consiglio, Setti 2008; Jančovičová i in. 2014) oraz z Polski, z Białowieskiego PN (Gierczyk i in. 2015b). Gatunek nieujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003). 
Crepidotus mollis (Schaeff.)Grayvar. mollis; ciżmówka miękka odm. typowa 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na drewnie w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0021. 2. Dol. Niemiecka, kilka owocników na drewnie w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. 
A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/ 0075. 
3. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na drewnie w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09. 2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0033. 
Crucibulum laeve (Huds.)Kambly;kubecznik pospolity 
1. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na ściółce w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160903/0009. 
Cyathus striatus (Huds.)Willd.;kubek prążkowany 
1. 2 km NNW od Arłamowa, E zbocza Kiczory, licznie na kawałkach drewna w buczynie karpackiej; 02.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/150502/0016. 2. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na ściółce w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160830/0019. 3. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilkanaście owocników na ściółce w buczynie karpackiej nad strumieniem; 31.08.2016; vid. B. Gierczyk. 
Cystolepiota buknallii (Berk.&Broome)Singer &Clémençon;czubniczka cuchnąca 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 02.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160802/0005. 
Cystolepiota hetieri (Boud.)Singer;czubniczka omączona 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, jeden owocnik na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0044. Uwagi: Gatunek rzadki w Polsce, znany wyłącznie z kilku stanowisk. 
*Cystolepiota icterina F.H.MøllerexKnudsen 
1. Przy drodze Kwaszenina – Makowa, u wylotu Doliny Niemieckiej, 2 owocniki na ziemi wśród lepiężników; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0003. Uwagi: Gatunek nowy dla Polski, rzadki w Europie – znany z nielicznych i rozproszonych stanowisk (Candusso, Lanzoni 1990; Ludwig 2001; Noordeloos i in. 2001). Charakteryzuje się żółtym do żółtobrunatnego zabarwieniem kapelusza. 
Cystolepiota seminuda (Lasch)Bon;czubniczka łysawa 
1. Przy drodze Kwaszenina – Makowa, u wylotu Doliny Niemieckiej, kilka owocników na ziemi wśród lepiężników oraz w lesie łęgowym; 28.08.2014, 30.08.2014, 30.08. 2016; leg. A. Szczepkowski, B. Gierczyk, det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0004, BGF/BG/140830/0040, BGF/BG/ 160830/0024. 2. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, licznie na ziemi w lesie liściastym; 31.08. 2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0045. 3. Dol. Niemiecka, licznie na ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 02.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160802/0029. 
Dacrymyces lacrymalis (Pers.)Nees 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilka owocników na martwych gałęziach wierzby w lesie liściastym; 03.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 150503/0008. Uwagi: Przez niektórych autorów (Wojewoda 2003) uważany za synonim łzawnika drobnoowocnikowego D. minor, przez innych (McNabb 1973) za osobny gatunek. 
Dacrymyces stillatus Nees;łzawnik rozciekliwy 
1. 2 km NNW od Arłamowa, E zbocza Kiczory, licznie na gałęziach martwej jodły w buczynie karpackiej; 02.05. 2015; leg. & det. B. Gierczyk, A. Szczepkowski; BGF/BG/ 150502/0011, WAML 775. 
Dacryobolus karstenii (Bres.)Oberw.exParmasto;płasz-czek gruzełkowany; CL-E 
1. Dol. potoku Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na kłodzie sosnowej w lesie mieszanym; 31.08. 2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 873. 
Daedalea quercina (L.)Pers.;gmatwek dębowy 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilka owocników na pniaku dębowym w lesie liściastym; 03.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 776. 
Daedaleopsis tricolor (Bull.)Bondartsev&Singer;gmatwica trójbarwna; CL-R 
1. E zbocza Suchego Obycza, licznie na gałęziach drzewa liściastego w lesie z dominacją jaworu; 30.08.2014; leg. 
K. Kujawa, det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/0008. 2. 1 km W od Trójcy, SE zbocza szczytu „436 m”, kilka owocników na martwym pniu leszczyny w lesie mieszanym; 01.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 777. 3. 0,5 km E od rez. „Na Opalonym”, Pasmo Braniowa, kilkanaście owocników na martwym pniu leszczyny w lesie mieszanym; 01.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 778. 4. Huwniki, prawy brzeg Wiaru, kilka owocników na drewnie w nawapiennym lesie liściastym; 24.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/ BF/PCh/160924/0029. 5. 0,5 km W od Kwaszeniny, przy drodze do Braniowa, w dol. potoku Gniłe, kilkadziesiąt owocników na gałezi leszczyny w lesie mieszanym w dolinie potoku; 24.09.2016; vid. P. Chachuła. 
Datronia mollis (Sommerf.)Donk;jamczatka wielkopora 
1. 1 km W od Trójcy, SE zbocza szczytu „436 m”, kilka owocników na leżącym złomie drzewa liściastego w lesie mieszanym; 02.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 779. 2. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilka owocników na gałęzi wierzby w lesie liściastym; 03.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 780. 
Dendrothele acerina (Pers.)P.A.Lemke;drzewkostrzępka klonowa; CL-R 
1. 1 km W od Trójcy, SE zbocza szczytu „436 m”, kilka-naście owocników na pniu żywego klonu polnego w lesie mieszanym; 02.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 
781. 2. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na korze klonu polnego w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0101. 
Dendrothele wojewodae Pouzar 
1. 1,8 km N od Braniowa, okolice rez. „Na Opalonym”; kilkadziesiąt owocników na korze jawora w lesie mieszanym; 24.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/ 160924/0017. Uwagi: Gatunek nieujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003), znany wyłącznie z Bieszczadzkiego PN (Kujawa i in. 2011). 
Dentipellis fragilis (Pers.)Donk;ząbczak kruchy; CL-R 
1. Dol. potoku Leszczynki, przed Leszczynami, kilka-naście owocników na pociętej kłodzie bukowej w lesie mieszanym; 31.08.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 874. 
Echinoderma aspera (Pers.)Bon(= Lepiota aspera (Pers.) 
Quél.); jeżoskórka ostrołuskowa 
1. Dol. Niemiecka, jeden owocnik na ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0064. 
Echinoderma jacobi (Vellinga&Knudsen)Gminger(= Lepio-ta langei Knudsen; czubajeczka brązowa); CL-E 
1. Dol. Niemiecka, jeden owocnik na ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 02.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160802/0002. 2. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arła-mowa, 2 owocniki na ziemi w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0023. Uwagi: Gatunek znany wyłącznie z Babiogórskiego (Bujakiewicz 2004; 2011) i Tatrzańskiego PN (Frejlak 1973). 
Echinoderma perplexum (Knudsen)Bon(= Lepiota perplexa 
Knudsen; czubajeczka żółtobrązowa) 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Makowa – Kwaszeni-na, jeden owocnik na ziemi na przydrożu w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 140828/0045. Uwagi: Gatunek bardzo rzadki w Polsce, znany wyłącznie z Białowieskiego PN (Faliński, Mułenko 1992), Sokolich Gór koło Częstochowy (Gierczyk i in. 2011b) oraz rez. „Białaczów” (Salamaga, Ślusarczyk 2014). 
Entoloma amicorum Noordel. 
1. Przy drodze Kwaszenina – Makowa, u wylotu Dol. Niemieckiej, jeden owocnik na ziemi wśród lepiężników; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0006. Uwagi: Gatunek bardzo rzadki w Polsce, znany wyłącznie z Babiogórskiego PN (Bujakiewicz 2004, 2006). 
Entoloma byssisedum (Pers.)Donk	 ;dzwonkówka muszelkowata; CL-R 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na dolnej stronie zmurszałej kłody dębowej w lesie mieszanym; 31.08.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 875. 
Entoloma dysthaloides Noordel.; dzwonkówka owłosiona 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, jeden owocnik na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0043. 
Entoloma euchroum (Pers.)Donk;dzwonkówka fioletowa; 
CL-R 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na drewnie w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0044. 2. 1,5 km SW od Makowej, przy szosie do Arłamowa, nad potokiem Turnica, kilka owocników na kłodzie drzewa liściastego w nawapiennym zadrzewieniu liściastym w dolinie potoku; 23.09.2016; leg. 
P. Chachuła, det. B. Gierczyk; BGF/BF/PCh/160923/0021. 
Entoloma incarnatofuscescens (Britzelm.)Noordel.; 
dzwonkówka niebieskostopa 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilkanaście owocników na ziemi w lesie liściastym; 31.08. 2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0040. 2. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, jeden owocnik na ziemi w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160830/0046. 
Entoloma pleopodium (Bull.)Noordel.;dzwonkówka cytrynowa; CL-R 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, 2 owocniki na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0019. 2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0021. 
*Entoloma pseudoexcentricum (Romagn.)Kreisel 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, licznie na ziemi w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160830/0084. Uwagi: Gatunek nowy dla Polski. W Europie rzadko notowany choć szeroko rozpowszechniony. Należy do sekcji Rhodopolia (Noordeloos 2004). Charakteryzuje się stosunkowo jasnymi owocnikami, wewnątrzkomórkowym pigmentem i intensywnym mącznym zapachem. 
Entoloma sericellum (Fr.)P.Kumm.;dzwonkówka kosmkowata 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09. 2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0038. 
Entoloma sordidulum (Kühner&Romagn.)P.D.Orton 
1. Przy drodze Kwaszenina – Makowa, u wylotu Dol. Niemieckiej, kilkanaście owocników na ziemi wśród le-piężników; 30.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 140830/0031. Uwagi: W Polsce gatunek znany wyłącznie z Tatrzańskiego PN (Ronikier 2012), Łagowsko-Sulęcińskiego PK (Kujawa, Gierczyk 2012; Halama 2015) oraz Kampinoskiego PN (Karasiński i in. 2015). Gatunek nie-ujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003). 
Entoloma strigosissimum (Rea) Noordel.; dzwonkówka kosmata; CL-E 
1. Przy drodze Kwaszenina – Makowa, u wylotu Doliny Niemieckiej, 2 owocniki na ziemi wśród lepiężników; 30.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/0035. 
*Entoloma testaceum (Bres.)Noordel.var.testaceum 
1. 2,5 km S od Arłamowa, 0,5 km E od rez. „Na Opalonym”, Pasmo Braniowej, 2 owocniki na ziemi w łęgu w zakolu potoku; 01.05.2015; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/150501/0003. Uwagi: Gatunek nowy dla Polski, znany wyłącznie z Czech, Danii, Norwegii, Szkocji i Włoch (Hagara 2014; Noordeloos 2004). Cechuje się du-żymi owocnikami o mycenoidalnym pokroju, obecnością sprzążek, heterodiametrycznymi zarodnikami długości 9–12 μm, cylindrycznymi, często główkowatymi cheilocystydami, wewnątrzkomórkowym pigmentem w strzepkach skórki kapelusza i mącznym zapachem. 
Entoloma undatum (Fr.)M.M.Moser;dzwonkówka strefowana 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na ziemi w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0045. 
Entoloma versatile (Fr.)M.M.Moser; dzwonkówka oliwkowozielona 
1. 1,5 km SW od Makowej, przy szosie do Arłamowa, nad potokiem Turnica, jeden owocnik na ziemi w nawa-piennym zadrzewieniu liściastym w dolinie potoku; 23.09. 
2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160923/0012. Uwagi: Gatunek rzadko notowany na terenie Polski, znany z okolic Złotowa (Nita, Bujakiewicz 2005) i rezerwatów: „Kuźnik” koło Piły (Kryza, Puciata 2009) i „Modrzewina” koło Grójca (Kinelska, Roślik 1959). 
Exidia plana Donk; kisielnica kędzierzawa 
1. 1 km W od Trójcy, SE zbocza góry „436 m”, licznie na martwych konarach bzu czarnego i martwych gałęziach leszczyny na skraju lasu mieszanego; 02.05.2015; leg. & det. 
B. Gierczyk, A. Szczepkowski; BGF/BG/150502/0002, WAML 782. 2. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilka owocników na martwej gałęzi żywego krzewu róży na przydrożu; 03.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 783. 
Exidia thuretiana (Lév.)Fr.;kisielnica biaława; CL-R 
1. Dol. Niemiecka, 1,5 km od szosy Makowa – Kwasze-nina, kilka owocników na kłodzie ?bukowej w buczynie karpackiej; 03.05.2015; leg. K. Kujawa, det. B. Gierczyk; BGF/BG/150503/0014. 
Fomes fomentarius (L.)Fr.;hubiak pospolity 
1. 0,5 km E od rez. „Na Opalonym”, Pasmo Braniowa, kilka owocników na pniu stojącego złomu bukowego w lesie mieszanym; 01.05.2015; vid. A. Szczepkowski. 2. 2,5 km S od Rybotycz, Dol. Niemiecka, kilka owocników na pniu buka w lesie mieszanym; 03.05.2015; vid. A. Szczepkowski. Uwagi: Gatunek bardzo częsty na badanym terenie. 
Fomitopsis pinicola (Sw.)P.Karst.;pniarek obrzeżony 
1. 
2 km NNW od Arłamowa, E zbocza Kiczory, kilka owocników na leżącym złomie jodłowym w lesie mieszanym; 02.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 784. 

2. 
2,5 km S od Rybotycz, Dol. Niemiecka, kilka owocników na pniu stojącego złomu jodłowego w lesie mieszanym; 03.05.2015; vid. A. Szczepkowski. Uwagi: Gatunek bardzo częsty na badanym terenie. 


Galerina marginata (Batsch)Kühner;hełmówka jadowita 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na drewnie w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0034. 
Galerina triscopa (Fr.)Kühner;hełmówka pniakowa; CL-R 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na kłodzie jodłowej w wielogatunkowym lesie mieszanym; 30.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160730/ 0025. 2. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na pniaku w buczynie karpackiej; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0067. 
Ganoderma lipsiense (Batsch)G.F.Atk.(= G. applanatum 
(Pers.) Pat.);lakownica spłaszczona 
1. 2 km NNW od Arłamowa, E zbocza Kiczory, kilka owocników na kłodzie drzewa liściastego w lesie mieszanym; 02.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; WAML 785. 2. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilka owocników na pniaku drzewa liściastego w lesie mieszanym; 03.05.2015; vid. A. Szczepkowski. Uwagi: Gatunek bardzo częsty na badanym terenie. 
Geastrum pectinatum Pers.;gwiazdosz długoszyjkowy; CL-V 
1. Dolina Jamninki, dawna wieś Jamna Górna, kilka owocników na ziemi w dziupli pnia jabłoni w starym sadzie; 02.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 876. 
Geastrum triplex Jungh.s.auct.;gwiazdosz potrójny; CL-E 
1. 1,5 km SW od Makowej, przy szosie do Arłamowa, nad potokiem Turnica, jeden owocnik na ziemi w nawa-piennym zadrzewieniu liściastym w dolinie potoku; 23.09. 2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160923/ 0009. 
Gloeocystidiellum lactescens (Berk.)Boidin(= Gloiothele lactascens (Berk.) Hjorstam; balonikowiec mleczny) 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na pniaku w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0103. 
Gloeophyllum sepiarium (Wulfen)P.Karst.;niszczyca płotowa 
1. 1 km W od Posady Rybotyckiej, S zbocza Olchowej, kilka owocników na kłodzie drzewa iglastego (?jodła) w lesie mieszanym; 03.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 786. 2. Dol. Niemiecka, kilkadziesiąt owocników razem z niszczycą belkową G. trabeum na dłużycy jodłowej w buczynie karpackiej na przydrożnym składzie drewna; 30.08.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 916. 
Gloeophyllum trabeum (Pers.)Murrill;niszczyca belkowa; 
CL-R 
1. 0,5 km E od rez. „Na Opalonym”, Pasmo Braniowa, kilka owocników na kłodzie drzewa iglastego (?jodła) na przydrożu w lesie mieszanym; 01.05.2015; leg. & det. 
A. Szczepkowski; WAML 787. 2. Dol. Niemiecka, kilka owocników razem z niszczycą płotową G. sepiarium na dłużycy jodłowej w buczynie karpackiej na przydrożnym składzie drewna; 30.08.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 907. 
Guepiniopsis buccina (Pers.)L.L.Kenn.;kieliszkówka trąbkowa; CL-E 
1. 0,5 km W od Kwaszeniny, przy drodze do Braniowa, w dolinie potoku Gniłe, kilkadziesiąt owocników na gałęzi leszczyny w lesie mieszanym; 24.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160924/0012. 
Gymnopilus bellulus (Peck) Murrill; łysak piękny 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Kwaszenina – Makowa, zbocza Małej Pasieki, 2 owocniki na kłodzie w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. K. Borysenko, det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0083. 
Gymnopilus junonius (Fr.) P.D. Orton; łysak wspaniały 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników przy pniaku jodłowym w buczynie karpackiej; 31.08. 2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0005. 
Gymnoplilus penetrans (Fr.) Murrill; łysak plamistoblaszkowy 
1. Leszczyny, dol. Sopotnika, kilka owocników na drewnie w lesie jodłowym; 31.08.2016; leg. A. Szczepkowski, det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0072. 2. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na drewnie w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160903/ 0027. 
Gymnopilus picreus (Pers.)P.Karst.; łysak ciemnotrzonowy; 
CL-E 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na drewnie drzewa iglastego w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0049. 
Gymnopus confluens(Pers.)Antonín,Halling&Noordel.; 
łysostopek pozrastany 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, licznie na ściółce w lesie łęgowym; 30.08.2016; vid. B. Gierczyk. 2. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ściółce w buczynie karpackiej nad strumieniem; 31.08.2016; vid. 
B. Gierczyk. 
Gymnopus fuscopurpureus (Pers.)Antonín,Halling&Noor-
del.; łysostopek czerwonobrązowy 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, licznie na ściółce w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160830/0053. 
Gyrodon lividus (Bull.)P.Karst.;lejkoporek olszowy; CL-R 
1. Leszczyny, dol. Sopotnika, kilka owocników na ziemi w zadrzewieniu nad potokiem; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0042. 
*Hebeloma ischnostylum (Cooke) Sacc. 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09. 2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0048. Uwagi: Gatunek należący do sekcji Sacchariolentia. Wyróżnia się intensywnym, słodkawym zapachem, zarodnikami o rozmiarach średnio mniejszych niż 12 × 6,4 μm i wartościach stosunku długości do szerokości Q > 1,8 oraz kapeluszem 
o jednolitej, kremowej do ochrowej, barwie. Gatunek nowy dla Polski. W Europie znany z Belgii, Czech, Francji, Holandii, Finlandii i Wielkiej Brytanii (Beker i in. 2016). Prawdopodobnie nieodróżniany od innych gatunków z sekcji Sacchariolentia. 
Hebeloma radicosum (Bull.)Ricken; włośnianka korzeniasta; 
CL-I 
1. Przy drodze z Kwaszeniny do Arłamowa, nad dopływem Kwaszeńskiego Potoku, kilka owocników pozornie na ziemi w lesie mieszanym w dolinie strumienia; 24.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160924/0010. 
Hebeloma sinapizans (Paulet) Sacc.; włośnianka musztardowa 
1. Dol. Niemiecka, przy źródle węglanowym, kilka owocników na ziemi w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0062. 
Hemimycena cucullata (Pers.)Singer;białogrzybówka gip
sowa 
1. Przy drodze Kwaszenina – Makowa, u wylotu Doliny Niemieckiej, licznie wśród lepiężników na ziemi i resztkach roślin zielnych; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0010. 2. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi i resztkach roślin w buczynie karpackiej nad strumieniem; 31.08.2016; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0063. 
Hemistropharia albocrenulata (Peck)Jacobsson&E.Larss. 
(= Pholiota albocrenulata (Fr.) Quél.); pierściennik karbowany; CL-E 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, jeden owocnik na odziomku jodły w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160902/0017. 2. NE od Leszczawy Górnej, jeden owocnik w dziupli w pniu jodły w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; BGF/BG/160903/0019. 
Heningsomyces candidus (Pers.)Kuntze;cylindrowiec bia-
ławy 
1. 1,5 km SW od Makowej, przy szosie do Arłamowa, nad potokiem Turnica, kilka owocników na gałęziach drzewa iglastego w nawapiennym zadrzewieniu liściastym z domieszką drzew iglastych w dolinie potoku; 23.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160923/0017. 
Hericium alpestre Fr. (= Hericium flagellum (Scop.) Pers.); soplówka jodłowa; ChC, CL-E 
1. Dol. Mszańca, ok. 1 km na N od niebieskiego szlaku, między wschodnią granicą rez. „Na Opalonym” a potokiem Mszaniec, kilka owocników na kłodzie jodłowej w lesie mieszanym; 02.09.2016; vid. A. Szczepkowski. 2. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na fragmentach dwóch pociętych kłód jodłowych; 03.09.2016; vid. A. Szczepkowski. 3. 0,5 km W od Kwaszeniny, przy drodze do Braniowa, w dolinie potoku Gniłe; 5 owocników na złomie jodłowym w lesie mieszanym w dolinie potoku; 24.09.2016; vid. P. Chachuła. 
Hericium coralloides (Scop.)Pers.;soplówka bukowa; ChC, 
CL-V 
1. Leszczyny, dol. Sopotnika, kilka owocników na kłodzie drzewa liściastego nad potokiem; 31.08.2016; vid. 
B. Gierczyk. 2. Dol. Mszańca, ok. 1 km na N od niebieskiego szlaku, między wschodnią granicą rez. „Na Opalonym” a potokiem Mszaniec, kilkanaście owocników na dwóch kłodach i dwóch stojących złomach bukowych; 02.09.2016; vid. A. Szczepkowski. 
Heterobasidion annosum (Fr.)Bref.s.lato;korzeniowiec 
wieloletni 
1. 0,5 km E od rez. „Na Opalonym”, Pasmo Braniowa, dwa owocniki u podstawy stojącego złomu jodłowego w lesie mieszanym; 01.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 788. 2. Dol. Niemiecka, jeden owocnik na kłodzie jodłowej; 03.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 
789. 3. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na pniaku jodłowym w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. 
A. Szczepkowski; WAML 909. 
Hydnellum concrescens (Pers.)Banker;kolczakówka strefo-wana;ChS, CL-E 
1. 4 km SW od Kwaszeniny, NW zbocza g. Kopce, dol. Wyrwy; masowo na ziemi w buczynie karpackiej; 29.08. 2014; vid. B. Gierczyk. 2. 1 km S od Hotelu Arłamów, przy szosie Trójca – Arłamów, kilkadziesiąt owocników na ziemi w lesie jodłowym; 30.08.2014; vid. B. Gierczyk. 
Hydnum repandum L.;kolczak obłączasty 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Makowa – Kwaszeni-na, zbocze Małej Pasieki, kilkadziesiąt owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. K. Borysenko, det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0081. 2. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160831/0044, BGF/BG/160831/0045. 
Hydnum rufescens Pers.;kolczak rudawy 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Makowa – Kwaszeni-na, zbocze Małej Pasieki, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. K. Borysenko, det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0080. 
Hydropus atramentosus (Kalchbr.)Kotl.&Pouzar;mokro-nóżka czerniejąca; CL-E 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na kłodzie jodłowej w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0003. 2. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na kłodzie jodłowej w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160903/0003. 
3. 1,8 km N od Braniowa, okolice rez. „Na Opalonym”, jeden owocnik na kłodzie jodłowej w lesie mieszanym w dolinie potoku; 24.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/ BF/PCh/160924/0020. 
Hydropus marginellus (Pers.)Singer;mokronóżka brązowoostrzowa; CL-E 
1. 1 km S od Hotelu Arłamów, przy szosie Trójca – Arłamów, jeden owocnik na drewnie w lesie jodłowym; 30.08. 2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/0019. 
Hydropus subalpinus (Höhn.)Singer;mokronóżka bukowa; 
CL-R 
1. 1,5 km SW od Arłamowa, SW zbocza g. Dział, przy szosie Makowa – Kwaszenina, jeden owocnik na drewnie w lesie jodłowym z domieszką buka; 30.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/0016. 
Hygrocybe miniata (Fr.)P.Kumm.;wilgotnica purpurowa 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilkanaście owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/ 0035. 
Hygrocybe reidii Kühner; wilgotnica włoska;CL-E 
1. N zbocza Małej Pasieki, kilkanaście owocników na ziemi w buczynie karpackiej, prawdopodobnie na wychodni mineralnej zasobnej w węglan wapnia; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0051. Uwagi: Gatunek bardzo rzadki, znany wyłącznie z Beskidu Sądeckiego, Beskidu Niskiego i Pienin (Gumińska 1976; 1997; Chachuła 2016). 
Hygrophorus eburneus (Bull.)Fr.;wodnicha biała 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Makowa – Kwaszeni-na, zbocze Małej Pasieki, jeden owocnik na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/140828/0027. 
Hygrophorus discoxanthus (Fr.) Rea 
1. Dol. Niemiecka, kilkanaście owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0091, BGF/BG/160830/0096. Uwagi: Gatunek nieujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003), podawany dotychczas wyłącznie z Tatrzańskiego PN (Ronikier 2012). 
Hygrophorus penarius Fr.; wodnicha gładka 
1. N zbocza Małej Pasieki, jeden owocnik na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0028. Uwagi: Gatunek rzadki w Polsce, podawany po 1945 r. z Wielkopolskiego PN (Domański 1955), Babiogórskiego PN (Bujakiewicz 2004; Gumińska 1997), Pogórza Dynowskiego (Gumińska 1997) oraz Puszczy Wkrzańskiej (Friedrich 2010). 
Hymenochaete carpatica Pilát; szczeciniak jaworowy 
1. 
S zbocza Wielkiej Pasieki, licznie na korze jawora w buczynie karpackiej ze znacznym udziałem jaworu; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0039. 

2. 
E zbocza Suchego Obycza, licznie na korze jawora w lesie z dominacją jawora; 30.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/0003. 3. Między Trójcą a Arłamowem, dawna wieś Jamna Górna, nad Jamninką, licznie na korze żywego jawora w łęgu; 01.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 790. 4. 0,5 km E od rez. „Na Opalonym”, Pasmo Braniowa, licznie na korze żywego jawora w lesie mieszanym; 01.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 


791. 5. 1,8 km N od Braniowa, okolice rez. „Na Opalonym”, kilka owocników na korze jawora w lesie mieszanym; 24.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160924/ 0018. 
Hymenochaete cruenta (Pers.)Donk;szczeciniak jodłowy; CL-V 
1. 2 km NNW od Arłamowa, E zbocza Kiczory, kilka-naście owocników na leżącym złomie jodłowym w lesie mieszanym; 02.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 
792. 2. E zbocza Suchego Obycza, kilka owocników na ga-łęzi jodły w buczynie karpackiej; 04.05.2015; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/150504/0016. 3. Nad Turnicą, między parkingiem a wejściem do Dol. Niemieckiej, kilkana-ście owocników na gałęziach leżącego złomu jodłowego w lesie mieszanym; 30.08.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 914. 
Hymenochaete rubiginosa (Dicks.)Lév.;szczeciniak rdzawy 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilkadziesiąt owocników na pniaku dębowym w lesie liściastym; 03.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk, A. Szczepkowski; BGF/BG/150503/0016, WAML 793. 
Hymenopellis radicata (Relhan)R.H.Petersenf.radicata 
(= Xerula radicata (Relhan) Dörfelt f. radicata; pieniążkówka gładkotrzonowa forma typowa) 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Makowa – Kwaszeni-na, zbocze Małej Pasieki, kilka owocników na drewnie w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0077. 2. 1 km W od Posady Rybotyckiej (S zbocza Olchowej), kilka owocników na drewnie w grądzie; 29.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160729/ 0015. Uwagi: Gatunek bardzo częsty na badanym terenie, obserwowany w wielu miejscach w Dol. Niemieckiej, w dolinach Leszczynki, Turnicy, Arłamówki, Wyrwy, Mszańca, w okolicach Arłamowa, Trójcy, Leszczawy, Leszczyn, Pa-portna i Nowosiółek Dydyńskich. 
*Hymenopellis radicata (Relhan)R.H.Petersenf.margina-ta (Konrad&Maubl.)R.H.Petersen 
1. 1,5 km SW od Arłamowa, SW zbocza g. Dział, przy szosie Makowa – Kwaszenina, dwa owocniki na drewnie w lesie jodłowym; 30.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/140830/0010. Uwagi: Forma niepodawana dotychczas z Polski, od formy nominatywnej odróżnia się silnie zabarwionymi ostrzami blaszek i cheilocystydami z ciemną zawartością. Według Ludwiga (2001) forma ta nie ma wartości taksonomicznej. 
Hyphodontia sambuci (Pers.)J.Erikss;strzępkoząb bzowy 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, licznie na gałęziach bzu czarnego w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0100. 
Hypholoma fasciculare (Huds.)P.Kumm.var.fasciculare; 
maślanka wiązkowa odm. typowa 
1. Dol. Paportniańska, przy niebieskim szlaku z Pacławia do Arłamowa, kilka owocników na zagrzebanym drewnie; 04.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/150504/ 0013. 2. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na drewnie w lesie mieszanym; 03.09.2016; vid. B. Gierczyk. 
Hypholoma fasciculare (Huds.)P.Kumm.var.subviride (Berk.&M.A.Curtis)Krieglst.;maślanka wiązkowa odm. zielonawa 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Makowa – Kwaszeni-na, zbocze Małej Pasieki, kilkanaście owocników na drewnie w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0048. 2. E zbocza Suchego Obycza, kilkanaście owocników na drewnie w lesie z dominacją jawora; 30.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/ 0007. 3. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na kłodzie jodłowej w lesie łęgowym; 30.08.2016; vid. 
B. Gierczyk. 
Hypholoma lateritium (Schaeff.)P.Kumm.;maślanka ceglasta 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na drewnie w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160830/0082. 2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilkadziesiąt owocników na drewnie w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160902/0030. 
Infundibulicybe gibba (Pers.)Harmaja(= Clitocybe gibba 
(Pers.) P. Kumm.); lejkogłówka żółtobrązowa 
1. S od Kwaszeniny, dol. Wyrwy, kilka owocników na ziemi w zadrzewieniu nad potokiem; 02.08.2016; vid. 
B. Gierczyk. 
Inocybe adaequata (Britz.)Sacc.;strzępiak czerwonowinny; 
CL-R 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 02.08.2016; leg. M. Zalas, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160802/0007. 
Inocybe asterospora Quél.; strzępiak gwiaździstozarodnikowy 
1. Między Wielką a Małą Pasieką, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0015. 2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 30.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160730/0010. 
Inocybe bongardii (Weinm.)Quél.var. bongardii; strzępiak stęchły odm. typowa 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160830/0074. 
Inocybe calamistrata (Fr.) Quél.; strzępiak owłosiony; CL-V 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 31.08.2016; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160831/0037. 
Inocybe cervicolor (Pers.)Quél.;strzępiak płowy 
1. Dol. Niemiecka, 2 km od szosy Kwaszenina – Makowa, jeden owocnik na ziemi na poboczu drogi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 140828/0067. 
Inocybe cincinnata (Fr.) Quél. var. cincinnata; strzępiak liliowowierzchołkowy odm. typowa 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, dwa owocniki na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0032. 2. Między Trójcą a Grąziową, kilka owocników na ziemi na przydrożu w zagajniku jodłowym; 30.07.2016; leg. &. det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160730/0009. 
Inocybe cookei Bres.var.cookei; strzępiak słomkowożółty odm. typowa 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Kwaszenina – Makowa, zbocze Małej Pasieki, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014, 02.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0068, BGF/BG/160802/0009. 
Inocybe corydalina Quél.; strzępiak zielonawogarbkowy 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160830/0066, BGF/BG/160830/0093. 2. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 31.08.2016; leg. A. Szczepkowski, B. Gierczyk, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0038, BGF/BG/160831/0049. 3. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160902/0023. 
Inocybe erinaceomorpha Stangl&J.Veselský(= I. coryda-lina Quél. var. erinaceomorpha (Stangl & Veselský) Kuyper; strzępiak zielonawogarbkowy odm. najeżona) 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Kwaszenina – Makowa, zbocze Suchego Obycza, jeden owocnik na przydrożu, na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014, 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0046, BGF/ BG/160830/0067. Uwagi: Gatunek bardzo rzadki w Polsce, znany wyłącznie z Poznania (Lisiewska, Mikołajczak 1998). 
Inocybe flocculosa Sacc.; strzępiak kosmkowaty 
1. 2 km SW od Kwaszeniny, dol. Wyrwy, kilkanaście owocników na ziemi w nasadzeniu świerkowym; 29.08. 2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140829/0014. 2. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilka owocników na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0041. 
Inocybe fraudans (Britzelm.)Sacc.var.fraudans 
1. Leszczyny, dol. Sopotnika, kilka owocników na ziemi pod leszczynami i grabami nad potokiem; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0039. 2. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0058. Uwagi: Ze względu na częste (nieuzasadnione) synonimizowanie z I. incarnata rozmieszczenie gatunku w Polsce nie jest znane. 
*Inocybe furfurea Kühner 
1. 2 km SW od Kwaszeniny, dol. Wyrwy, jeden owocnik na ziemi na skraju nasadzenia świerkowego; 29.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140829/0021. 2. Dol. Niemiecka, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 02.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160802/0006. Uwagi: Gatunek nowy dla Polski. Rzadki w Europie, znany z rozproszonych stanowisk między innymi w Danii, Holandii, Niemczech, Wielkiej Brytanii i Włoszech (Ferrari 2010; Knudsen, Vesterholt 2012; Kuyper 1986; Stangl 2011). Należy do sekcji Splendentes. Charakteryzuje się trzonem bez obrzeżonej bulwki, pokrytym kaulocystydami na całej długości, ciemnobrązowym kapeluszem, pokrytym drobnymi łuseczkami. Wytwarza zarodniki migdałkowate, do 9,5 μm długości i stosunkowo cienkościenne cystydy (ściany <1 μm grubości), cylindryczne do wrzecionowatych. 
Inocybe fuscidula Velen. var. fuscidula; strzępiak brązowo-czarny odm. typowa 
1. 2 km SW od Kwaszeniny, dol. Wyrwy, kilkanaście owocników na ziemi w nasadzeniu świerkowym; 29.08. 2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140829/0013. 2. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, trzy owocniki na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0033. 3. Przy niebieskim szlaku z Arłamowa do Pacławia, Dol. Paportniańska, kilka owocników na ziemi nad strumieniem pod leszczynami; 28.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160728/0005. 
Inocybe geophylla (Bull.)P.Kumm.var.geophylla; strzępiak ziemistoblaszkowy odm. typowa 
1. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na ziemi w lesie mieszanym; 03.09.2016; vid. B. Gierczyk. 2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; vid. 
B. Gierczyk. 
Inocybe griseolilacina J.E.Lange;strzępiak szaroliliowy; CL-R 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, jeden owocnik na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0029. 2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0025. 
*Inocybe haemacta (Berk.&Cooke)Sacc. 
1. N zbocza Małej Pasieki, niedaleko potoku Turnica, jeden owocnik na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0016. 2. Przy drodze Kwaszenina – Makowa, u wylotu Dol. Niemieckiej, kilka owocników wśród lepiężników w sąsiedztwie drzew liściastych oraz w lesie łęgowym na ziemi; 28.08.2014, 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0002, BGF/BG/160830/0029. Uwagi: Gatunek nowy dla Polski. W Europie nierzadki (Ferrari 2014; Knudsen, Vesterholt (red.) 2012; Kuyper 1986; Stangl 2011). Należy do sekcji Lactiferae. Charakteryzuje się owocnikami o nieprzyjemnym zapachu przypominającym koński mocz. Miąższ owocników czerwienieje po uszkodzeniu, kapelusz i trzon przybierają odcienie szarozielone. Tworzy migdałkowate zarodniki 8–12 μm długości. 
Inocybe incarnata Bres. 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 30.08.2016; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0081. 2. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0048. Uwagi: Ze względu na częste (nieuzasadnione) synonimizowanie z I. fraudans, rozmieszczenie gatunku w Polsce nie jest znane. 
Inocybe langei R.Heim;strzępiak krótkotrzonowy 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, dwa owocniki na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0026. Uwagi: Gatunek znany wyłącznie z Poznania (Lisiewska, Celka 1995; Lisiewska, Mikołajczak 1998), Wilkowa (Kujawa, Gierczyk 2011b), Kampinoskiego PN (Karasiński i in. 2015) i Łagow-sko-Sulęcińskiego PK (Halama 2015). 
Inocybe lanuginosa (Bull.)P.Kumm.; strzępiak wełnisty 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0068. 
Inocybe lilacina (Peck)Kauffman(= I. geophylla (Fr.) P. Kumm. var. lilacina (Peck) Gillet); strzępiak liliowy 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi pod jodłami; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0022. 
Inocybe microspora J.E.Lange;strzępiak drobnozarodniko-wy; CL-E 
1. 2 km SW od Kwaszeniny, dol. Wyrwy, kilka owocników na ziemi w nasadzeniu świerkowym; 29.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140829/0015. 
Inocybe mixtilis (Britzelm.)Sacc.;strzępiak jasnobrzegi 
1. 2 km SW od Kwaszeniny, dol. Wyrwy, kilkanaście owocników na ziemi w nasadzeniu świerkowym; 29.08. 2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140829/0012. 2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 30.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160730/0011. 3. Dol. Niemiecka, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 02.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160802/0017. 
Inocybe napipes J.E.Lange;strzępiak rzepowaty 
2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09. 2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0026. 
Inocybe obscurobadia (J.Favre)Grund&D.E.Stuntz;strzępiak posępny 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 31.08.2016; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0050. Uwagi: Gatunek nie-ujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003), znany w Polsce z Kampinoskiego PN (Karasiński i in. 2015) i Biebrzańskie-go PN (Kujawa i in. 2015). 
Inocybe obsoleta Romagn.;strzępiak kremowobrązowy 
1. Nieistniejąca wieś Paportno, kilka owocników na ziemi w zadrzewieniu grabowym; 28.07.2016; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/160728/0006. Uwagi: Gatunek znany w Polsce wyłącznie z Lublina (Flisińska 1996). 
Inocybe ochroalba Bruyl.;strzępiak ochrowy 
1. 2 km SW od Kwaszeniny, dol. Wyrwy, dwa owocniki na ziemi w nasadzeniu świerkowym; 29.08.2014; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/140829/0022. Uwagi: Gatunek nie-ujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003). Znany z Babiej Gory (Bujakiewicz 2011), Puszczy Białowieskiej (Gierczyk i in. 2014; 2015a), Biebrzańskiego PN (Kujawa i in. 2015), okolic Radomska (Gierczyk, Nowicki niepubl.), Bieszczadow (Ślusarczyk T. niepubl.), hałd pokopalnianych koło Adamowa, Bełchatowa i Pątnowa (Kałucka i in. 2016), Kampinoskiego PN (Karasiński i in. 2015) oraz Olkusza (Mleczko, Beszczyńska 2015). 
Inocybe perlata (Cooke) Sacc.; strzępiak perłowy 
1. 
Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0051, BGF/BG/160831/0052. 

2. 
Leszczyny, dol. Sopotnika, kilka owocników na ziemi w lesie nad potokiem; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0073. 


Inocybe petiginosa (Fr.) Gillet; strzępiak malutki 
1. Przy drodze z Kwaszeniny do Arłamowa, nad dopływem Kwaszeńskiego Potoku, kilka owocników na ziemi w lesie w dolinie strumienia; 24.09.2016; vid. P. Chachuła. 
Inocybe proximella P.Karst;strzępiak torfowiskowy 
1. 1 km S od Hotelu Arłamów, przy szosie Trójca – Arłamów, kilka owocników na ziemi w lesie jodłowym; 30.09.2014; BGF/BG/140830/0020. Uwagi: Gatunek znany wyłącznie z Tatrzańskiego PN (Nespiak 1962). 
Inocybe pseudoasterospora Kühner&Boursiervar.micro-sperma Kuyper&P.-J.Keizer;strzępiak rogatozarodnikowy odm. drobnozarodnikowa 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Kwaszenina – Makowa, zbocze Małej Pasieki, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/140828/0069. 2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 30.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160730/0023. Uwagi: Gatunek nieumieszczony na liście krytycznej (Wojewoda 2003), nierzadki, choć notowany sporadycznie. Znaleziony w okolicach Radziechowic (Nowicki 2014), w Biebrzańskim PN (Kujawa i in. 2015) i Kampinoskim PN (Karasiński i in. 2015). 
Inocybe pusio P.Karst.;strzępiak łuseczkowaty 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilkanaście owocników na ziemi w lesie liściastym; 31.08. 2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0028. 
*Inocybe queletii Konrad 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0024. Uwagi: Gatunek nowy dla Polski. Charakteryzuje się masywnymi, jasnymi owocnikami, brakiem przebarwień, obecnością kaulocystyd tylko w górnej części trzonu, gładkimi, migdałkowatymi zarodnikami do 13 μm długości i wrzecionowatymi do butelkowatych grubościennymi cystydami z krzyształami na szczycie. Tworzy mykoryzy głównie z jodłą. 
Inocybe quietiodor Bon;strzępiak cuchnący 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 02.08.2016; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/160802/0016. Uwagi: Gatunek rzadki, znany wyłącznie z Puszczy Niepołomickiej (Wojewoda i in. 1999) i Bieszczadzkiego PN (Gierczyk i in. 2009). 
Inocybe rimosa (Bull.)P.Kumm.;strzępiak porysowany 
1. 
Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Kwaszenina – Makowa, zbocze Małej Pasieki, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014, 02.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0070, BGF/BG/160802/0010. 

2. 
0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, jeden owocnik na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0027. 


Inocybe sindonia (Fr.)P.Karst.;strzępiak drobnowłóknisty 
1. Przy drodze Kwaszenina – Makowa, u wylotu Dol. Niemieckiej, dwa owocniki na ziemi wśród lepiężników, w sąsiedztwie drzew liściastych; 28.08.2014 & 30.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0009 & BGF/BG/ 140830/0039a. 2. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na ziemi w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160903/0032. 
Inocybe subnudipes Kühner; strzępiak smukłorozwierkowy 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, jeden owocnik na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0042. Uwagi: Gatunek nieumieszczony na liście krytycznej (Wojewoda 2003). Znany z Gór Świętokrzyskich (Łuszczyński 2007), Biebrzańskiego PN (Kujawa i in. 2015) i Kampinoskiego PN (Karasiński i in. 2015). 
Inocybe tenebrosa Quél.; strzępiak czarnonogi 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, jeden owocnik na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0030. Uwagi: Status w Polsce niepewny (Wojewoda 2003). Nespiak (1990) umieszcza ten gatunek w swojej monografii rodzaju strzępiak Inocybe, nie wymienia jednak żadnych stanowisk. O stwierdzeniu strzępiaka czarnonogiego przez tego autora w naszym kraju świadczy jedynie stwierdzenie: „porównu-jąc materiał zebrany w Republice Federalnej Niemiec (...) oraz w Polsce...”. Poza tym w publikacjach mykologicznych z terenu Polski brak informacji o tym gatunku. W Europie nierzadki (Ferrari 2010; Knudsen, Vesterholt (red.) 2012; Kuyper 1986; Stangl 2011). 
Inonotus hispidus (Bull.)P.Karst.;błyskoporek szczotkowaty;CL-R 
1. Dol. Jamninki, przy szosie Trójca – Arłamów, kilka owocników na pniu starej jabłoni; 30.08.2014; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/140830/0001. 2. Między Trójcą a Arłamowem, dawna wieś Jamna Górna, nad Jamninką, pozostałość starego sadu, dwa zeszłoroczne owocniki na pniu starej jabłoni; 02.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 794. 3. Leszczyny, stary sad, jeden owocnik w dziupli pnia żywej jabłoni; 31.08.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 910. 
Inonotus radiatus (Sowerby)P.Karst.;błyskoporek promie
nisty 
1. Dol. Mszańca, ok. 1 km NW od niebieskiego szlaku, kilka owocników na kłodzie drzewa liściastego w lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. B. Gierczyk, det. A. Szczepkowski; WAML 878. 2. NE od Leszczawy Górnej, kilkanaście owocników na gałęzi żywej leszczyny w lesie mieszanym; 03.09. 2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 877. 
Irpex lacteus (Fr.) Fr.; porokolczak mleczny; CL-R 
1. Dol. Niemiecka, kilkadziesiąt owocników na martwym buku w buczynie karpackiej i na kłodzie drzewa liściastego w lesie mieszanym nad potokiem; 30.08.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 879 & WAML 883. 
Ischnoderma benzoinum (Wahlenb.)P.Karst.;smolucha świerkowa; CL-V 
1. 2,5 km S od Arłamowa, 0,5 km E od rez. „Na Opalonym”, Pasmo Braniowej, kilka owocników na pniu drzewa iglastego w łęgu w zakolu potoku; 01.05.2015; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/150501/0008. 2. Nad Turnicą, między parkingiem a wejściem do Dol. Niemieckiej, kilka owocników na kłodzie jodłowej w lesie mieszanym; 30.08. 2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 880. 3. Dol. So-potnika, okolice wsi Sopotnik, kilkanaście owocników na pniu leżącego złomu jodłowego w lesie mieszanym; 31.08. 2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 881. 
Ischnoderma resinosum (Schrad.)P.Karst.; smolucha bukowa;CL-V 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na kłodzie bukowej w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 882. 2. 1,5 km SW od Makowej, przy szosie do Arłamowa, nad potokiem Turnica, kilka owocników na jesionie w nawapiennym zadrzewieniu liściastym w dolinie potoku; 23.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/ 160923/0013. 
Kavinia himantia (Schwein.)J.Erikss.;kolcóweczka gładko-zarodnikowa; CL-E 
1. 1,5 km SW od Makowej, przy szosie do Arłamowa, nad potokiem Turnica, kilka owocników na wierzbie w na-wapiennym zadrzewieniu liściastym w dolinie potoku; 23.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160923/ 0004. 
Kuehneromyces mutabilis (Schaeff.)Singer&A.H.Sm.; 
łuszczak zmienny 
1. 1,5 km S od Arłamowa, kilka owocników na drewnie w lesie jodłowo-bukowym; 01.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; BGF/BG/160901/0011. 
Laccaria amethystina (Bull.)Murrill;lakówka ametystowa 
1. Między szczytem Roztoki a Jureczkową, kilka owocników na ziemi w młodniku świerkowym; 02.08.2016; vid. 
B. Gierczyk. 2. Dol. Niemiecka, przy szosie Kwaszenina – Arłamów, kilka owocników na ziemi na młace w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160830/0086. 
Laccaria laccata (Scop.) Cooke var. pallidifolia (Peck) Peck 
1. Między Trójcą a Grąziową, kilka owocników na gliniastym przydrożu w młodniku jodłowym; 30.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160730/0021. 2. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilkanaście owocników na gliniastej ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0066. Uwagi: Odmiana często niewyróżniana (Wojewoda 2003), częstsza od odmiany nominatywnej, od której różni się bardziej kulistymi zarodnikami. 
Laccaria proxima (Boud.)Pat.;lakówka okazała 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na ziemi na młace w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0087. 
Lacrymaria lacrymabunda (Bull.)Pat.;kruchawica aksamitna 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 31.08.2016; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0028. 2. Między Leszczynami a nieistniejącą wsią Paportno, kilka owocników na ziemi na przydrożu; 31.08.2016; vid. A. Szczepkowski, B. Gierczyk. 
Lacrymaria pyrotricha (Holmsk.)Konrad&Maubl. 
(=Psathyrella pyrotricha (Holmsk.) M.M. Moser; kruchaweczka pomarańczowa) 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi i drewnie w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski, B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0006 & WAML 884. 2. NE od Leszczawy Górnej, jeden owocnik na drewnie w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; BGF/BG/160903/ 0018. Uwagi: Gatunek podawany z Polski wyłącznie z Bieszczadzkiego PN (Gierczyk i in. 2009) i Tatrzańskiego PN (Domański 1997). 
Lactarius acris (Bolton)Gray;mleczaj ostry; CL-R 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09. 2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0007. 
Lactarius blennius (Fr.) Fr.; mleczaj śluzowaty 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09. 2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0022. 
Lactarius circellatus Fr.; mleczaj dębowo-grabowy 
1. Nieistniejąca wieś Paportno, kilkadziesiąt owocników na ziemi w zadrzewieniu grabowym; 28.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160728/0009. 2. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na ziemi w lesie mieszanym pod grabami; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160903/0014. 
Lactarius deterrimus Gröger;mleczaj świerkowy 
1. 2 km SW od Kwaszeniny, dol. Wyrwy, około 100 owocników na ziemi w nasadzeniu świerkowym; 29.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140829/0004. 
Lactarius flavidusBoud. 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym pod grabami; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160902/0008. Uwagi: W Polskiej literaturze mykologicznej bywa synonimizowany z L. flavopalustris Kytöv. (mykory-zującym z brzozami) i mleczajem żółtawym L. aspideus (Fr.) Fr. (mykoryzującym z wierzbami), z tego powodu rozmieszczenie gatunku w kraju nie jest jasne. 
Lactarius fuliginosus (Fr.) Fr.; mleczaj jelonek 
1. Wielka Pasieka, kilkaset owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/140828/0072. 2. 3 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilkanaście owocników na ziemi w zadrzewieniu liściastym; 02.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160802/ 0022. 
Lactarius fulvissimus Romagn.;mleczaj matowy 
1. Przy niebieskim szlaku z Arłamowa do Pacławia, Dol. Paportniańska, kilka owocników na ziemi nad strumieniem pod leszczynami; 28.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160728/0017. 2. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na ziemi w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160903/0016. 
Lactarius glaucescens Crossl.;mleczaj zieleniejący 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Kwaszenina – Makowa, zbocze Małej Pasieki, kilkadziesiąt owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0075. 
*Lactarius intermedius (Krombh.)Berk.&Broome 
1. 
1 km S od Hotelu Arłamów, przy szosie Trójca – Arłamów, kilka owocników na ziemi w lesie jodłowym; 30.09.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/0023. 

2. 
Między Kwaszeniną a Arłamowem, kilka owocników na ziemi w lesie jodłowym; 29.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160729/0010. 3. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej pod jodłami; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160831/0013. Uwagi: Gatunek nowy dla Polski, związany z jodłami. Należy do sekcji Scrobiculati. Tworzy masywne, żółte owocniki o słabo strefowanym, lepkim kapeluszu i trzonie z wyraźnymi dołeczkami. Mleczko intensywnie żółte. Bardzo rzadki w Europie, znany z nielicznych stanowisk we Francji, Szwajcarii, Włoszech i na Słowacji (Basso 1999; Kränzlin 2005). Na badanym terenie częsty w lasach z udziałem jodły, obserwowany także w okolicach Leszczyny (dol. Sopotnika), Leszczawy Górnej, Trójcy, Arłamowa, dolinie Mszańca i Dolinie Niemieckiej. 


Lactarius pallidus Pers.;mleczaj bladawy 
1. Między Wielką a Małą Pasieką, jeden owocnik na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0030. 
Lactarius pyrogalus (Bull.)Fr.;mleczaj leszczynowy 
1. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na ziemi w lesie mieszanym pod leszczynami; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160903/0015. 
Lactarius quietus (Fr.) Fr.; mleczaj dębowy 
1. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na ziemi w lesie mieszanym pod dębem; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160903/0017. Lactarius salmonicolor R.Heim&Leclair;mleczaj jodłowy 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160830/0001. Uwagi: Gatunek bardzo częsty na badanym terenie w lasach jodłowych i mieszanych z domieszką jodły, znaleziony między innymi w wielu miejscach w Dol. Niemieckiej, w dolinach Mszańca, Leszczynki, Arłamówki, Sopotnika, w okolicach Trójcy, Arłamowa i Leszczawy Górnej. 
Lactarius subdulcis (Pers.)Gray;mleczaj bukowy 
1. 1 km S od Hotelu Arłamów, przy szosie Trójca – Arłamów, kilka owocników na ziemi w lesie jodłowym z podrostem bukowym; 30.09.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/140830/0022. 
Lactarius tabidus Fr. (= L. thejogalus (Bull.) Gray ss. Neu
hoff.); mleczaj siarkowy 
1. Między Leszczynami a nieistniejącą wsią Paportno, kilkanaście owocników na ziemi w młodniku mieszanym pod brzozami; 31.08.2016; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0080. 
Lactarius torminosus (Schaeff.)Pers.;mleczaj wełnianka 
1. S od Kwaszeniny, dol. Wyrwy, jeden owocnik na ziemi w zadrzewieniu nad strumieniem; 02.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160802/0021. 
Lactarius uvidus (Fr.) Fr.; mleczaj lepki 
1. 5 km SW od Kwaszeniny, przy drodze do punktu widokowego na Roztoce, jeden owocnik na przydrożu, na ziemi w sąsiedztwie drzew liściastych,; 29.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140829/0030. 
Lactarius vellereus (Fr.) Fr.; mleczaj chrząstka 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160830/0098. 2. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 31.08. 2016; vid. B. Gierczyk. 
Laetiporus sulphureus (Bull.)Murrill;żółciak siarkowy 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, jeden owocnik na pniu czereśni w lesie liściastym; 03.05. 2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 795. 2. Leszczyny, aleja przydrożna, jeden owocnik na pniaku ?czereśnio-wym; 31.08.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 885. 
Langermannia gigantea (Batsch)Rostk.;purchawica olbrzymia 
1. Dol. Jamninki, nieistniejąca wieś Jamna Górna, jeden owocnik na ziemi w dawnym sadzie; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0016. 
Leccinum albostipitatum denBakker&Noordel. 
1. Między Jureczkową a Braniowem, jeden owocnik na ziemi pod osikami; 02.08.2016; vid. B. Gierczyk. Uwagi: Gatunek o niejasnym statusie w biocie Polski ze względu na synonimizowanie z koźlarzem pomarańczowym L. aurantiacum (Bull.) Gray, od którego różni się jasnym kolorem łuseczek na powierzchni trzonu i mniej jaskrawą barwą kapelusza. 
*Leccinum pseudoscabrum (Kallenb.)Šutaraf.isabelinum 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym pod grabami; 30.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160730/0017. Uwagi: Odmiana niewyróżniana dotychczas w krajowej literaturze mykologicznej, od formy nominatywnej różni się białymi do kremowych łuseczkami na powierzchni tronu i jasnobeżowym kapeluszem. 
Leccinum pseudoscabrum (Kallenb.)Šutaraf. pseudoscab-rum; koźlarz grabowy forma typowa 
1. Nieistniejąca wieś Paportno, masowo na ziemi w zadrzewieniu grabowym; 28.07.2016; leg. M. Zalas, B. Gierczyk, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160728/0002. 2. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej pod grabami; 31.08.2016; leg. 
A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0011. Uwagi: Gatunek częsty na badanym terenie w sąsiedztwie grabów. Obserwowany w wielu miejscach w Dol. Niemieckiej, w dolinach Mszańca, Wyrwy, Arłamówki i Leszczynki. 
Leccinum scabrum (Bull.)Gray;koźlarz babka 
1. Między Leszczynami a nieistniejącą wsią Paportno, kilka owocników na ziemi pod brzozami; 31.08.2016; vid. 
A. Szczepkowski. 
Leccinum vulpinum Watling;koźlarz sosnowy; CL-R 
1. 
1 km S od Hotelu Arłamów, przy szosie Trójca – Arłamów, kilka owocników na ziemi w lesie jodłowym; 30.09. 2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/0011. 

2. 
Między Arłamowem a Kwaszeniną, kilka owocników na ziemi w lesie jodłowo-bukowym; 29.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160729/0016. 


Lentinus ursinus (Fr.)Kühner;twardówka filcowata; CL-V 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na kłodzie jodłowej w lesie mieszanym; 31.08.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 923. 2. Dol. Mszańca, ok. 1 km NW od niebieskiego szlaku, między wschodnią granicą rez. „Na Opalonym” a potokiem Mszaniec, kilka owocników na kłodzie jodłowej w buczynie karpackiej; 02.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 922. 3. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na kłodzie jodłowej w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160903/0024. 
Lenzites betulina (L.)Fr.;blaszkowiec drobnozarodnikowy 
1. 
2 km NNW od Arłamowa, E zbocza Kiczory, kilka owocników na kłodzie drzewa liściastego w lesie mieszanym; 02.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 796. 

2.
 Nad Turnicą, między parkingiem a wejściem do Dol. 


Niemieckiej, kilka owocników na kłodzie olszy szarej w są-siedztwie wrośniaka miękkowłosego Trametes pubescens w lesie liściastym z domieszką jodły; 30.08.2016; vid. 
A. Szczepkowski. 
Lepiota boudieri Bres.(= L. fulvella Rea); czubajeczka brązo-wożółta 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160830/0006. 2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160902/0018. 
Lepiota castanea Quél.; czubajeczka kasztanowata 
1. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na ziemi w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160903/0007. 
Lepiota clypeolaria (Bull.)P.Kumm.;czubajeczka tarczowata 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilka owocników na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0001. 2. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, licznie na ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0029. 3. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na ziemi w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160903/0006. 
*Lepiota coxheadi P.D. Orton 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilka owocników na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0002. Uwagi: Gatunek nowy dla Polski. Bardzo rzadki, o nieustalonym rozmieszczeniu (Ludwig 2012b). Tworzy nieduże owocniki 
o beżowobrązowym kapeluszu średnicy do 2,0–2,5 cm i intensywnym zapachu, przypominającym czubajeczkę cuchnącą L. cristata. Elementy skórki kapelusza długości 100– 250 μm, bez przegród. Warstwa elementów balonikowtych jest słabo rozwinięta. Cheliocystydy u tego gatunku są zmienne, od kulistawych, poprzez wrzecionowate i cylindryczne, do urnowatych i butelkowatych. Zarodniki 6–9 μm długości, elipsoidalne do jajowatych. 
Lepiota cristata (Bolton)P.Kumm.;czubajeczka cuchnąca 
1. Przy drodze Makowa – Kwaszenina, 1 km NE od Doliny Niemieckiej, jeden owocnik na ziemi wśród lepiężników; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/ 0029. 2. 2 km SW od Kwaszeniny, dol. Wyrwy, kilkadziesiąt owocników na ziemi w nasadzeniu świerkowym; 29.08. 2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140829/0017. 3. E zbocza Suchego Obycza, kilka owocników na ziemi w lesie z dominacją jaworu; 30.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/0005. 4. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilka owocników na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 140831/0005. 5. 1,5 km S od Arłamowa, kilka owocników na ziemi na poboczu szosy (skraj buczyny karpackiej); 29.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160729/0017. 
6. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 30.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160730/0015. 7. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, licznie na ziemi w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. A. Szczepkowski, B. Gierczyk, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0023. 8. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, licznie na ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160831/0027. 9. NE od Leszczawy Górnej, licznie na ziemi w lesie mieszanym; 03.09.2016; vid. B. Gierczyk. 
Lepiota echinella Quél.&G.E.Bernardvar. echinella 
(= L. setulosa J.E. Lange); czubajeczka szczeciniastołuskowa-ta;CL-E 
1. NE od Leszczawy Górnej, jeden owocnik na ziemi w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160903/0008. 
Lepiota griseovirens Maire; czubajeczka szarozielonawa; CL-E 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilka owocników na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0004. 
Lepiota magnispora Murrill (=L. ventriosospora Reid); czuba-jeczka brzuchatozarodnikowa 
1. 
3 km SW od Kwaszeniny, S zbocza Kiczery, dol. Wyrwy, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 29.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140829/0003. 

2. 
1 km S od Hotelu Arłamów, przy szosie Trójca – Arła-mów, jeden owocnik na ziemi w lesie jodłowym; 30.09.2014; 


leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/0018. 3. 1,5 km S od Arłamowa, kilka owocników na ziemi w lesie jodłowo-bukowym; 29.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160729/0011. 
Lepiota tomentella J.E.Lange;czubajeczka zamszowata; 
CL-E (ryc. 7) 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilka owocników na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0003. 2. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, jeden owocnik na ziemi w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160830/0031. 
Lepista gilva (Pers.)Pat.;gąsówka płowa 
1. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na ziemi w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160903/0025. 
Lepista irina (Fr.)H.E.Bigelow; gąsówka irysowa 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na ziemi w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0038. 
Leucogyrophana mollusca (Fr.) Pouzar; strocznica pomarańczowa 
1. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na kłodzie jodłowej w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. 
A. Szczepkowski; WAML 886. 
Ryc. 7 Lepiota tomentella (fot. K. Kujawa) 


Leucopaxillus giganteus (Sowerby)Singer.;białokrowiak okazały 
1. 0,5 km W od Kwaszeniny, przy drodze do Braniowa, w dol. potoku Gniłe, dwa owocniki na ziemi w lesie mieszanym; 24.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/ 160924/0014. 
Lichenomphalia umbellifera (L.)Redhead,Lutzoni,Moncal-vo&Vilgalys;pępówka pofałdowana; CL-R 
1. 1 km S od hotelu „Arłamów”, przy szosie Trójca – Arłamów, jeden owocnik na drewnie na plechach Botrydi-na w lesie jodłowym; 30.09.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/0018. 
Limacella ochraceolutea P.D. Orton 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160830/0076. Uwagi: Gatunek nieujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003), znany wyłącznie z Babiogórskiego PN (Bujakiewicz 2004; 2011). 
Lycoperdon echinatum Pers.;purchawka jeżowata; CL-R 
1. S zbocza Wielkiej Pasieki, jeden owocnik na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. K. Borysenko, det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0043. 
Lycoperdon molle Pers.;purchawka miękka 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 30.07. 2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160730/0050. 
Lycoperdon perlatum Pers.;purchawka chropowata 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160830/0085. Uwagi: Gatunek częsty na obszarze badań, obserwowany w dolinach Leszczynki, Turnicy i Mszańca oraz w okolicach Arłamowa, Leszczawy Górnej i Trójcy. 
Lycoperdon pyriforme Schaeff.;purchawka gruszkowata 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, licznie na drewnie w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160830/0007. Uwagi: Gatunek częsty na obszarze badań, obserwowany w dolinach Leszczynki, Turnicy i Mszańca oraz w okolicach Arłamowa, Leszczawy Górnej i Trójcy. 
Lycoperdon umbrinum Pers.;purchawka brunatna 
1. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na ziemi w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160903/0030. 
Lycoperdon utriforme Bull.(= Calvatia utriformis (Bull.) 
Jaap); purchawka oczkowata 
1. N od Liskowatego, zbocza Roztoki, kilka owocników na ziemi na suchej murawie przydrożnej; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160802/0018. 
Lyophyllum deliberatum (Britzelm.)Kreisel;kępkowiec romboidalnozarodnikowy; CL-E 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0046. 
Macrocystidia cucumis (Pers.)Joss.var.cucumis; mięsichówka ogórkowonna odm. typowa 
1. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na ziemi w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160903/0002. 
Macrolepiota rhodosperma (P.D.Orton)Migl.var. rhodo-sperma (= M. fuliginosa sensu Vellinga); czubajka szarobeżo
wa 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w lesie jodłowym z domieszkami,; 31.08.2016; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/ 0008. Uwagi: Gatunek nieujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003), nierzadki w Polsce. 
Macrolepiota procera (Scop.)Singerf.procera; czubajka kania forma typowa 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 30.08.2016; vid. B. Gierczyk. 
Marasmiellus foetidus (Sowerby)Antonín,Halling&Noor-
del.; twardziaczek cuchnący; CL-R 
1. E od Pacławia, u podnóża Mandżohy, na gałązkach tarniny w nawapiennym zadrzewieniu śródpolnym (grab, jesion); 23.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/ 160923/0005. 
Marasmius cohaerens (Pers.)Cooke&Quél.;twardzioszek ciemnotrzonowy 
1. Przy drodze z Połoninek Arłamowskich do Kwasze-niny, kilka owocników na ściółce w lesie jodłowym; 29.07. 2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160729/0007. 2. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na ściółce w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160903/0026. 
Marasmius curreyi Berk.&Broome;twardzioszek czerwo-nobrązowy 
1. 3 km SW od Kwaszeniny, S zbocza Kiczery, dol. Wyrwy, kilka owocników na źdźbłach i liściach martwych traw na przydrożu; 29.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140829/0031. 
Marasmius rotula (Scop.) Fr.; twardzioszek obrożowy 
1. Grąziowa, licznie na gałązkach w zadrzewieniu na cmentarzu; 30.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160730/0008. 2. Jureczkowa, licznie na gałązkach w parku podworskim; 30.07.2016; vid. B. Gierczyk. 
Marasmius torquescens Quél.; twardzioszek żółtobrązowy 
1. Przy drodze z Połoninek Arłamowskich do Kwasze-niny, kilka owocników na ściółce w lesie jodłowym; 29.07. 2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160729/0008. 
Melanogaster broomeanus Berk.;czarnobrzuszek drobnoza-
rodnikowy 
1. E od Pacławia, u podnóża Mandżohy, w ziemi w na-wapiennym zadrzewieniu śródpolnym (grab, jesion); 23.09. 2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160923/0006. 
Melanoleuca friesii (Bres.)Bon 
1. 2 km SW od Kwaszeniny, dol. Wyrwy, kilka owocników na ziemi w nasadzeniu świerkowym; 29.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140829/0011. 2. Dol. Niemiecka, jeden owocnik na ziemi na przydrożu; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0088. Uwagi: Gatunek nieumieszczony na liście krytycznej (Wojewoda 2003). W Polsce znany z PN Ujście Warty (Kujawa, Ślusarczyk 2013), Puszczy Białowieskiej (Gierczyk i in. 2014) i Kampinoskiego PN (Karasiński i in. 2015). 
Melanophyllum haematospermum (Bull.)Kreisel;ciemnoblaszek krwistozarodnikowy; CL-R 
1. Przy drodze Makowa – Kwaszenina, 1 km NE od Doliny Niemieckiej, kilka owocników na ziemi wśród le-piężników; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 140828/0014. 2. Przy drodze Makowa – Kwaszenina, u wylotu Dol. Niemieckiej, kilka owocników na ziemi w zaro-ślach lepiężnikowych oraz w lesie łęgowym; 30.08.2014, 30.08.2016; leg. & det. A. Szczepkowski, B. Gierczyk; BGF/ BG/140830/0034, BGF/BG/160830/0014. 3. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, licznie na ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 31.08.2016; vid. B. Gierczyk. 4. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0020. 
Multiclavula mucida (Pers.)R.H.Petersen(= Lentaria mucida 
(Pers.) Corner; koralóweczka śluzowata) 
1. Przy drodze z Kwaszeniny do Arłamowa, nad dopływem Kwaszeńskiego Potoku; kilkadziesiąt owocników na kłodzie jodłowej w lesie w dolinie strumienia; 24.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160924/0007. 
Mutinus caninus (Huds.)Fr.;mądziak psi(Rryc. 8) 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Makowa – Kwaszeni-na, zbocze Małej Pasieki, licznie na ściółce w buczynie karpackiej; 28.08.2014; BGF/BG/140828/0060. 2. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 31.08.2016; vid. 
A. Szczepkowski, B. Gierczyk. 
Mycena aetites (Fr.) Quél; grzybówka trawiasta 
1. 2 km NNW od Arłamowa, E zbocza Kiczory, kilka owocników na drewnie w buczynie karpackiej; 02.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/150502/0010. 
Mycena alba (Bres.)Kühner;grzybówka biała 
1. Dol. Paportniańska, przy niebieskim szlaku z Pacławia do Arłamowa, jeden owocnik na korze ?wierzby nad strumieniem; 04.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/150504/0010. Uwagi: Gatunek rzadki w Polsce, znany z Puszczy Niepołomickiej (Komorowska 1991; 1995), Gór Świętokrzyskich (Łuszczyński 2008) i Kampinoskiego PN (Karasiński i in. 2015). 
Ryc. 8 Mutinus caninus (fot. K. Kujawa) 


Mycena arcangeliana Bres.;grzybówka zielonawa 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, licznie na drewnie w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0042. 
Mycena crocata (Schrad.)P.Kumm.;grzybówka szafranowa; 
CL-R 
1. 
3 km SW od Kwaszeniny, S zbocza Kiczery, dol. Wyrwy, jeden owocnik na drewnie w buczynie karpackiej; 29.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140829/0001. 

2.
 Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, jeden owocnik na drewnie w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160830/0013. 


Mycena galericulata (Scop.) Gray var. galericulata; grzybówka hełmiasta odm. typowa 
1. Leszczyny, dol. Sopotnika, kilka owocników na drewnie w lesie nad potokiem; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0075. 2. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników w dziupli pnia czereśni w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160903/ 0020. 
Mycena haematopus (Pers.)P.Kumm.var.haematopus; 
grzybówka krwista odm. typowa 
1. E zbocza Suchego Obycza, kilkanaście owocników na drewnie drzewa liściastego w lesie z dominacją jawora; 30.08.2014; leg. K. Borysenko, det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 140830/0004. 2. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na drewnie w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. A. Szczepkowski, B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0043. Uwagi: Gatunek bardzo częsty na badanym terenie, obserwowany także na zboczach Małej Pasieki, w Dolinie Niemieckiej, dolinach Jamninki, Arłamówki, Leszczynki, Mszańca, Sopotnika, w okolicach Leszczawy Górnej, Trójcy i Arłamowa. 
Mycena pelianthina (Fr.) Quél.; grzybówka gołębia; CL-I 
1. 
3 km SW od Kwaszeniny, S zbocza Kiczery, dol. Wyrwy, kilka owocników na ściółce w buczynie karpackiej; 29.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140829/0009. 

2. 
Dol. Niemiecka, kilka owocników na ściółce w buczynie karpackiej; 02.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160802/0027. 


Mycena pura (Pers.)P.Kumm.f.pura; grzybówka fioletowawa forma typowa 
1. 
5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ściółce w wielogatunkowym lesie mieszanym; 30.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160730/0018. 

2.
 Dol. Niemiecka, licznie na ziemi w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. & det. A. Szczepkowski, B. Gierczyk; BGF/ BG/160830/0050. 


Mycena renatii Quél.; grzybówka złototrzonowa; CL-V 
1. Huwniki, prawy brzeg Wiaru, jeden owocnik na opadłej gałęzi drzewa liściastego w nawapiennym lesie liściastym; 24.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/ 160924/0013. 
Mycena stipata MaasGeest.&Schwöbel;grzybówka alkaliczna 
1. Dol. Paportniańska, przy niebieskim szlaku z Pacławia do Arłamowa, kilka owocników na korze jodły; 04.05. 2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/150504/0012. 2. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, licznie na kłodzie jodłowej w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160830/0060. 3. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na pniaku jodłowym w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160903/0022. 
Mycena viridimarginata P.Karst.;grzybówka zielonoostrzowa 
1. W zbocza Małej Pasieki, kilka owocników na drewnie w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. K. Borysenko, det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0032. 
Mycena zephirus (Fr.)P.Kumm.;grzybówka rdzawoplamista 
1. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na ściółce w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160903/0021. 
Mycenitis alliaceus (Jacq.)A.Wilson&Desjardin(= Mara-smius alliaceus (Jacq.) Fr.);grzybnik czosnkowy 
1. Dol. Niemiecka, 1,5 km od szosy Makowa – Kwasze-nina, jeden owocnik na ściółce w buczynie karpackiej; 03.05.2015; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/ BG/150503/0012. 2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ściółce w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160902/0012. Uwagi: Gatunek bardzo pospolity na terenie badań, obserwowany w Dol. Niemieckiej, dolinach Leszczynki, Arłamówki, Mszańca, Wyrwy, Jamninki, Turnicy, w okolicach Trójcy, Leszczawy Górnej, Arłamowa, Nowosiółek Dydyńskich, Grąziowej i Kwaszeniny. 
Mycoacia nothofagi (G. Cunn.) Ryvarden 
1. Huwniki, prawy brzeg Wiaru, kilka owocników na gałęziach drzewa liściastego w nawapiennym lesie liściastym; 24.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/ 160924/0005. Uwagi: Gatunek nieujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003), znany z Polski wyłącznie z okolic Cieszyna (Chachuła i in. 2015). 
Mycoacia uda (Fr.) Donk (= Phlebia uda (Fr.) Nakasone; żylak kolczasty); CL-V 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na gałęzi buka w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. A. Szczepkowski, det. A. Szczepkowski, B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0041 & WAML 887. 2. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na gałęzi drzewa liściastego w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0102. 
3. 1,5 km SW od Makowej, przy szosie do Arłamowa, nad potokiem Turnica, kilka owocników na gałęziach drzewa liściastego w nawapiennym zadrzewieniu liściastym w dolinie potoku; 23.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/ PCh/160923/0016. 4. Huwniki, prawy brzeg Wiaru, kilka owocników na gałęziach drzewa liściastego w nawapiennym lesie liściastym; 24.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160924/0006. 
Oudemansiella mucida (Schrad.)Höhn.;monetka bukowa 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Makowa – Kwaszeni-na, zbocze Suchego Obycza, kilka owocników na gałęzi buka w buczynie karpackiej; 28.08.2014, 02.08.2016; leg. K. Borysenko, B. Gierczyk, det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/ 0059, BGF/BG/160802/0004. 2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na drewnie w wielogatunkowym lesie mieszanym; 30.07.2016; vid. B. Gierczyk. 
Oxyporus populinus (Schumach.)Donk;napień omszony 
1. 2,5 km S od Rybotycz, nad Turnicą, u wylotu Dol. Niemieckiej, kilka owocników na kłodzie drzewa liściastego (?klon) w łęgu; 01.05.2015; leg. B. Gierczyk, det. A. Szczepkowski; WAML 797. 2. Dol. Niemiecka, kilka owocników na gałęzi żywego klonu polnego w lesie mieszanym; 01.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 798. 
3. 0,5 km E od rez. „Na Opalonym”, Pasmo Braniowa, kilkanaście owocników na pniu żywego jawora w lesie mieszanym; 01.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 
799. 4. 1 km W od Trójcy, SE zbocza szczytu „436 m”, kilka owocników na pniu żywego klonu polnego w lesie mieszanym; 02.05.2015; vid. A. Szczepkowski. 5. 2,5 km S od Rybotycz, Dol. Niemiecka, kilka owocników na kłodzie jaworowej w lesie mieszanym; 03.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 800. 5. 1,5 km SW od Makowej, przy szosie do Arłamowa, nad potokiem Turnica, kilka owocników na klonie polnym w nawapiennym zadrzewieniu liściastym w dolinie potoku; 23.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/ BF/PCh/160923/0011. 
Panellus violaceofulvus (Batsch)Singer;łycznik fioletowawy; CL-R 
1. 2 km NNW od Arłamowa, E zbocza Kiczory, licznie na gałęziach leżącego złomu jodłowego; 02.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski, B. Gierczyk; BGF/BG/150502/0007 & WAML 804. 
Panus conchatus (Bull.)Fr.(= Lentinus torulosus (Pers.) Lloyd; łyczak muszlowaty); CL-R 
1. Przy niebieskim szlaku z Arłamowa do Pacławia, zbocza Suchego Obycza, kilkanaście owocników na pniu buka; 28.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160728/ 0013. 
Panus stipticus (Bull.)Fr.;łycznik ochrowy 
1. E zbocza Suchego Obycza, licznie na gałęziach drzew liściastych w lesie z dominacją jawora; 30.08.2014; leg. 
K. Kujawa, det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/0026. 2. Między Trójcą a Arłamowem, nieistniejąca wieś Jamna Górna, nad Jamninką, kilkadziesiąt owocników na pniu martwej olszy w łęgu; 01.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 
801. 
3. 0,5 km E od rez. „Na Opalonym”, Pasmo Braniowa, kilkadziesiąt owocników na kłodzie brzozowej w lesie mieszanym; 01.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 

802. 
4. 2 km NNW od Arłamowa, E zbocza Kiczory, kilka-


naście owocników na pniu martwej leszczyny w lesie mieszanym; 02.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 803. 
Parasola conopilus (Fr.)Örstadius&E.Larss.(= Psathyrella conopilus (Fr.) A. Pearson & Dennis); parasolka twardotrzono-wa (ryc. 9) 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilkadziesiąt owocników na ziemi w lesie liściastym; 31.08. 2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0006. 
Parasola kuehneri (Uljé&Bas)Redhead,Vilgalys&Hopple 
(= Coprinus kuehneri Uljé & Bas); parasolka drobnozarodniko-wa (ryc. 10) 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, dwa owocniki na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0007. 
Ryc. 9 Parasola conopilus (fot. K. Kujawa) 


Parasola leiocephala (P.D.Orton)Redhead,Vilgalys& Hopple(= Coprinus leiocephalus P. D. Orton); parasolka 
cieniolubna 
1. 2 km SW od Kwaszeniny, nad potokiem Wyrwa, dwa owocniki na ziemi w zaroślach olchowych; 29.08.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140829/0005. 2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, jeden owocnik na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0039. 
Paxillus involutus (Batsch)Fr.s.str.;krowiak podwinięty 
1. Leszczyny, dol. Sopotnika, kilka owocników na ziemi pod leszczynami i grabami nad potokiem; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0018. 2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; vid. 
B. Gierczyk. 3. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na ziemi w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160903/0005. 
Paxillus rubicundulus P.D.Ortons.lato;krowiak olszowy; 
CL-R 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym pod olszą; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160902/ 0014. Uwagi: Gatunek zbiorowy, w ostatnich latach podzielony na podstawie badań molekularnych na cztery gatunki kryptyczne (Gelardi i in. 2014; Jargeat i in. 2016), z których trzy stwierdzono w Europie – ich pewne rozróżnienie w oparciu o cechy mikro- i makromorfologiczne nie jest możliwe; owocniki zebrane w dol. Mszańca reprezentują prawdopodobnie P. olivellus P.-A. Moreau, J.-P. Chaume-ton, H. Gryta & P. Jargeat; P. rubicundulus w Funga Nordica (Knudsen, Vesterholt 2012) występuje pod nazwą P. fila-mentosus (Scop.) Fr., jednakże Jargeat i in. (2016) uznają tę ostatnią nazwę za niejednoznaczną. 
Peniophora cinerea (Pers.)Cooke;powłocznica popielata 
1. Dolina Jamninki, dawna wieś Jamna Górna, kilka owocników na zamierającej gałęzi jabłoni w starym sadzie; 02.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 888. 
Peniophora limitata (Chaillet)Cooke;powłocznica jesionowa 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a wejściem do Dol. Niemieckiej, kilkadziesiąt owocników na gałęziach wykrotu jesionowego w lesie mieszanym; 30.09.2016; leg. & det. 
A. Szczepkowski; WAML 889. 
Peniophora quercina (Pers.)Cooke;powłocznica dębowa 
1. Dolina Jamninki, dawna wieś Jamna Górna, na leżących gałęziach przydrożnego dębu szypułkowego; 02.09. 2016; vid. A. Szczepkowski. 
Phallus impudicus L.; sromotnik smrodliwy 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Makowa – Kwaszeni-na, zbocze Małej Pasieki, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; vid. B. Gierczyk. 2. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilkanaście owocników na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; vid. 
B. Gierczyk. 3. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na ziemi w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. 
A. Szczepkowski, B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0094. 4. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; vid. 
B. Gierczyk. 5. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na ziemi w lesie mieszanym; 03.09.2016; vid. A. Szczepkowski. 
Phellinus alni (Bondartsev)Parmasto;czyreń jabłoniowo--olszowy 
1. Między Huwnikami a Rybotyczami, nad Wiarem, dwa owocniki na pniu żywej jabłoni na przydrożu; 01.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 805. 2. Dol. Jamninki, dawna wieś Jamna Górna, kilka owocników na pniach jabłoni w starym sadzie, 02.09.2016; leg. & det. 
A. Szczepkowski, B. Gierczyk; WAML 917. 
Phellinus ferruginosus (Schrad.)Pat.;czyreń rdzawy 
1. 2,5 km S od Rybotycz, Dol. Niemiecka, jeden owocnik na kłodzie bukowej w lesie mieszanym; 03.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 806. 2. Dol. Sopotnika, okolice wsi Sopotnik, kika owocników na kłodzie drzewa liściastego w lesie mieszanym; 31.08.2016; leg. B. Gierczyk, det. A. Szczepkowski; WAML 913. 
Phellinus hartigii (Allesch.&Schnabl)Pat.;czyreń jodłowy 
1. 1 km W od Trójcy, SE zbocza szczytu „436 m”, jeden owocnik na kłodzie jodłowej w lesie mieszanym; 01.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 807. Uwagi: Gatunek bardzo pospolity na badanym obszarze, obserwowany na wielu pniach i kłodach jodłowych w Dol. Niemieckiej i Paportniańskiej, dolinach Mszańca, Arłamówki, Jamninki, Wyrwy, Leszczynki, Turnicy, w okolicach Arłamowa, Trójcy, Leszczawy Górnej, Grąziowej i Nowosiółek Dydyńskich. 
Phellinus igniarius (L.)Quél.;czyreń ogniowy 
1. Dol. Sopotnika, okolice wsi Sopotnik, kilka owocników na pniu wierzby w łęgu; 31.08.2016; vid. A. Szczepkowski & B. Gierczyk. 2. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na pniach wierzb w łęgu; 03.09.2016; vid. 
A. Szczepkowski & B. Gierczyk. 
Phellinus punctatus (P.Karst.)Pilát;czyreń rozpostarty 
1. 0,5 km E od rez. „Na Opalonym”, Pasmo Braniowa, jeden owocnik na pniu żywej leszczyny w lesie mieszanym; 01.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 808. 2. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, jeden owocnik na pniu żywej wierzby w lesie liściastym; 03.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 809. 3. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, jeden owocnik na gałęzi żywej czereśni w lesie liściastym; 03.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 810. 
Phellinus ribis (Schumach.)Quél.(= Phylloporia ribis (Schu-
mach.) Ryvarden); czyreń porzeczkowy 
1. Między Leszczynami a nieistniejącą wsią Paportno, kilka owocników na odziomkach trzmielin pospolitych w zaroślach przydrożnych; 31.08.2016; leg. B. Gierczyk, det. 
A. Szczepkowski; BGF/BG/160831/0079. 2. E od Pacławia, u podnóża Mandżohy, kilka owocników na odziomku trzmieliny pospolitej w nawapiennym zadrzewieniu śród-polnym (grab, jesion); 23.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160923/0019. 
Phellinus tremulae (Bondartsev)Bondartsev&P.N.Borisov; czyreń osikowy; CL-E 
1. 2,5 km S od Arłamowa, 0,5 km E od rez. „Na Opalonym”, Pasmo Braniowa, kilka owocników na pniu żywej osiki w łęgu; 01.05.2015; vid. A. Szczepkowski. 2. Przy drodze z Kwaszeniny do Arłamowa, nad dopływem Kwaszeńskiego Potoku, kilkanaście owocników na pniu osiki w lesie w dolinie strumienia; 24.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160924/0008. 
Phellinus tuberculosus (Baumg.)Niemelä;czyreń śliwowy 
1. 1 km W od Trójcy, SE zbocza szczytu „436 m”, kilka owocników na pniu żywej śliwy na skraju lasu mieszanego; 02.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 811. 
Phlebia lilascens (Bourdot)J.Erikss.&Hjortstam;żylak liliowy; CL-E 
1. 1,5 km SW od Makowej, przy szosie do Arłamowa, nad potokiem Turnica, kilka owocników na gałęziach drzewa liściastego w nawapiennym zadrzewieniu liściastym w dolinie potoku; 23.09.2016; leg. P. Chachuła, det. B. Gierczyk; BGF/BF/PCh/160923/0001. 
Phlebia tremellosa (Schrad.)Nakasone&Burds.;żylak trzęsakowaty 
1. Dol. Mszańca, ok. 1 km NW od niebieskiego szlaku, kilka owocnikw na kłodzie jodłowej w lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 908. 2. 1,5 km SW od Makowej, przy szosie do Arłamowa, nad potokiem Turnica, kilka owocników na gałęziach drzewa liściastego w nawapiennym zadrzewieniu liściastym w dolinie potoku; 23.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/ 160923/0014. 
Phlebiella vaga (Fr.)P.Karst.(Phlebiella sulphurea (Pers.) 
Ginns & M. N. L. Lefebvre); żylaczka żółtobrązowa 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na kłodzie bukowej w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 915. 2. 1,8 km N od Braniowa, okolice rez. „Na Opalonym”, kilka owocników na leżących gałęziach buka w lesie mieszanym; 24.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160924/0023. 
Phlebiopsis ravenelii (Cooke)Hjortstam(Phanerochaete 
ravenelii (Cooke) Burds); żylica południowa; CL-E 
1. 1,5 km SW od Makowej, przy szosie do Arłamowa, nad potokiem Turnica, kilka owocników na gałęziach drzewa liściastego w nawapiennym zadrzewieniu liściastym w dolinie potoku; 23.09.2016; leg. P. Chachuła, det. B. Gierczyk; BGF/BF/PCh/160923/0002. 
Phleogena faginea (Fr.&Palmquist)Link;suchogłówka korowa; CL-E 
1. 0,5 km E od rez. „Na Opalonym”, Pasmo Braniowa, kilkadziesiąt owocników na stojącym złomie grabowym w lesie mieszanym; 01.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 812. 2. Nad Turnicą, między parkingiem a wej-ściem do Dol. Niemieckiej, kilkanaście owocników na pniu leżącego złomu jodłowego w lesie mieszanym; 30.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 901. 3. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilkaset owocników na korzeniach i pniu wykrotu drzewa liściastego w lesie mieszanym; 31.09. 2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 902. 
Pholiota astragalina (Fr.)Singer;łuskwiak szafranowoczerwony 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na drewnie w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0019. 
Pholiota conissans (Fr.)Kuyper&Tjall.-Beuk.;łuskwiak wierzbowy; CL-E 
1. Leszczyny, dol. Sopotnika, jeden owocnik na ziemi w dolinie potoku; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160831/0077. 
Pholiota flammans(Batsch)P.Kumm.; łuskwiak ognisty 
1. 
3 km SW od Kwaszeniny, S zbocza Kiczery, dol. Wyrwy, kilka owocników na kłodzie jodłowej w buczynie karpackiej; 29.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140829/0002. 

2.
 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na drewnie jodły w wielogatunkowym lesie mieszanym; 30.07.2016; vid. A. Szczepkowski, B. Gierczyk. 3. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na kłodzie drzewa iglastego w buczynie karpackiej nad strumieniem; 31.08.2016; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160831/0010. 4. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na drewnie w lesie mieszanym; 03.09.2016; vid. 


A. Szczepkowski, B. Gierczyk. 
Pholiota gummosa (Lasch)Singervar.gummosa; łuskwiak słomkowy odm. typowa 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na drewnie w buczynie karpackiej; 31.08.2016; leg. 
A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0053. 
Pholiotina aporos (KitsvanWav.)Clémençonvar.aporos 
(= Conocybe aporus Kits van Wav.;strożkówka wiosenna) 
(ryc. 11) 
1. Przy drodze Makowa – Kwaszenina, u wylotu Dol. Niemieckiej, jeden owocnik na ziemi w zaroślach lepiężnikowych; 30.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 140830/0030. 2. Między Huwnikami a Rybotyczami, nad Wiarem, kilkaset owocników na ziemi w zaroślach wierzbowych; 01.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 150501/0001. 3. Przy drodze Makowa – Kwaszenina, u wylotu Dol. Niemieckiej, kilkadziesiąt owocników na przydrożu, na ziemi w łęgu; 01.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/150501/0002. 4. 1 km W od Trójcy, SE zbocza góry „436 m”, jeden owocnik na ziemi na skraju lasu mieszanego; 02.05.2015; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/150502/0003. 5. Dol. Paportniańska, przy niebieskim szlaku z Pacławia do Arłamowa, kilka owocników na ziemi nad strumieniem, w sąsiedztwie jodeł, grabów i leszczyn; 04.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/150504/ 0008. 
Pholiotina arrhenii (Fr.)Singer;łuskwianka wąskorozwier
kowa 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, dwa owocniki na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0015. 
Pholiotina brunnea (J.E.Lange&KühnerexWatling)Singer;łuskwianka brązowawa 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilka owocników na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0020 & BGF/BG/ 140831/0021. 2. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na ziemi w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0026. 
*Pholiotina intermedia (A.H.Sm.)Singer 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 30.08.2016; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0004. Uwagi: Gatunek bardzo rzadki w Europie, znany wyłącznie z Chorwacji i Słowacji (Hausknecht 2009). Z Polski dotychczas niepodawany. Wyróżnia się cystydami w kształcie kręgli (jak u stożkó-wek Conocybe) i obecnością pierścienia. 
Pholiotina vestita (Fr.)Singer(= Conocybe vestita (Fr.) Küh-
ner; stożkówka migdałowatozarodnikowa) 
1. 
Dol. Niemiecka, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0005, BGF/BG/160830/0070. 

2. 
Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników 




na ziemi w buczynie karpackiej; 31.08.2016; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0033. 3. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0027. Uwagi: Gatunek bardzo rzadki w Polsce, znany z rez. „Starożyn” w Puszczy Augustowskiej (Borowska 1967), rez. „Buki nad Jeziorem Lutomskim” (Bujakiewicz, Springer 2009) i Karkonoskiego PN (Narkiewicz i in. 2013). 
Physisporinus sanguinolentus (Alb.&Schwein.)Pilát; 
zmiennoporek krwawiący 
1. Dol. Sopotnika, okolice wsi Sopotnik, na zmursza-łym pniaku ?jodłowym w lesie mieszanym; 31.08.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 898. 2. Dol. Mszańca, ok. 1 km NW od niebieskiego szlaku, jeden owocnik u podstawy stojącego, zmurszałego, złomu jodłowego; 02.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 897. 
Physisporinus vitreus (Pers.)P.Karst.;zmiennoporek szklisty;CL-R 
1. Dol. Mszańca, ok. 1 km NW od niebieskiego szlaku, kilka owocników u podstawy stojącego złomu jodłowego i u podstawy zmurszałego pnia jawora w buczynie karpackiej; 02.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 895 & WAML 896. 
Piptoporus betulinus (Bull.)P.Karst.;białoporek brzozowy 
1. 0,5 km E od rez. „Na Opalonym”, Pasmo Braniowa, kilka zeszłorocznych owocników na pniu martwej brzozy w łęgu; 01.05.2015; vid. A. Szczepkowski. 
Pleurotus calyptratus (LindbladexFr.)Sacc.;boczniak topolowy; CL-E 
1. S granica Makowej, przy drodze do Arłamowa, kilkadziesiąt owocników na martwej, przydrożnej topoli; 05.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/150505/0001. 
Pleurotus dryinus (Pers.)P.Kumm.; boczniak białożółty 
1. Dol. Jamninki, nieistniejąca wieś Jamna Górna, jeden owocnik w ranie pnia jabłoni w starym sadzie; 02.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 890. 
Pleurotus pulmonarius (Fr.) Quél.; boczniak łyżkowaty; CL-V 
1. 
Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na drewnie drzewa liściastego w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0027. 

2. 
1,8 km N od Braniowa, okolice rez. „Na Opalonym”, kilkadziesiąt owocników na kłodzie bukowej w lesie mieszanym w dolinie potoku; 24.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160924/0019. 


Plicatura crispa (Pers.)Rea;fałdówka kędzierzawa; CL-R 
1. 1 km W od Trójcy, SE zbocza szczytu „436 m”; kilka-naście owocników na gałęzi leszczyny w lesie mieszanym; 02.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 813. 2. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilkana-ście owocników na gałęzi leszczyny w lesie liściastym; 03.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 814. 
Pluteus atromarginatus (Konrad)Kühner;drobnołuszczak czarnoostrzowy 
1. Między Trójcą a Grąziową, jeden owocnik na ziemi w młodniku jodłowym; 30.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160730/0002. 2. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, jeden owocnik na drewnie w buczynie karpackiej; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0030. 
3. NE od Leszczawy Górnej, jeden owocnik na pniaku w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski, B. Gierczyk; BGF/BG/160903/0031. 
Pluteus cervinus (Schaeff.)P.Kumm.var.cervinus; drobno
łuszczak jeleni odm. typowa 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na drewnie drzewa liściastego w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0008. 2. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na drewnie drzewa liściastego w buczynie karpackiej nad strumieniem; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0031. 
Pluteus chrysophaeus (Schaeff.)Quél.;drobnołuszczak żółtooliwkowy; CL-R 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na drewnie drzewa liściastego w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0011. 
Pluteus cinereofuscus J.E.Lange;drobnołuszczak szarobrązowy 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na drewnie drzewa liściastego w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. A. Szczepkowski, B. Gierczyk, det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160830/0016. 2. Dol. Niemiecka, jeden owocnik na drewnie w buczynie karpackiej nad strumieniem; 30.08. 2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0089. 3. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, jeden owocnik na ziemi w buczynie karpackiej; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0059. 
Pluteus diettrichii Bres. 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, jeden owocnik na drewnie w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0036. Uwagi: Gatunek nieujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003), w Polsce znany wyłącznie z Kampinoskiego PN (Karasiński i in. 2015). 
Pluteus ephebeus (Fr.) Gillet; drobnołuszczak brązowoczar-ny; CL-R 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na drewnie w buczynie karpackiej; 02.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160802/0003. 2. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na drewnie drzewa liściastego w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0012. 
Pluteus exiguus (Pat.) Sacc.; drobnołuszczak niepozorny 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na drewnie drzewa liściastego w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. A. Szczepkowski, B. Gierczyk, det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160830/0015. 
Pluteus hispidulus (Fr.) Gillet var. hispidulus; drobnołusz-czak kosmaty odm. typowa; CL-R 
1. Przy drodze Makowa – Kwaszenina, u wylotu Dol. Niemieckiej, dwa owocniki na ziemi w zaroślach lepiężnikowych; 30.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 140830/0036. 
Pluteus hongoi Singer(= P. albineus Bonnard, P. nothopellitus Justo & Castro; drobnołuszczak długorozwierkowy, d. białawy) 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na drewnie drzewa liściastego w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0036. 2. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, dwa owocniki na drewnie drzewa liściastego w buczynie karpackiej nad strumieniem; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0032. 
Pluteus insidiosus Vellinga&Schreurs;drobnołuszczak oszczepowatorozwierkowy 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, jeden owocnik na drewnie drzewa liściastego w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0020. 
Pluteus leoninus (Schaeff.)P.Kumm.;drobnołuszczak żółtawy 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, jeden owocnik na pniaku drzewa liściastego w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; BGF/ BG/160902/0036. 
Pluteus luctuosus Boud.;drobnołuszczak brązowoostrzowy 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na drewnie w buczynie karpackiej nad strumieniem; 02.08.2016, 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160802/0014, BGF/BG/ 160830/0037. 2. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na drewnie drzewa liściastego w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0035. 
3. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, jeden owocnik na drewnie w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0035. 4. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na kłodzie drzewa liściastego w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski, B. Gierczyk; BGF/ BG/160902/0037. 
Pluteus nanus (Pers.)P.Kumm.;drobnołuszczak malutki 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, jeden owocnik na drewnie w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0034. 2. Przy drodze z Połoninek Arłamowskich do Kwaszeniny, na drewnie w lesie jodłowym; 29.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160729/0013. 3. Dol. Niemiecka, kilka owocników na drewnie w buczynie karpackiej przy źródle węglanowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0069. 
Pluteus phlebophorus (Ditmar)P.Kumm.;drobnołuszczak pomarszczony 
1. W zbocza Małej Pasieki, jeden owocnik na drewnie w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0031. 2. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, jeden owocnik na drewnie w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 140831/0037. 
Pluteus podospileus Sacc.&Cub.f.podospileus; drobno
łuszczak fioletowoczarniawy forma typowa 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na drewnie drzewa liściastego w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. A. Szczepkowski, B. Gierczyk, det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160830/0017. 
Pluteus romellii (Britzelm.)Sacc.;drobnołuszczak żółtonogi 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, trzy owocniki na drewnie w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0039. 2. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na drewnie drzewa liściastego w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. A. Szczepkowski, B. Gierczyk, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0018. 
Pluteus salicinus (Pers.)P.Kumm.;drobnołuszczak zielonawoszary 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na drewnie drzewa liściastego w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0208. 
Pluteus umbrosus (Pers.)P.Kumm.;drobnołuszczak czarnożyłkowy 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na drewnie w buczynie karpackiej nad strumieniem; 30.08.2016; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0065. 2. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na drewnie drzewa liściastego w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0010. 3. NE od Leszczawy Górnej, jeden owocnik na drewnie w buczynie karpackiej nad strumieniem; 03.09.2016; vid. B. Gierczyk. 
Polyporus alveolaris (DC.)Bondartsev&Singer;żagiew wielkopora; CL-E 
1. 1 km W od Posady Rybotyckiej (S zbocza Olchowej), kilka owocników na konarze leszczyny w grądzie; 29.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160729/0009. 2. Huwniki, prawy brzeg Wiaru, jeden owocnik na gałęzi klonu polnego w nawapiennym lesie liściastym; 24.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160924/0003. 
Polyporus badius (Pers.)Schwein.;żagiew kasztanowa 
1. Między Leszczynami a nieistniejącą wsią Paportno, kilka owocników na drewnie na przydrożu; 31.08.2016; vid. 
B. Gierczyk. 2. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na leżącej gałęzi drzewa liściastego w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 928. 3. 1,5 km SW od Makowej, przy szosie do Arłamowa, nad potokiem Turnica, kilka owocników na gałęziach drzewa liściastego w nawapiennym zadrzewieniu liściastym w dolinie potoku; 23.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/ 160923/0022. 
Polyporus brumalis (Pers.)Fr.;żagiew zimowa 
1. 2 km NNW od Arłamowa, E zbocza Kiczory, kilka owocników na drewnie w buczynie karpackiej; 02.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/150502/0015. 
Polyporus ciliatus Fr.; żagiew orzęsiona 
1. 
Między Huwnikami a Rybotyczami, nad Wiarem, kilka owocników na drewnie w zaroślach wierzbowych; 01.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/150501/0009. 

2.
 Między Trójcą a Arłamowem, nieistniejąca wieś Jamna Górna, nad Jamninką, kilka owocników na leżącym drewnie drzewa liściastego w łęgu; 01.05.2015; leg. & det. 


A. Szczepkowski; WAML 815. 3. 2 km NNW od Arłamowa, E zbocza Kiczory, kilka owocników na drewnie w buczynie karpackiej; 02.05.2015; leg. M. Snowarski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/150502/0014. 
Polyporus squamosus (Huds.)Fr.;żagiew łuskowata 
1. Między Arłamowem a Makową, kilka owocników na kłodzie drzewa liściastego na przydrożu; 04.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/150504/0017. 
Postia caesia (Schrad.)P.Karst.(= Oligoporus caesius 
(Schrad.) Gilbertson & Ryvarden); miękkoporek modry 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a wejściem do Dol. Niemieckiej, kilkanaście owocników na pniu i gałęziach leżącego złomu jodłowego w lesie mieszanym; 30.08.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 891. 2. Ok. 1 km NW od niebieskiego szlaku, dol. Mszańca, kilka owocników na kłodzie jodłowej; 02.09.2016; vid. A. Szczepkowski 3. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na kłodzie jodłowej w lesie mieszanym; 03.09.2016; vid. A. Szczepkowski. 
Postia stiptica (Pers.)Jülich(= Oligoporus stypticus (Pers.) 
Gilbertson & Ryvarden);miękkoporek gorzki 
1. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników w ranie u podstawy pnia jodły w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 892. 
Postia tephroleuca (Fr.)Jülich(= Oligoporus tephroleucus 
(Fr.) Gilbertson & Ryvarden); miękkoporek mleczny 
1. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na kłodzie jodłowej w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg.B. Gierczyk, det. A. Szczepkowski; WAML 950. 
Psathyrella candolleana (Fr.) Maire; kruchaweczka zaroślowa 
1. N od Liskowatego, szczyt Roztoki, kilkadziesiąt owocników na resztkach drewna; 02.08.2016; leg. M. Zalas, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160802/0012. 2. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, licznie na ściółce w lesie łęgowym; 30.08. 2016; vid. B. Gierczyk. 
Psathyrella fatua (Fr.)P.Kumm.;kruchaweczka blada 
1. 2 km NNW od Arłamowa, E zbocza Kiczory, jeden owocnik na ziemi w buczynie karpackiej; 02.05.2015; leg. 
A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/150502/0009. 
Psathyrella panaeoloides (Maire)Arnolds;kruchaweczka kołpaczkowata 
1. Dol. Paportniańska, przy niebieskim szlaku z Pacławia do Arłamowa, kilka owocników na ziemi na poboczu drogi; 04.05.2015; leg. M. Kołtowska, det. B. Gierczyk; BGF/ BG/150504/0009. Uwagi: Gatunek rzadki w Polsce, znany wyłącznie z Puszczy Niepołomickiej (Wojewoda i in. 1999), Tatrzańskiego PN (Nespiak 1975b), Kampinoskiego PN (Karasiński i in. 2015) oraz Puszczy Białowieskiej (Gierczyk i in. 2017). 
Psathyrella pseudogracilis (Romagn.)M.M.Moser;kruchaweczka workowatorozwierkowa 
1. Przy drodze Makowa – Kwaszenina, 1 km NE od Dol. Niemieckiej, kilka owocników na polanie, na ziemi koło składu drewna; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/140828/0013. Uwagi: Gatunek rzadki w Polsce, znany z okolic Wągrowca (Lisiewska, Połczyńska 1998), Białowieskiego PN (Bujakiewicz i in. 1992; Gierczyk i in. 2015b) oraz Małkocina (Kwiatkowska 2017). 
Psathyrella pygmaea (Bull.)Singer;kruchaweczka najmniejsza 
1. Leszczyny, dol. Sopotnika, kilkadziesiąt owocników na pniaku drzewa liściastego w dolinie potoku; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0026. 
Psathyrella silvestris (Gillet)Konrad&Maubl.(= P. populi-na (Britz.) Kits van Wav.); kruchaweczka topolowa; CL-E 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na drewnie drzewa liściastego w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0009. 2. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na drewnie w buczynie karpackiej; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0025. 
Psathyrella spadiceogrisea (Schaeff.)Maire;kruchaweczka wąskoblaszkowa 
1. 2,5 km S od Arłamowa, 0,5 km E od rez. „Na Opalonym”, Pasmo Braniowej, kilkanaście owocników na ziemi w łęgu w zakolu potoku; 01.05.2015; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/150501/0004. 2. 1,5 km S od Arłamowa, przy niebieskim szlaku, g. Jamna, kilka owocników na ziemi na przydrożu; 01.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/150501/0005. 3. Między Huwnikami a Rybotyczami, nad Wiarem, kilka owocników na ziemi w zaroślach wierzbowych; 01.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/150501/0006. 
*Psathyrella supernula (Britzelm.)Örstadius&Enderle 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, dwa owocniki na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0053. Uwagi: Gatunek nowy dla Polski. Grzyb charakteryzujący się intensywnym zapachem, przypominającym woń owocników czernidłówki szarobiałej Coprinopsis narcotica, ostro za-kończonymi cystydami i zarodnikami o długości 9,0–12,5 μm. 
Pseudocraterellus sinuosus (Fr.) Corner; lejkowniczek peł-notrzonowy 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Makowa – Kwaszeni-na, zbocze Małej Pasieki, kilkaset owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0064. 
Pseudochaete tabacina (Sowerby)T.Wagner&M.Fisch. 
(= Hymenochaete tabacina (Sowerby) Lév.; szczeciniak żółto-brzegi); CL-R 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilkadziesiąt owocników na martwej gałęzi leszczyny w lesie liściastym; 03.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 816. 
Pseudohydnum gelatinosum (Scop.)P.Karst.;galaretek 
kolczasty 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na drewnie w wielogatunkowym lesie mieszanym; 30.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160730/0016. Uwagi: Gatunek częsty na badanym obszarze, obserwowany w Dol. Niemieckiej, dolinach Arłamówki, Leszczynki, Turnicy, okolicach Leszczyn, Leszczawy Górnej i Arłamowa. 
Pycnoporellus fulgens (Fr.) Donk; pomarańczowiec błyszczący; CL-V 
1. Dol. Mszańca, 1 km NW od niebieskiego szlaku, między wschodnią granicą rez. „Na Opalonym” a potokiem Mszaniec, kilka owocników na kłodzie jodłowej w lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 
918. 2. Przy drodze z Kwaszeniny do Arłamowa, nad dopływem Kwaszeńskiego Potoku, dwa owocniki na kłodzie jodłowej w lesie mieszanym w dolinie strumienia; 24.09. 2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160924/0009. 
Pycnoporus cinnabarinus (Jacq.)P.Karst.;gęstoporek cynobrowy; CL-R 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Makowa – Kwaszeni-na, zbocze Małej Pasieki, kilka owocników na drewnie w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. K. Kujawa, det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0038. 2. 1 km W od Trójcy, nad Wiarem, kilkanaście owocników na pniu olszy ?szarej ściętej przez bobry w zaroślach olszowych; 01.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 817. 3. 2 km NNW od Arłamowa, E zbocza Kiczory, kilka owocników na drewnie w buczynie karpackiej; 02.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/150502/0013. 
Radulomyces confluens(Fr.)M.P.Christ.;woskownik pozra
stany 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilka owocników na konarze martwej wierzby w lesie liściastym; 03.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 150503/0009. 
Ramaria bataillei (Maire) Corner (ryc. 12) 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Makowa – Kwaszeni-na, zbocze Małej Pasieki, kilkadziesiąt owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0074. 2. 4 km SW od Kwaszeniny, NW zbocza g. Kopce, dol. Wyrwy, kilkadziesiąt owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 29.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140829/0027. Uwagi: Gatunek bardzo rzadki w Polsce, znany wyłącznie z Bieszczadzkiego PN (Gierczyk niepubl.) i PN Bory Tucholskie (Grzesiak i in. 2017). Gatunek niewymieniany na liście krytycznej (Wojewoda 2003). 
Ramaria flaccida(Fr.)Bourdot;koralówka zwiędła 
1. 4 km SW od Kwaszeniny, NW zbocza g. Kopce, dol. Wyrwy, kilkadziesiąt owocników na ściółce w buczynie karpackiej; 29.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 140829/0025. 2. 1 km S od hotelu „Arłamów”, przy szosie Trójca – Arłamów, kilkanaście owocników na ściółce w lesie jodłowym; 30.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/140830/0024. 3. 1,5 km SW od Arłamowa, SW zbocza 
(fot. K. Kujawa) 


g. Dział, przy szosie Makowa – Kwaszenina, licznie w lesie z dominacją jodły na ściółce; 30.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/0043. 
Ramaria flava(Schaeff.)Quél.;koralówka żółta; CL-R 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Makowa – Kwaszeni-na, zbocze Małej Pasieki, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/140828/0056. 
Ramaria flavescensSchaeff.exR.H.Petersen 
1. 1,5 km S od Arłamowa, kilka owocników na ziemi w lesie jodłowo-bukowym; 01.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160901/0012. Uwagi: Gatunek bardzo rzadki w Polsce, znany wyłącznie z Kaszubskiego PK (Karasiński 2016) i Gorców (Wojewoda i in. 2016). Gatunek niewymieniany na liście krytycznej (Wojewoda 2003). 
*Ramaria flavobrunnescens (G.F. Atk.) Corner var. aurea (Coker) Corner 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 31.08.2016; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0001. Uwagi: Odmiana nowa dla Polski, symbiotyzująca ze świerkami. Charakteryzuje się żółtocielistymi barwami, intensywnie żółtymi do pomarańczowych końcami rozgałęzień, nielicznymi sprzążkami w tramie owocnika i w bazalnej części podstawek, zarodnikami do 11,5 μm długości, o ornamentacji złożonej ze zlewających się brodawek. 
*Ramaria lutea Schild 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09. 2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0015. Uwagi: Gatunek nowy dla Polski. Owocniki żółte o strzępkach nie-zżelatynizowanych. Sprzążek brak. Zarodniki do 10,5 μm długości. 
*Ramaria pallidosaponaria R.H.Petersen 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Makowa – Kwaszeni-na, zbocze Małej Pasieki, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/140828/0073. Uwagi: Gatunek niepodawany dotychczas z Polski. Przez niektórych autorów (Nitare 2012) traktowany jako synonim R. lutea, od której różni się silnie zże-latynizowanymi strzępkami (Christan 2008). 
Ramaria rubella (Schaeff.)R.H.Petersen;koralówka czer
wonawa 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na kłodzie jodłowej w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0002 & WAML 893. 2. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na kłodzie jodłowej w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160903/0010. Uwagi: Gatunek nieujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003), odnotowany w Polsce tylko w Górach Świętokrzyskich (Łuszczyński 2008) i Kampinoskim PN (Karasiński i in. 2015). 
*Ramaria stricta (Pers.)Quél.var.concolor Corner 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na drewnie w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0047. Uwagi: Odmiana niepodawana dotychczas z terenu Polski. Od odmiany nominatywnej różni się jaśniejszymi owocnikami i wierzchołkami rozga-łęzień niekontrastującymi z resztą owocnika. 
Ramariopsis crocea (Pers.)Corner(ryc. 13) 
1. N zbocza Małej Pasieki, kilkanaście owocników na ziemi w buczynie karpackiej, prawdopodobnie na wychodni mineralnej zasobnej w węglan wapnia; 28.08.2014; leg. & 
(fot. K. Kujawa) 


det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0019. Uwagi: Gatunek znany w Polsce z kilku stanowisk w okolicach Krakowa i Radomska (Kujawa, Gierczyk 2016), nieujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003). 
Ramariopsis kunzei (Fr.) Corner; koralownik białawy; CL-E 
1. 3 km SW od Kwaszeniny, S zbocza Kiczery, dol. Wyrwy, kilkadziesiąt owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 29.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 140829/0006. 
Ramariopsis subtilis (Pers.)R.H.Petersen(= Clavulinopsis 
subtilis (Pers.) Corner); goździeniowiec drobny) 
1. N zbocza Małej Pasieki, kilkanaście owocników na ziemi w buczynie karpackiej, prawdopodobnie na wychodni mineralnej zasobnej w węglan wapnia; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0021. Uwagi: Gatunek bardzo rzadki. Po 1945 roku odnotowany z Biebrzańskiego PN (Kujawa i in. 2015) i Kampinoskiego PN (Karasiński i in. 2015). 
Ramariopsis tenuiramosa Corner 
1. Przy drodze Makowa – Kwaszenina, u wylotu Dol. Niemieckiej, jeden owocnik na ziemi w zaroślach lepiężnikowych; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 140828/0005. Uwagi: W Polsce gatunek znany wyłącznie z Kampinoskiego PN (Karasiński i in. 2015), nieujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003). 
Rhodocybe ardosiaca E.Horak&Griesser 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej nad potokiem; 31.08. 2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0060. Uwagi: Gatunek nieujęty na liście krytycznej (Wojewoda 2003), znany w Polsce wyłącznie z Babiogórskiego PN (Bujakiewicz 2011). 
Rickenella fibula(Bull.)Raithelh.;spinka pomarańczowa 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na drewnie drzewa liściastego w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0039. 
Rigidoporus crocatus (Pat.) Ryvarden; twardoporek czerniejący; CL-V 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a wejściem do Dol. Niemieckiej, kilka owocników na kłodzie jodłowej w lesie liściastym z domieszką jodły; 30.08.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 894. 2. 0,5 km W od Kwaszeniny, przy drodze do Braniowa, w dol. potoku Gniłe, dwa owocniki na kłodzie jodłowej w lesie mieszanym w dolinie potoku; 24.09.2016; vid. P. Chachuła. 
Roridomyces roridus (Scop.)Rexer(= Mycena rorida (Fr.) 
Quél.); śluzogrzybówka śluzowatotrzonowa 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na drewnie w wielogatunkowym lesie mieszanym; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160730/0006. 
Rugosomyces chrysenteron (Bull.)Bon 
1. 2 km SW od Kwaszeniny, dol. Wyrwy, kilka owocników na ściółce w nasadzeniu świerkowym; 29.08.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140829/0018. Uwagi: Gatunek bardzo rzadki, w Polsce znany wyłącznie z Lubelszczyzny (Flisińska 2004), Puszczy Knyszyńskiej (Kujawa, Gierczyk 2013a) i Bieszczadzkiego PN (Kujawa i in. 2011). 
Russula acrifolia Romagn.;gołąbek ostroblaszkowy 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09. 2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0006. 
Russula aurea Pers.;gołąbek złotawy 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 30.08. 2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0001. 
Russula badia Quél.; gołąbek brunatny 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej pod jodłą; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0043. 
Russula cyanoxantha (Schäff.)Fr.;gołąbek zielonawofiole
towy 
1. 
Nieistniejąca wieś Paportno, kilkadziesiąt owocników na ziemi w zadrzewieniu grabowym, na ziemi; 28.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160728/0018. 

2.
 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilkadziesiąt owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 30.07.2016, 02.09.2016; vid. B. Gierczyk. 3. Grąziowa, licznie na ziemi w zadrzewieniu na cmentarzu; 02.08.2016; vid. 


B. Gierczyk. 4. Dol. Niemiecka, kilkaset owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 02.08.2016; vid. B. Gierczyk. 
5. S od Kwaszeniny, dol. Wyrwy, kilka owocników na ziemi w zadrzewieniu nad potokiem; 02.08.2016; vid. B. Gierczyk. 
Russula delica Fr.; gołąbek smaczny 
1. Nieistniejąca wieś Paportno, kilka owocników na ziemi w zadrzewieniu grabowym; 28.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160728/0012. 
*Russula fragrantissima Romagn. 
1. Nieistniejąca wieś Paportno, kilkadziesiąt owocników na ziemi w zadrzewieniu grabowym; 28.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160728/0007. Uwagi: Gatunek niepodawany z terenu Polski. Od podobnego i pospolitego gołąbka gorzkomigdałowego R. grata Britzelm różni się masywniejszymi owocnikami i mniej wydatną ornamentacją zarodników. Od R. illota Romagn. odróżna się brakiem ciemnych plamek na krawędzi blaszek. 
Russula ochroleuca Pers.; gołąbek brudnożółty 
1. Leszczyny, dol. Sopotnika, kilka owocników na ziemi w lesie jodłowym; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160831/0070. 
Russula velutipes Velen.; gołąbek różowy 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej pod bukami; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0068. 
Russula virescens (Schäff.)Fr.;gołąbek zielonawy 
1. Nieistniejąca wieś Paportno, kilkadziesiąt owocników na ziemi w zadrzewieniu grabowym; 28.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160728/0008. 2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 30.07.2016; vid. B. Gierczyk. 
3. Grąziowa, licznie na ziemi w zadrzewieniu na cmentarzu; 02.08.2016; vid. B. Gierczyk. 4. Dol. Niemiecka, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 02.08.2016; vid. B. Gierczyk. 5. S od Kwaszeniny, dol. Wyrwy, kilka owocników na ziemi w zadrzewieniu nad potokiem; 02.08.2016; vid. B. Gierczyk. 
Sarcomyxa serotina (Pers.)P.Karst.(= Panellus serotinus 
(Pers.) Kühner); śluzołycznik późny 
1. 0,5 km W od Kwaszeniny, przy drodze do Braniowa, w dol. potoku Gniłe, kilka owocników na pniu olszy szarej w lesie mieszanym; 24.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160924/0011. 
Schizophyllum commune Fr.; rozszczepka pospolita 
1. Przy niebieskim szlaku z Arłamowa do Pacławia, zbocza Suchego Obycza, kilkanaście owocników na pniu buka; 28.07.2016; vid. B. Gierczyk. 2. Dol. Niemiecka, kilka owocników na drewnie w buczynie karpackiej; 02.08.2016; vid. B. Gierczyk. 
Schizopora flavipora(Berk.&M.A.CurtisexCooke)Ryvar-
den; drewniczka żółtopora 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a wejściem do Dol. Niemieckiej, kilka owocników na pniu i gałęzi leżącego złomu jodłowego w lesie mieszanym; 30.08.2016; leg. & det. 
A. Szczepkowski; WAML 924. 
Scleroderma citrinum Pers.;tęgoskór cytrynowy 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, jeden owocnik na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 30.07.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; BGF/BG/160902/0003. 
Sebacina grisea Bres.(= Exidiopsis grisea (Pers.) Bourdot & 
Maire; łojówka szarawa) 
1. 1,5 km SW od Makowej, przy szosie do Arłamowa, nad potokiem Turnica, kilka owocników na gałęziach drzewa iglastego w nawapiennym zadrzewieniu liściastym w dolinie potoku; 23.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/ BF/PCh/160923/0007. 
Sebacina incrustans (Pers.)Tul.&C.Tul.;łojek bezkształtny 
1. 
3 km SW od Kwaszeniny, S zbocza Kiczery, dol. Wyrwy, kilka owocników na ściółce w buczynie karpackiej; 29.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140829/0020. 

2. 
0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilka owocników na ściółce w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0013. 


Simocybe sumptuosa (P.D.Orton)Singer(= Ramicola sumptuosa (P.D. Orton) Watling);ciemnoboczniak pachnący 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na drewnie w buczynie karpackiej; 02.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160802/0026. 2. Nad Turnicą, między parkingiem a Dol. Niemiecką, przy szosie z Makowej do Arłamowa, kilka owocników na drewnie w lesie łęgowym; 30.08.2016; leg. 
A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160830/0033. 
Skeletocutis amorpha (Fr.)Kotl.&Pouzar;szkieletnica po-marańczowa 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilkanaście owocników na pniaku sosnowym w borze mieszanym; 
31.08. 2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 904. 2. NE od Leszczawy Górnej, kilkanaście owocników na pniaku sosnowym w borze mieszanym; 03.09. 2016; leg. & det. 
A. Szczepkowski; WAML 905. 3. 0,5 km W od Kwaszeniny, przy drodze do Braniowa, w dol. potoku Gniłe, kilka owocników na złomie jodłowym w lesie mieszanym; 24.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160924/0028. 
Skeletocutis nivea (Jungh.)JeanKeller;szkieletnica biaława 
1. 1 km W od Trójcy, SE zbocza szczytu „436 m”, kilka owocników na gałęzi leszczyny w lesie mieszanym; 02.05. 2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 818. 2. Nad Turnicą, między parkingiem a wejściem do Dol. Niemieckiej, kilka owocników na kłodzie leszczynowej w lesie mieszanym; 30.08.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 929. 
Sparassis nemecii Pilát&Veselý(= Sparassis brevipes 
Krombh); siedziuń dębowy; ChC, CL-V(ryc. 14) 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Makowa – Kwaszeni-na, zbocze Małej Pasieki, jeden owocnik na odziomku jodły w buczynie karpackiej; 28.08.2014; vid. B. Gierczyk. 2. Dol. Mszańca, ok. 1 km NW od niebieskiego szlaku, jeden owocnik u podstawy żywej jodły w lesie mieszanym; 02.09.2016; vid. A. Szczepkowski. 3. 1,8 km N od Braniowa, okolice rez. „Na Opalonym”; jeden owocnik na korzeniach jodły w lesie mieszanym; 24.09.2016; vid. P. Chachuła. 
Steccherinum bourdotii Saliba&A.David(= Irpex bourdotii 
(Saliba & A. David) Kotirana & Saarenoksa); ząbkowiec kuli-stozarodnikowy 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilka owocników na martwej gałęzi ?leszczyny w lesie liściastym; 03.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/150503/ 0005. 
Steccherinum fimbriatum(Pers.)J.Erikss.(= Irpex fimbria-
tus (Pers.) Kotir. & Saaren.); ząbkowiec strzępiasty; CL-R 
1. 1,5 km SW od Makowej, przy szosie do Arłamowa, nad potokiem Turnica, kilka owocników na gałęziach drzewa iglastego w nawapiennym zadrzewieniu liściastym w dolinie potoku; 23.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/ BF/PCh/160923/0018. 
Stereum hirsutum (Willd.)Pers.;skórnik szorstki 
1. 1 km W od Trójcy, SE zbocza góry „436 m”, bardzo licznie na drewnie w lesie mieszanym; 02.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk, A. Szczepkowski; BGF/BG/150502/0017, WAML 819. 


Stereum rugosum Pers.;skórnik pomarszczony 
1. 0,5 km E od rez. „Na Opalonym”, Pasmo Braniowa, kilka owocników na pniu olszy w łęgu; 01.05.2015; vid. 
A. Szczepkowski. 2. NE od Leszczawy Górnej, kilkanaście owocników na pniu olszy szarej w lesie mieszanym; 03.09. 2016.; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 921. 
Stereum sanguinolentum (Alb.&Schwein.)Fr.; sknik 
krwawiący 
1. 2 km NNW od Arłamowa, E zbocza Kiczory, kilka-naście owocników na gałęziach leżącego złomu jodłowego w lesie mieszanym; 02.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 820. 
Stereum subtomentosum Pouzar; skórnik aksamitny 
1. 2,5 km S od Arłamowa, 0,5 km E od rez. „Na Opalonym”, Pasmo Braniowa, kilkanaście owocników na kłodzie olszowej w łęgu; 01.05.2015; vid. A. Szczepkowski. 2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na drewnie w wielogatunkowym lesie mieszanym; 30.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160730/0013. 
Strobilomyces strobilaceus (Scop.)Berk;szyszkowiec łusko-waty;ChC, CL-R 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 30.08.2016, 02.09.2016; vid. B. Gierczyk. 2. 1,8 km N od Braniowa, okolice rez. „Na Opalonym”, dwa owocniki na ziemi w lesie mieszanym w dolinie potoku; 24.09.2016; vid. 
P. Chachuła. 
Strobilurus tenacellus (Pers.)Singer;szyszkówka gorzkawa 
1. 4,5 km SW od Kwaszeniny, SW zbocza Roztoki, kilka owocników na szyszkach sosnowych w lesie mieszanym z dominacją sosny; 05.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/150505/0002. 
Suillus granulatus (L.)Kuntze;maślak ziarnisty 
1. Między Trójcą a Grąziową, kilka owocników na ziemi w młodniku jodłowym; 30.07.2016; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/160730/0005. 2. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej pod sosną; 31.08.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; BGF/BG/160831/0041. 
Suillus grevillei (Klotzsch)Singervar.grevillei; maślak żółty odm. typowa 
1. Przy szosie Kwaszenina – Makowa, 250 m N od skrzyżowania z drogą do Hotelu Arłamów, kilka owocników na ziemi pod przydrożnymi modrzewiami; 30.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/0025. 2. Między Leszczynami a nieistniejącą wsią Paportno, kilkadziesiąt owocników na ziemi w młodniku modrzewiowym; 31.08. 2016; vid. A. Szczepkowski, B. Gierczyk. 
Suillus luteus (L.)Roussel;maślak zwyczajny 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej pod sosną; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0015. Suillus viscidus (L.)Roussel(= S. aeruginascens (Opat.) Snell.); maślak szary 
1. Między Leszczynami a nieistniejącą wsią Paportno, kilkanaście owocników na ziemi w młodniku modrzewiowym; 31.08.2016; leg. A. Szczepkowski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0040. 
Thelephora anthocephala (Bull.)Fr.;chropiatka kwiatowata; 
1. 3 km SW od Kwaszeniny, S zbocza Kiczery, dol. Wyrwy, kilka owocników na ściółce w buczynie karpackiej; 29.08.2014; leg. K. Kujawa, det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 140829/0026. 
Thelephora penicillata Lloyd;chropiatka pędzelkowata; CL-V 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ściółce w buczynie karpackiej; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0065. 
Tomentella subtestacea (Bourdot&Galzin)Svrček;kutner-ka gliniasta 
1. 1,5 km SW od Makowej, przy szosie do Arłamowa, nad potokiem Turnica, kilka owocników na gałęziach drzewa liściastego w nawapiennym zadrzewieniu liściastym w dolinie potoku; 23.09.2016; leg. P. Chachuła, det. B. Gierczyk; BGF/BF/PCh/160923/0023. 
Trametes gibbosa (Pers.)Fr.;wrośniak garbaty 
1. 2,5 km S od Arłamowa, 0,5 km E od rez. „Na Opalonym”, Pasmo Braniowa, kilka owocników na kłodzie olszowej w łęgu; 01.05.2015; vid. A. Szczepkowski. 
Trametes hirsuta (Wulfen)Pilát;wrośniak szorstki 
1.
 1 km W od Trójcy, nad Wiarem, kilkanaście owocników na pniu olszy ściętej przez bobry w zaroślach olszowych; 01.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 822. 

2.
 2 km NNW od Arłamowa, E zbocza Kiczory, kilka owocników na gałęziach leżącego złomu jodłowego w lesie mieszanym; 02.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 


823. 3. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilka owocników na martwej gałęzi żywego krzewu róży na przydrożu; 03.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 
821. Uwagi: Gatunek częsty na badanym terenie. 
Trametes pubescens (Schumach.)Pilát; wrośniak miękko-włosy;CL-R 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a wejściem do Dol. Niemieckiej, las liściasty z domieszką jodły, kilkanaście owocników na kłodzie olszy szarej; 30.08.2016; leg. & det. 
A. Szczepkowski; WAML 899. 
Trametes versicolor (L.)Lloyd;wrośniak różnobarwny 
1. 0,5 km E od rez. „Na Opalonym”, Pasmo Braniowa, kilkanaście owocników na pniu leżącego złomu czereśniowego w łęgu; 01.05.2015; vid. A. Szczepkowski. Uwagi: Gatunek częsty na badanym terenie. 
Tremella encephala Pers.;trzęsak mózgowaty 
1. 2 km NNW od Arłamowa, E zbocza Kiczory, kilka owocników na owocnikach skórnika krwawiącego Stereum sanguinolentum wyrastających na gałęziach leżącego złomu jodłowego; 02.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 824. 
*Tremella mesenterica Retz.f.crystallina Ew.Gerhardt 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilkadziesiąt owocników na drewnie w wielogatunkowym lesie mieszanym; 30.07.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160730/ 0020. Uwagi: Forma niepodawana dotychczas z Polski. Od formy typowej różni się bezbarwnymi owocnikami. 
Tremella mesenterica Retz.f.mesenterica; trzęsak poma-rańczowożółty forma typowa 
1. 1 km W od Trójcy, SE zbocza góry „436 m”, kilka owocników na drewnie w lesie mieszanym; 02.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/150502/0005. 2. Dol. Niemiecka, kilka owocników na drewnie w buczynie karpackiej; 03.05.2015; leg. M. Snowarski, det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 150503/0011. 3. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilka owocników na martwej gałęzi wierzby w lesie liściastym; 03.05.2015; vid. B. Gierczyk. 4. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, kilkanaście owocników na martwej gałęzi leszczyny w lesie liściastym; 03.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 825. 
Tremiscus helvelloides (DC.) Donk; płomykowiec galaretowaty;ChC, CL-R(Ryc. 15) 
1. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Makowa – Kwaszeni-na, kilka owocników na drewnie na poboczu drogi w buczynie karpackiej; 28.08.2014, 30.08.2016; vid. B. Gierczyk. 
Trichaptum abietinum (Dicks.)Ryvarden;niszczyk iglasto-drzewny 
1. Wielka Pasieka, licznie na drewnie jodły w buczynie karpackiej; 28.08.2014; vid. B. Gierczyk. 2. 1 km W od Trójcy, SE zbocza szczytu „436 m”, kilkadziesiat owocników na gałęziach leżącego złomu jodłowego; 02.05.2015; leg. & det. 
A. Szczepkowski; WAML 826. Uwagi: Gatunek częsty na badanym terenie. 
Trichaptum biforme (Fr.) Ryvarden; niszczyk liściastodrzew-ny; CL-R 
1. 1 km W od Trójcy, nad Wiarem, kilkanaście owocników na pniu olszy ?szarej ściętej przez bobry w zaroślach olszowych; 01.05.2015; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 
827. 2. Dol. Niemiecka, kilkanaście owocników na gałęzi leszczyny w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. & det. 
A. Szczepkowski; WAML 919. 3. NE od Leszczawy Górnej, kilkadziesiąt owocników na stojącym złomie olszy szarej w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 920. 4. 1,8 km N od Braniowa, okolice rez. „Na Opalonym”, kilkadziesiąt owocników na złomie bukowym w lesie mieszanym; 24.09.2016; leg. & det. P. Chachuła; BGF/BF/PCh/160924/0024. 
Tricholoma columbetta (Fr.)P.Kumm.;gąska gołębia;CL-R 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/0005. Tricholoma fulvum (DC.)Bigeard&H.Guill.;gąska żółto-brunatna 
1. Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w lesie jodłowym z domieszkami; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0047. 
Tricholoma scalpturatum (Fr.) Quél.; gąska żółknąca 
1. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilkadziesiąt owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160902/ 0029. 


Tricholoma sulphureum (Bull.)P.Kumm.;gąska siarkowa 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; BGF/BG/160830/0078. 
Tricholoma ustale (Fr.)P.Kumm.; gąska bukowa 
1. Dol. Niemiecka, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/ BG/160830/0090. 2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilkanaście owocników na ziemi w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160902/0028. 
Tricholomopsis decora (Fr.)Singer;rycerzyk oliwkowożółty; 
CL-R 
1. 3 km SW od Kwaszeniny, S zbocza Kiczery, dol. Wyrwy, kilka owocników na kłodzie jodłowej w buczynie karpackiej; 29.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 140829/0019. 2. 5 km SE od Grąziowej, dol. Mszańca, kilka owocników na drewnie i na kłodzie jodłowej w wielogatunkowym lesie mieszanym; 02.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk, 
A. Szczepkowski; BGF/BG/160902/0011 & WAML 906. 
Tricholomopsis rutilans (Schaeff.)Singer;rycerzyk czerwo-nozłoty 
1. 
Dol. Niemiecka, kilka owocników na kłodzie bukowej w buczynie karpackiej; 30.08.2016; vid. B. Gierczyk. 

2. 
Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na drewnie w buczynie karpackiej; 31.08.2016; leg. & det. 


A. Szczepkowski; BGF/BG/160831/0014. 3. Leszczyny, dol. Sopotnika, kilka owocników na drewnie w lesie jodłowym; 31.08.2016; vid. B. Gierczyk. 
Typhula uncialis (Grev.)Berthier;pałecznica łodygowo-
ogonkowa 
1. Przy drodze Makowa – Kwaszenina, u wylotu Dol. Niemieckiej, licznie na gnijących ogonkach liściowych i ło-dygach lepiężników nad potokiem; 28.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0078. 
Tyromyces chioneus (Fr.)P.Karst.;białak śnieżysty 
1. Nad Turnicą, między parkingiem a wejściem do Dol. Niemieckiej, kilka owocników na pniu leżącego złomu jodłowego w lesie mieszanym; 30.08.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 926. 2. Dol. Mszańca, ok. 1 km NW od niebieskiego szlaku, między wschodnią granicą rez. „Na Opalonym” a potokiem Mszaniec, kilka owocników na leżącej gałęzi brzozy; 02.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 925. 3. NE od Leszczawy Górnej, na leżącej gałęzi leszczyny w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. 
A. Szczepkowski; WAML 927. 
Tyromyces kmetii (Bres.)Bondartsev&Singer;białak jasnopomarańczowy 
1. Dol. Mszańca, ok. 1 km NW od niebieskiego szlaku, między wschodnią granicą rez. „Na Opalonym” a potokiem Mszaniec, kilka owocników na kłodzie olszowej; 02.09.2016; leg. & det. A. Szczepkowski; WAML 900. Uwagi: Gatunek podawany z Polski, bez lokalizacji, w opracowaniu Ryvardena i Gilbertsona (1994). Bardzo rzadki, znany z nielicznych stanowisk w Europie (Bernicchia 2005; Ryvarden, Melo 2014). Charakteryzuje się małymi, półkolistymi (1,3– 2,8 × 1,5–3,5 × 0,5–1,0 cm), morelowopomarańczowymi, rzadziej czystobiałymi owocnikami oraz szerokoeliptycznymi zarodnikami (4,0–4,5 × 2,0–3,0 µm), często z widoczną dużą kroplą i krótkimi, odchodzącymi pod kątem prostym, odgałęzieniami strzępek generatywnych w miąższu. 
Volvariella bombycina (Schaeff.)Singer;pochwiak jedwab-nikowy; CL-R 
1. Między Leszczynami a nieistniejącą wsią Paportno, trzy owocniki na pniu przydrożnej lipy szerokolistnej; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0007. 
Volvariella murinella (Quél.)M.M.Moser;pochwiak myszaty;CL-R (ryc. 16) 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, dwa owocniki na ziemi w lesie liściastym; 31.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140831/0014. 2. Dol. Niemiecka, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej nad strumieniem; 02.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/ 160802/0025. 
Vuilleminia alni Boidin,Lanq.&Gilles;powleczka olszowa 
1. 0,5 km E od Pacławia, N zbocza Mandżohy, „Ubocz”, licznie na martwych gałęziach leszczyny w lesie liściastym; 03.05.2015; leg. & det. B. Gierczyk, A. Szczepkowski; BGF/ BG/150503/0013, WAML 828. Uwagi: Gatunek znany z Kampinoskiego PN, Magurskiego PN, Puszczy Niepołomickiej i Białowieskiej (Karasiński i in. 2015), Kaszubskiego PK (Karasiński 2011; 2016) oraz okolic Cieszyna (Chachuła i in. 2015). W Polsce zbierana dotychczas wyłącznie na gałęziach olszy, jednakże leszczyna wymieniana jest także w monografiach jako substrat dla tego gatunku (Bernicchia, Gorjón 2010). Od powleczki leszczynowej V. corylii różni się brakiem cystyd. 
Vuilleminia corylii Boidin,Lanq.&Gilles;powleczka leszczy
nowa 
1. Dol. Paportniańska, przy niebieskim szlaku z Pacławia do Arłamowa, kilka owocników na gałęziach leszczyny w łęgu w sąsiedztwie strumienia; 04.05.2015; leg. & det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/150504/0014. Uwagi: Gatunek znany z Kampinoskiego PN, Magurskiego PN (Karasiński i in. 2015), Białowieskiego PN (Gierczyk i in. 2014) oraz Kaszubskiego PK (Karasiński 2011; 2016). 
Xerocomus badius (Fr.)E.-J.Gilbert;podgrzybek brunatny 
1. 
1 km S od hotelu „Arłamów”, przy szosie Trójca – Arłamów, kilka owocników na ziemi w lesie jodłowym; 30.08.2014; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140830/0014. 

2. 
Dol. Leszczynki, przed Leszczynami, kilka owocników na ziemi w lesie jodłowym; 31.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160831/0012. 


Xerocomus chrysenteron (Bull.)Quél.;podgrzybek złotopory 
1. N zbocza Małej Pasieki, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08.2014; leg. K. Kujawa, det. 
B. Gierczyk; BGF/BG/140828/0053. 2. Dol. Niemiecka, 1 km od szosy Makowa – Kwaszenina, zbocze Małej Pasieki, kilka owocników na ziemi w buczynie karpackiej; 28.08. 2014, 30.08.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/140828/ 0055, BGF/BG/160830/0092. 3. NE od Leszczawy Górnej, kilka owocników na ziemi w lesie mieszanym; 03.09.2016; leg. & det. B. Gierczyk; BGF/BG/160903/0028. 



■ Mykobiotaplanowanego TurnickiegoParkuNarodowego– wstępnacharakterystyka 

Zróżnicowanie siedliskowe tere-Tab. 1 Taksony cenne stwierdzone na terenie planowanego Turnickiego Parku nu planowanego Turnickiego Parku Narodowego 
Narodowego oraz zachowanie w nim zbiorowisk o zróżnicowanej antropopresji predestynuje Park do obszarów 
o bogatej mykobiocie. Podczas sondażowych badań, prowadzonych przez 21 dni wiosną, latem i jesienią, zidentyfikowano 531 taksonów (gatunków, odmian i form) grzybów wielkoowocnikowych (64 Ascomycota i 477 Basi-diomycota). Wśród nich 215 (40%) to gatunki ważne ze względu na status ochronny, stwierdzone zagrożenie, rzadko spotykane, a także nowe dla Polski (tab. 1). 
Stwierdzenie w tak krótkim czasie badań 215 taksonów cennych, w tym nieznanych z innych stanowisk w Polsce, jest silnym bodźcem do przeprowadzenia planowych, systematycznych badań różnorodności gatunkowej grzybów na tym obszarze. Gatunki podlegające prawnej ochronie to: pło-mykowiec galaretowaty Tremiscus hel-velloides, spotykany w górach, na resztkach drewna zagłębionych w ziemi, preferujący podłoże wapienne, buławka pałeczkowata Clavariadelphus pistillaris – związana z lasami bukowymi na glebach wapiennych, siedzuń dębowy Sparassis nemecii – pasożyt zasiedlający wiekowe dęby i jodły, jodłownica górska Bondarzewia mesenterica – pasożytująca na starych jodłach oraz symbiotyczne: kolczakówka strefowana Hydnellum concrescens i szyszkowiec łuskowaty Strobilomyces strobilaceus – wyrastające przede wszystkim w lasach bukowych. Do grzybów chronionych, o interesu-jąco wykształconych owocnikach w postaci wielokrotnie porozgałęzianych ramion, należą soplówki – jodłowa Hericium alpestre i bukowa H. co-ralloides, które rozkładają drewno jodeł i buków oraz – rzadziej – innych drzew. Wśród 112 gatunków z czerwonej listy do najbardziej zagrożonych należą grzyby mające pojedyncze, często historyczne stanowiska w Polsce, przede wszystkim dzwonków-ka kosmata Entoloma strigossisimum, strzępiak drobnozarodnikowy Inocybe microspora, czubajeczki – szarozielo-


Objęte ochroną ścisłą 
1 

Objęte ochroną częściową 
7 
Wymierające (E) 
31 

Narażone na wymarcie (V) 22 
Rzadkie (R) 57 
O nieokreślonym zagrożeniu (I) 2 
Rzadkie, znane z kilku stanowisk w Polsce oraz nie ujęte 
76

na czerwonej liście, odnotowywane po roku 2000 
Nowe dla Polski 26 
1)Suma liczby taksonów z poszczególnych kategorii jest większa od 215, ponieważ gatunki chronione spełniają dwa kryteria – są zagrożone i wymienione na czerwonej liście grzybów. 
nawa Lepiota griseovirens, brązowa Echinoderma (Lepiota) jacobi i zamszowata L. tomentella, koralownik bia-ławy Ramariopsis kunzei, polówka zamszowa Agrocybe firma, wilgotnica włoska Hygrocybe reidii, kustrzebka czarnofioletowa Peziza saniosa, łycznik fioletowawy Panellus violaeofulvus i łęgot Geoglossum fallax. 
Teren planowanego Turnickiego Parku Narodowego jest także ostoją dla wielu grzybów znanych z nielicznych stanowisk, z pewnością zagrożonych, ale nieujętych na czerwonej liście. Przykładami są gatunki stwierdzone w Polsce po raz pierwszy po roku 2000 m.in. Callistosporium pini-cola, Crepidotus malachioides, Den-drothele wojewodae, Hygrophorus di-scoxanthus, Limacella ochraceolutea, koralówka czerwonawa Ramaria ru-bella, strzępiak smukłorozwierkowy Inocybe subnudipes, powleczka leszczynowa Vuilleminia corylii oraz muchomor jeżowaty Amanita solitaria, a także znane, ale bardzo rzadkie, np.: pieczarka drobnołuskowa Agaricus benesii, goździeniowiec wrzecionowaty Clavulinopsis fusiformis, czubnicz-ka omączona Cystolepiota hetieri, jeżoskórka żółtobrązowa Echinoderma perplexum, grzybówka biała Mycena alba, kruchaweczka kołpaczkowata Psathyrella panaeoloides, goździenio-wiec drobny Ramariopsis subtilis, za-słonak grabowy Cortinarius olivaceofuscus, dzwonkówka oliwkowozielona Entoloma versatile, strzępiak czarnonogi Inocybe tenebrosa oraz białak jasnopomarańczowy Tyromyces kmetii. 
Stanowiska 26 taksonów nowych dla Polski także przemawiają za wybitną wartością omawianego terenu dla mykobioty Polski. Wśród tej grupy grzybów jest kilka rzadkich w skali kontynentu. Są to np. saprotrofy naściółkowe: m.in. Lachnum eburneum, 
L. impudicum, oraz saprotrofy naziemne: Cystolepiota icterina, Entolo-ma testaceum var. testaceum, Pholioti-na intermedia, Lepiota coxheadi, a także symbionty mykoryzowe, których przykładem jest Lactarius inter-medius, związany z jodłami przedstawiciel sekcji Scrobiculati. Hypocrea thelephoricola znana jest tylko z Ameryki Północnej i Austrii, a Lepiota coxheadi odnotowana koło Pacławia należy do bardzo rzadkich, słabo poznanych taksonów. 
Na szczególną uwagę zasługuje, znajdujący się w otulinie projektowanego Parku, fragment lasu w okolicach Kalwarii Pacławskiej, na północnych zboczach Mandżohy (uroczysko „Ubocz”). Znajdujący się tu stary drzewostan dębowy z bogatym podrostem leszczynowym i z domieszką innych gatunków drzew, rosnących na żyznej, gliniastej ziemi stanowi siedlisko dla wielu grzybów z rodzajów strzępiak Inocybe (9 gatunków), drobnołuszczak Pluteus (4 gatunki), czuba-jeczka Lepiota (5 gatunków), stożków-ka Conocybe (5 gatunków) i łuskwian-ka Pholiotina (7 gatunków). Wśród nich jest kilka taksonów niepodawanych dotychczas z naszego kraju. Interesujące, w aspekcie różnorodności grzybów, są także okolice Doliny Niemieckiej. W lasach na zboczach Małej i Wielkiej Pasieki, jak też w samej Dolinie Niemieckiej stwierdzono obecność gatunków preferujących obecność węglanu wapnia w podłożu (Tremiscus helvelloides, Geoglossum fallax, Ramariopsis crocea, Inocybe erinaceomorpha, I. hamaetacta i in.), co wskazuje na występowanie w tym miejscu rzadko spotykanego w tej części Karpat siedliska – buczyny karpackiej na glebach wapiennych. 
Około 43% stwierdzonych taksonów grzybów wielkoowocnikowych na terenie projektowanego TuPN związanych jest z drewnem (saprotrofy lub/i pasożyty drzew i krzewów). Są wśród nich, zarówno gatunki pospolite, powszechnie spotykane na terenie całego kraju, jak i taksony cenne (chronione i zagrożone) charakteryzujące się zwykle silnie rozproszonym rozmieszczeniem lub znane tylko z nielicznych satanowisk w Polsce. Ochronie częściowej podlegają grzyby związane z żywymi drzewami lub martwym drewnem: jodłownica górska Bondarzewia mesenterica, płomykowiec galaretowaty Tremiscus helvelloides, siedzuń dębowy Sparasis nemecii, oraz soplówki – jodłowa Hericium alpestre i bukowa H. coralloides. Do gatunków reprezentujących tę grupę ekologiczną i wpisanych na czerwoną listę należą m.in.: czyreń osikowy Phellinus tremulae, suchogłówka korowa Phleogena faginea, boczniak topolowy Pleurotus calyptratus, smoluchy świerkowa Ischnoderma benzoinum i bukowa I. resinosum, chlorówka grynszpanowa Chlorociboria aerugi-nosa, gmatwica trójbarwna Daedaleopsis tricolor, drzewkostrzępka klonowa Dendrothele acerina, błyskoporek szczotkowaty Inonotus hispidus, fałdówka kędzierzawa Plicatura crispa oraz łycznik fioletowawy Panellus violaceofulvus. 


■ Podsumowanie iwnioski 
Na terenie planowanego Turni-ckiego Parku Narodowego nie prowadzono dotychczas żadnych badań mykologicznych. W trakcie kilku krótkich wyjazdów (łącznie 21dni) w latach 2014–2016 zgromadzono bogate zbiory i dokonano cennych obserwacji umożliwiających sporządzenie listy 531 taksonów (64 Ascomycota i 477 Basidiomycota) grzybów wielkoowocnikowych, wśród których ponad 200 to gatunki cenne ze względu na status ochrony, zagrożenie czy rzadkość spotykania. Na szczególną uwagę zasługuje wykazanie 26 gatunków nowych dla mykobioty Polski, w tym kilku rzadkich w skali Europy. 
Wstępne badania mykobioty projektowanego Turnickiego Parku Narodowego i jego otuliny dają podstawy do sformułowania niżej podanych wniosków. 
1. 
Teren badań jest bardzo znaczącym, pod względem różnorodno-ści gatunkowej mykobioty, obszarem Polski. Mozaika siedlisk oraz terenów o różnym stopniu antropopresji stworzyła tu warunki dogodne do rozwoju wielu cennych (chronionych, rzadkich, nowych dla Polski) gatunków grzybów wielkoowocnikowych. Nawet na podstawie krótkich, wstępnych rozpoznań można stwierdzić, że teren planowanego Turnickie-go Parku Narodowego jest ważny dla zachowania stanowisk rzadkich, zagrożonych i chronionych gatunków grzybów wielkoowocnikowych i postulaty utworzenia parku narodowego powinny być realizowane, zanim postępująca ingerencja w drzewostany tych terenów zniszczy cenne stanowiska. 

2. 
Duża liczba gatunków cennych, które w naszym kraju występują w postaci pojedynczych, rozproszonych populacji, sprawia, że ochrona tego terenu staje się coraz bardziej pilna, ponieważ zabezpieczenie trwania każdego współczesnego stanowiska tych grzybów przyczynia się do zapewnienia im szansy na przeżycie na terenie Polski. 


3. 
Zróżnicowanie zbiorowisk leśnych oraz zadrzewień antropogenicznych (stare sady, aleje przydrożne, parki) daje podstawy do prognozowania znacznie większe-go bogactwa gatunkowego grzybów nadrzewnych i nadrewnowych niż stwierdzone w czasie prezentowanych tu badań. 

4. 
Niezbędne są dalsze, kilkuletnie prace terenowe, w celu zbadania i udokumentowania różnorodno-ści mykobioty omawianego obszaru i ustalenia pełniejszej listy występujących tu gatunków grzybów. Porównanie z innymi, lepiej zbadanymi terenami o podobnej wartości przyrodniczej w Polsce pozwala przypuszczać, że lista gatunków grzybów projektowanego Turnickigo Parku Narodowego liczy ponad 1000 gatunków. Konieczne jest także zaangażowanie w badania specjalistów od grup systematycznych, nie objętych dotychczas szczegółowymi badaniami, na przykład rodzajów: lej-kówka Clitocybe, gołąbek Russula i zasłonak Cortinarius. Szczególnie wskazane są także dalsze badania ukierunkowane na poszukiwania wapieniolubnych gatunków z rodzajów: zasłonak Cortinarius, borowik Boletus i ko-ralówka Ramaria (a także innych grzybów siedlisk nawapiennych), sporadycznie notowanych w tej części Polski, a często rzadkich i zagrożonych w skali całego kraju. 


■ Podziękowania 
Autorzy dziękują działaczom fundacji Dziedzictwo Przyrodnicze za zaproszenie oraz wszechstronną pomoc podczas prowadzenia badań. Pragniemy także podziękować Paniom Malwinie Snowarskiej i Małgorzacie Koł-towskiej oraz Panom Markowi Snowarskiemu i Maciejowi Zalasowi za wspólne prace terenowe. Panu Krzysztofowi Kujawie dziękujemy za udział w pracach terenowych oraz dokumentajcę fotograficzną. 



■ Piśmiennictwo 
Bas C., Kuyper T.W., Noordeloos M.E., Vellinga E.C (red.). 1990. Flora Agaricina Neerlandica. Critical monographs on families of agarics and boleti occurring in the Netherlands. 2. Pleurotaceae, Pluteaceae, Tricholomataceae (1). A.A. Balkema, Rotterdam. 
Bas C., Kuyper T.W., Noordeloos M.E., Vellinga E.C (red.). 1995. Flora Agaricina Neerlandica. Critical monographs on families of agarics and boleti occurring in the Netherlands. 3. Tricholomataceae (2). 
A.A.
 Balkema, Rotterdam. 

Bas C., Kuyper T.W., Noordeloos M.E., Vellinga E.C (red.). 1998. Flora Agaricina Neerlandica. Critical monographs on families of agarics and boleti occurring in the Netherlands. 1. Entolomataceae. 

A.A.
 Balkema, Rotterdam. 

Bas C., Kuyper T.W., Noordeloos M.E., Vellinga E.C. (red.). 1999. Flora Agaricina Neerlandica. Critical monographs on families of agarics and boleti occurring in the Netherlands. 4. Tricholomataceae. 

A.A.
 Balkema, Rotterdam. 


Basso M.T. 1999. Lactarius Pers. Fungi Europaei, 7. Mykoflora, Alassio. 
Beker H.J., Eberhardt U., Vesterholt J. 2016. Hebeloma (Fr.) P. Kumm. Fungi Europaei, 14. Edizioni Tecnografica, Lomazzo. 
Bernicchia A. 2005. Polyporaceae s.l. Fungi Europaei, 10. Edizioni Candusso, Alassio. 
Bernicchia A., Gorjón S.P. 2010. Corticiaceae s.l. Fungi Europaei, 12. Edizioni Candusso, Alassio. 
Bodziarczyk J., Chachuła P. 2008. Charakterystyka przyrodnicza rezerwatu „Cisy w Serednicy” w Górach Słonnych (Bieszczady Zachodnie). Rocz. Bieszcz., 16: 179–190. 
Borowska A. 1967. Materiały do znajo-mości grzybów Pojezierza Suwalsko--Augustowskiego. Acta Mycol., 3: 191–199. 
Bresadola J. 1903. Fungi polonici a cl. Viro B. Eichler lecti. Ann. Mycol., 1, 1: 65–96 & 1, 2: 97–131. 
Bujakiewicz A. 2004. Grzyby wielkoowocnikowe Babiogórskiego Parku Narodowego. W: Wołoszyn B. W., Jaworski A., Szwagrzyk J. (red.). Babiogórski Park Narodowy. Monografia Przyrodnicza: 215–257. 
Bujakiewicz A. 2006. Macrofungi in the Caltho-Alnetum asociation on the northern slopes of the Babia Góra massif (west Carpathians). Pol. Bot. Stud. 22: 81–93. 
Bujakiewicz A. 2011. Macrofungi in the Alnetum incanae association along Jaworzyna and Skawica river valleys Western Carpathians. Pol. Bot. J., 56, 2: 267–285. 

Bujakiewicz A., Chlebicki A., Chmiel M., Cieśliński S., Czyżewska K., Faliński J.B., Glanc K., Głowacki Z., Klama H., Komorowska H., Lisiewska M., Majewski T., Mrozińska T., Mułenko W., Sadowska B., Skirgiełło A., Załuski T., Żarnowiec J. 1992. Check-list of cryptogamous and seminal plant species recorded during the period 1987–1991 on the permanent plot V-100 (Project CRYPTO). W: Faliński J.B., Mułenko W. (red.). Cryptogamous plants in the forest communities of Białowieża National Park, Phytocoenosis 4 (N.S.), Archiv. Geobot., 3: 1–48. 
Bujakiewicz A., Springer N. 2009. Udział macromycetes w lasach łęgowych rezerwatu „Buki nad Jeziorem Lutomskim” (Nadleśnictwo Sieraków). Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Ser. B, 58: 171–204. 
Candusso M., Lanzoni G. 1990. Lepiota 
s.l. Fungi Europaei, 4. Edizioni Candusso, Saronno. 
Chachuła P. 2014. Plan ochrony Magurskiego Parku Narodowego. Grzyby Manuskrypt. Magurski PN, Krempna. 
Chachuła P., Bodziarczyk J., Kozubek R., Widlak M., Siwy M. 2016. Grzyby wielkoowocnikowe występujące w lasach jodłowo-bukowych z udziałem cisa pospolitego Taxus baccata L. w polskich Karpatach. Rocz. Bieszcz. 24: 53–85. 
Chachuła P., Dorda A., Fiedor M., Rutkowski R. 2015. Grzyby Cieszyna. Urząd Miejski w Cieszynie. 
Chachuła P., Fiedor M., Rudkowski R., Dorda A. 2018. Further rare and protected macrofungi species in the mycobiota of the Cieszyn municipality in the Polish Carpathians. Acta Mycol. (w druku). 
Chlebicki A., Chmiel M. A. 2006. Micro-fungi of Carpinus betulus from Poland I. Annotated list of microfungi. Acta Mycol., 41, 2: 253–278. 
Chmiel M. A. 1991. Discomycetes of the Kazimierz Landscape Park. Ann. UMCS, Sect. C., 46, 3: 21–27. 
Chmiel M. A. 2006. Checklist of Polish larger Ascomycetes. W: Mirek Z. (red.). Biodiversity of Poland. Vol. 8. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. 
Christan J. 2008. Die Gattungen Ramaria in Deutschland. IHW-Verlag, Eching. 
Clemençon H. 2009. Methods for wor-king with Macrofungi. Laboratory Cultivation and Preparation of Larger Fungi for Light Microscopy. IHW-Verlag, Eching. 
Consiglio G., Setti L. 2008. Il genere Crepidotus in Europa. A.M.B. Fondazione, Centro Studi Micologici, Trento. 
Dembek W., Melke A., Michalski R., Prze-woźny M. 2014. Potrzeba utworzenia Parku Narodowego Pogórza Karpackiego. 
W: Mirek Z., Nikel A. (red.) Ochrona przyrody w Polsce wobec współczesnych wyzwań cywilizacyjnych. KOP PAN, Kraków: 101–113. 
Domański S. 1955. Grzyby kapeluszowe (Aphyllophorales, Agaricales) zebrane w Wielkopolskim Parku Narodowym w latach 1948–1952. Prace Monograficzne nad Przyrodą Wielkopolskiego Parku Narodowego pod Poznaniem, 2, 11: 1–47. 
Domański S., Gumińska B., Lisiewska M., Nespiak A., Skirgiełło A., Truszkowska W. 1960. Mikoflora Bieszczadów Zachodnich (Wetlina 1958). Mon. Bot., 10, 2: 159–237. 
Domański S., Gumińska B., Lisiewska M., Nespiak A., Skirgiełło A., Truszkowska W. 1963. Mikoflora Bieszczadów Zachodnich. II. (Ustrzyki Górne 1960). Mon. Bot., 15: 3–75. 
Domański S., Gumińska B., Lisiewska M., Nespiak A., Skirgiełło A., Truszkowska W. 1967. Mikoflora Bieszczadów Zachodnich. III. (Baligród 1962). Acta Mycol., 3: 63–114. 
Domański S., Lisiewska M., Majewski T., Skirgiełło A., Truszkowska W., Wojewoda 
W. 1970. Mikoflora Bieszczadów Zachodnich. IV. (Zatwarnica 1965). Acta Mycol., 6, 1: 129–179. 
Domański Z. 1997. Nowe stanowiska rzadkich i interesujących grzybów w Polsce. Nakładem własnym autora, Warszawa. 
Domański Z. 2001. Grzyby Lasów Łochowskich. Nakładem własnym autora, Warszawa. 
Faliński J. B., Mułenko W. (red.) 1992. Cryptogamous plants in the forest communities of Bialowieża National Park. Checklist of cryptogamous and seminal plant species recorded during the period 1987–1991 on the permanent plot V-100 (Project CRYPTO). Phytocenosis 4. Arch. Geobot., 3: 1–48. 
Fełenczak W. 1927. Grzyby podkarpackie okolicy Dukli. Spraw. Kom. Fizjogr. PAU, 61: 167–187. 
Ferrari E. 2010. Inocybe dai litorali alla zona alpina. Fungi non delineati, 54–55. 
Ferrari E. 2014. Inocybe (Fr.) Fr. terzo contributo. Fungi non delineati, 73–74. 
Flisińska Z. 1996. Studia nad grzybami wielkoowocnikowymi (macromycetes) Lublina. Ann. UMCS, Sect. C, 51: 13–39. 
Flisińska Z. 2004. Grzyby Lubelszczyzny. Wielkoowocnikowe podstawczaki (Basidiomycetes). Tom II. Środowisko Przyrodnicze Lubelszczyzny. Lubelskie Towarzystwo Naukowe, Lublin. 
Frejlak S. 1973. Grzyby wyższe kotła Morskiego Oka w Tatrach. Acta Mycol., 9, 1: 67–89. 
Friedrich S. 2010. Mycological relationships in lowland acidophilous beech fo-rest (Luzulo pilosae-Fagetum) in the Puszcza Wkrzańska forest (NW Poland). Pol. Bot. J., 55, 2: 457–471. 
Friedrich S., Orzechowska M. 2002. Mac-romycetes w środowisku miejskim Szczecina. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Ser. B, 51: 7–30. 
Gelardi M., Vizzini A., Horak E., Ercole E., Voyron S., Wu G. 2014. Paxillus orientalis sp. nov. (Paxillaceae, Boletales) from south-western China based on morphological and molecular data and proposal of the new subgenus Alnopaxillus. Mycol. Progress, 13: 333–342. 
Gierczyk B., Chachuła P., Karasiński D., Kujawa A., Kujawa K., Pachlewski T., Snowarski M., Szczepkowski A., Ślusarczyk T., Wójtowski M. 2009. Grzyby wielkoowocnikowe polskich Bieszczadów. Część 
I. Parki Nar. Rez. Przyr., 28, 3: 3–100. 
Gierczyk B., Kujawa A., Pachlewski T., Szczepkowski A., Wójtowski M. 2011a. Rare species of the genus Coprinus Pers. s. lato. Acta Mycol., 46, 1: 27–73. 
Gierczyk B., Kujawa A., Szczepkowski A., Chachuła P. 2011b. Rare species of Lepio-ta and related genera. Acta Mycol. 46, 2: 137–178. 
Gierczyk B., Szczepkowski A., Kujawa A. 2013. XVIII Wystawa Grzybów Puszczy Białowieskiej. Parki Nar. Rez. Przyr., 32, 2: 88–112. 
Gierczyk B., Kujawa A., Szczepkowski A., Karasiński D. 2014. Materiały do poznania mykobioty Puszczy Białowieskiej. Przegl. Przyr., 25, 1: 3–36. 
Gierczyk B., Kujawa A., Szczepkowski A. 2015a. XX Jubileuszowa wystawa grzybów Puszczy Białowieskiej. Materiały do poznania mykobioty Puszczy Białowieskiej. Przegl. Przyr., 26, 1: 11–29. 
Gierczyk B., Kujawa A., Szczepkowski A., Ślusarczyk T., Kozak M., Mleczko P. 2015b. XXI Wystawa Grzybów Puszczy Białowieskiej. Materiały do poznania mykobioty Puszczy Białowieskiej. Przegl. Przyr., 26, 3: 10–50. 
Gierczyk B., Ślusarczyk T., Szczepkowski A., Kujawa A. 2017. XXII wystawa grzybów Puszczy Białowieskiej. Materiały do poznania mykobioty Puszczy Białowieskiej. Przegl. Przyr. 28, 1: 59-84. 
Grzesiak B., Wolski G.J., Salamaga A., Kochanowska M., Kochanowski J. 2017. 

Grzyby makroskopowe Parku Narodowego „Bory Tucholskie”. Parki nar. Rez. Przyr. 36, 1: 5–36. 
Gumińska B. 1976. Macromycetes łąk w Pienińskim Parku Narodowym. Acta Mycol., 12, 1: 3–75. 
Gumińska B. 1997. Wodnichowate (Hygrophoraceae). W: Skirgiełło A. (red.) Grzyby (Mycota). 26. Podstawczaki (Basidiomycetes). Uniwersytet Jagielloński, Instytut Botaniki, Kraków. 
Hagara L. 2014. Ottova encyklopedie hub. Ottovo Nakladatelsví, Praha. 
Halama M., Romański M. 2010. Grzyby makroskopijne (macromycetes). W: Krzysztofiak L. (red.). Śluzowce Myxomycetes, grzyby Fungi i mszaki Bryophyta Wigierskiego Parku Narodowego. Stowarzyszenie „Człowiek i Przyroda”, Suwałki: 87–201. 
Halama M., Rutkowski R. 2014. Callisto-sporium pinicola (Basidiomycota), a fungus species new to Poland. Acta Mycol., 49, 2: 189–197. 
Halama M. 2015. Grzyby makroskopijne. 
W: Pukacz A., Pełechaty M. (red.). Łagowsko-Sulęciński Park Krajobrazowy. Różnorodność ekologiczna i gatunkowa. Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Lubuskiego, Gorzów Wlkp: 148–167. 
Hansen L., Knudsen H. 2000. Nordic Macromycetes. 1. Ascomycetes. Nordsvamp, Copenhagen. 
Hausknecht A. 2009. Conocybe Fayod. Pholiotina Fayod. Fungi Europaei, 11. Edizioni Candusso, Alassio. 
Hołownia I. 1967. Obserwacje mykologiczne z okolic Osia (Bory Tucholskie). Studia Soc. Sci. Torunensis, Sec. D., 8, 1: 1–18. 
Hutchison L.J. 1987. Studies on Phaeocali-cium polyporaeum in North America. Mycologia, 79, 5: 786–789. 
Jaklitsch W.M. 2009. European species of Hypocrea. Part I. The green-spored spe-cies. Stud. Mycol., 63: 1–91. 
Jargeat P., Moreau P.-A., Gryta H., Chaumeton J.-P., Gardes M. 2016. Paxillus rubicundulus (Boletales, Paxillaceae) and two new Alder-specific 3 ectomycorrhizal species, P. olivellus and P. adelphus, from Europe and North Africa. Fungal Biol., 120, 5: 711–728. 
Jančovičová S., Tomšovský M., Urban A., Krisai-Greilhuber I. 2014. New records and epitypification of Crepidotus malachioides (Crepidotaceae, Agaricales). Sydowia, 66, 1: 79–97. 
Kałucka I. 2009. Macrofungi in the secon-dary succession on the abandoned far-mland near the Białowieża old-growth forest. Mon. Bot., 99. 
Kałucka I.L., Jagodziński A.M., Nowiński 
M. 2016. Biodiversity of ectomycorrhizal fungi in surface mine spoil restoration stands in Poland – first time recorded, rare, and red-listed species. Acta Mycol., 51, 2: 1080. 
Karasiński D. 2009. Grzyby większe rezerwatu przyrody „Ochojec”. W: Parusel J.B. (red.). Rezerwat przyrody „Ochojec” w Katowicach (Górny Śląsk). Monografia naukowo-dydaktyczna. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice: 86–103. 
Karasiński D. 2011. Grzyby afylloforoidalne Kaszubskiego Parku Krajobrazowego. Praca doktorska. Manuskrypt. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków. 
Karasiński D. 2014. Puszczańskie rarytasy. Białowieski Park Narodowy, Białowieża. 
Karasiński D. 2016. Grzyby afylloforoidalne Kaszubskiego Parku Krajobrazowego. Tom. 1. Charakterystyka Mykobioty. Acta Bot. Cassubica. Monographiae 7. 
Karasiński D., Kujawa A., Gierczyk B., Ślusarczyk T., Szczepkowski A. 2015. Grzyby wielkoowocnikowe Kampinoskiego Parku Narodowego. Kampinoski Park Narodowy, Izabelin–Lublin. 
Kinelska J., Roślik D. 1959. Grzyby wyższe zebrane w 1955 r w rezerwacie modrzewiowym w Małej Wsi. Mon. Bot., 8: 143–151. 
Knudsen H., Vesterholt J. (red.) 2008. Funga Nordica. Agaricoid, boletoid and cyphelloid genera. Nordsvamp, Copenha-gen. 
Knudsen H., Vesterholt J. (red.) 2012. Funga Nordica. Agaricoid, boletoid, clavarioid, cyphelloid and gasteoid genera. Nordsvamp, Copenhagen. 
Komorowska H. 1991. Tricholomataceae (Agaricales) Puszczy Niepołomickiej. Folia Soc. Sci. Lublinensis, 30, Biologia, 1–2: 55–62. 
Komorowska H. 1995. Grzyby wielkoowocnikowe macromycetes. W: Dubiel E. (red.) Puszcza Niepołomicka. W: Mirek Z., Wójcicki J. Szata roślinna Parków Narodowych i Rezerwatów Polski Połu-dniowej. Przewodnik Sesji Terenowych 
50. Zjazdu PTB. Pol. Bot. Stud. Guidebo-ok Series, 12: 44–48. 
Kränzlin F. 2005. Fungi of Switzerland, 
6. Russulaceae. Verlag Mykologia, Luzern. 
Kryza K., Puciata R. 2009. Grzyby (Fungi) i śluzowce (Myxomycetes) rezerwatu przyrody „Kuźnik”. W: Owsianny P.M. (red.). Rynna Jezior Kuźnickich i rezerwat przyrody Kuźnik – bioróżnorodność, funkcjonowanie, ochrona i edukacja. Muzeum Stanisława Staszica, Piła: 77–93. 
Kudławiec B., Misiuna Ł. 2014. Grzyby wielkoowocnikowe Macromycetes Góry Wierzejskiej w Górach Świętokrzyskich. Przegl. Przyr., 25, 3: 3–30. 
Kujawa A. 2009. Macrofungi of wooded patches in the agricultural landscape. I. Species diversity. Acta Mycol., 44, 1: 49– 75. 
Kujawa A. 2016. Grzyby makroskopijne Polski w literaturze mikologicznej (wersja: czerwiec 2016). W: Snowarski M. Atlas grzybów Polski. [http://www.grzyby. pl/grzyby-makroskopijne-Polski-w-literaturze-mikologicznej.htm]. [dostęp: 10.10.2016]. 
Kujawa A., Gierczyk B. 2010. Rejestr gatunków grzybów chronionych i zagro-żonych w Polsce. Część. III. Wykaz gatunków przyjętych do rejestru w roku 2007. Przegl. Przyr., 21, 1: 8–53. 
Kujawa A., Gierczyk B. 2011a. Rejestr gatunków grzybów chronionych i zagro-żonych w Polsce. Część IV. Wykaz gatunków przyjętych do rejestru w roku 2008. Przegl. Przyr., 22, 1: 17–83. 
Kujawa A., Gierczyk B. 2011b. Rejestr gatunków grzybów chronionych i zagro-żonych w Polsce. Część V. Wykaz gatunków przyjętych do rejestru w roku 2009. Przegl. Przyr., 22, 4: 16–68. 
Kujawa A., Gierczyk B. 2012. Rejestr gatunków grzybów chronionych i zagro-żonych w Polsce. Część VI. Wykaz gatunków przyjętych do rejestru w roku 2010. Przegl. Przyr., 23, 2: 3–59. 
Kujawa A., Gierczyk B. 2013a. Rejestr gatunków grzybów chronionych i zagro-żonych w Polsce. Część VII. Wykaz gatunków przyjętych do rejestru w roku 2011. Przegl. Przyr., 24, 2: 3–44. 
Kujawa A., Gierczyk B. 2013b. Rejestr gatunków grzybów chronionych i zagro-żonych w Polsce. Część VIII. Wykaz gatunków przyjętych do rejestru w roku 2012. Przegl. Przyr., 24, 4: 10–41. 
Kujawa A., Gierczyk B. 2016. Rejestr gatunków grzybów chronionych i zagro-żonych w Polsce. Część IX. Wykaz gatunków przyjętych do rejestru w roku 2013. Przegl. Przyr., 27, 3: 3–55. 
Kujawa A., Ślusarczyk T. 2013. Opracowanie projektów planów ochrony Parku Narodowego „Ujście Warty” oraz obszaru Natura 2000 PLC 080001 „Ujście Warty”. Zadanie: Inwentaryzacja zasobów grzybów wielkoowocnikowych. Sprawozdanie z inwentaryzacji grzybów wielkoowocnikowych Parku Narodowego „Ujście Warty”. Manuskrypt. Klub Przyrodników, Świebodzin. 
Kujawa A., Chachuła P., Gierczyk B., Karasiński D., Szczepkowski A., Ślusarczyk T., Domian G., Kędra K., Kujawa T., Pachlewski T., Snowarski M. 2011. Operat ochrony grzybów wielkoowocnikowych. 
W: Plan Ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Manuskrypt. Krameko sp. z o.o., Kraków. 
Kujawa A., Wrzosek M., Domian G., Kędra K., Szkodzik J., Rudawska M., Leski T., Karliński L., Pietras M., Gierczyk B., Dynowska M., Ślusarczyk D., Kałucka I., Ławrynowicz M. 2012. Preliminary studies of fungi in the Biebrza National Park (NE Poland). II. Macromycetes. Acta Mycol., 47, 2: 235–264. 

Kujawa A., Gierczyk B., Domian G., Wrzosek M., Stasińska M., Szkodzik J., Leski T., Karliński L., Pietras M., Dynowska M., Henel A., Ślusarczyk D., Kubiak 
D. 2015. Preliminary studies of fungi in the Biebrza National Park. Park. Part IV. Macromycetes-new data and the synthesis. Acta Mycol., 50, 2: 1070. 
Kujawa A., Szczepkowski A., Gierczyk B., Ślusarczyk T., Chachuła P., Karasiński D. 2016. Grzyby wielkoowocnikowe w Bieszczadzkim Parku Narodowym. W: Górecki A., Zemanka B. (red.). Bieszczadzki Park Narodowy. Bieszczadzki PN, Ustrzyki Górne: 199–210. 
Kuyper Th.W. 1986. A revision of genus Inocybe in Europe. I. Subgenus Inosperma and the smooth-spored species of subgenus Inocybe. Rijksherbarium, Leiden. 
Kwiatkowska J. 2017. Macromycetes parku w Małkocinie (NW Polska). Badania Fizjogr. B, 7: 77-94 
Lisiewska M., Celka D. 1995. Macromycetes parków wschodniej części Golęcińskiego Klina zieleni w Poznaniu. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Ser. B, 44: 7–50. 
Lisiewska M., Mikołajczak M. 1998. Ogród Botaniczny Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu jako środowisko przyrodnicze grzybów wielkoowocnikowych. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Ser. B, 47: 7–44. 
Lisiewska M., Połczyńska M. 1998. Chan-ges in macromycetes of the oak-hornbe-am forests in the „Dębina“ reserve (Northern Wielkopolska). Acta Mycol., 33, 2: 191–230. 
Ludwig E. 2000. Pilzkompendium. Band 
1. Abbildungen. Die kleiner Gattungen der Macromyzeten mit lamelligem Hymenophor aus den Ordnungen Agaricales, Boletales und Polyporales. IHW-Verlag, Eching. 
Ludwig E. 2001. Pilzkompendium. Band 
1.
 Beschreibungen. Die kleiner Gattungen der Macromyzeten mit lamelligem Hymenophor aus den Ordnungen Agaricales, Boletales und Polyporales. IHW-Verlag, Eching. 

Ludwig E. 2007a. Pilzkompendium. Band 

2.
 Abbildungen. Die gröβeren Gattungen der Agaricales mit farbigem Sporenpulver (ausgenommen Cortinariaceae). Fungi-con-Verlag, Berlin. 


Ludwig E. 2007b. Pilzkompendium. Band 
2. Beschreibungen. Die gröβeren Gattun-gen der Agaricales mit farbigem Sporenpulver (ausgenommen Cortinariaceae). Fungicon-Verlag, Berlin. 
Ludwig E. 2012a. Pilzkompendium. 3. Beschreibungen. Die übrigen Gattungen der Agaricales mit weiβem Sporenpulver. FungIcon-Verlag, Berlin. 
Ludwig E. 2012b. Pilzkompendium. 3. Abbildungen. Die übrigen Gattungen der Agaricales mit weiβem Sporenpulver. FungIcon-Verlag, Berlin. 
Ławrynowicz M., Stasińska M. 2000. Macromycetes of the Stellario-Carpinetum in the Ińsko Landscape Park (NW Po-land) – monitoring studies. Acta Mycol., 35, 2: 157–182. 
Łuszczyński J. 2007. Diversity of Basidiomycetes in various ecosystems of the Góry Świętokrzyskie Mts. Mon. Bot., 97: 5–218. 
Łuszczyński J. 2008. Basidiomycetes of the Góry Świętokrzyskie Mts. A checklist. Wyd. Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego, Kielce. 
Łuszczyński J., Łuszczyńska B., Sikora A., Jaworska J. 2011. Nowe i rzadkie gatunki grzybów agarikoidalnych w ciepłolubnych murawach Wyżyny Małopolskiej. W: Ławrynowicz M., Ruszkiewicz-Michalska M., Kałucka I. (red.). Polskie tradycje użytkowania grzybów oraz ich ochrony wkładem do europejskiego dziedzictwa kultury. Streszczenia referatów i posterów. Sekcja Mikologiczna Polskiego Towarzystwa Botanicznego, Katedra Algologii i Mikologii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź: 77. 
McNabb R.F.R. 1973. Taxonomic Studies in the Dacrymycetaceae. VIII. Dacrymy-ces Nees ex Fries. New Zealand J. Bot., 11, 3: 461–524. 
Mleczko P., Beszczyńska M. 2015. Macroscopic fungi of pine forests in the Olkusz Ore-bearing Region. W: Godzik B. (red.). Natural and historical values of the Olkusz Ore-bearing Region. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Scien-ces, Kraków: 227–250. 
Montecchi A., Sarasini M. 2000. Funghi Ipogei d’Europa. A.M.B., Fond. Centro Studi Micologici, Trento. 
Mułenko W., Majewski T., Ruszkiewicz-Michalska M. (red.). 2008. A preliminary checklist of micromycetes in Poland. W: Mirek Z. (red.). Biodiversity of Poland, 9. 
W. Szafer Institute of Botany, Polish Aca-demy of Sciences, Kraków. 
MycoBank 2016. The MycoBank engine and related databases. [http://www.mycobank.org]. [dostęp: 10.10.2016]. 
Namysłowski B. 1914. Śluzowce i grzyby Galicji i Bukowiny. Pam. Fizjogr., 22: 1–151. 
Namysłowski B., Rouppert K. 1909. Galicyjskie podstawczaki zbioru Grzegorza Bobiaka. Spraw. Kom. Fizyogr. AU, 43: 59–62. 
Narkiewicz Cz., Kita W., Pusz W., Panek 
E. 2013. Grzyby i śluzowce. W: Knapik R., 
Raj A. (red.). Karkonoski Park Narodowy. Przyroda Karkonoskiego Parku Narodowego. Karkonoski Park Narodowy, Jelenia Gora: 339-358. 
Nespiak A. 1962. Grzyby (Fungi). W: Szafer W. (red.). Tatrzański Park Narodowy. Zakład Ochrony Przyrody PAN. Wydawnictwa Popularnonaukowe, 21: 317–326. 
Nespiak A. 1975a. Basidiomycetes. Agaricales. Cortinariaceae. Cortinarius I. W: Kochman J, Skirgiełło A. (red.). Grzyby (Mycota), 7. PWN, Warszawa–Kraków. 
Nespiak A. 1975b. Einige interessante Pilze aus dem Kalkgebiet der Polnischen Tatra. Schw. Z. Pilzk., 53, 11: 169–173. 
Nespiak A. 1990. Strzępiak (Inocybe). W: Kochman J, Skirgiełło A. (red.). Grzyby (Mycota), 19. PWN, Warszawa–Kraków. 
Nita J., Bujakiewicz A. 2005. Grzyby wielkoowocnikowe w fitocenozach łęgu wiązowego Querco-Ulmetum minoris i olsu Carici elongatae-Alnetum w Lesie Złotowskim (Pomorze Zachodnie). Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Ser. B 54: 7–33. 
Nitare J. 2012. Ramaria lutea. Guldfingersvamp. Artdatabanken. [http://www. artdatabanken.se/]. [dostęp: 01.06.2015]. 
Noordeloos M.E. 1992. Entoloma s.l. Supplemento. Fungi Europaei, 5. Edizioni Candusso, Saronno. 
Noordeloos M.E. 2004. Entoloma s.l. Supplemento. Fungi Europaei, 5A. Edizi-oni Candusso, Alassio. 
Noordeloos M.E. 2011. Stropharaiceae s.l. Supplemento. Fungi Europaei, 13. Edizio-ni Candusso, Alassio. 
Noordeloos M.E., Kuyper T.W., Vellinga 
E.C.
 (red.). 2001. Flora Agaricina Neerlandica. Critical monographs on families of agarics and boleti occurring in the Netherlands. 5. Agaricaceae. A.A. Balke-ma Publishers, Rotterdam. 

Noordeloos M.E., Kuyper T.W., Vellinga 

E.C.
 (red.). 2005. Flora Agaricina Neerlandica. Critical monographs on families of agarics and boleti occurring in the Netherlands, 6. Taylor & Francis Group, Boca Raton. 


Nowicki J. 2014. Inocybe pseudoasterospora var. microsperma. ID: 210209. Snowarski M. Atlas grzybów Polski. Rejestr gatunków grzybów chronionych i zagrożonych. [http://www.grzyby.pl/ rejestr-grzybow-chronionych-i-zagrozonych.htm]. [dostęp 20.11.2016]. 
Pietras M., Kujawa A., Leski T., Rudawska 
M. 2016. Grzyby wielkoowocnikowe. W: Danielewicz W. (red.). Dąbrowy Kroto-szyńskie. Monografia przyrodniczo-gospodarcza. Oficyna Wydawnicza G&P, Gościański & Prętnicki, Poznań: 89-131. 
Roniker A. 2012. Fungi of the Sarnia Skała massif in the Tatra Mountains (Po-land). Pol. Bot. Stud., 28: 1–293. 

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej grzybów. Dz.U. RP 2014 poz. 1408. 
Ruszkiewicz-Michalska M., Bałazy S., Chełkowski J., Dynowska M., Pawłowska J., Sucharzewska E., Szkodzik J., Tkaczuk C., Wilk M., Wrzosek M. 2015. Preliminary studies of fungi in the Biebrza National Park (NE Poland). III. Micromycetes – new data. Acta Mycol., 50, 2: 10–67. 
Ryvarden L., Gilbertson R.L. 1994. European polypores. Part 2. Meripilus-Tyromyces. Synopsis Fungorum, 7. Fungiflora, Oslo. 
Ryvarden L., Melo I. 2014. Poroid fungi of Europe. Synopsis Fungorum, 31. Fungiflora, Oslo. 
Salamaga A., Ślusarczyk D. 2014. Divesity of macromycetes in the Białaczów nature reserve (Central Poland). Acta Mycol., 49, 1: 99–107. 
Sałata B. 1972. Badania nad udziałem grzybów wyższych w lasach bukowych i jodłowych na Roztoczu Środkowym. Acta Mycol., 8, 1: 69–139. 
Snowarski M. 2015. Atlas grzybów Polski. [www.grzyby.pl]. [dostęp: 01.06.2015]. 
Stangl J. 2011. The genus Inocybe in Bavaria. English edition. NuAge Print and Copy, Burnley. 
Stecki K. 1910. Przyczynki do mykologii Galicyi. I. Grzyby okolic Rymanowa Zdroju. Spraw. Kom. Fizyogr. AU Krak., 44: 49–56. 
Svrček M., Kubička J. 1967. Poloniodiscus fischeri, novy rod a druh diskomycetu Česká Mykol., 21, 3: 151–155. 
Szczepkowski A., Gierczyk B., Kujawa A. 2014. Greenhouses of botanical gardens as a habitat of alien and native macrofungi: a case study in Poland. Cent. Eur. J. Biol., 9, 8: 777–795. 
Szczepkowski A., Gierczyk B., Olenderek 
T. 2015. Pierwsze stwierdzenie na otwartej przestrzeni pieczarki brązowej Agaricus subrufescens Peck w Polsce. Przegl. Przyr. 26, 3: 80–83. 
Szczepkowski A., Gierczyk B., Borowski J., Neubauer G. 2017. New localities of Sarcodontia crocea (Polyporales, Basidiomycota) in Poland. Acta Mycol. 52, 1: 1090. 
Ślusarczyk T. 2009. Rzadkie i zagrożone gatunki grzybów wielkoowocnikowych znalezione na terenie obszaru chronionego „Owczary”. Przegl. Przyr., 20, 1–2: 11–33. 
Tanchaud P. 2012. Entoloma amicorum Noordeloos. Champignons de Charente--Maritime, Charente et Deux-Sévres. [http://www.mycocharentes.fr/index. php?page=Alpha]. [dostęp 20.11.2016]. 
Teodorowicz F. 1939. Nowe dla flory polskiej podrzędy, rodziny, rodzaje i gatunki wnętrzniaków (Gasteromycetes). Kosmos, 64, 1: 83–107. 
Trzmielewski R. (red.). 2015. Pogórze Przemyskie. Mapa turystyczna w skali 
1:50 000. Compass, Kraków. 
Turnau K. 1983. Cup-fungi of Turbacz and Stare Wierchy mountains in the Gorce range (Polish Western Carpathiens). Zesz. Nauk. UJ. Pr. Bot., 11: 163–180. 
Turnau K. 1988. Grzyby hałd przemysłowych południowej Polski (doniesienie tymczasowe). Folia Soc. Sci. Lublinensis, 30, Biologia, 1–2: 81–86. 
Wilga M.S. 2004. Grzyby wielkoowcniko-we (macromycetes) Doliny Zielonej (Lasy Oliwskie). Przegl. Przyr., 15, 3–4: 3–18. 
Wojewoda W. 1974. Makromycetes Ojcowskiego Parku Narodowego. Acta Mycol. 10, 2: 181–265. 
Wojewoda W. 1979. Rozmieszczenie geograficzne grzybów tremelloidalnych w Polsce. Acta Mycol., 15, 1: 75–144. 
Wojewoda W. 1991. Changes in macrofungal flora of Cracow (S Poland). Veröff. Geobot. Inst. Eidgenöss. Tech. Hochsch., Stift. Rübel Zür., 106: 150–161. 
Wojewoda W. 1996. Grzyby Krakowa w latach 1883–1994 ze szczgólnym uwzględnieniem Macromycetes. Studia Ośr. Document. Fizjogr. PAN Oddz. Kraków, 24: 75–111. 
Wojewoda W. 2003. Checklist of Polish larger Basidiomycetes. W: Mirek Z. (red.). Biodiversity of Poland. Vol. 7. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. 
Wojewoda W., Heinrich Z., Komorowska 
H. 1999. Macromycetes of oak-lime--hornbeam woods in the Niepołomice Forest near Kraków (S Poland) – monitoring studies. Acta Mycol., 34, 2: 201–266. 
Wojewoda W., Kozak M., Mleczko P., Karasiński D. 2016. Grzyby makroskopijne Gorców (Karpaty Zachodnie). Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, Kraków. 
Wojewoda W., Ławrynowicz M. 2006. Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: 53–70. 
Wróblewski A. 1922. Wykaz grzybów zebranych w latach 1913–1918 z Tatr, Pienin, Beskidów Wschodnich, Podkarpacia, Podola, Roztocza i innych miejsco-wości. Cz. I. Phycomycetes, Ustilaginaceae, Uredinales i Basidiomycetes. Spraw. Kom. Fizjogr. PAU, 55/56: 1–50. 


RobertKościelniak DominikaBaran 


Porosty 

(grzyby zlichenizowane) 
■ Wstępiogólna charakterystyka biotyporostów 
Pierwsza dokumentacja dla projektowanego Turnickiego Parku Narodowego (TuPN) została wykonana w 1993 roku. Jej zakres obejmował także charakterystykę bioty porostów (Kiszka, Piórecki 1993). Już wówczas Autorzy wskazywali na ponadprzeciętne walory bioty porostów, wykazując obecność na terenie projektowanego Parku wielu bardzo rzadkich w skali Polski gatunków. Z badanego obszaru podali stanowiska 206 gatunków porostów, a także 22 gatunki, których stanowiska były położone w bezpo-średnim sąsiedztwie projektowanego Parku. 
Porosty zajmują szczególne miejsce w badaniach środowiska naturalnego. Biota porostów bardzo szybko reaguje na zmiany wprowadzane przez człowieka w środowisku. Reakcje te to m.in.: zamieranie gatunków, upraszczanie struktury gatunkowej bioty, rozprzestrzenianie gatunków inwazyjnych. Jednocześnie obecność gatunków najbardziej wrażliwych na zmiany w środowisku, tj. gatunków traktowanych jako wskaźniki ciągłości ekologicznej lasu jest sygnałem, że teren, na którym występują, jest szczególnie cenny przyrodniczo. 

Niniejsze opracowanie opiera się na danych literaturowych (Kiszka 1992; 1994a, b; 1997; Kiszka, Piórecki 1990; 1991; 1993; 1994), zbiorach zielnikowych zdeponowanych w zielniku KRAM-L, obserwacjach prowadzonych przez Fundację „ Dziedzictwo Przyrodnicze” oraz własnych badaniach przeprowadzonych w 2015 roku. Nazewnictwo gatunków przyjęto za Index Fungorum (2017). 
Na terenie projektowanego Tur-nickiego Parku Narodowego zanotowano dotychczas występowanie 244 gatunki porostów (tab. 1). Wśród nich 40 gatunków objętych jest ochroną (Rozporządzenie MŚ 2014), 90 zamieszczonych jest w czerwonej liście porostów zagrożonych w Polsce (Cieśliński i in. 2006), a 18 uważanych za gatunki wskaźnikowe naturalnych lasów, tzw. „gatunki puszczańskie”. 
Podobnie jak w przylegających z południa Bieszczadach (Kościelniak 2004; 2013), najważniejsze dla kształtowania bioróżnorodności porostów są dwie grupy ekosystemów: ekosystemy leśne oraz podlegające mniejszej lub większej antropopresji pozostałości dawnych wsi i przysiółków. 

Tabela 1  Wykaz gatunków stwierdzonych na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego 

Acarospora moenium (Vain.) Räsänen x 
Acrocordia gemmata (Ach.) A.Massal. x x VU 
Alyxoria varia (Pers.) Ertz & Tehler x x NT 
Amandinea punctata (Hoffm.) Coppins & Schleid. x x 
Anema decipiens (A.Massal.) Forssell x VU 
Anisomeridium biforme (Borrer) R.C. Harris x VU 
Arthonia atra (Pers.) A.Schneid. x EN 
Arthonia byssacea (Weigel) Almq. Arthonia radiata (Pers.) Ach. Arthonia spadicea Leight.  x x x  x  x  EN  
Arthonia vinosa Leight. Arthopyrenia analepta (Ach.) A.Massal. Arthopyrenia grisea (Schleich. ex Schaer.) Körb.  x x x  x  x  NT  

Arthothelium ruanum (A. Massal.) Körb. x NT 
Arthothelium spectabile Flot. ex A.Massal.  x  x  CR  
Aspicilia coronata (A.Massal.) Anzi  x  
Athallia holocarpa (Hoffm.) Arup, Frödén & Sochting  x  

Bacidia arnoldiana Körb. Bacidia bagliettoana (A.Massal. & De Not.) Jatta Bacidia inundata (Fr.) Körb. Bacidia phacodes Körb. Bacidia rubella (Hoffm.) A.Massal.  x x  x x x x  NT VU  
Bacidia subincompta (Nyl.) Arnold Baeomyces rufus (Huds.) Rebent. Biatora globulosa (Flörke) Fr. Biatora sphaeroides (Dicks.) Hornem. Bryostigma muscigenum (Th. Fr.) Frisch & G. Thor  x x x  x x x x  EN NT  
Buellia disciformis (Fr.) Mudd Buellia griseovirens (Turner & Borrer ex Sm.) Almb. Caeruleum heppii (Nägeli ex Körb.) K. Knudsen & Arcadia  x x  x x  VU  

Calicium abietinum Pers.  x  VU  
Calogaya decipiens (Arnold) Arup, Frödén & Søchting  x  
Calogaya pusilla (A. Massal.) Arup, Frödén & Søchting  x  

Caloplaca cerina (Ehrh. ex Hedw.) Th.Fr.  x  VU  
Caloplaca lactea (A. Massal.) Zahlbr.  x  
Caloplaca teicholyta (Ach.) J.Steiner  x  
Caloplaca xerica Poelt & Vězda  x  
Candelaria concolor (Dicks.) Stein  x  
Candelariella aurella (Hoffm.) Zahlbr.  x  
Candelariella reflexa (Nyl.) Lettau  x  
Candelariella vitellina (Hoffm.) Müll. Arg.  x  
Candelariella xanthostigma (Pers. ex Ach.) Lettau  x  
Carbonicola myrmecina (Ach.) Bendiksby & Timdal  x  x  
Catapyrenium lachneum (Ach.) R. Sant.  x  VU  

Catillaria chalybeia (Borrer) A.Massal. x VU 
Cetraria sepincola (Ehrh.) Ach. x s EN 
Cetrelia cetrarioides (Delise & Duby) W.L.Culb. & C.F.Culb. x s x EN 48 Cetrelia monachorum (Zahlbr.) W.L.Culb. & C.F.Culb. x s 

49  Cetrelia olivetorum (Nyl.) W.L.Culb. & C.F.Culb.  x  s  x  EN  
50  Chaenotheca chrysocephala (Turner ex Ach.) Th.Fr.  x  
51  Chaenotheca ferruginea (Turner ex Borrer) Mig.  x  

52 Chaenotheca xyloxena Nádv. x VU 
53  Chrysothrix candelaris (L.) J.R.Laundon  x  s  x  CR  
54  Circinaria calcarea (L.) A. Nordin, Savić & Tibell  x  
55  Circinaria contorta (Hoffm.) A. Nordin, Savić & Tibell  x  
56  Cladonia cariosa (Ach.) Spreng.  x  
57  Cladonia chlorophaea (Flörke ex Sommerf.) Spreng.  x  x  
58  Cladonia coniocraea (Flörke) Spreng.  x  x  
59  Cladonia cornuta (L.) Hoffm.  x  
60  Cladonia digitata (L.) Hoffm.  x  x  
61  Cladonia fimbriata (L.) Fr.  x  x  
62  Cladonia furcata (Huds.) Schrad.  x  x  
63  Cladonia glauca Flörke  x  
64  Cladonia gracilis (L.) Willd.  x  
65  Cladonia macilenta Hoffm.  x  x  
66  Cladonia ochrochlora Flörke  x  

67  Cladonia peziziformis (With.) J.R.Laundon.  x  CR  
68  Cladonia pocillum (Ach.) Grognot  x  
69  Cladonia pyxidata (L.) Hoffm.  x  x  

70 Cladonia rangiferina (L.) F.H.Wigg. x c 
71 Cladonia subulata (L.) Weber ex  F.H. Wigg. x x 
72 Cladonia symphycarpia (Flörke) Fr. x 
73 Clauzadea monticola (Schaer.) Hafellner & Bellem. x 
74 Coenogonium pineti (Ach.) Lücking & Lumbsch x 

75 Collema fuscovirens (With.) J.R.Laundon x 
76 Collema tenax (Sw.) Ach. em. Degel. x 
77 Dibaeis baeomyces (L.f.) Rambold & Hertel x x NT 
78 Diplotomma alboatrum (Hoffm.) Flot. x VU 
79 Eopyrenula leucoplaca (Wallr.) R.C.Harris x EN 
80 Evernia prunastri (L.) Ach. x x NT 
81 Flavoparmelia caperata (L.) Hale x x c EN 
82 Flavoplaca citrina (Hoffm.) Arup, Frödén & Søchting x 
83  Graphis scripta s.l x  NT  
84  Gyalecta truncigena (Ach.) Hepp  x  EN  
Gyalolechia flavovirescens (Wulfen) Søchting, Frödén &  
85  Arup  x  
86  Haematomma ochroleucum (Neck.) J.R.Laundon x  DD  

87 Hypogymnia farinacea Zopf x s VU 
88 Hypogymnia physodes (L.) Nyl. x x 
89 Hypogymnia tubulosa (Schaer.) Hav. x x c NT 
Hypotrachyna afrorevoluta (Krog & Swinscow) Krog & 90 Swinscow x s1 
91 Hypotrachyna revoluta (Flörke) Hale x s x EN 
92 Imshaugia aleurites (Ach.) S.L.F.Meyer x c 
93 Lecania erysibe (Ach.) Mudd x 
94 Lecania naegelii (Hepp) Diederich & van den Boom x 124 Loxospora elatina (Ach.) A.Massal. x x EN 

95 Lecanora albella (Pers.) Ach.  x  x  EN  
96 Lecanora allophana (Ach.) Nyl.  x  x  
97 Lecanora argentata (Ach.) Malme  x  x  
98 Lecanora campestris (Schaer.) Hue  x  
99 Lecanora carpinea (L.) Vain.  x  x  
100 Lecanora chlarotera Nyl.  x  x  
101 Lecanora conizaeoides Nyl. in Crombie  x  x  
102 Lecanora expallens Ach.  x  x  
103 Lecanora filamentosa (Stirt.) Elix & Palice  x  x  
104 Lecanora glabrata (Ach.) Malme  x  x  
105 Lecanora impudens Degel.  x  x  

106 Lecanora intumescens (Rebent.) Rabenh.  x  EN  
107 Lecanora leptyrodes (Nyl.) Degel.  x  x  
108 Lecanora pulicaris (Pers.) Ach.  x  x  
109 Lecanora saligna (Schrad.) Zahlbr.  x  x  
110 Lecanora saligna (Schrad.) Zahlbr. var.sarcopis  x  x  
111 Lecanora subcarpinea Szatala  x  DD  

112 Lecanora subrugosa Nyl.  x  x  LC  
113 Lecanora varia (Hoffm.) Ach.  x  
114 Lecidella elaeochroma (Ach.) M.Choisy  x  x  
115 Lecidella euphorea (Flörke) Hertel  x  x  
116 Lecidella stigmatea (Ach.) Hertel & Leuckert  x  x  
117 Lepraria eburnea J.R.Laundon  x  
118 Lepraria elobata Tonsberg  x  x  
119 Lepraria incana (L.) Ach.  x  
120 Lepraria jackii Tonsberg  x  x  
121 Lepraria lobificans Nyl.  x  x  
122 Lepraria vouauxii (Hue) R.C.Harris  x  
123 Lobaria pulmonaria (L.) Hoffm.  x  s1st  x EN  

125 Melanelia stygia (L.) Essl. x s 
126 Melanelixia glabratula (Lamy) Sandler & Arup x x 
Melanelixia subargentifera (Nyl.) O.Blanco, A.Crespo, 127 Divakar, Essl., D.Hawksw. & Lumbsch x VU 
Melanelixia subaurifera (Nyl.) O.Blanco, A.Crespo, Diva128 kar, Essl., D.Hawksw. & Lumbsch x c 
129  Melanohalea elegantula (Zahlbr.) O.Blanco, A.Crespo, Divakar, Essl., D.Hawksw. & Lumbsch  x  s  VU  
Melanohalea exasperata (De Not.) O.Blanco, A.Crespo,  
130  Divakar, Essl., D.Hawksw. & Lumbsch  x  s1  CR  
Melanohalea exasperatula (Nyl.) O. Blanco, A. Crespo,  
131  Divakar, Essl., D. Hawksw. & Lumbsch  x  

132 Menegazzia terebrata (Hoffm.) Körb.  x  s  x  CR  
133 Micarea denigrata (Fr.) Hedl.  x  x  
134 Micarea micrococca  (Körb.) Gams ex Coppins  x  
135 Micarea prasina Fr.  x  x  

136 Multiclavula mucida (Pers.) R.H.Petersen x x 
137 Myriolecis albescens (Hoffm.) Śliwa, Zhao Xin & Lumbsch x x 
138 Myriolecis crenulata (Wallr.) Śliwa, Zhao Xin & Lumbsch x 
139 Myriolecis dispersa (Pers.) Śliwa, Zhao Xin & Lumbsch x 140 Myriolecis hagenii (Ach.) Śliwa, Zhao Xin & Lumbsch x 

Myriolecis semipallida (H. Magn.) Śliwa, Zhao Xin & 141 Lumbsch x 
142 Normandina pulchella (Borrer) Nyl. x x s1 EN 
143 Ochrolechia arborea (Kreyer) Almb. x VU 
144 Oxneria fallax (Arnold) S.Y. Kondr. & Kärnefelt x VU 
145 Parmelia saxatilis (L.) Ach. x x 
146 Parmelia submontana Nádv. ex Hale x s VU 
147 Parmelia sulcata Taylor x x 
148 Parmelina pastillifera (Harm.) Hale x s DD 
149 Parmelina tiliacea (Hoffm.) Hale x x s VU 
150 Parmeliopsis ambigua (Wulfen) Nyl. x 
151 Parmeliopsis hyperopta (Ach.) Arnold x c VU 
152 Parmotrema arnoldii (Du Rietz) Hale x s1st CR 
153 Peltigera didactyla (With.) J.R. Laundon x s 
154 Peltigera polydactylon (Neck.) Hoffm. x c DD 
155 Peltigera praetextata (Flörke ex Sommerf.) Zopf x s VU 
156 Peltigera rufescens (Weiss) Humb. x x s 
157 Pertusaria albescens (Huds.) M.Choisy & Werner x x 
158 Pertusaria amara (Ach.) Nyl. x x 
159 Pertusaria coccodes (Ach.) Nyl. x NT 
160 Pertusaria constricta Erichsen x 

161 Pertusaria leioplaca DC. x NT 
162 Pertusaria pertusa (Weigel) Tuck. x VU 
163 Pertusaria pulvereosulphurata Harm. x 

164 Phaeophyscia chloantha (Ach.) Moberg x VU 
165 Phaeophyscia endophoenicea (Harm.) Moberg 166 Phaeophyscia hirsuta (Mereschk.) Essl. 167 Phaeophyscia nigricans (Flörke) Moberg 168 Phaeophyscia orbicularis (Neck.) Moberg  x x  x x x  EN EN  
169 Phlyctis agelaea (Ach.) Flot. 170 Phlyctis argena (Spreng.) Flot. 171 Physcia adscendens H.Olivier  x x x  x x x  EN  
172 Physcia aipolia (Ehrh. ex Humb.) Fürnr. 173 Physcia caesia (Hoffm.) Fürnr. 174 Physcia dubia (Hoffm.) Lettau 175 Physcia stellaris (L.) Nyl. 176 Physcia tenella (Scop.) DC.  x x  x x x x x  NT  

177 Physconia distorta (With.) J.R.Laundon x EN 
178 Physconia enteroxantha (Nyl.) Poelt x x 187 Polycauliona candelaria (L.) Frödén, Arup & Sochting x 
179 Physconia perisidiosa (Erichsen) Moberg  x  EN  
180 Placynthiella dasaea (Stirt.) Tonsberg  x  
181 Placynthiella icmalea (Ach.) Coppins & P. James  x  x  
Placynthiella oligotropha (J.R.Laundon) Coppins &  
182 P.James  x  
183 Placynthiella uliginosa (Schrad.) Coppins & P.James  x  x  
184 Placynthium tremniacum (A.Massal.) Jatta  x  
185 Platismatia glauca W.L.Culb. & C.F.Culb.  x  
186 Pleurosticta acetabulum (Neck.) Elix & Lumbsch  x c  EN  


188 Polycauliona polycarpa (Hoffm.) Frödén, Arup & Sochting x x 
189 Porina aenea (Körb.) Zahlbr. x x 
190 Porina chlorotica (Ach.) Müll. Arg. x 

191 Porpidia crustulata (Ach.) Hertel & Knoph x x 
192 Porpidia soredizodes (Lamy ex Nyl.) J.R.Laundon x 

193 Protoblastenia rupestris (Scop.) J.Steiner x 
194 Protoparmeliopsis muralis (Schreb.) M.Choisy x 
195 Pseudevernia furfuracea (L.) Zopf x x 
196 Pseudoschismatomma rufescens (Pers.) Ertz & Tehler x x VU 
197 Punctelia jeckeri (Roum.) Kalb x x s DD 
198 Punctelia subrudecta (Nyl.) Krog x s VU 
199 Pyrenula nitida (Weigel) Ach. x VU 
200 Pyrenula nitidella (Flörke in Schaer.) Müll.Arg. x x EN 
201 Ramalina farinacea (L.) Ach. x c VU 
202 Ramalina fastigiata (Pers.) Ach. x x s EN 
203 Ramalina obtusata (Arnold) Bitter  x  s  EN  
204 Ramalina pollinaria (Westr.) Ach.  x  c  VU  
205 Rhizocarpon geographicum (L.) DC.  x  
206 Rinodina bischoffii (Hepp) A.Massal.  x  

207 Rinodina exigua (Ach.) Gray  x  VU  
208 Rinodina gennarii Bagl.  x  
209 Rinodina pyrina (Ach.) Arnold  x  
210 Sarcogyne regularis Körb.  x  
211 Scoliciosporum chlorococcum (Graewe ex Stenh.) Vězda  x  x  
212 Scoliciosporum sarothamni (Vain.) Vězda  x  
213 Scoliciosporum umbrinum (Ach.) Arnold  x  
214 Scytinium lichenoides (L.) Otálora, P.M. Jørg. & Wedin  x  LC  

215 Staurothele hymenogonia (Nyl.) Th.Fr. x VU 
216 Thelidium zahlbruckneri Servít x 

217 Thelocarpon epibolum Nyl. x LC 
218 Thelocarpon laureri (Flot.) Nyl. x 
219 Thelotrema lepadinum (Ach.) Ach.  x  s1st  x  EN  
220 Trapelia coarctata (Sm.) M.Choisy  x  x  
221 Trapelia glebulosa (Sm.) J.R.Laundon  x  
222 Trapelia obtegens (Th.Fr.) Hertel  x  x  
223 Trapelia placodioides Coppins & P.James  x  
224 Trapeliopsis flexuosa (Fr.) Coppins & P.James  x  x  

225 Trapeliopsis viridescens (Schrad.) Coppins & P.James x x NT 
226 Usnea ceratina Ach. x s x CR 
227 Usnea filipendula Stirt. x c VU 
228 Usnea subfloridana Stirt. x s EN 
229 Varicellaria hemisphaerica (Flörke) I. Schmitt & Lumbsch  x  x  VU  
230 Variospora dolomiticola (Hue) Arup, Søchting & Frödén  x  
231 Verrucaria aethiobola Wahlenb.  x  

232 Verrucaria aquatilis Mudd x VU 
233 Verrucaria dolosa Hepp x 
234 Verrucaria hydrela Ach. x VU 235 Verrucaria nigrescens Pers. x 

236 Verrucaria procopii Servít x 
237 Verrucaria subdolosa Servít x 
238 Verrucaria subfuscella Nyl. x 
239 Vulpicida pinastri (Scop.) J.-E.Mattsson & M.J.Lai  x  x  c  NT  
240 Xanthocarpia crenulatella (Nyl.) Frödén, Arup & Sochting  x  
241 Xanthoria elegans (Link) Th. Fr.  x  
242 Xanthoria parietina (L.) Th.Fr.  x  x  
Xylopsora caradocensis (Leight. ex Nyl.) Bendiksby & 243 Timdal  x  
244 Zwackhia viridis (Ach.) Poetsch & Schied  x  x  VU  

objaśnieniaskrótów: 

c: ochrona częściowa; s: ochrona ścisła; s1: ochrona ścisła bez ostępstw od ustawy; s1st: ochrona strefowa; CR: na granicy wymarcia; EN: wymierajcy; VU: narażony na wymarcie; NT: bliski zagrożenia; LC: słabo zagrożony; DD: niedostateczne dane 
Źródło: opracowanie własne. 

Ryc. 1  Stare drzewa w naturalnych fragmentach lasów są siedliskiem dla najrzadszych i najcenniejszych w Polsce porostów leśnych (fot. R. Kościelniak) 



Ekosystemy leśne, pomimo prowadzonej w ostatnich latach bardzo intensywnej gospodarki leśnej, zachowały bogatą biotę porostów i dalszym ciągu są ostoją wielu bardzo rzadkich w Polsce gatunków porostów (ryc. 1). Do najważniejszych dla bioty porostów zbiorowisk leśnych należy zaliczyć żyzną buczynę karpacką Dentario glandulosae-Fagetum oraz rozwijające się w wilgotnych dolinach potoków płaty nadrzecznej olszyny górskiej Alnetum incanae. Lokalnie cenna biota porostów pojawia się także w lasach grądowych Tilio-Carpinetum. Najuboższą biotę porostów spotykamy w lasach przed-plonowych występujących na dawnych terenach porolnych. Dotyczy to zarówno nasadzeń, np. sosnowych, jak i przedplonowych lasów brzozowych i olchowych będących wynikiem spontanicznych procesów sukcesyjnych. Ze zbiorowiskami leśnymi związane są 142 gatunki porostów (blisko 60% wszystkich gatunków), w tym te najcenniejsze i unikatowe, np.: Arthothelium spectabile, Chrysothrix candelaris (ryc. 1C), Eopyrenula leucoplaca, Hypotrachyna afrorevoluta, H. revoluta, Lecanora subcarpinea, Lobaria pulmonaria (ryc. 1A), Menegazzia terebrata (ryc.1B), Parmotrema arnoldii, Pyrenula nitidella, Rama-lina obtusata, Thelotrema lepadinum (ryc. 1D) czy Usnea ceratina. Podobnie jak w całej południowo-wschodniej Polsce, najbardziej zróżnicowana biota porostów rozwija się na korze jaworu Acer pseudoplatanus – 45 gatunków. Nieco uboższe w gatunki porostów są jesion Fraxinus excelsior i buk Fagus sylvatica. 
Ryc. 1D  Puchlinka ząbkowata Thelotrema lepadinum (fot. R. Kościelniak) 



Ryc. 2 Stare drzewa owocowe są w Polsce południowo-wschodniej jednym z najważniejszych siedlisk dla wielu zagrożonych i chronionych w Polsce porostów (fot. R. Kościelniak) 
Dla bioróżnorodności gatunkowej porostów niezwykle istotne są ekosystemy nieleśne na terenach dawnych wiosek (ryc. 2). Porosty znajdują w nich zróżnicowane podłoża w postaci samotnych starych drzew (lipy, jesiony, wiązy, dęby, itp.), drzew owocowych w opuszczonych sadach, a także podmurówek, piwnic, kapliczek i nagrobków. Na siedliskach tych występuje aż 178 gatunków porostów, w tym 65 gatunków związanych ze starymi drzewami owocowymi. Tereny nieleśne stwarzają dobre warunki do wegetacji dla 20 taksonów podlegających ochronie prawnej w Polsce oraz 46 porostów z krajowej czerwonej listy (tab. 1), z czego 32 gatunki są klasyfikowane w kategoriach wysokiego zagrożenia (CR, EN i VU). Do najcenniejszych elementów bioty porostów obszarów nieleśnych zaliczyć można: Cladonia peziziformis, Flavoparmelia caperata (ryc. 2A), Gyalecta truncigena, Normandina pulchella, Melanohalea exasperata czy Pleurosticta acetabulum. Pozostałości dawnych wiosek są głównym centrum występowania Acrocordia gemmata (ryc.2B), Bacidia rubella (ryc. 2C) i Normandina pulchella (ryc. 2D). Ekosystemy nieleśne na terenach wysiedlonych miejscowości są fenomenem przyrodniczym charakterystycznym dla tej części Polski i powinny być chronione nie tylko jako obiekty cenne przyrodniczo, ale także jako dziedzictwo kulturowe. 

Ryc. 2A Żółtlica chropowataFlavoparmelia caperata (fot. R. Kościelniak) 


Ryc.2B  Rzędnica pospolita Acrocordia gemmata (fot. R. Kościelniak) 

Ryc. 2C  Kropnica żółtawa Bacidia rubella (fot. R. Kościelniak) 
Ryc. 2D  Muszlik nadobny Normandina pulchella (fot. R. Kościelniak) 


■ Walorylichenologiczne 
Biotę porostów projektowanego Turnickiego Parku Narodowego należy uznać za stosunkowo bogatą i zróżnicowaną, zwłaszcza jeżeli uwzględni się fakt, że prowadzono tu jedynie badania pilotażowe. Można szacować, że po szczegółowym zbadaniu terenu liczba gatunków powinna zwiększyć się znacznie powyżej 300, tj. do liczby porównywalnej z całym obszarem szczegółowo przebadanych Bieszczadów Niskich. Stwierdzonych na tym obszarze 245 gatunków to 85% całej bioty Pogórza Przemyskiego. Tu też koncentrują się jej najcenniejsze elementy: 
GATUNKICHRONIONE 
Projektowany Turnicki Park Narodowy jest ostoją 40 gatunków chronionych w Polsce, z czego 12 gatunków ob-jętych jest ochroną częściową: Cladonia rangiferina, Flavoparmelia caperata, Hypogymnia tubulosa, Imshaugia aleurites, Melanelixia subaurifera, Parmeliopsis hyperopta, Peltigera polydactylon, Pleurosticta acetabulum, Ramalina farinacea, R. pollinaria, Usnea filipendula i Vulpicida pina-stri, a 28 gatunków objętych jest ochroną ścisłą: Cetraria sepincola, Cetrelia cetrarioides, C. monachorum, C. oliveto-rum, Chrysothrix candelaris, Hypogymnia farinacea, Hypotrachyna afrorevoluta H. revoluta, Melanelia stygia, Melanohalea elegantula, M. exasperata, Menegazzia terebrata, Nor-mandina pulchella, Lobaria pulmonaria, Parmelia submontana, Parmelina pastillifera, P. tiliacea, Parmotrema arnoldii, Peltigera didactyla, P. praetextata, P. rufescens, Punctelia jeckeri, P. subrudecta, Ramalina fastigiata, R. ob-tusata, Thelotrema lepadinum, Usnea ceratina i U. subflori-dana. W odniesieniu do 6 gatunków nie mają zastosowania odstępstwa od ustawy: Hypotrachyna afrorevoluta, Melanohalea exasperata, Normandina pulchella, Lobaria pulmonaria, Parmotrema arnoldii i Thelotrema lepadinum. Dla trzech ostatnich gatunków ustawa wymaga ustalenia stref ochronnych. Gatunki te stanowią jeden z najważniejszych walorów lichenologicznych projektowanego Parku. 
GATUNKIZCZERWONEJLISTYPOROSTÓW ZAGROŻONYCHWYMARCIEMWPOLSCE 
(CIEŚLIŃSKI I IN. 2006) 
O walorach lichenologicznych świadczy bardzo duży udział porostów z czerwonej listy – 89 taksonów. Stanowią one 36% całości stwierdzonej tu bioty. Zasiedlają one zarówno zbiorowiska leśne, jak i ekosystemy nieleśne. O du-żych walorach przyrodniczych projektowanego Parku świadczy także fakt, że 75% występujących tu gatunków z czerwonej listy (67 gat.) zaklasyfikowanych zostało do najwyższych kategorii zagrożenia w Polsce (CR, EN i VU). Aż 7 występujących tu gatunków jest w Polsce na granicy wymarcia (CR): Arthothelium spectabile, Chrysothrix candelaris, Cladonia peziziformis, Melanohalea exasperate, Me-negazzia terebrata, Parmotrema arnoldii i Usnea ceratina. Wśród tych gatunków Menegazzia terebrata ma status gatunku lokalnie wymarłego w większości lokalnych czerwonych list w Polsce, a Parmotrema arnoldii to gatunek znany tylko z kilku stanowisk w kraju i notowany obecnie na po
jedynczych stanowiskach wyłącznie w południowo--wschodnim skrawku Polski. W kategorii wymierających (EN) znalazło się 26 gatunków: Arthonia atra, A. byssacea, Bacidia subincompta, Cetraria sepincola, Cetrelia cetrarioi-des, C. olivetorum, Eopyrenula leucoplaca, Flavoparmelia caperata, Gyalecta truncigena, Hypotrachyna revoluta, Lecanora albella, Lecanora intumescens, Lobaria pulmonaria, Loxospora elatina, Normandina pulchella, Phaeophyscia endophoenicea, Phaeophyscia hirsuta, Phlyctis agelaea, Phy-sconia distorta, P. perisidiosa, Pleurosticta acetabulum, Pyre-nula nitidella, Ramalina fastigiata, Ramalina obtusata, The-lotrema lepadinum i Usnea subfloridana. Do najważniej-szych i najcenniejszych gatunków z tej grupy należy zaliczyć Thelotrema lepadinum, która wytworzyła tu populację znacznie przewyższającą liczebnością i obfitością plech tę obserwowaną w Bieszczadzkim Parku Narodowym, a także Eopyrenula leucoplaca, Gyalecta truncigena, Lobaria pul-monaria, Normandina pulchella i Ramalina obtusata. Najliczniejsza jest grupa porostów zagrożonych wymarciem (VU) – 34 gatunki: Acrocordia gemmata, Anema decipiens, Anisomeridium biforme, Bacidia rubella, Buellia disciformis, Calicium abietinum, Caloplaca cerina, Catillaria chalybeia, Chaenotheca xyloxena, Diplotomma alboatrum, Hypogymnia farinacea, Melanelixia subargentifera, Melanohalea elegantula, Ochrolechia arborea, Opegrapha rufescens, O. viri-dis, Oxneria fallax, Parmelia submontana, Parmelina tiliacea, Parmeliopsis hyperopta, Peltigera praetextata, Pertusaria pertusa, Phaeophyscia chloantha, Catapyrenium lachneum, Punctelia subrudecta, Pyrenula nitida, Ramalina farinacea, 
R. pollinaria, Rinodina exigua, Staurothele hymenogonia, Usnea filipendula, Varicellaria hemisphaerica, Verrucaria aquatilis i V. hydrela. Pozostałe 22 gatunki klasyfikowane są do niższych kategorii zagrożenia: NT, LC i DD. Należy podkreślić, że liczne gatunki z czerwonej listy tworzą tu duże populacje, np.: Acrocordia gemmata, Bacidia rubella, Graphis scripta, Flavoparmelia caperata, Punctelia subrudecta, P. jackeri, Pyrenula nitida oraz gatunki z rodzaju Cetrelia. 
WSKAŹNIKINATURALNYCHLASÓW– GATUNKIPUSZCZAŃSKIE 
Na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego stwierdzono obecność 18 z 72 gatunków uznawanych za wskaźnikowe dla naturalnych lasów. Ich obecność świadczy o tym, że mimo prowadzonej intensywnej gospodarki leśnej zachowały się jeszcze fragmenty lasów o wysokim stopniu naturalności, które powinny zostać objęte ochroną. Z tej grupy najczęściej notowane są porosty z rodzaju Cetrelia (głównie C. cetrarioides oraz wyodrębniona z niej po opublikowaniu czerwonej listy C. monachorum, rzadko C. olivetorum), na kilku/kilkunastu stanowiskach stwierdzono Lobaria pulmonaria, Thelotrema lepadinum i Varicellaria hemisphaerica. Pozostałe gatunki notowane są na pojedynczych stanowiskach. Są to: Arthonia byssacea, 
A. vinosa, Arthothelium spectabile, Chrysothrix candelaris, Hypotrachyna revoluta, Lecanora albella, Loxospora elatina, Menegazzia terebrata, Multiclavula mucida, Opegrapha 

viridis, Pyrenula nitidella, Trapeliopsis viridescens, Usnea za główną przyczynę ginięcia porostów hemerofobowych, ceratina. czyli wrażliwych na wszelkie aspekty działalności człowie-Na szczególną uwagę zasługują gatunki uznawane za ka. Pykälä (2004) stwierdził, że w ciągu kilkunastu lat wskaźniki ciągłości ekologicznej lasu należące do związku w Finlandii głównie w wyniku gospodarki leśnej zaniknęło Lobarion. Wymagają do swej wegetacji starych, ponad ponad 50% kluczowych siedlisk Lobaria pulmonaria. Go-100-letnich drzewostanów, a warunkiem niezbędnym do spodarka leśna prowadzi do niszczenia siedlisk (wycinanie ich pojawienia jest ekologiczna kontynuacja lasu. W lasach drzew z porostami), lokalnych zaburzeń warunków mikro-projektowanego Parku stwierdzono występowanie 4 takich klimatycznych (głównie wilgotnościowych i świetlnych, co gatunków: Lobaria pulmonaria, Menegazzia terebrata, Par-eliminuje wrażliwe porosty rosnące w sąsiedztwie wycimotrema arnoldii i Thelotrema lepadinum. Gatunki uzna-nek), fragmentacji siedlisk. Wszystkie te zagrożenia są wane za wskaźniki ekologicznej ciągłości lasu mają bardzo szczególnie mocno widoczne na badanym terenie. Inten-ograniczone możliwości rozprzestrzeniania się, co wynika sywne pozyskiwanie drzew, budowa dróg leśnych, którym z biologii ich rozmnażania. Symbiotyczne diaspory, za po-towarzyszy wycinanie bardzo szerokich pasów drzew może mocą których większość z nich się rozprzestrzenia, ze spowodować w krótkim czasie silne pofragmentowanie względu na swoje rozmiary mogą być transportowane na siedlisk lub ich całkowitą eliminację. Konieczność jak naj-niewielkie odległości. W przypadku Lobaria pulmonaria szybszego objęcia tego obszaru ochroną wynika także jest to 30–50 m, co ogranicza możliwości kolonizacji do są-z faktu, że nawet ochrona rezerwatowa nie jest w tym rejo-siednich drzew, a soredia tworzone są bardzo późno, kiedy nie w pełni skuteczna, czego dowodem jest rezerwat Turni-to plechy osiągną wiek 20–25 lat. Dlatego też oderwane sta-ca. Podczas prowadzenia w nim badań obserwowano liczne nowiska Lobaria pulmonaria i innych wskaźnikowych ga-ślady penetracji przez ludzi, duże ilości śmieci (w tym stare tunków powinny być traktowane jako ważne refugia i pod-części samochodowe), a także czynną rurę ściekową odprolegać szczególnej ochronie. wadzającą ścieki do potoku płynącego przez środek rezerwatu. Nie można tu pominąć także całkowitych ścinek prowadzonych na granicy rezerwatu. Najskuteczniejszym spo-
■ Zagrożeniadlabiotyporostów sobem ochrony porostów, zwłaszcza hemerofobowych, jest i możliwościochrony ochrona całych ekosystemów (Czyżewska 2003). Jak pokazuje przykład Bieszczadzkiego Parku Narodowego, najle-Wśród najważniejszych zagrożeń dla bioty porostów piej jest to realizowane poprzez długoterminową, wielko-na terenie projektowanego TuPN należy wymienić presję obszarową ochronę w parkach narodowych. Bez podjęcia inwestycyjną na niektórych obszarach (np. Arłamów), skutecznych działań ochronnych cenne elementy bioty po-a przede wszystkim intensywną gospodarkę leśną. Jest to rostów zostaną zniszczone; strata będzie tym większa, problem o szerokim zasięgu – w całej Europie uważa się ją że odizolowane stanowiska stanowią jedyne refugium na 
tym obszarze. 


■ Piśmiennictwo 

Cieśliński S., Czyżewska K., Fabiszewski J. Piórecki (red.). Porosty apofityczne jako lik S. (red.) 1993. Turnicki Park Narodo2006. Red list of the lichens in Poland. W: wynik antropopresji. Materiały z Sympo-wy w polskich Karpatach Wschodnich Z Mirek, K. Zarzycki, W. Wojewoda Z. zjum, Bolestraszyce, 4–9 wrzesień 1993. Dokumentacja Projektowa. Polska FundaSzeląg (red.). Red list of plants and fungi Arboretum Bolestraszyce, 2: 67–78. cja Ochrony Przyrody Pro Natura, Krain Poland. W. Szafer Institute of Botany, ków: 61–93. 
Kiszka J. 1994b. Nowe i rzadkie gatunki 
Polish Academy of Sciences, Kraków: 

porostów Pogórza Przemyskiego. W: J. Kiszka J., Piórecki J. 1994. Waloryzacja 
71–89. 

Kiszka, J. Piórecki (red.). Porosty apofi-przyrodnicza porostów (Lichenes) projek-Czyżewska K. 2003. Ocena zagrożeń bioty tyczne jako wynik antropopresji. Materia-towanego Turnickiego Parku Narodowe-porostów Polski. Monogr. Bot., 91: 241–249. ły z Sympozjum, Bolestraszyce, 4–9 wrze-go. W: J. Kiszka, J. Piórecki (red.). Porosty 
sień 1993. Arboretum Bolestraszyce, 2: apofityczne jako wynik antropopresji. 
Czyżewska K., Cieśliński S. 2003. Porosty 

123–124. Materiały z Sympozjum, Bolestraszyce, 
– wskaźniki niżowych lasów puszczań
4–9 wrzesień 1993. Arboretum Bolestra

skich w Polsce. Monogr. Bot., 91: 223–239. Kiszka J. 1997. Porosty (Lichenes) prawnie 
szyce, 2: 95–122. 

chronione w obszarze i obrzeżach projek-
Index Fungorum 2017. [http://www. 

towanego Turnickiego Parku Narodowe-Kościelniak R. 2004. Porosty (Lichenes)
indexfungorum.org/Names/Names.asp]. 

go. Arboretum Bolestraszyce, 5: 215–226. Bieszczadów Niskich. Fragm. Flor. Geo-
[dostęp 20.02.2017] 
bot. Polon. Suppl., 5: 3–164. 

Kiszka J., Piórecki J. 1990. Badania nad 
Kiszka J. 1992. Lichen indication in the 

lichenoindykacją obszaru woj. przemy-Kościelniak R. 2013. Porosty Bieszczadz
Przemyśl District (S.E. Poland). Verff. 

skiego. Rocz. Przem., 19: 281–290. kiego Parku Narodowego – stan obecny 
Geobot. Inst. ETH, Stiftung Rübel, Zü-
i przekształcenia w ostatnim półwieczu / 

rich, 107: 287–291. Kiszka J., Piórecki J. 1991. Porosty (Liche-
Lichens of the Bieszczady National Park 

nes) Pogórza Przemyskiego. Uniwa, War-
Kiszka J. 1994a. Badania i obserwacje – present state and changes in the last 50 
szawa: 1–137. 

porostów w siedliskach antropogenicz-years. Monogr. Bieszcz., 14: 1–602. nych i naturalnych przeprowadzone pod-Kiszka J., Piórecki J. 1993. Charakterysty-
Pykälä J. 2004. Effects of new forestry 

czas sympozjum „Porosty apofityczne ka zbiorowisk i flory porostów oraz ich 
practices on rare epiphytic macrolichens. 

jako wynik antropopresji”. W: J. Kiszka, J. waloryzacja monitoringowa. W: Micha-
Conserv. Biol., 18, 3: 831–838. 







FAUNA 




JuliaWitczuk StanisławPagacz 
Ssaki(z wyjątkiem nietoperzy) 
■ Wstęp 
W pierwszym całościowym opracowaniu dotyczącym walorów przyrodniczych projektowanego Turnickie-go Parku Narodowego (TuPN) ssakom poświęcono stosunkowo mało miejsca (Michalik (red.) 1993). Tymczasem na obszarze proponowanego parku występują gatunki rzadkie i charyzmatyczne, takie jak niedźwiedź brunatny (Ursus arctos) czy ryś (Lynx lynx), przyciągające zainteresowanie szerszych grup społeczeństwa oraz uznawane za symbole ochrony przyrody w Europie. Z tego powodu w dalszych staraniach o utworzenie TuPN należy zwrócić większą uwagę na znaczenie tego obszaru dla ochrony cennych gatunków ssaków i ich siedlisk. Niniejsze opracowanie jest próbą usystematyzowania dotychczasowej wiedzy na temat populacji wybranych ssaków występujących na terenie projektowanego TuPN oraz na obszarach bezpo-średnio do niego przyległych. Wykorzystano w nim najnowsze dane, zebrane m.in. w związku z włączeniem tego obszaru do sieci Natura 2000. 


■ Materiałimetody 
Dane o występowaniu poszczególnych gatunków wykorzystane w opracowaniu pochodzą z niżej wymienionych źródeł. 
1. 
Raport z wykonania analizy eksperckiej „Rozpoznanie terenu pod względem znaczenia dla du-żych drapieżników do projektów planu zadań ochronnych obszarów Natura 2000 na Pogórzu Przemyskim i w Górach Słonnych” (Wasiak, Januszczak 2013). Do sporządzenia raportu wykorzystano badania terenowe (2012‒2013) oraz analizy materiałów źródłowych: dane z „Ogólnopolskiej inwentaryzacji wilka i rysia w nadleśnictwach i parkach narodowych” z lat 2000‒2008 (IBS 2013), dane Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krośnie, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Rzeszowie, a także dane uzyskane z nad-leśnictw, kół łowieckich i in. 

2. 
Raporty z wykonania badań eksperckich „Ocena stanu populacji 


wydry Lutra lutra na potrzeby opracowania planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Góry Słonne PLH180013 w 2013 roku, w zakresie projektu POIS. 05.03.00-00-186/09” (Kuberski 2013a) oraz „Ocena stanu populacji wydry Lutra lutra na potrzeby opracowania planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Ostoja Przemyska PLH180012 w 2013 roku, w zakresie projektu POIS.05.03.00-00-186/09” (Kuberski 2013b). 
3. 
Dokumentacja projektowa „Tur-nicki Park Narodowy w Karpatach Wschodnich” (Michalik 1993). 

4. 
Wyniki badań opublikowanych w czasopismach naukowych (wyszczególnione w załączonym spisie literatury). 

5. 
Filmy zarejestrowane za pomocą fotopułapek (kwiecień‒maj 2015) w ramach projektu badawczego: „Inwentaryzacja żbika na terenie Bieszczadów i Pogórza Przemy


skiego” (Witczuk, Pagacz, dane niepublikowane). 
6. 
Filmy zarejestrowane za pomocą fotopułapek przez Fundację Dziedzictwo Przyrodnicze w 2015 r. 

7. 
Pilotowe odłowy małych ssaków przeprowadzone przez Fundację Dziedzictwo Przyrodnicze we wrześniu 2015 r. 



Tabela 1 Gatunki ssaków zarejestrowane zapomocą fotopułapek w2015r. wpięciurejonach projektowanego Turnickiego Parku Narodowego: okolice wsi Liskowate, Grąziowa i Trójca, atakże okolice rezerwatów Turnica i Na Opalonym. W nawiasach podano liczbę lokalizacji, w których rozmieszczone były fotopułapki w każdym z rejonów. W rejonie Trójcy i rezerwatu Na Opalonym fotopułapki usytuowane były w pobliżu palików nęcących wykorzystywanych do celów projektu: „Inwentaryzacja żbika naterenie Bieszczadów i Pogórza Przemyskiego” (Witczuk, Pagacz, dane niepublikowane). 

Jeleń szlachetny (Cervus elaphus) ++ ++ 
Sarna (Capreolus capreolus)++ + 
Dzik (Sus scrofa) ++ ++ 
■ Wyniki Wilk (Canis lupus)** + +p+p 
Na podstawie analizy filmów zarejestrowanych za pomocą fotopułapek w pięciu rejonach projektowanego TuPN w roku 2015 (ryc. 1, tab. 1) można stwierdzić powszechne występowanie na tym terenie kopytnych – jelenia szlachetnego (Cervus elaphus), sarny (Capreolus capreolus) i dzika (Sus scrofa)), jak również kilku gatunków drapieżnych ‒ wilka (Canis lupus), lisa (Vulpes vulpes), jenota (Nyctereutes procyonoides), żbika (Felis silvestris), borsuka (Meles meles), kuny leśnej (Martes martes) i wydry (Lutra lutra), a także wiewiórki pospolitej (Sciurus vulgaris). Wszystkie gatunki z wyjątkiem wydry, jenota oraz wiewiórki zarejestrowane zostały w większości monitorowanych rejonów. Pilotowe odłowy małych ssaków z wykorzystaniem pułapek żywołownych prowadzone przez Fundację Dziedzictwo Przyrodnicze (ryc. 1, tab. 2) wykazały zarówno gatunki pospolite dla lasów Polski (nornica ruda, mysz leśna, ryjówka aksamitna i malutka), jak również gatunki stosunkowo rzadkie (orzesznica i popielica). Szczególną uwagę zwraca pospolita obecność na tym obszarze orzesznicy (wykazana w czterech z sześciu badanych lokalizacji). Jest to gatunek objęty ochroną ścisłą, występujący lokalnie w południowej i wschodniej Polsce. Gatunek, który nie został odłowiony w 2015 r., ale potencjalnie jest obecny na terenie projektowanego parku, to niezwykle rzadka ryjówka górska wykazana na tym obszarze w latach 90. ubiegłego wieku (Michalik (red.) 1993). 

Lis (Vulpes vulpes) + ++p+ 
Żbik (Felis silvestris)**++ + 
Jenot (Nyctereutes procyonoides)+ 
Borsuk (Meles meles)++ + 
Kuna leśna (Martes martes)+ +p +p+ 
Wydra (Lutra lutra)* +p 
Wiewiórka pospolita (Sciurus vulgaris)*+ + 
Kot domowy (Felis catus)+ 
* gatunek objęty ochroną częściową. ** gatunek objęty ochroną ścisłą. p gatunek zarejestrowany wyłącznie przez fotopułapki ustawione w pobliżu padliny (ofiar drapieżników). 
Źródło: opracowanie własne. 
Tabela 2  Gatunki małych ssaków wykazane podczas pilotowych odłowów wewrześniu 2015 r. na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego. 

Nornica ruda (Myodes glareolus) 154 42 TJGLBK 
Mysz leśna (Apodemus flavicollis)1 126 34 TJGLBK 
Popielica (Glis glis)* 33 9 JGLB 
Orzesznica (Muscardinus avellanarius)** 16 4 TJGB 
Ryjówka aksamitna (Sorex araneus)* 27 7 TJGLBK 
Ryjówka malutka (Sorex minutus)*15 4 TJGLK 
Lokalizacje złowień: T) okolice rezerwatu Turnica, J) okolice szczytu Jamna, G) okolice wsi Grąziowa, L) okolice wsi Leszczawa Górna, B) okolice szczytu Braniów, K) dolina potoku Kamionka (Masyw Suchego Obycza). 
* gatunek objęty ochroną częściową. ** gatunek objęty ochroną ścisłą. 1Niektóre złowione osobniki posiadały cechy morfologiczne trudnej do odróżnienia wterenie oraz znacznie rzadszej myszy zaroślowej (Apodemus sylvaticus). Bez badań anatomicznych lub genetycznych niemożliwa jest pewna identyfikacja tego gatunku. 
Źródło: opracowanie własne. 

Ryc. 1. Rozmieszczenie rejonówmonitorowanych zapomocą fotopułapek: 1) Liskowate, 2) Grąziowa 3) Trójca (Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze); 4) Turnica, 5) Na Opalonym (Witczuk, Pagacz, Muzeum i Instytut Zoologii PAN, PAN) orazmiejsca odłowu małych ssaków: T) Turnica, J) Jamna, 
G)Grąziowa, L) Leszczawa, B) Braniów, K) Kamionka (Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze) na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego w 2015 r.; źródło: opracowanie własne. 
Inne gatunki ssaków występujące na omawianym ob
szarze według „Atlasu ssaków Polski” (IOP 2016) oraz „At
lasu rozmieszczenia ssaków w Polsce” (Pucek, Raczyński 
(red.) 1983) to: 
• – jeż (Erinaceus sp.), 
• – kret europejski (Talpa europaea), 
• – rzęsorek rzeczek (Neomys fodiens), 
• – rzęsorek mniejszy (Neomys anomalus), 
• – zając szarak (Lepus europaeus), 
• – mysz polna (Apodemus agrarius), 
• – mysz zaroślowa (Apodemus sylvaticus), 
• – badylarka (Micromys minutus), 
• – mysz domowa (Mus musculus), 
• – szczur wędrowny (Rattus norvegicus), 
• – nornik bury (Microtus agrestis), 
• – nornik zwyczajny (Microtus arvalis), 
• – darniówka zwyczajna (Microtus subterraneus), 
• – karczownik (Arvicola terrestris), 
• – piżmak (Ondatra zibethicus), 
• – kuna domowa (Martes foina), 
• – tchórz zwyczajny (Mustela putorius), 
• – łasica łaska (Mustela nivalis), 
• – gronostaj (Mustela erminea). 
GATUNKISZCZEGÓLNIECENNE 
Niedźwiedźbrunatny(Ursus arctos) 
Niedźwiedź brunatny jest największym drapieżnikiem występującym w Polsce, jego zasięg jest bardzo ograniczony i obejmuje wyłącznie Karpaty, w tym Pogórze Przemyskie. Obecność niedźwiedzi na terenie projektowanego TuPN i w jego bezpośrednim sąsiedztwie została potwierdzona wielokrotnie. W roku 2012 tropy niedźwiedzi odnotowano w okolicach miejscowości: Leszczyny, Leszczawa Dolna i Robotycze, a także w rezerwacie Reberce (Wasiak i Januszczak 2013). Tropy należały zarówno do dorosłych, jak i do młodych osobników. Tropy zarejestrowane w marcu i kwietniu (Leszczawa Dolna i Rybotycze) sugerują, że na terenie projektowanego TuPN niedźwiedzie mogą gawrować, prawdopodobnie w paśmie Jamnej lub na obszarze położonego poza granicami parku pasma Chwaniów, jednak dokładne określenie lokalizacji gawry nie było możli-we. Ponadto, w latach 1999–2012, na terenie projektowanego TuPN oraz w jego najbliższej okolicy odnotowano liczne szkody spowodowane przez niedźwiedzie, głównie w pasiekach (Wasiak, Januszczak 2013). Według danych opublikowanych przez Śmietanę i in. (2014) teren planowanego TuPN i jego okolice jest obecnie wykorzystywany głównie przez samce, niemniej w ciągu ostatnich kilkunastu lat obserwowano tam także samice prowadzące młode. Jeżeli na-stąpi wzrost liczebności populacji niedźwiedzia w polskich Karpatach, należy spodziewać się, że w najbliższym czasie teren ten zostanie na stałe zasiedlony przez rozmnażające się samice. 
Niedźwiedzie w Polsce objęte są ochroną ścisłą. Dodatkowo ochroną strefową objęte są okolice gawry (w promieniu 500 m) w okresie od 1 listopada do 30 kwietnia (Rozpo-rządzenie MŚ 2016). Największe potencjalne zagrożenia dla populacji niedźwiedzi stanowi fragmentacja oraz pomniejszenie dostępnego środowiska na skutek rozbudowy osiedli i sieci dróg. Innym zagrożeniem jest synantropizacja – niedźwiedzie chętnie korzystają z pokarmu pozostawionego przez ludzi (np. w śmietnikach), stopniowo tracąc lęk przed człowiekiem. Takie osobniki mogą być zagroże-niem dla ludzi, co ostatecznie prowadzi do konieczności ich odstrzału. Niepokojenie i wypłaszanie niedźwiedzi z zimowej gawry (np. poprzez prowadzone w pobliżu prace leśne, polowania z nagonką, quady i skutery śnieżne) często prowadzi do opuszczenia młodych przez samicę i w konsekwencji do ich śmierci (Linnell i in. 2000; Selva i in. 2012; Swenson i in. 1997). 
Wilk (Canis lupus) 
Wilki preferują obszary mało zaludnione, ze słabo rozwiniętą siecią dróg, zalesione i z dużym zagęszczeniem dzikich kopytnych. W Polsce zasiedlają Karpaty, Roztocze, Polesie Lubelskie i północno-wschodnią Polskę. Od kilkunastu lat kolonizują też lasy zachodniej Polski. Stałą obecność wilków na terenie projektowanego TuPN potwierdzają archiwalne dane Koła Łowieckiego „Dzik”, według których w sezonie 1992/1993 obszar wokół Arłamowa zasiedlały 4 wilki (Michalik 1993). Aktualne dane dotyczące występowania wilka na tym obszarze pochodzą m.in. z badań terenowych prowadzonych w latach 2012‒2013 (Wasiak, Januszczak 2013). Na obszarze projektowanego parku wyznaczono areał pojedynczej watahy wilczej składającej się z 7 osobników. Areał ten oszacowano na 180 km2, a jego obrys w przybliżeniu pokrywał się z granicami projektowanego parku. Dla obu obszarów Natura 2000, Ostoja Przemyska i Ostoja Góry Słonne Wasiak, Januszczak (2013) podają liczbę 6 lub 7 watah, co zgadza się z danymi w bazie ”Ogólnopolskiej inwentaryzacji wilka i rysia” (IBS 2013). Areały 4 z tych watah otaczają teren parku, bezpo-średnio stykając się z jego granicami. W jednym z tych are-ałów, podczas zimowych tropień, wykryto norę wilczą, potencjalnie wykorzystywaną w czasie sezonu rozrodczego. Długotrwałą obecność watah wilczych na obszarze planowanego parku i w jego bezpośrednim sąsiedztwie potwierdzają także badania prowadzone przez Gulę w latach 2001‒2005. Areały trzech watah ustalone z wykorzystaniem telemetrii i zimowych tropień (Gula 2008) w przybli-żeniu pokrywają się z areałami wyznaczonymi na tym terenie dziesięć lat później przez Wasiaka i Januszczaka (2013). W szczególności chodzi tu o: 1) położony na zachód od TuPN areał watahy „Piątkowa” wyznaczony przez Gulę na podstawie namiarów telemetrycznych wyposażonego w nadajnik samca „Andro” (2003‒2005); 2) położony na południe od TuPN areał watahy „Stebnik” wyznaczony na podstawie namiarów wyposażonej w nadajnik samicy (2002‒2005); 3) położony na południowy zachód od TuPN areał watahy „Łodyna” ustalony na podstawie tropień. Wilk „Andro” został złapany w Bieszczadach i zanim wszedł w skład watahy „Piątkowa” pokonał trasę o długości 230 km. Podczas tej wędrówki czasowo przebywał na terenie projektowanego TuPN (Gula i in. 2009). Ustalone w wyżej wymienionych badaniach liczebności watah wilczych i rozmiary ich areałów są zbliżone do typowych wartości notowanych w Polsce. Liczba wilków w grupie rodzinnej obserwowana przez Wasiaka i Januszczaka (2013) oraz Gulę (2008) wynosiła od 2 do 9, zwykle było to 5 osobników, natomiast wielkość areału watah wynosiła od 88 do 224, średnio 150 km2. Informację o występowaniu wilka na omawianym obszarze uzupełniają dane z fotopułapek rozmieszczonych przez Fundację Dziedzictwo Przyrodnicze w 2015 r. Wilki zarejestrowane zostały w rejonie rezerwatu Turnica, w okolicach wsi Grąziowa oraz wielokrotnie w okolicach wsi Liskowate (tab. 1). Z rejestru szkód wyrządzonych przez wilki wśród zwierząt gospodarskich, za które wypłacono odszkodowania w okresie 1999–2012 r., wynika, że szkody od wilków zgłoszono przynajmniej w 5 lokalizacjach na terenie lub najbliższym sąsiedztwie granic projektowanego parku. W sumie na obszarach Natura 2000 Ostoja Góry Słonne i Ostoja Przemyska wilki wyrządziły odpowiednio 274 i 53 z zanotowanych przypadków szkód (Wasiak, Januszczak 2013). 
Zagrożeniem dla populacji wilka jest kłusownictwo (niekiedy inicjowane szkodami powodowanymi przez wilki wśród zwierząt gospodarskich) oraz rozwój infrastruktury drogowej (budowa dróg szybkiego ruchu i autostrad) powodujący fragmentację środowiska i izolację poszczególnych subpopulacji. Niepokojenie wilków w czasie rozrodu, spowodowane np. pracami leśnymi lub uprawianiem sportów motorowych, może prowadzić do wzrostu śmiertelności młodych. Negatywny wpływ na populacje wilka może też mieć nadmierne pozyskanie łowieckie kopytnych, a przez to ograniczanie bazy pokarmowej. Uważa się, że podstawowe znaczenie dla ochrony wilka ma identyfikacja i ochrona korytarzy ekologicznych zapewniających łączność pomiędzy lokalnymi populacjami i ekspansję na tereny dotychczas niezasiedlone, w tym także Europę Zachodnią. W związku z tym konieczne jest istnienie przejść dla zwierząt na grodzonych drogach szybkiego ruchu przecinających korytarze migracyjne. W przypadku zlokalizowania nor wykorzystywanych przez wilki w czasie rozrodu ważne jest zapewnienie im okresowej ochrony strefowej zgodnie z obowiązującym prawem (Rozporządzenie MŚ 2016). Wilk jest w Polsce najbardziej kontrowersyjnym gatunkiem spośród dużych drapieżników. Straty wyrządzane przez wilki wśród zwierząt gospodarskich przyczyniają się do negatywnego nastawienia hodowców. Na podstawie badań przeprowadzonych w Europie i w Ameryce Północnej uznaje się, że czynnikiem decydującym o przyszłości i przetrwaniu gatunku będzie poziom społecznej akceptacji wilków (Enserink, Vogel 2006). 
Ryś(Lynx lynx) 
Ryś jest największym europejskim drapieżnikiem z rodziny kotowatych, zamieszkującym rozległe lasy na niżu i w górach. W Polsce występuje w dwóch regionach: na północnym wschodzie (populacja nizinna) i w górach, na południowym wschodzie (populacja karpacka). Niewielka, introdukowana populacja zamieszkuje też Kampinoski Park Narodowy. Populacje nizinna i karpacka są izolowane i różnią się od siebie genetycznie i morfologiczne (Schmidt i in. 2011). Liczebność rysia w Polsce szacuje się na około 200 osobników. Rysie prowadzą skryty tryb życia i są aktywne głównie nocą. Z tego względu są one trudne do zaobserwowania, a obecność rysi na danym terenie stwierdzana jest przeważnie na podstawie tropów, odchodów lub śladów żerowania. Do pewnego stopnia rysie tolerują bliskość wiosek i pól, gdzie mogą polować na występujące tam sarny. 
Dane archiwalne potwierdzają długotrwałą obecność rysia na obszarze projektowanego TuPN. Według szacunków Koła Łowieckiego „Dzik” w sezonie 1992/1993 obszar wokół Arłamowa zasiedlały 3 rysie (Michalik (red.) 1993). Wprawdzie wyniki inwentaryzacji przyrodniczej w Lasach Państwowych w 2007 r. nie wykazały obecności rysi w granicach obszaru Natura 2000 Ostoja Góry Słonne (dane Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krośnie), jednakże wywiady z pracownikami Lasów Państwowych oraz Straży Granicznej wskazują że w latach 2008‒2012 rysie były na tym terenie regularnie obserwowane, zarówno osobniki samotne, jak i samice z młodymi (Wasiak, Janusz-czak 2013). Potwierdzają to dane w bazie „Ogólnopolskiej inwentaryzacji wilka i rysia” (IBS 2013). W wyniku tropień jednoczesnych zimą 2013 r. na obszarze projektowanego TuPN stwierdzono 2 oddalone przestrzennie osobniki – w rejonie Birczy oraz w rejonie wsi Kwaszenina (Wasiak, Ja-nuszczak 2013). Na obszarach przyległych wykazano ponadto 4 dodatkowe osobniki dorosłe oraz samicę z 2 młodymi – tak więc region ten należy uznać za miejsce rozrodu rysi. Czynnikiem sprzyjającym występowaniu rysia na omawianym terenie może być duże zagęszczenie sarny. Z tego względu ważne jest utrzymywanie jej liczebności na odpowiednio wysokim poziomie poprzez ograniczenie pozyskania łowieckiego. 
Rysie objęte są ścisłą ochroną gatunkową z okresową, strefową ochroną miejsc rozrodu (Rozporządzenie MŚ 2016), niemniej kłusownictwo stanowi istotne zagrożenie dla tego gatunku w Polsce. Do zagrożeń należy także rozwój infrastruktury komunikacyjnej – poza śmiertelnością w wyniku kolizji, drogi szybkiego ruchu utrudniają przemieszczanie się rysi i potęgują izolację populacji. Niekorzystny wpływ może mieć również ograniczenie naturalnej bazy żerowej rysia w wyniku wysokiego odstrzału saren. 
Żbik(Felis silvestris) 
Żbik to drapieżnik przypominający wyglądem kota domowego, jest jednak od niego większy i masywniej zbudowany. Żbiki preferują lasy liściaste i mieszane z bogatym podszytem zapewniającym liczne kryjówki. W Polsce występują jedynie na Pogórzu Przemyskim, w Bieszczadach i Beskidzie Niskim (IOP 2016; Okarma i in. 2002), przy czym brak wiarygodnych danych o liczebności gatunku. W trakcie prac inwentaryzacyjnych prowadzonych przez pracowników Muzeum i Instytutu Zoologii PAN w 2015 r. (Witczuk, Pagacz, dane niepublikowane) na terenie projektowanego TuPN stwierdzono obecność żbików za pomocą fotopułapek w dolinie rzeki Jamninka oraz w okolicach Trójcy (tab. 1, ryc. 2). Fotopułapki Fundacji Dziedzictwo Przyrodnicze zarejestrowały ponadto ten gatunek w rejonie wsi Liskowate oraz Grąziowa. Zakładając, że zagęszczenie żbika wynosi 1–1,3 os./10 km2 (ustalone na podstawie tropień w pobliskim nadleśnictwie Krasiczyn – Okarma i in. 2002) liczebność żbika na terenie projektowanego TuPN można szacować na około 20 osobników. Teren planowanego parku należy uznać za niezwykle cenny dla populacji żbika i ochrony tego gatunku w Polsce ze względu na małą gęstość zaludnienia w połączeniu z bogactwem środowisk ekotonowych. Niewielkie zagęszczenie kotów domowych (związane z niskim zaludnieniem) zmniejsza prawdopodobieństwo krzyżowania się żbika z kotem i sprzyja utrzymaniu czystych genotypów żbika. 
Chociaż żbik jest w Polsce gatunkiem podlegającym ścisłej ochronie (Rozporządzenie MŚ 2016), w nielicznych rejonach występowania zagraża mu wiele czynników antropogenicznych. Rozbudowa osiedli ludzkich oraz sieci dróg powoduje fragmentację środowiska, pomniejszenie dostępnych siedlisk oraz śmiertelność w wyniku kolizji z pojazdami. Do najpoważniejszych zagrożeń należy wzrost liczebności kotów domowych i związane z tym ryzyko hybrydyzacji oraz transfer chorób. Problemem może być także ryzyko ograniczenia różnorodności genetycznej żbików związane z niewielką liczebnością populacji. 

Ryc. 2  Żbik zarejestrowany przez fotopułapkę w okolicach wsi Trójca, kwiecień 2015 Źródło: Witczuk, Pagacz, Muzeum i Instytut Zoologii PAN. 
Wydra (Lutra lutra) 
Wydra jest ssakiem drapieżnym z rodziny łasicowatych przystosowanym do życia w środowisku ziemnowodnym. W Europie, w drugiej połowie XX w. wydry były poważnie zagrożone z powodu zanieczyszczenia wód i degradacji środowiska naturalnego. Niezależnie od tego, że sytuacja wydry obecnie znacznie się poprawiła, w wielu krajach (m.in. w Danii, Holandii, Belgii, Szwajcarii) gatunek ten wciąż występuje bardzo nielicznie i jest zagrożony wyginięciem. Polska należy do krajów, w których populacja wydry jest niezagrożona (Romanowski 2006). Jak wykazały inwentaryzacje przeprowadzone w latach 1991–1994 oraz późniejsze (Brzeziński i in. 1996; Romanowski 2006), gatunek ten zasiedla całą Polskę. Jest on na terenie naszego kraju objęty ochroną częściową (Rozporządzenie MŚ 2016). Teren projektowanego TuPN należy do zwartego obszaru występowania wydry w południowo-wschodniej Polsce, obejmującego Karpaty i Przedgórze Karpackie. Na obszarze projektowanego TuPN podczas inwentaryzacji w 2013 r. ślady bytowania wydry stwierdzono w 17 z 28 sprawdzanych punktów kontrolnych (Kuberski 2013a, b). Ze względu na trudne warunki panujące podczas inwentaryzacji wykazana liczba zasiedlonych punktów kontrolnych jest zapewne znacznie mniejsza niż w rzeczywistości. Zasiedlone przez wydrę cieki to: Wiar (z dopływami Msza-niec, Łomna, Jamninka, Pechnów), Turnica, Sopotnik, Wyrwa z Arłamówką oraz Stupnica (ryc. 3). Do potencjalnych zagrożeń gatunku na opisywanym obszarze należy rozwój sieci dróg i związany z nim wzrost prawdopodo-bieństwa kolizji z samochodami oraz wszelkie działania prowadzące do niszczenia środowisk nadbrzeżnych, zanieczyszczania wód i zmniejszenia liczebności ofiar wydry – ryb i płazów. 


Bóbreuropejski(Castor fiber) 
Bóbr jest największym przedstawicielem gryzoni na półkuli północnej. Należy do zwierząt ziemnowodnych i zasiedla różnego rodzaju cieki i zbiorniki. Rozlewiska tworzone przez bobry zatrzymują wodę w środowisku oraz zwiększają bioróżnorodność ekosystemów wodno-lądowych. W Polsce oraz w całej Europie Zachodniej, jeszcze w 2. poł. XX wieku bóbr był niezwykle rzadki, jednak obecnie w wyniku licznych reintrodukcji i naturalnego rozprzestrzeniania się zasiedla teren całej Polski. Gatunek ten jest objęty ochroną częściową (Rozporządzenie MŚ 2016). Brak jest szczegółowych danych o miejscach występowania bobra na obszarze projektowanego TuPN. W latach 2012– 2013 oraz 2015 odnotowano tu liczne stanowiska tego gatunku, m.in. na ciekach: Wiar, Jamnika, Mszaniec, Gniłe oraz dopływie Arłamówki (ryc. 3, Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze, dane niepublikowane). Do potencjalnych zagrożeń populacji bobrów należy kłusownictwo oraz umyślne niszczenie tam bobrowych. 
Żubr(Bison bonasus) 
Żubr nie występuje obecnie na obszarze planowanego TuPN. Plan ochrony tego gatunku zaleca introdukcję na nowe obszary w celu zwiększenia jego liczebności oraz zasięgu występowania (Pucek (red.) 2004). Istnienie dziko żyjącej, dość liczebnej populacji żubra w pobliskich Bieszczadach, a także duża lesistość obszaru projektowanego parku (80%) oraz obecność rozległych łąk i polan czynią ten teren odpowiednim miejscem do potencjalnej introdukcji. Potwierdzają to analizy przeprowadzone przez Kuemmerlego i in. (2011), które wskazują, że rejon południowo-wschodniej Polski należy w Karpatach do obszarów o najkorzystniejszych warunkach do stworzenia funk-
Ryc. 3  Miejscawystępowania wydry (Lutra lutra) i bobra europejskiego(Castor fiber) na obszarze projektowanego Turnickiego Parku Narodowego; źródło danych: Kuberski (2013a, b), Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Krośnie (2007, dane niepublikowane), Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze (2012; 2013; 2015; dane niepublikowane) 
Źródło: opracowanie własne. 


■ Dyskusja 
Mimo stosunkowo nielicznych badań teriofauny obejmujących teren projektowanego Turnickiego Parku Narodowego, dostępne dane literaturowe oraz przeprowadzone w ostatnich latach obserwacje terenowe wskazują, że pod względem występowania rzadkich gatunków ssaków jest to obszar bardzo cenny. Przede wszystkim porastające ten teren lasy o charakterze puszczańskim zasiedlone są przez komplet dużych drapieżników Polski (niedźwiedź, wilk, ryś), a także żbika. Wszystkie te gatunki są bardzo rzadkie w skali kraju, co więcej niedźwiedź i żbik występują wyłącz-nie w Karpatach. Dane z ubiegłych dekad, a także obserwacje współczesne wskazują na stałą obecność wymienionych drapieżników na omawianym terenie (regularne obserwacje zwierząt i śladów ich bytowania). Co istotne, obszar projektowanego parku oraz tereny przyległe są miejscem rozrodu wszystkich tych gatunków, w tym także miejscem gawrowania niedźwiedzi. 
Szczególną uwagę zwraca obecność na tym terenie żbika. Jest to jeden z głównych rejonów występowania tego gatunku w Polsce. Poza omawianym obszarem, będącym częścią Pogórza Przemyskiego i Gór Sanocko-Turczańskich, gatunek ten stwierdzono w kraju wyłącznie w Bieszczadach i Beskidzie Niskim (IOP 2016, Okarma i in. 2002). W prowadzonych obecnie badaniach żbików z wykorzystaniem palików nęcących oraz fotopułapek (Witczuk, Pagacz, dane niepublikowane) wielokrotnie potwierdzono obecność żbika na terenie projektowanego TuPN. Gatunek ten wykazano w kilku lokalizacjach, a wygląd zarejestrowanych na filmach z fotopułapek zwierząt nie budzi wątpliwości co do identyfikacji gatunku (ryc. 2). 
Duża lesistość terenu, mała gęstość zaludnienia i względnie niski poziom penetracji ludzkiej sprawia, że obszar planowanego parku może być uznany za dobre siedlisko dla wszystkich wymienionych gatunków drapieżników. Właściwe dla poszczególnych gatunków siedliska z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG zajmują od 48 do 62% powierzchni projektowanego parku (tab. 3, ryc. 4). Gęstość sieci dróg publicznych na tym obszarze wynosi 0,25 km/ km2, co można uznać za wartość korzystną dla zachowania właściwego stanu siedliska wilka i rysia, gatunków unikających sąsiedztwa dróg (Niedziałkowska i in. 2006; Theuerkauf i in. 2003; 2007). 


Ryc. 4  Rozmieszczenie geograficzne siedlisk zZałącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG właściwych dla wybranych gatunków drapieżnych orazżubranaobszarze projektowanego Turnickiego Parku Narodowego: a–żbik (Felis silvestris) , b –ryś (Lynx lynx), c –wilk (Canis lupus) i żubr (Bison bonasus), d –niedźwiedź brunatny (Ursus arctos); typy siedlisk wyszczególniono w tabeli 3 
Źródło: opracowanie własne. 

Tabela 3  Typy siedlisk przyrodniczych z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG właściwe dla wybranych gatunków drapieżnych oraz żubra na obszarze projektowanego Turnickiego Parku Narodowego 

6510 niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie + 647 
9110 kwaśne buczyny + + + + + 541 
9130 żyzne buczyny + + + + + 8268 
9170 grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny + + + + 1014 
91E0 łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe + + 403 
Procent powierzchni projektowanego TuPN 63 5957 57 51 
Źródło: opracowanie własne (według Adamskiego i in. 2004). 
Planowany obszar parku – 172 km2 – jest jednak – niewielki w porównaniu z wymaganiami przestrzennymi du-żych drapieżników. W polskich Karpatach typowe wielko-ści ich areałów wynoszą około 100–200 km2 dla watahy wilków i rysia, oraz aż 100–350 km2 dla niedźwiedzia (Gula 2008; Okarma i in. 2007). Z przeprowadzonych badań wynika, że teren projektowanego parku wykorzystywany jest przez około 7 wilków należących do 1 watahy, prawdopodobnie 2 rysie i 1–2 niedźwiedzie. W związku z tym, że otaczające obszary Pogórza Przemyskiego i Gór Sanocko-Tur-czańskich także zasiedlone są przez rysie, niedźwiedzie oraz kilka watah wilczych, projektowany TuPN należy traktować jako część większego obszaru wykorzystywanego przez karpackie populacje drapieżników. Do zagwarantowania trwałości tych populacji konieczna będzie ochrona właściwego stanu siedlisk i zapobieganie zwiększaniu antropopresji także na terenach otaczających planowany park. 
Populacji wilka i rysia w tym regionie sprzyja obecnie odpowiednio duże zagęszczenie potencjalnych ofiar. Za średnią wartość zagęszczenia kopytnych w otaczających nadleśnictwach uznaje się około 1 osobnika na km2 w przypadku jelenia i dzika oraz około 2 osobników na km2 w przypadku sarny. Ze względu na potrzebę zapewnienia bazy żerowej dla rysia i wilka ważne jest utrzymywanie odpowiedniej liczebności kopytnych stanowiących główne ofiary tych drapieżników. 
Należy zaznaczyć, że zarówno ustalenie składu gatunkowego teriofauny projektowanego TuPN, jak również oszacowanie liczebności i rozmieszczenia rzadkich gatunków zasiedlających jego obszar oraz tereny przyległe, wymaga dalszych, systematycznych badań. Większość danych, z których skorzystano w niniejszym opracowaniu uzyskano w wyniku krótkoterminowych obserwacji (np. tropienia drapieżników w jednym sezonie zimowym – Wasiak, Ja-nuszczak 2013). Dla oceny perspektyw trwałości populacji rzadkich ssaków występujących na tym obszarze ważne jest także ustalenie poziomu ich zróżnicowania genetycznego oraz stopnia spokrewnienia i łączności z innymi populacjami tych gatunków. Badania takie można przeprowadzić wykorzystując nieinwazyjnie pobrane DNA z odchodów i sierści. 
Teren projektowanego TuPN leży na styku dwóch obszarów Natura 2000 (Ostoja Góry Słonne PLH180013 i Ostoja Przemyska PLH180012) uznanych za wiodący z północy na południe korytarz ekologiczny łączący ostoje zwierzyny w Bieszczadach z północnym Podkarpaciem i dalej z Roztoczem (ryc. 5). Szczegółowa identyfikacja korytarzy stanowiących potencjalne drogi migracji dużych ssaków drapieżnych oraz ssaków kopytnych na analizowanym obszarze wymaga dokładnych badań. Na podstawie ciągłości istniejących kompleksów leśnych oraz lokalizacji stwierdzeń dużych drapieżników Wasiak, Januszczak (2013) uznali zlokalizowane na terenie projektowanego parku zalesione pasma Krzemienia, Jamnej, Działu i Suchego Obycza za główne korytarze migracyjne zapewniające ciągłość ekologiczną obszarów Pogórza Przemyskiego i Gór Słonnych. Przez ten teren przebiega też potencjalny korytarz transgraniczny zlokalizowany w obrębie Pasma Kalwaryjskiego i Masywu Roztoka łączący populacje du-żych ssaków zasiedlające Polskę i Ukrainę (Wasiak, Janusz-czak 2013). Dokładne ustalenie przebiegu korytarzy zwiększyłoby szanse na ich rzeczywistą ochronę. Badania z wykorzystaniem telemetrii GPS umożliwiłyby śledzenie migracji osobników i tym samym precyzyjną identyfikację korytarzy ekologicznych. Ponadto badania telemetryczne pozwoliłyby na rozpoznanie lokalizacji miejsc rozrodu i ustalenie stref ochronnych. Do istotnych zagrożeń trwałości populacji rzadkich ssaków zasiedlających omawiany obszar należy rozwój infrastruktury, w szczególności rozwój sieci drogowej, a także liniowej zabudowy wzdłuż dróg, które mogą negatywnie wpłynąć na ciągłość korytarzy ekologicznych, prowadząc do fragmentacji środowiska. Przykładem inwestycji o wyjątkowo niekorzystnym oddziały-waniu na środowisko regionu jest planowane przekształcenie drogi gminnej Makowa–Jureczkowa w dwujezdniową drogę wojewódzką. Stałaby się ona dogodnym połączeniem Przemyśla z Krościenkiem i Ustrzykami Dolnymi, co sprawi, że obszar planowanego parku i cenne, puszczańskie siedliska rzadkich gatunków zwierząt rozdzielone zostaną ruchliwą trasą. W wyniku przebudowy obecna liczba pojazdów szacowana na 100–200 na dobę, może wzrosnąć do powyżej tysiąca (Wasiak, Januszczak 2013). Ze względu na ochronę unikalnych wartości przyrodniczych obszaru projekt zmiany kategorii drogi powinien zostać zaniechany. 


Ryc. 5  Położenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego na tle sieci korytarzy ekologicznych w południowo-wschodniej Polsce 
Źródło: opracowanie własne na podstawie mapy korytarzy (Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska niedatowane). 
Wiele zagrożeń dla terenu projektowanego TuPN, jako w miejscach ich rozrodu. Gatunkiem szczególnie wrażli-ostoi karpackiej fauny, generuje nowopowstały kompleks wym pod tym względem jest niedźwiedź. Młode rodzą się hotelowo-rekreacyjny w Arłamowie. Przykładem jest ogro-w zimowych gawrach, a wypłoszenie samicy z gawry dzenie pasa startowego przyległego do hotelu lotniska wy-w większości przypadków prowadzi do poronienia lub sokim ogrodzeniem o długości ponad 2000 m, stanowią-śmierci młodych (Linnell i in. 2000, Selva i in. 2012, Swen-cym przeszkodę dla poruszania się zwierząt. Organizacja son i in. 1997). Dlatego niezwykle ważne jest zachowanie przeprowadzanych cyklicznie na omawianym obszarze raj-na zasiedlanym przez niedźwiedzie obszarze miejsc trud-dów samochodów terenowych i sportowych, także wiosną, nodostępnych, oddalonych od odśnieżanych dróg, obsza-czyli w okresie rozrodczym większości gatunków, w sposób rów intensywnych prac leśnych itp. rażący kłóci się z ochroną tak cennego przyrodniczo obszaru, stanowiącego park krajobrazowy oraz należącego do sieci obszarów Natura 2000. Powiązanym problemem jest także wzrost natężenia nielegalnego uprawiania sportów ■ Podziękowania motorowych wynikający z rozbudowy i modernizacji sieci dróg leśnych. Nowe, ulepszone drogi leśne istotnie wpły-Autorzy dziękują prof. Andrzejowi Bereszyńskiemu wają na stopień udostępnienia obszaru i wzrost aktywności i prof. Joannie Gliwicz za cenne uwagi do pierwszej wersji ludzkiej, przyczyniając się do płoszenia zwierząt, także maszynopisu. 

■ Piśmiennictwo 

Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Enserink M., Vogel G. 2006. Wildlife IBS 2013. Ogólnopolska inwentaryzacja Kepel A., Witkowski Z. (red.) 2004. Ga-conservation – the carnivore comeback. wilków i rysi w nadleśnictwach i parkach tunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Science, 314: 746–749. narodowych. Instytut Biologii Ssaków 
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków PAN. [http://www.zbs.bialowieza.pl/ 
Gula R. 2008. Wolf depredation on do-
Natura 2000 – podręcznik metodyczny. artykul/526.html]. [dostęp 14.10.2016] 
mestic animals in the Polish Carpathian 
T. 6. MŚ, Warszawa. ISBN 83-86564-43-1: Mountains. J. Wild. Manag., 72: 283–289. IOP 2016. Atlas ssaków Polski. Instytut 1–500. 

Ochrony Przyrody PAN. [http://www.iop. 

Gula R., Hausknecht R., Kuehn R. 2009. 
Brzeziński M., Romanowski J., Cygan J.P., krakow.pl/ssaki]. [dostęp 14.10.2016]. 
Evidence of wolf dispersal in anthropo-
Pabin B. 1996. Otter Lutra lutra distribugenic habitats of the Polish Carpathian Kuberski Ł. 2013a. Ocena stanu populacji tion in Poland. Acta Theriol., 41: 113–126. 

Mountains. Biodivers. Conserv., 18: wydry Lutra lutra na potrzeby opracowa2173–2184. nia planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Góry Słonne PLH180013 w 2013 roku, w zakresie projektu POIS.05.03.00-00-186/09 (maszynopis niepublikowany). RDOŚ, Rzeszów: 1–8. 
Kuberski Ł. 2013b. Ocena stanu populacji wydry Lutra lutra na potrzeby opracowania planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Ostoja Przemyska PLH180012 w 2013 roku, w zakresie projektu POIS.05.03.00-00-186/09 (maszynopis niepublikowany). RDOŚ, Rzeszów: 1–7. 
Kuemmerle T., Perzanowski K., Akcakaya 
H. R., Beaudry F., van Deelen T. R., Parni-koza I., Khoyetskyy P., Waller D. M., Ra-deloff V. C. 2011. Cost-effectiveness of different conservation strategies to establish a European bison metapopulation in the Carpathians. J. Appl. Ecol., 48: 317– 329. 
Linnell J. D. C., Swenson J. E., Andersen R., Barnes B. 2000. How vulnerable are denning bears to disturbance? Wildl. Soc. Bull., 28: 400–413. 
Michalik S. (red.) 1993. Turnicki Park Narodowy w polskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja projektowa. Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura, Kraków. ISBN 8386666056: 1–227. 
Niedziałkowska M., Jędrzejewski W., Mysłajek R. W., Nowak S., Jędrzejewska, B., Schmidt, K. 2006. Environmental correlates of Eurasian lynx occurrence in Poland – Large scale census and GIS mapping. Biol. Conserv., 133: 63–69. 

Okarma H., Śnieżko S., Olszańska A. 2002. Occurrence of wildcat in the Polish Carpathian Mountains. Acta Theriol., 47: 499–504. 
Okarma H., Śnieżko S., Śmietana W. 2007. Home ranges of Eurasian lynx Lynx lynx in the Polish Carpathian Mountains. Wildl. Biol., 13: 481–487. 
Pucek Z. (red.) 2004. European Bison. Status Survey and Conservation Action Plan. IUCN/SSC Bison Specialist Group. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK. ISBN 2-8317-0762-5: 1–54. 
Pucek Z., Raczyński J. (red.) 1983. Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa. ISBN 8301006692: 1–188. 
Romanowski J. 2006. Monitoring of the otter recolonisation of Poland. Hystrix, It. J. Mamm., 17: 37–46. 
Rozporządzenie MŚ 2016. Rozporządze-nie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Dz. U. z 2016 r. poz. 2183: 1–46. 
Schmidt K., Ratkiewicz M., Konopiński 
M. K. 2011. The importance of genetic variability and population differentiation in the Eurasian lynx Lynx lynx for conservation, in the context of habitat and cli-mate change. Mamm. Rev., 41: 112–124. 
Selva N., Zwijacz-Kozica T, Sergiel A., Olszańska A., Zięba F. 2012. Program ochrony niedźwiedzia brunatnego w Polsce. SGGW, Warszawa: 1–79. 
Swenson J. E., Sandegren F., Brunberg S., Wabakken P. 1997. Winter den abandon-ment by brown bears Ursus arctos: causes and consequences. Wildl. Biol., 3: 35–38. 
Śmietana W., Matosiuk M., Czajkowska M., Ratkiewicz M., Rutkowski R., Buś-Kicman M., Jakimiuk M. 2014. Ocena rozmieszczenia i liczebności niedźwiedzia brunatnego Ursus arctos (L.) we wschodniej części polskich Karpat. Rocz. Bieszcz., 22: 289–301. 
Theuerkauf J., Jędrzejewski W., Schmidt K., Gula R. 2003. Spatiotemporal segregation of wolves from humans in the Białowieża Forest (Poland). J. Wildl. Manag., 67: 706–716. 
Theuerkauf J., Gula R., Pirga B., Tsunoda H., Eggermann J., Brzezowska B., Rouys S., Radler S. 2007. Human impact on wolf activity in the Bieszczady Mountains, SE Poland. Ann. Zool. Fenn., 44: 225–231. 
Wasiak P., Januszczak M. 2013. Raport z wykonania analizy eksperckiej „Rozpoznanie terenu pod względem znaczenia dla dużych drapieżników” do projektów planu zadań ochronnych obszarów Natura 2000 na Pogórzu Przemyskim i w Górach Słonnych (maszynopis niepublikowany). RDOŚ, Rzeszów: 1–57. 




Konrad Sachanowicz 


Nietoperze 

■ Wstęp 
Fauna nietoperzy Polski liczy (stan na styczeń 2017 r.) 26 gatunków (Sachanowicz i in. 2006, Sachanowicz 2010). Ostatnim gatunkiem, który uzupełnił krajową listę w 2013 r., jest przymroczek Saviego H. savii (Uhrin i in. 2016). W polskich Karpatach stwierdzono aż 25 gatunków, czyli wszystkie krajowe z wyjątkiem borowca olbrzymiego N. lasiopterus (Bashta i in. 2011; Sachanowicz i in. 2006; Uhrin i in. 2016), co stawia ten region na pierwszym miejscu w Polsce pod względem liczby gatunków tych ssaków. Mimo to Karpaty pod względem chiropterologicznym zbadane są bardzo nierównomiernie, a jednym z najsłabiej rozpoznanych obszarów są Góry Sanocko-Turczańskie zaliczane razem z Bieszczadami Zachodnimi do Karpat Wschodnich. 
Z obszaru projektowanego Turni-ckiego Parku Narodowego (TuPN), zlokalizowanego w całości w Górach Sanocko-Turczańskich, brak było publikowanych danych o nietoperzach (Pucek i Raczyński 1983). Pierwsze ogólnikowe dane z okresu letniego zawiera praca Godawy (1994), która kontrolowała strychy kościołów (Rybotycze, Huwniki, Leszczyny) oraz prowadziła obserwacje i odłowy nietoperzy w sieci nad rzeką Wiar, w okolicach Rybotycz. Autorka ta stwierdziła występowanie czterech gatunków: gacka brunatnego P. auritus, nocka rudego M. daubentonii, borowca wielkiego N. noctula i mroczka późnego 

E. serotinus. Kolejne stanowiska nocka rudego, mroczka późnego i gacka brunatnego podał w swojej pracy magisterskiej Dorociak (2004). W rezerwacie „Na Opalonym”, 3.06. 2008 stwierdzono nieoznaczonego do gatunku karlika Pipistrellus sp. w kryjówce pod odstającą korą świerka pospolitego (Manias, Ignaczak 2008). 
Opracowanie niniejsze podsumowuje stan poznania fauny nietoperzy TuPN. Obszar ten nie był dotychczas gruntownie zbadany pod względem występowania nietoperzy, dlatego należy się spodziewać, że podana tu lista gatunków jest niekompletna, a samo opracowanie należy traktować jako wstępne. Dane z tego obszaru włączo-no także do szerszego opracowania fauny nietoperzy Pogórza Przemyskiego i terenów przyległych (Iwińska i in. 2017). 

■ Materiałimetody 
W latach 2002–2003, na obszarze projektowanego TuPN i w jego bezpo-średnim otoczeniu kontrolowano strychy obiektów sakralnych w Posadzie Rybotyckiej, Rybotyczach, Jureczkowej i Sopotniku (Dorociak 2004). Tylko na pierwszym z wymienionych stanowisk obserwowano nietoperze, a na pozostałych trzech stwierdzono ślady ich pobytu (guano). Autor ten jednorazowo odławiał nietoperze w sieci nad rzeką Wiar oraz stwierdził szczątki kostne jednego gatunku w wyplówkach puszczyka uralskiego 
S. uralensis. 
W sierpniu 2010 r., głównie w południowej części TuPN (las Karaszyn, okolice rezerwatu „Na Opalonym”, okolice Arłamowa i dolina Jamnej Górnej), autor niniejszego opracowania przeprowadził wstępną inwentaryzację fauny nietoperzy, której celem było poznanie składu gatunkowego oraz miejsc występowania tych ssaków. 
Obserwacje prowadzono różnymi metodami w okresie 7–11.08.2010. Główną metodą były odłowy nietoperzy w sieci chiropterologiczne (zezwolenie GDOŚ nr DOPozgiz-4200/IV.D7/1930/10/km) w wybranych miejscach nad wodami, na leśnych drogach i przy zabudowaniach (patrz niżej). Metoda ta umożliwia określenie płci i wieku złapanych zwierząt, a więc także statusu ich występowania. W wybranych miejscach zwierzęta odławiano w 2-3 siatki chiropterologiczne, od zachodu słońca do godziny 00.00
01.00. Jednorazowo nietoperze odławiano także 31.05.2015, nad potokiem Turnica, w środowisku buczyny karpackiej. 
W celu znalezienia miejsc przebywania i rozrodu nietoperzy kontrolowano ich potencjalne kryjówki dzienne w budynkach, magazynkach na paszę dla dzikich zwierząt, mostach i przepustach pod drogami (patrz niżej). Prowadzono także obserwacje wizualne latających nietoperzy połączone z nasłuchem z wykorzystaniem detektora ultra-dźwięków (Pettersson D-100). Nasłuchy te odbywały się w pobliżu miejsc odławiania nad wodami, w lasach i przy zabudowaniach. W północnej części TuPN sygnały echolokacyjne nietoperzy nagrywano jednorazowo nad rzeką Wiar w Posadzie Rybotyckiej, 23.08.2012, z wykorzystaniem detektora Lunabat DFD-1 (Animal Sound Labs, Polska). Nagrania analizowano w programie BatSound 3.31. 
Wykaz stanowisk, na których prowadzono obserwacje nietoperzy w latach 2010, 2012 i 2015 zamieszczono w tabeli 1. 
Miejsca odłowów (czcionką pogrubioną zaznaczono stanowiska, na których odnotowano nietoperze): 
1. Most na Arłamówce, Kwaszenina, 7.08.2010 
6. Zrujnowany budynek murowany przy dawnych oborach, Kwaszenina, 7.08.2010 
11. 
Las Karaszyn, leśna droga, 8.08.2010 

12. 
Las Karaszyn, potok Wyrwa, przy przepuście, 8.08.2010 


10. Most na Wyrwie, Kwaszenina, 9.08.2010 
19. 
Jamninka, nad przepustem, przy stawie, Pasmo Jam-nej, 10.08.2010 

20. 
Jamninka, przy przepuście pod drogą, Pasmo Jamnej, 10.08.2010 


14. Osada przy leśniczówce Arłamów, przy budynkach, 11.08.2010 
9. Most na Wyrwie, przy budynkach, Kwaszenina, 11.08.2010 
30. Buczyna karpacka w dolinie potoku Turnica, 31.05.2015 
Mosty i przepusty pod drogami skontrolowane w poszukiwaniu kryjówek dziennych nietoperzy. 
1. 
Most na Arłamówce, Kwaszenina, 7.08.2010 – brak szczelin 

2. 
Przepust, dopływ Arłamówki, 7.08.2010 

3. 
Most na Arłamówce, 7.08.2010 – brak szczelin 

4. 
Most na Wyrwie, Kwaszenina, 7.08.2010 – brak szczelin 


10. Most na Wyrwie, Kwaszenina, 9.08.2010 – brak szczelin 
12. Przepust, potok Wyrwa, Las Karaszyn, 8.08.2010 
17. 
Przepust, dopływ Mszańca, Pasmo Braniowa, 9.08.2010 

18. 
Most na Mszańcu, 9.08.2010 – brak szczelin 

19. 
Przepust, przy stawie na Jamnince, Pasmo Jamnej, 10.08.2010 

20. 
Przepust na Jamnince, przy drodze do Arłamowa, Pasmo Jamnej, 10.08.2010 


27. 
Most na Jamnince, Trójca, 10.08.2010 – brak szczelin 

28. 
Most na Wiarze, Trójca, 10.08.2010 – brak szczelin. 


Budynki, w tym drewniane magazynki z murowaną piwnicą na paszę dla zwierzyny skontrolowane w poszukiwaniu kryjówek dziennych (czcionką pogrubioną zaznaczono stanowiska, na których odnotowano nietoperze). 
5. 
Magazynek, Kwaszenina, przy moście, 7.08.2010 

6. 
Zrujnowany budynek murowany przy dawnych oborach, Kwaszenina, 7.08.2010 

7. 
Zrujnowane budynki, Kwaszenina, 7.08.2010 

8. 
Zrujnowany budynek murowany przy moście na Wyrwie, Kwaszenina, 7.08.2010 


13. 
Magazynek, Las Karaszyn, 8.08.2010 

14. 
Zrujnowane budynki gospodarskie w osadzie (dawniej należącej do straży granicznej) przy leśniczówce Arła-mów, 9.08.2010 


24. 
Magazynek, Pasmo Braniowa, 9.08.2010 

25. 
Kapliczka murowana, Wojtkowa, 9.08.2010 


15. Garaż przy leśniczówce Arłamów, 9.08.2010 – wg informacji od leśniczego w czerwcu był on zasiedlony przez kolonię małych nietoperzy, przypuszczalnie z rodzaju karlik Pipistrellus 
22. 
Magazynek, przy drodze do Arłamowa, Pasmo Dzia-łu, 10.08.2010 

23. 
Magazynek, przy drodze, dawna wieś Jamna Górna, 10.08.2010 


26. Magazynek, Kwaszeniński Potok, Kwaszenina, 11.08.2010 
Miejsca obserwacji wizualnych i akustycznych z uży-ciem detektora ultradźwięków (czcionką pogrubioną zaznaczono stanowiska, na których odnotowano nietoperze): 
1. Most na Arłamówce, Kwaszenina, 7.08.2010 – brak aktywności 
9. Okolice stawu i mostu na Wyrwie, Kwaszenina, 7.08.2010 – niska aktywność, 11.08.2010 – niska aktywność 
11. Las Karaszyn, leśna droga, 8.08.2010 – brak aktywności 
10. Most na Wyrwie, Kwaszenina, 9.08.2010 – niska aktywność 
14. 
Osada przy leśniczówce Arłamów, przy zrujnowanych budynkach gospodarskich, 9.08.2010 – niska aktywność, pojedyncze osobniki, nie obserwowano nietoperzy wylatujących z budynków; 11.08.2010 – niska aktywność, jeden osobnik wyleciał o zmroku z dachu budynku 

15. 
Leśniczówka Arłamów, 9.08.2010 – niska aktywność 


19. 
Jamninka, nad przepustem, przy stawie, Pasmo Jam-nej, 10.08.2010 – niska aktywność 

20. 
Jamninka, przy przepuście pod drogą, Pasmo Jam-nej, 10.08.2010 – niska aktywność 

21. 
Nad stawem, dolina Jamninki, 10.08.2010 – wysoka aktywność 


16. Leśna droga, przy leśniczówce Arłamów, 11.08.2010 – brak aktywności 
29. Posada Rybotycka, mostek na rzece Wiar, 23.08.2012 
–wysoka aktywność 

Tabela 1 Lokalizacja stanowisk (w stopniach, minutach, sekundach i ułamkach sekund), naktórych prowadzono obserwacje nietoperzy wprojektowanym Turnickim Parku Narodowym (2010, 2012 i 2015). Numery stanowisk zgodne z powyższym wykazem. Metody badań: N–odłowy wsieci, R –kontrola kryjówki, D –stwierdzenie akustyczne zdetektorem ultra-dźwięków 

1 49, 32, 59.3 022, 40, 15.5 397 X X X 
2 49, 33, 53.5 022, 40, 05.0 424 X 
3 49, 34, 05.2 022, 40, 12.0 434 X 
4 49, 33, 01.9 022, 39, 41.3 410 X 
5 49, 33, 03.2 022, 39, 41.4 411 X 
6 49, 33, 10.8 022, 39, 25.1 413 X X 
7 49, 33, 09.6 022, 39, 09.5 435 X 
8 49, 33, 13.2 022, 39, 06.7 415 X 
9 49, 33, 13.8 022, 39, 06.3 416 X X 
10 49, 33, 03.2 022, 38, 30.1 433 X X X 
11 49, 31, 50.9 022, 37, 35.5 546 X X 
12 49, 32, 16.9 022, 37, 50.3 478 X X 
13 49, 31, 44.7 022, 37, 39.8 584 X 
14 49, 33, 36.0 022, 37, 42.4 522 X X X 
15 49, 33, 42.9 022, 37, 33.8 533 XX 
16 49, 33, 46.5 022, 37, 31.4 538 X 
17 49, 34, 16.0 022, 36, 26.2 499 X 
18 49, 35, 08.7 022, 34, 40.6 424 X 
19 49, 35, 10.5 022, 37, 04.0 470 X X X 
20 49, 35, 26.8 022, 36, 40,9 453 X X X 
21 49, 35, 12.9 022, 37, 00.5 464 X 
22 49, 35, 29.3 022, 36, 48.6 447 X 
23 49, 36, 27.6 022, 35, 20.3 415 X 
24 49, 35, 23.3 022, 34, 12.7 410 X 
25 49, 34, 24.0 022, 33, 07.9 414 X 
26 49, 33, 47.1 022, 38, 48.9 437 X 
27 49, 38, 49.3 022, 33, 29.9 338 X 
28 49, 38, 55.4 022, 33, 24.6 338 X 
29 49, 39, 47.0 022, 37, 58.8 298 X 
30 49, 36, 26.3 022, 37, 54.5 470 X 
Źródło:opracowanie własne. 


■ Wyniki 
Do roku 2015 na obszarze projektowanego Turnickie-go Parku Narodowego (TuPN) stwierdzono występowanie 11 gatunków nietoperzy. Dwa kolejne stwierdzono w jego najbliższym otoczeniu. Były to nocek Brandta M. brandtii i gacek szary P. austriacus (Huwniki), (Iwińska i in. 2017), których występowanie na obszarze projektowanego TuPN jest bardzo prawdopodobne. 
1. NocekwąsatekMyotis mystacinus 
Stwierdzony na dwóch stanowiskach, na których zlokalizowano jego kryjówki dzienne w budynkach (ryc.1-3). 
NocekwąsatekM. mystacinus / nocekBrandta 
M. brandtii/nocek Alkatoe M. alcathoe 
Na 5 stanowiskach obserwowano latające nietoperze, które nie były identyfikowane na podstawie obserwacji wizualnych i akustycznych. Nocka Brandta odnotowano w otulinie projektowanego TuPN (okolice wsi Pacław: 21.08.2012, młody samiec, Iwińska i in. 2017), a nocka Al-katoe stwierdzono w Górach Słonnych w okolicach Ustrzyk Dolnych w 2014 r. (dane autora). Jego występowanie jest bardzo prawdopodobne także w TuPN. 


Ryc. 1 Nocek wąsatekM. mystacinus,  Kwaszenina, 7.08.2010 (fot. K. Sachanowicz) 
Ryc. 2  Kwaszenina, zrujnowany budynek – schronienie dzienne nocka wąsatkaM. mystacinus, 7.08.2010 (fot. K. Sachanowicz) Ryc. 4  Mroczek późny E. serotinus, las Karaszyn, 8.08.2010 (fot. K. Sachanowicz) 




2. Nocek rudy Myotis daubentonii 
Pojedyncze osobniki odłowiono nad Wiarem (Godawa 1994). Ponadto znany z trzech stanowisk. Dorosłego samca odłowiono 24.07.2003 r. w Rybotyczach (Dorociak 2004), a żerujące osobniki odnotowano nad sztucznym stawem poniżej hotelu Arłamów i nad rzeką Wiar w Posadzie Rybotyckiej. 
3. MroczekpóźnyEptesicus serotinus 
Znany z 6 stanowisk (ryc. 4). Potwierdzono jego rozród na badanym terenie. Żerujące osobniki obserwowano w Trójcy (Godawa 1994). Szczątki kostne znaleziono w wypluwkach puszczyka uralskiego S. uralensis w Kwaszeninie (Dorociak 2004). Kryjówka dzienna samca znajdowała się w jednym z opuszczonych budynków w osadzie przy leśniczówce Arłamów, gdzie obserwowano i odłowiono nietoperza wylatującego z dachu. Żerujące osobniki odnotowano nad rzeką Wiar w Posadzie Rybotyckiej. 
4. MroczekposrebrzanyVespertilio murinus 
Dorosłego samca znaleziono w szczelinie ściany drewnianego magazynku na paszę (ryc. 5, 6). 

Ryc. 5 Samiec mroczka posrebrzanegoV. murinu, magazynek w okolicach Arłamowa, Pasmo Działu, 10.08.2010 (fot. K. Sacha-nowicz) 



Ryc. 7 Borowiec wielkiN. noctula, rzeka Jamninka, Pasmo Jamnej, 10.08.2010 (fot. K. Sachanowicz) 
5. BorowiecwielkiNyctalus noctula 
Żerujące osobniki obserwowała na omawianym terenie (prawdopodobnie nad Wiarem) Godawa (1994). Ponadto odnotowany w 4 miejscach (ryc. 7). Stwierdzenie młodych osobników wskazuje na możliwość rozrodu. Kilka osobników żerowało nad sztucznym stawem poniżej hotelu Arłamów i nad rzeką Wiar w Posadzie Rybotyckiej. 
6. BorowiaczekNyctalus leisleri 
Dorosłego samca (ryc. 8) odłowiono w buczynie karpackiej, nad potokiem Turnica, krótko po zachodzie słońca, co wskazuje na obecność jego dziennego schronienia (prawdopodobnie szczelina w drzewie lub obecne tam skrzynki dla ptaków) w najbliższym otoczeniu. 

Ryc. 8 Samiec borowiaczkaN. leisleri, potok Turnica w okolicach Arłamowa, 31.05.2015 (fot. K. Sachanowicz) 


7. KarlikmalutkiPipistrellus pipistrellus 
Znany z trzech stwierdzeń akustycznych: w Kwaszeni-nie (ryc. 9), nad rzeką Wiar w Posadzie Rybotyckiej i w okolicach hotelu Arłamów (Iwińska i in. 2017). 
8. Karlik drobny Pipistrellus pygmaeus 
Znany z trzech stwierdzeń akustycznych. Dwa osobniki obserwowano o zmroku latające przez dłuższy czas przy budynku leśniczówki Arłamów. Odnotowany też nad rzeką Wiar w Posadzie Rybotyckiej i okolicach hotelu Arłamów (Iwińska i in. 2017). 
9. KarlikwiększyPipistrellus nathusii 
Znany z dwóch stwierdzeń akustycznych: nad rzeką Wiar w Posadzie Rybotyckiej i okolicach hotelu Arłamów (Iwińska i in. 2017). 
10. MopekzachodniBarbastella barbastellus 
Odłowiono dorosłą, karmiącą samice tego gatunku, co świadczy o istnieniu w pobliżu kolonii rozrodczej, przypuszczalnie w kryjówce zlokalizowanej w drzewie (ryc. 10, 11). 
11. Gacek brunatny Plecotus auritus 
Jednego osobnika obserwowano na strychu kościoła w Rybotyczach (Godawa 1994), a kolonię letnią (10 os.) stwierdzono 26.07.2003 na strychu kościoła w Posadzie Rybotyckiej (Dorociak 2004). 


W 2010 r., w sieci chiropterologiczne nad wodami, na jej brak. Tylko nad sztucznym stawem w dolinie Jamninki, leśnej drodze i przy budynkach nietoperze odłowiono na poniżej hotelu Arłamów oraz nad rzeką Wiar w Posadzie 5 z 9 stanowisk. Były to pojedyncze osobniki 4 gatunków: Rybotyckiej (w 2012 r.) odnotowano ciągłą aktywność nocka wąsatka, mroczka późnego, borowca wielkiego kilku gatunków związaną z żerowaniem. Sześć gatunków i mopka zachodniego. W 2015 r., za pomocą tej samej me-stwierdzono w obserwacjach wizualnych i akustycznych tody stwierdzono borowiaczka (tab. 2). Wyniki obserwacji z użyciem detektora ultradźwięków: nocka rudego, mrocz-wizualnych i akustycznych na większości stanowisk wyka-ka późnego, borowca wielkiego, karlika malutkiego, karlika zały niską aktywność nietoperzy (pojedyncze przeloty) lub drobnego i karlika większego. 
Tabela 2  Gatunki nietoperzy stwierdzone w projektowanym Turnickim Parku Narodowym w 2010, 2012 i 2015. Czcionką pogrubioną zaznaczono gatunki, dla których potwierdzono rozród 

M. mystacinus 2 (♀ ad,♂ ad) 7.08.2010 R, N 6 
2 (♂ ad, 1indet.) 8.08.2010 R 13 
Myotis sp. (mystacinus/brandtii/alcathoe) kilka 9.08.2010 D 10 
pojedyncze 9.08.2010 D 14 
pojedyncze 10.08.2010 D 20 
pojedyncze 10.08.2010 D 21 
pojedyncze 11.08.2010 D 9 
M. daubentonii pojedyncze 10.08.2010 D 21 
pojedyncze 23.08.2012 D 29 
E. serotinus ♀ juv 8.08.2010 N 11 
1 przelot 9.08.2010 D 15 
♂ ad 11.08.2010 N 14 
pojedyncze 23.08.2012 D 29 
V. murinus ♂ ad 10.08.2010 R 22 
N. noctula 2 (♀ juv, ♂ juv) 10.08.2010 N 20 
1 przelot 9.08.2010 D 14 
kilka 10.08.2010 D 21 
pojedyncze 23.08.2012 D 29 
N. leisleri ♂ ad 31.05.2015 N 30 
P. pipistrellus 1 przelot 7.08.2010 D 9 
pojedyncze 23.08.2012 D 29 
P. pygmaeus 2 osobniki 9.08.2010 D 15 
pojedyncze 23.08.2012 D 29 
P. nathusii pojedyncze 23.08.2012 D 29 
B. barbastellus ♀ ad lact. 7.08.2010 N 1 
Metody: 

N – odłowy w sieci, R – kontrola kryjówki, D – stwierdzenie akustyczne z detektorem ultradźwięków. Ad – dorosły, juv – młody, lact. – samica ze śladami karmienia młodych (= rozród), indet. – nieoznaczona płeć i wiek. 
Z powodu braku odpowiednich kryjówek (głębszych szczelin) nie znaleziono nietoperzy w żadnym z kontrolowanych mostów. Pomimo obecności licznych szczelin w każdym z kontrolowanych przepustów pod drogami, nie znaleziono w nich nietoperzy. 
Potwierdzono rozród trzech gatunków (mopka zachodniego, mroczka późnego i borowca wielkiego) poprzez odłowienie dorosłych karmiących samic lub młodych lotnych osobników. Prawdopodobnie dotyczy to także gacka brunatnego, którego kolonię letnią stwierdzono w Posadzie Rybotyckiej. 
Z wyjątkiem informacji o kolonii małych nietoperzy (przypuszczalnie z rodzaju karlik Pipistrellus, zasiedlających w czerwcu 2010 r. szczeliny w dachu garażu przy leśniczówce Arłamów), w kontrolowanych w 2010 r. budynkach nie znaleziono żadnej kolonii rozrodczej. Odnotowano w nich pojedyncze nocki wąsatki i mroczka posrebrzanego. Ciekawostką jest znalezienie obu tych gatunków w dwóch drewnianych magazynkach na paszę dla zwierząt, co może świadczyć o regularnym wykorzystywaniu przez nietoperze budynków tego typu na badanym terenie. Pozostałe kontrolowane budynki nie stwarzały odpowiednich warunków dla występowania nietoperzy. Jedyną „strychową” kolonię (gacka brunatnego) na tym terenie podaje Dorociak (2004). 


■ Podsumowanieiwnioski 
Przedstawiona powyżej lista gatunków nietoperzy projektowanego TuPN z pewnością nie jest jeszcze kompletna. Można się spodziewać, że dalsze badania umożliwią wykrycie kolejnych gatunków (nawet do 10), zwłaszcza z grupy nietoperzy leśnych (np. nocek Bechsteina M. bechsteinii, nocek Alkatoe, nocek Natterera M. nattereri), dla których na terenie parku istnieją odpowiednie warunki środowiskowe. Stanowiska nocka dużego i nocka Bechsteina (w tym ich kolonie rozrodcze) znane są z sąsiedniego Pogórza Przemyskiego (Cais 1963; Iwińska i in. 2017). Wykrycie kolejnych gatunków synantropijnych utrudnia brak większej liczby odpowiednich dziennych schronień dla tych ssaków czyli strychów oraz jaskiń i większych podziemi antropogenicznych, będących miejscami letnio-jesiennej koncentracji nietoperzy, związanej z godami, a także kryjówkami w okresie hibernacji. Nieliczne sprawdzone na tym terenie piwnice nie przedstawiały większej wartości jako potencjalne miejsca zimowania nietoperzy: 17.03.2015 
r. skontrolowano piwnicę, podziemną cysternę na wodę i pomieszczenia dawnych koszar w Kwaszeninie, piwnicę w Gręziowej oraz piwnicę kamienną i piwnicę pod opuszczonym budynkiem na terenie dawnej wsi Borysławka. 
Brak stwierdzeń na badanym terenie nietoperzy związanych w okresie rozrodu z budynkami, tj.: podkowca małego Rhinolophus hipposideros, nocka dużego i nocka orzęsionego Myotis emarginatus wynika najprawdopodobniej z niskiego poziomu antropogenicznego przekształcenia środowiska i niewielkiej liczby osiedli ludzkich. Obszar projektowanego TuPN wyróżnia się nieliczną i rozproszoną zabudową (Kwaszenina, Braniów, Arłamów, Trójca, Gręziowa, Łomna i Posada Rybotycka) oraz prawie całkowitym brakiem budynków sakralnych i innych, z odpowiednimi strychami, które mogłyby być zasiedlone przez kolonie tych nietoperzy. Budynki sakralne w polskich Karpatach są często wykorzystywane przez kolonie rozrodcze kilku gatunków, z których najczęstsze to podkowiec mały i nocek duży (Szkudlarek i in. 2008). Oba te gatunki nocków i podkowiec mały to gatunki wymienione w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej, dla których tworzone są specjalne obszary ochrony siedlisk w ramach sieci ekologicznej Natura 2000. Nie można wykluczyć występowania tych gatunków w projektowanym TuPN, przynajmniej okresowo, podczas migracji lub w związku z zalatywaniem z terenów sąsiednich, np. na żerowiska. Ze względu jednak na brak znanych schronień dziennych, obszar ten aktualnie nie ma znaczenia dla ochrony kolonii rozrodczych i miejsc zimowania tych gatunków. 
Innym czynnikiem wpływającym na lokalną faunę nietoperzy jest brak jaskiń i większych podziemi antropogenicznych, będących odpowiednimi schronieniami zimowymi dla większości gatunków, zwłaszcza dla podkowca małego i nocka dużego – najliczniejszych nietoperzy w jaskiniach polskich Karpat (np. Szkudlarek i in. 2008). 
Spośród gatunków nietoperzy wymienionych w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej, wymagających ochrony w sieci obszarów Natura 2000, stwierdzono mopka zachodniego. Odławiając karmiącą samicę potwierdzono jego rozród w okolicy lasu Karaszyn. Mopek zachodni był do niedawna zaskakująco rzadko notowany w środkowej części polskich Karpat (Szkudlarek i in. 2008), ale w Bieszczadach Zachodnich i na Pogórzu Przemyskim jest to gatunek dość rozpowszechniony i licznie notowany w okresie zimowym (Sachanowicz, Wower 2013; Iwińska i in. 2017). Borowiaczek został zaliczony do gatunków zagrożonych w Polsce z kategorią VU (gatunek wysokiego ryzyka, narażony na wyginięcie), a mroczek posrebrzany – LC (gatunek najmniejszej troski), (Głowaciński red. 2002). Pierwszy z nich jest dość rzadko notowany w polskiej części Karpat, natomiast drugi jest gatunkiem rozpowszechnionym (Sachanowicz, Wower 2013; Szkudlarek i in. 2008; dane autora). 
W związku z brakiem na terenie projektowanego TuPN znanych, cennych miejsc występowania nietoperzy w obiektach antropogenicznych (strychy, podziemia) i naturalnych (jaskinie), głównym przedmiotem ochrony powinny być stare drzewa (zwłaszcza dęby, buki i jodły), dostarczające nietoperzom leśnym schronień w szczelinach pni, pod odstającą korą i w dziuplach. Korzystają z nich zwłaszcza nocek Bechsteina, nocek Alkatoe, borowiaczek i mopek zachodni (Dietz i in. 2009). Na omawianym terenie, w kryjówce pod odstającą korą świerka pospolitego, obserwowano nieoznaczonego do gatunku karlika (Manias, Ignaczak 2008). 
PODZIĘKOWANIA 
Za pomoc w badaniach terenowych dziękuję Marcie Myszkowskiej, Karolowi Strzelczykowi, Radosławowi Michalskiemu, Jankowi S. Boratyńskiemu oraz Leonidowi Pokrytiukovi. 


Kwaszenina, 7.08.2010 (fot. K. Sachanowicz) 


■ Piśmiennictwo 
Bashta A.-T., Piskorski M., Mysłajek R.W., Tereba A., Kurek K., Sachanowicz K. 2011. Myotis alcathoe in Poland and Ukraine: New data on its status and habitat in Central Europe. Folia Zool., 60: 1–4. 
Cais L. 1963. Materiały do ssaków województwa rzeszowskiego. Zesz. Nauk. UAM Pozn., Biol., 4: 22–40. 
Dietz C., von Helversen O., Nill D. 2009. Nietoperze Europy i Afryki północno--zachodniej. Multico, Warszawa. ISBN 978-83-7073-673-6: 1–398. 
Dorociak K. 2004. Chiropterofauna Pogórza Przemyskiego. Praca magisterska  (maszynopis). UMK, Toruń: 1–98. 
Głowaciński Z. (red.) 2002. Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. IOP PAN, Kraków. ISBN 83-901236-8-1: 1–155. 

Godawa J. 1994. Nietoperze Pogórza Przemyskiego. Biul. Centrum Informacji Chiropterologicznej ISEZ PAN, 16–17: 11–14. 
Iwińska K., Boratyński J. S., Mleczek T., Kasprzyk K., Dorociak K., Sachanowicz 
K. 2017. Nietoperze Pogórza Przemyskiego i terenów przyległych. Chrońmy Przyr. Ojcz., 73: 437–450. 
Manias J., Ignaczak M. 2008. Obserwacje nietoperzy w kryjówkach pod odstającą korą drzew. Nietoperze, 9: 229–231. 
Pucek Z., Raczyński J. 1983. Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa. ISBN 8301006692: 1–188. 
Sachanowicz K. 2010. Nietoperze Europy Centralnej i Bałkanów. Przewodnik fotograficzny. Nyctalus, Wrocław. ISBN 9788393098033 : 1–128. 
Sachanowicz K., Ciechanowski M., Piksa 
K. 2006. Distribution patterns, species richness and status of bats in Poland. Vespertilio, 9–10: 151–173. 
Sachanowicz K., Wower A. 2013. Assemblage structure and use of anthropogenic roosts by bats in the Eastern Carpathians: Case study in the Bieszczady National Park (SE Poland). Ital. J. Zool., 80: 139– 148. 
Szkudlarek R., Węgiel A., Węgiel J., Paszkiewicz R., Mleczek T., Szatkowski B. 2008. Nietoperze Beskidu Sądeckiego i Beskidu Niskiego. Nietoperze, 9: 29–58. 
Uhrin M., Hüttmeir U., Kipson M., Estók P., Sachanowicz K., Bücs S., Karapandža B., Paunović M., Presetnik P., Bashta A.T., Maxinová E., Lehotská B., Lehotský R., Barti L., Csösz I., Szodoray-Paradi F., Dombi I., Görföl T., Boldogh S. A., Jére S., Pocora I.,Benda P. 2016. Status of Savi’s pipistrelle Hypsugo savii (Chiroptera) and range expansion in Central and south-eastern Europe: a review. Mammal Rev., 46: 1–16. 



Awifauna 
■ Wstęp 
Ochronę unikatowych walorów przyrodniczych Pogórza Przemyskiego, zwłaszcza obszaru projektowanego Turnickiego Parku Narodowego (dalej: TuPN) zgłaszano już wielokrotnie (Bereszyński 2011; Dembek i in. 2014; Michalik 1993; Piórecki 1969; Trella 1938). Ocena ornitologiczna tego terenu również wskazuje, że obszar ten ma istotne znaczenie dla ochrony ptaków nie tylko w skali kraju, ale także Europy (Hordowski 2011; Kunysz 2011; Wilk i in. (red.) 2010). Dotychczasowe badania umożliwiły ustalenie składu gatunkowego awifauny tego rejonu, jak również rozpoznanie rozmieszczenia i ocenę liczebności niektórych rzadszych gatunków (Ćwikowski, Profus 2000; Hordowski 1999; Hordowski, Kunysz 1991; Kunysz, Hordowski 2000; Walasz 1993; Walasz, Mielczarek 1992). Powstały opracowania dotyczące orli-

JerzyMichalczuk Józef Hordowski 
ka krzykliwego Clanga pomarina (Pi-tucha 2007), czajki Vanellus vanellus (Hordowski, Ćwikowski 2014) oraz wybranych grup ekologicznych, np. ptaków strumieni górskich: pliszki górskiej Motacilla cinerea i pluszcza zwyczajnego Cinclus cinclus (Hutek, in. 2014; Wasilewski, Zajchowski 2000). Nowsze informacje o awifaunie tego rejonu uzyskano również w ramach opracowywania planów zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000 PLB180001 Pogórze Przemyskie i PLB180003 Góry Słonne, które swoim zasięgiem pokrywają się z granicami TuPN (Michalczuk, Kuberski 2014a, b; SDF 2014a, b). Dotychczasowe publikacje oraz badania przeprowadzone w ostatnich latach wskazują na duże walory ornitologiczne TuPN, a wiedzę o awifaunie tego obszaru przedstawiono w niniejszym opracowaniu. 
■ Metodyka zbierania 


iopracowania wyników 
Materiały do niniejszego opracowania pozyskano z literatury opisującej awifaunę regionu oraz TuPN (Hor-dowski 1999; Hordowski, Kunysz 1991; Hutek i in. 2014; Kunysz, Hordowski 2000; Pitucha 2007; Walasz 1993; Walasz, Mielczarek 1992; Wasilewski, Zajchowski 2000). Informacje 
o ptakach z tego obszaru uzyskano też w ramach inwentaryzacji potrzebnej do opracowania planów zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000 PLB 180001 Pogórze Przemyskie i PLB 180003 Góry Słonne (Michalczuk, Kuberski 2014a, b). Podczas tych badań, prowadzonych głównie w latach 2012–2013, zastosowano standardowe metody inwentaryzacji ptaków (Chy-larecki i in. (red.) 2009; Michalczuk, Kuberski 2014a, b). W trakcie prac skupiono się głównie na gatunkach ujętych w załączniku I Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE (tzw. Dyrektywy ptasiej), które są przedmiotami ochrony w ww. obszarach Natura 2000 (SDF 2014a, b). W celu wyszukiwania stanowisk sów i dzięciołów zastosowano stymulację głosową, którą wykonano dwukrotnie w okresie największej aktyw-ności głosowej ptaków (marzec–kwiecień). W tym celu dla sów wyznaczono 7 powierzchni 4×4 km, a dla dzięciołów 11 powierzchni 2×2 km, które całościowo lub częściowo pokrywały się zasięgiem z TuPN (ryc. 1). W przypadku mu-chołówki białoszyjej Ficedula albicollis i małej Ficedula parva wyznaczono 7 powierzchni 1×1 km, w których od końca kwietnia do maja wykonano pojedyncze kontrole w celu oceny liczebności śpiewających samców. Wyniki uzyskane z powierzchni wyznaczonych dla ww. gatunków po-służyły do oceny ich liczebności na terenie TuPN na zasadzie ekstrapolacji. Na terenach otwartych dokonano oceny liczebności derkacza Crex crex, którego liczenia wykonano na przełomie maja i czerwca. W siedliskach tych w maju i czerwcu wyszukiwano też gąsiorka Lanius collurio i jarzębatkę Sylwia nisoria (ryc. 1). Liczenia ptaków wodnych: nurogęsi Mergus merganser, brodźca piskliwego Actitis hypoleucos, pliszki górskiej Motacilla cinerea, pluszcza Cinclus cinclus i zimorodka Alcedo atthis prowadzono wzdłuż koryt głównych rzek, które kontrolowano co najmniej jednokrotnie od kwietnia do maja. Aby ocenić rozmieszczenie i liczbę terytoriów ptaków drapieżnych (głównie orlika krzykliwego Clanga pomarina, trzmielojada Pernis apivorus i orła przedniego Aquila chyrseatos) oraz bociana czarnego Ciconia nigra, wykonano obserwacje z punktów widokowych ulokowanych na wzniesieniach (ryc. 1). Poszukiwania tych gatunków ptaków prowadzono od kwietnia do sierpnia, a do oceny ich liczebności wykorzystano także dane o aktualnych strefach ochronnych ustanowionych przez RDOŚ w Rzeszowie. Jedynie w przypadku bociana białego Ciconia ciconia zastosowano metodę wyszukiwania gniazd i w tym celu skontrolowano miejscowości w rejonie TuPN. W opracowaniu wykorzystano również obserwacje akcesoryczne uzyskane od obserwatorów lub zdeponowane w bazie obserwacji przyrodniczych Fundacji Dziedzictwo Przyrodnicze i Przemyskiego Towarzystwa Ornitologicznego, jak również opublikowane (np. Hordowski 2012; Hordowski, Ćwikowski 2014; Komisja Faunistyczna 1995, 2014). 
Wykorzystano też dane liczbowe dotyczące ornitofauny zebrane i opracowane w latach 1988–1992 metodą tran-sektu wielokrotnego i metodą kartograficzną na kilku powierzchniach próbnych położonych w paśmie Turnicy oraz w dolinie Wiaru od Huwnik do Sierakość (Hordowski 1993; Kunysz 1995). W 2012 r. oceniono też migrację ptaków z punktu widokowego umieszczonego koło Pacławia. W tym celu od sierpnia do listopada 2012 r. przeprowadzono 14 kontroli. Liczenia te wykonano w ramach programu „Inwentaryzacji kluczowych gatunków ptaków polskich Karpat oraz stworzenie systemu ich monitorowania i ochrony”, realizowanego przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, które współfinansowane było przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej. 
Podano ocenę liczebności oraz przedstawiono krótką charakterystykę rozmieszczenia gatunków najcenniejszych na terenie TuPN lub w jego otulinie (ryc.2–11). Do gatunków najcenniejszych zaliczono przeważnie gatunki wpisane do „Polskiej czerwonej księgi zwierząt” (Głowaciński (red.) 2001) lub ujętych w załączniku I Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE. Uwzględniono także inne gatunki, których populacje spełniają np. kryteria przedmiotów ochrony w obu tutejszych obszarach Natura 2000 (udział populacji krajowej ≥ 0,5%). Listę gatunków, ich stan liczebny oraz status ochrony przedstawiono w tabeli 1. 


Ryc. 1  Rozmieszczenie powierzchni, transektów i punktów inwentaryzacji ptaków w rejonie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego Źródło: opracowanie własne. 

■ Wyniki 
WYKAZGATUNKÓW 
W obrębie granic TuPN stwierdzono dotychczas 152 gatunki ptaków, z czego 124 należy uznać za lęgowe lub prawdopodobnie lęgowe w latach 1983–2015. Dodatkowo w planowanej otulinie potwierdzono występowanie kolejnych pięciu gatunków, z których włochatkę Aegolius funereus należy uznać za prawdopodobnie lęgową (tab. 1). Większość ptaków stwierdzonych na terenie TuPN to gatunki leśne, stanowiące 54% awifauny, ptaki terenów otwartych stanowią 29%, a gatunki związane ze środowiskiem wodnym – 17%. Znaczną część stwierdzonej awifauny (138 gatunków) stanowią ptaki będące pod ścisłą ochroną, a 14 gatunków jest pod ochroną częściową (Rozporządzenie MŚ 2005; 2014, tab. 1). Szesnaście odnotowanych gatunków jest wpisanych do „Polskiej czerwonej księgi zwierząt” (Głowaciński (red.) 2001), a 34 są umieszczone w załączniku I Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE. Większość gatunków (144) wymieniona jest też w Konwencji Berneńskiej, 62 gatunki ujęte są w Konwencji Bońskiej, a 28 gatunków chronionych jest Konwencją Waszyngtońską (tab. 1). 

Tabela 1 Stan liczebny i status ochrony ptaków stwierdzonych na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego (w nawiasach ujęto gatunki stwierdzone jedynie w otulinie TuPN) 

1. 
łabędź niemy Cygnus olor z o.ś. berneńska, bońska 

2. 
gęś zbożowa Anser fabalis z Ł berneńska, bońska 

3. 
nurogęś Mergus merganser L 3 t o.ś. berneńska, bońska 

4. 
krzyżówka Anas platyrhynchos L b.o. Ł berneńska, bońska 

5. 
cyraneczka Anas crecca z b.o. Ł berneńska, bońska 

6. 
przepiórka Coturnix coturnix L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

7. 
bażant Phasianus colchicus l b.o. Ł berneńska 

8. 
kuropatwa Perdix perdix l b.o. Ł berneńska 

9. 
jarząbek Tetrastes bonasia L 50-60 os. Ł DP1 berneńska 

10. 
siniak Columba oenas L b.o. o.ś. berneńska 

11. 
grzywacz Columba palumbus L b.o. Ł 

12. 
turkawka Streptopelia turtur L b.o. o.ś. berneńska, CITES 

13. 
sierpówka Streptopelia decaocto L b.o. o.ś. berneńska 

14. 
lelek Caprimulgus europaeus z o.ś. DP1 berneńska 

15. 
jerzyk Apus apus L b.o. o.ś. berneńska 

16. 
kukułka Cuculus canorus L b.o. o.ś. berneńska 

17. 
derkacz Crex crex L 80-150 s o.ś. DP1 berneńska, bońska 

18. 
kokoszka Gallinula chloropus L b.o. o.ś. berneńska 


berneńska, bońska,

19. żuraw Grus grus p >100 os. o.ś. DP1 
CITES 

20. 
sieweczka rzeczna Charadrius dubius L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

21. 
czajka Vanellus vanellus L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

22. 
(kulik mniejszy) Numenius phaeopus z o.ś. berneńska, bońska 

23. 
brodziec piskliwy Actitis hypoleucos L 9-10 t o.ś. berneńska, bońska 

24. 
samotnik Tringa ochropus z o.ś. berneńska, bońska 

25. 
łęczak Tringa glareola z o.ś. CR DP1 berneńska, bońska 


Chroicocephalus ridibun

26. śmieszka z o.ś. berneńska
dus 

27. mewa srebrzysta Larus argentatus z o.c. 
berneńska, bońska,

28. bocian czarny Ciconia nigra L 3 t o.ś. DP1 
CITES 

29. 
bocian biały Ciconia ciconia L 3 (9) p.l. o.ś. DP1 berneńska, bońska 

30. 
czapla siwa Ardea cinerea z o.c. berneńska 



berneńska, bońska,

31. czapla biała Ardea alba z o.ś. DP1 
CITES 

32. kormoran Phalacrocorax carbo z o.c. berneńska 
berneńska, bońska,

33. trzmielojad Pernis apivorus L 7 (7-9) t o.ś. DP1 
CITES 
berneńska, bońska,

34. orlik krzykliwy Clanga pomarina L 16 (9-10) t o.ś. LC DP1 
CITES 
berneńska, bońska,

35. orlik grubodzioby Clanga clanga z o.ś. CR DP1 
CITES 
berneńska, bońska,

36. orzeł przedni Aquila chrysaetos L 2-3 (1) t o.ś. EN DP1 
CITES 

37. błotniak stawowy Circus aeruginosus p o.ś. DP1 berneńska, bońska 
berneńska, bońska,

38. błotniak zbożowy Circus cyaneus p o.ś. VU DP1 
CITES 
berneńska, bońska,

39. (błotniak łąkowy) Circus pygargus p o.ś. DP1 
CITES 
berneńska, bońska,

40. krogulec Accipiter nisus L b.o. o.ś. 
CITES 
berneńska, bońska,

41. jastrząb Accipiter gentilis L b.o. o.ś. 
CITES 
berneńska, bońska,

42. bielik Haliaeetus albicilla z b.o. o.ś. LC DP1 
CITES 
berneńska, bońska,

43. kania ruda Milvus milvus l dawniej o.ś. NT DP1 
CITES 
berneńska, bońska,

44. myszołów włochaty Buteo lagopus z b.o. o.ś. 
CITES 
berneńska, bońska,

45. myszołów Buteo buteo L b.o. o.ś. 
CITES 

46. 
płomykówka Tyto alba L b.o. o.ś. berneńska, CITES 

47. 
sóweczka Glaucidium passerinum L 20-25 t o.ś. LC DP1 berneńska, CITES 

48. 
pójdźka Athene noctua L b.o. o.ś. berneńska, CITES 

49. 
(włochatka) Aegolius funereus l 0-2 t o.ś. LC DP1 berneńska, CITES 

50. 
uszatka Asio otus L b.o. o.ś. berneńska, CITES 

51. 
puszczyk Strix aluco L b.o. o.ś. berneńska, CITES 

52. 
puszczyk uralski Strix uralensis L 40-50 t o.ś. LC DP1 berneńska, CITES 

53. 
puchacz Bubo bubo l 3 t o.ś. NT DP1 berneńska, CITES 

54. 
dudek Upupa epops l b.o. o.ś. berneńska 

55. 
krętogłów Jynx torquilla L b.o. o.ś. berneńska 

56. 
dzięcioł zielonosiwy Picus canus L 40-60 t o.ś. DP1 berneńska 

57. 
dzięcioł zielony Picus viridis L b.o. o.ś. berneńska 

58. 
dzięcioł czarny Dryocopus martius L 30-40 t o.ś. DP1 berneńska 

59. 
dzięcioł duży Dendrocopos major L b.o. o.ś. berneńska 

60. 
dzięcioł białoszyi Dendrocopos syriacus l 0-1 t o.ś. DP1 berneńska 

61. 
dzięcioł średni Dendrocopos medius L 20-40 t o.ś. DP1 berneńska 

62. 
dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos L 40-60 t o.ś. NT DP1 berneńska 

63. 
dzięciołek Dendrocopos minor L b.o. o.ś. berneńska 

64. 
dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus L 10-20 t o.ś. VU DP1 berneńska 

65. 
żołna Merops apiaster z o.ś. NT berneńska, bońska 

66. 
zimorodek Alcedo atthis L 4 t o.ś. DP1 berneńska 


berneńska, bońska,

67. pustułka Falco tinnunculus L b.o. o.ś. 
CITES 


berneńska, bońska,

68. (kobczyk) Falco vespertinus z o.ś. EX DP1 
CITES 
berneńska, bońska,

69. kobuz Falco subbuteo L b.o. o.ś. 
CITES 
berneńska, bońska,

70. sokół wędrowny Falco peregrinus z o.ś. CR DP1 
CITES 

71. wilga Oriolus oriolus L b.o. o.ś. berneńska 
72.  gąsiorek  Lanius collurio  L  70-100 p.l. o.ś.  DP1 berneńska  
73.  srokosz  Lanius excubitor  L  b.o.  o.ś.  berneńska  
74.  sójka  Garrulus glandarius  L  b.o.  o.ś.  
75.  sroka  Pica pica  L  b.o.  o.c.  

76. 
orzechówka Nucifraga caryocatactes L 8-16 p.l. o.ś. berneńska 

77. 
kawka Corvus monedula L b.o. o.ś. 

78. 
gawron Corvus frugilegus p o.ś./o.c. 

79. 
kruk Corvus corax L b.o. o.c. berneńska 

80. 
wrona siwa Corvus cornix L dawniej o.c. berneńska 

81. 
pokrzywnica Prunella modularis L b.o. o.ś. berneńska 

82. 
wróbel Passer domesticus L b.o. o.ś. 

83. 
mazurek Passer montanus L b.o. o.ś. berneńska 

84. 
świergotek drzewny Anthus trivialis L b.o. o.ś. berneńska 

85. 
świergotek łąkowy Anthus pratensis l b.o. o.ś. berneńska 

86. 
pliszka żółta Motacilla flava L b.o. o.ś. berneńska 

87. 
pliszka górska Motacilla cinerea L 25-35 p.l. o.ś. berneńska 

88. 
pliszka siwa Motacilla alba L b.o. o.ś. berneńska 

89. 
zięba Fringilla coelebs L b.o. o.ś. berneńska 

90. 
jer Fringilla montifringilla z o.ś. berneńska 


Coccothraustes 

91. grubodziób L b.o. o.ś. berneńska
coccothraustes 

92. 
dziwonia Erythrina erythrina L b.o. o.ś. berneńska 

93. 
gil Pyrrhula pyrrhula L b.o. o.ś. berneńska 

94. 
dzwoniec Chloris chloris L b.o. o.ś. berneńska 

95. 
makolągwa Linaria cannabina L b.o. o.ś. berneńska 

krzyżodziób świer


96. 
Loxia curvirostra l b.o. o.ś. berneńska

kowy 


97. 
szczygieł Carduelis carduelis L b.o. o.ś. berneńska 

98. 
kulczyk Serinus serinus L b.o. o.ś. berneńska 

99. 
czyż Spinus spinus L b.o. o.ś. berneńska 

100. 
potrzeszcz Emberiza calandra l o.ś. berneńska 

101. 
trznadel Emberiza citrinella L b.o. o.ś. berneńska 

102. 
potrzos Emberiza schoeniclus L b.o. o.ś. berneńska 

103. 
sosnówka Periparus ater L b.o. o.ś. berneńska 

104. 
sikora uboga Poecile palustris L b.o. o.ś. berneńska 

105. 
czarnogłówka Poecile montanus L b.o. o.ś. berneńska 

106. 
modraszka Cyanistes caeruleus L b.o. o.ś. berneńska 

107. 
bogatka Parus major L b.o. o.ś. berneńska 

108. 
remiz Remiz pendulinus l b.o. o.ś. berneńska 

109. 
lerka Lullula arborea p o.ś. DP1 berneńska 

110. 
skowronek Alauda arvensis L b.o. o.ś. berneńska 

111. 
strumieniówka Locustella fluviatilis L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

112. 
świerszczak Locustella naevia L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

113. 
zaganiacz Hippolais icterina L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

114. 
łozówka Acrocephalus palustris L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

115. 
oknówka Delichon urbicum L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

116. 
dymówka Hirundo rustica L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

117. 
brzegówka Riparia riparia L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

118. 
świstunka leśna Phylloscopus sibilatrix L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

119. 
piecuszek Phylloscopus trochilus L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

120. 
pierwiosnek Phylloscopus collybita L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

121. 
wójcik Phylloscopus trochiloides z o.ś. berneńska 

122. 
raniuszek Aegithalos caudatus L b.o. o.ś. berneńska 

123. 
kapturka Sylvia atricapilla L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

124. 
gajówka Sylvia borin L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

125. 
jarzębatka Sylvia nisoria L <30 p.l. o.ś. DP1 berneńska, bońska 

126. 
piegża Sylvia curruca L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

127. 
cierniówka Sylvia communis L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

128. 
mysikrólik Regulus regulus L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

129. 
zniczek Regulus ignicapilla L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

130. 
pełzacz leśny Certhia familiaris L b.o. o.ś. berneńska 

131. 
pełzacz ogrodowy Certhia brachydactyla L b.o. o.ś. berneńska 

132. 
kowalik Sitta europaea L b.o. o.ś. berneńska 

133. 
strzyżyk Troglodytes troglodytes L b.o. o.ś. berneńska 

134. 
szpak Sturnus vulgaris L b.o. o.ś. 

135. 
pluszcz Cinclus cinclus L 8-11 p.l. o.ś. berneńska 

136. 
muchołówka szara Muscicapa striata L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

137. 
rudzik Erithacus rubecula L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

138. 
słowik szary Luscinia luscinia L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

139. 
muchołówka mała Ficedula parva L 70-100 t o.ś. DP1 berneńska, bońska 

140. 
muchołówka żałobna Ficedula hypoleuca l b.o. o.ś. berneńska, bońska 

muchołówka


141. 
Ficedula albicollis L 100-150 t o.ś. DP1 berneńska, bońska

białoszyja 


142. 
pleszka Phoenicurus phoenicurus l b.o. o.ś. berneńska, bońska 

143. 
kopciuszek Phoenicurus ochruros L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

144. 
pokląskwa Saxicola rubetra L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

145. 
kląskawka Saxicola rubicola L b.o. o.ś. berneńska, bońska 

146. 
białorzytka Oenanthe oenanthe l b.o. o.ś. berneńska 

147. 
paszkot Turdus viscivorus L b.o. o.ś. berneńska 

148. 
śpiewak Turdus philomelos L b.o. o.ś. berneńska 

149. 
droździk Turdus iliacus p o.ś. berneńska 

150. 
kos Turdus merula L b.o. o.ś. berneńska 

151. 
kwiczoł Turdus pilaris L b.o. o.ś. berneńska 

152. 
drozd obrożny Turdus torquatus L b.o. o.ś. berneńska 



Objaśnienia: 

L–gatunek lęgowy; l –gatunek prawdopodobnie lęgowy; p –gatunek przelotny; z –gatunek zimujący (<5 stwierdzeń); b.o. –brak oceny liczebności; os. –osobniki, p.l. –pary lęgowe, s –samce, t –terytoria; *o.ś.–ścisła ochrona gatunkowa, o.cz. –częściowa ochrona gatunkowa; Ł –gatunki łowne (wg Rozporządzenia MŚ 2005; 2016); **CR, EN, LC, NY, VU –kategorie zagrożenia gatunków (wg Polskiej czerwonej księgi zwierząt, Głowaciński (red.) 2001); ***DP1–gatunki ujęte wzał. 1 Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE; ****berneńska, bońska, CITES –gatunki umieszczone odpowiednio w Konwencji Berneńskiej 1979, Konwencji Bońskiej 1979 i Konwencji Waszyngtońskiej 1973 
CHARAKTERYSTYKA CENNIEJSZYCHGATUNKÓWPTAKÓW 
ŁabędźniemyCygnus olor – w latach 2008 i 2009 jeden lub dwa osobniki przebywały nieregularnie na stawie w Trzciańcu, jednak ptaki nie założyły gniazda. Czasami, późną jesienią, niewielkie grupy ptaków przelatywały wzdłuż doliny Wiaru lub wprost nad pasmem Turnicy, lecąc w kierunku zbiornika w Myczkowcach. 
NurogęśMergus merganser – gatunek bardzo nieliczny i prawdopodobnie lęgowy. W 2013 r. trzy stanowiska zajmowane przez samice stwierdzono w końcowym odcinku Jamninki i na Wiarze w okolicach Trójcy oraz Rybotycz (ryc. 2). Poza tym w roku 2014 obserwowano kilka ptaków na potoku Krzywe i stawach w Trzciańcu. 
JarząbekTetrastes bonasia – gatunek odnotowany we wszystkich kompleksach leśnych (ryc. 3), jego liczebność szacuje się na 50–60 osobników (tab. 1). 
LelekCaprimulgus europaeus – jednego osobnika obserwowano wieczorem w dolinie Jamninki w maju 2015 r. 
Derkacz Crex crex – gatunek średnio liczny, jego liczebność ocenia się na 80–150 samców. Spotykany jest na terenach otwartych TuPN, najliczniej występują w rejonie Kwaszeniny i Arłamowa (tzw. połoninki arłamowskie) oraz w dolinie Jamninki i Wiaru (ryc. 3). 
KormoranPhalacrocorax carbo 13 X 2013 r. obserwowano przelot 3 ptaków nad pasmem Turnicy. 
PrzepiórkaCoturnix coturnix – bardzo nieliczna, woła-jące samce słyszano w 2015 r. na łąkach pod Trójcą oraz w Jamnej Górnej. 
ŻurawGrus grus – gatunek spotykany jedynie podczas migracji Obserwowany podczas jesiennej migracji np. 13X 2013 r. koło Makowej stwierdzono przelot 110 osobników, a w pobliskiej Kalawarii Pacławskiej od 29 IX do 27 X 2012 r. odnotowano przelot 120 ptaków. 
Brodziec piskliwy Actitis hypoleucos– liczebność gatunku oceniono na 9–10 par lęgowych (ryc. 2). Jedno terytorium stwierdzono na potoku Turnica, dwa na Jamnince i 6–7 na Wiarze pomiędzy Grąziową i Rybotyczami. 
BrodziecleśnyTringa glareola– z terenu TuPN podawany jako gatunek przelotny (Walasz 1993). 
BocianczarnyCiconia nigra – gatunek bardzo nieliczny, którego liczebność oceniono na 3 terytoria lęgowe (ryc. 4). Jedno gniazdo tego gatunku znaleziono w lasach w rejonie Makowej/Rybotycz, a kolejne dwa terytoria zlokalizowano w rejonie Trójcy/Grąziowej i Wojtkówki. Również nad Pa-portnem i Makową 18 VIII 2012 r. widziano 2 osobniki dorosłe krążące z dwoma osobnikami młodocianymi. 
BocianbiałyCiconia ciconia – gatunek lęgowy w obrębie osiedli ludzkich ulokowanych przy granicy TuPN. Łącz-nie znaleziono dziewięć gniazd w następujących miejscowościach: Rybotycze – 3, Jureczkowa i Wojtkówka po 2 i pojedyncze gniazda w Birczy i Wojtkowej (ryc. 4). 
TrzmielojadPernis apivorus – bardzo nieliczny gatunek lęgowy. W 2012 r., w obrębie TuPN stwierdzono 7 rewirów, a poza granicami parku kolejne 7–9 rewirów tego gatunku (ryc. 5). 
OrlikkrzykliwyClanga pomarina – nieliczny gatunek lęgowy, którego liczebność oceniono obecnie na 16 par lę-gowych. Gniazdowanie tego gatunku stwierdzono głównie na obrzeżach TuPN, gdzie w najbliższym sąsiedztwie potwierdzono kolejnych 9–10 terytoriów (ryc. 6). Zagęszczenie orlika w 1994 r. na powierzchni około 250 km2 w paśmie Turnicy i okolicy wynosiło 14 par, tj. 5,5 pary/100 km2. Na początku XX wieku zagęszczenie gatunku w obrębie Kompleksu Promocyjnego „Lasy Birczańskie” wynosiło ok. 4 par na 100 km2 (Pitucha 2007). 
OrlikgrubodziobyClanga clanga – gatunek zalatujący, obserwowany 16 i 26 VI 1994 r. koło Grąziowej (Komisja Faunistyczna 1995; Kunysz, Hordowski 2000). 
OrzełprzedniAquila chrysaetos– gatunek bardzo nieliczny. Dwa terytoria lęgowe stwierdzono w rejonie Jamnej i Arłamowa, a trzecie w otulinie TuPN (ryc. 5). 
BłotniakstawowyCircus aeruginosus – gatunek przelotny obserwowany głównie jesienią, np. w rejonie Pacławia, a wyjątkowo też na stawach w Trójcy. 
Błotniakłąkowy Circus pygargus – pojedyncze ptaki obserwowano w okresie lęgowym jedynie w otulinie TuPN (ryc. 5). Samca polującego na wzniesieniu Żytne koło Pacławia odnotowano 16 VI 2012 r. Gatunek ten stwierdzono ponownie na przełomie VI i VII w 2013 r. oraz 4 VII 2015 
r. w rejonie Kalwarii Pacławskiej. W okresie wędrówko-wym od września do października 2012 r. kilkakrotnie widziany w okolicach Paportna i Leszczyn. 
BłotniakzbożowyCircus cyaneus – gatunek migrujący. Co najmniej sześciokrotnie obserwowany od października do listopada 2012 r. w okolicach Paportna i Leszczyn. 
BielikHaliaeetus albicilla – gatunek zalatujący, spotykany podczas zimowania, np. w rejonie Grąziowej 24 I 1999 r. stwierdzono 5 osobników (Kunysz, Hordowski 2000). 
KaniardzawaMilvus milvus – Jedna para gniazdowała w latach 1987–1989 między Roztoką a Trzciańcem (uroczysko Krzywe), a w sierpniu 1987 r. obserwowano 2 osobniki młodociane krążące razem z dorosłymi. Od lat 90. XX 
w. nie stwierdzono już gniazdowania. SóweczkaGlaucidium passerinum – nieliczny gatunek lęgowy. Rozpowszechniony na całym obszarze TuPN (ryc. 7), jego liczebność oceniana na 20–25 terytoriów lęgowych. WłochatkaAegolius funereus – aktualne występowanie tego gatunku potwierdzono jedynie w najbliższym otoczeniu TuPN, w rejonie Starej Birczy (np. Anderwald 2006) (ryc. 7). PuszczykuralskiStrix uralensis – najliczniejszy i najbardziej rozpowszechniony gatunek sowy na terenie TuPN (ryc. 8), jego liczebność oszacowano na 40–50 terytoriów (tab. 1). PuchaczBubo bubo – gatunek bardzo nieliczny, które
go trzy terytoria stwierdzono koło Leszczyn, Grąziowej oraz w rejonie Arłamowa (ryc. 7). 


Ryc. 2  Rozmieszczenie stanowisk ptaków wodnych w rejonie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego Źródło: opracowanie własne. 

Ryc. 3  Rozmieszczenie stanowisk jarząbka Tetrastes bonasia i derkaczaCrex crex w rejonie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego Źródło: opracowanie własne. 

Ryc. 4  Rozmieszczenie stanowisk bociana czarnego Ciconia nigra i bociana białegoCiconia ciconia w rejonie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego Źródło: opracowanie własne. 

Ryc. 5  Rozmieszczenie terytoriów trzmielojada Pernis apivorus, orła przedniego Aquila chrysaetos i błotniaka łąkowego Circus pygargus w rejonie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego Źródło: opracowanie własne. 

Ryc. 6  Rozmieszczenie stanowisk orlika krzykliwegoClanga pomarina w rejonie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego Źródło: opracowanie własne. 

Ryc. 7  Rozmieszczenie stanowisk sóweczki Glaucidium passerinum, włochatkiAegolius funereus i puchaczaBubo bubo w rejonie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego Źródło: opracowanie własne. 
Dudek Upupa epops– bardzo nieliczny gatunek lęgowy, obserwowany w okresie lęgowym w okolicy stawów i osiedla Trójca, poza tym w okolicach Grąziowej. 
DzięciołzielonosiwyPicuscanus – gatunek nieliczny, który występuje na całym obszarze TuPN (ryc. 9), jego liczebność oceniono na 40–60 par lęgowych. 
Dzięciołczarny Dryocopus martius – jego liczebność oceniono na 30–40 par lęgowych. Gatunek występuje nielicznie, ale równomiernie na całym terenie TuPN (ryc. 9). 
Dzięcioł białoszyi Dendrocopos syriacus – gatunek stwierdzany w XX wieku (Walasz 1993). Obecnie w granicach TuPN nie potwierdzono jego występowania, ale w dolinie Wiaru spotkany w Huwnikach i Makowej (ryc. 9). 
DzięciołśredniDendrocopos medius – nieliczny gatunek lęgowy, obserwowany sporadycznie, jego liczebność określono na 20–40 par lęgowych (tab. 1). 
Dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos – nieliczny gatunek rozpowszechniony na terenie całego parku, jego liczebność oceniono na 40–60 par lęgowych (tab. 2, ryc. 9). 
Dzięciołtrójpalczasty Picoides tridactylus – gatunek nieliczny (ryc. 9), którego liczebność oceniono na 10–20 par lęgowych (tab. 1). Terytoria tego gatunku stwierdzano naj-częściej w zachodniej części, np. w paśmie Jamnej, Na Opalonym, rzadziej we wschodniej części, np. koło miejscowości Leszczyny lub Roztoka. 
Żołna Merops apiaster – zalatująca podczas migracji. Jednego osobnika tego gatunku obserwowano 23 V 1988 r. (Ćwikowski 1995), a dwa osobniki 20 VIII 2011 r. koło Jureczkowej. 
ZimorodekAlcedo atthis – gatunek prawdopodobnie lęgowy, lecz bardzo nieliczny. Jedno jego terytorium stwierdzono na Stopnicy koło Birczy, a cztery na Wiarze pomiędzy Grąziową i Rybotyczami (ryc. 2). 
Kobczyk Falco vespertinus – jeden młodociany osobnik obserwowany we wrześniu 2014 r. w Kalwarii Pacławskiej. 
Kobuz Falco subbuteo – co najmniej jedna para gniazdowała w okolicy Trójcy, gdzie w latach 2012–2015 obserwowano pojedyncze ptaki. 
SokółwędrownyFalco peregrinus – 19 V 2012 r. obserwowano jednego dorosłego osobnika w okolicy Trójcy. 
GąsiorekLanius collurio – gatunek rozpowszechniony na terenach otwartych całego TuPN (ryc. 10), jego liczebność oszacowano na 70–100 par lęgowych (tab. 1). 
Pliszka górska Motacilla cinerea – nieliczny gatunek lęgowy, którego liczebność w obrębie parku można ocenić na około 30–35 par lęgowych (Hutek i in. 2014) (tab. 2, ryc. 2). Gatunek rozmieszczony przeważnie wzdłuż głównych potoków, największe zagęszczenie osiąga na Turnicy, Jamnince i w górnym odcinku Wiaru – zakres 0,5–1,0 p.l./ km (Hutek i in. 2014). Pojedyncze pary lęgowe stwierdzono także na innych mniejszych strumieniach (Hutek i in. 2014). 
LerkaLullula arborea – gatunek migrujący przez obszar parku (Walasz 1993). Aktualnie brak dowodów na jej obecność w granicach parku. 
DziwoniaErythrina erythrina – śpiewającego samca widziano w latach 2012 i 2015 nad Wiarem koło Trójcy oraz drugiego w okolicy stawów nad Jamninką. Regularnie gniazduje wzdłuż Wiaru od Posady Rybotyckiej po Makową. 
JarzębatkaSylvia nisoria – gatunek nieliczny, którego liczebność nie przekracza prawdopodobnie 30 par lęgowych, a jego stanowiska potwierdzono obecnie jedynie na granicy TuPN (ryc. 10). 
PluszczCinclus cinclus – gatunek spotykany przy głównych potokach (ryc. 2) o liczebności 8-11 terytoriów (Hutek i in. 2014; Walasz 1993) (tab. 1). Największe zagęszczenie gatunek ten osiągał na potokach Wyrwa i Turnica – 0,5–0,6 p.l./km (Hutek i in. 2014). 
MuchołówkabiałoszyjaFicedula albicollis – gatunek średnio liczny, którego stanowiska potwierdzono w wielu miejscach TuPN (ryc. 11), a liczebność oceniono na 100– 150 par lęgowych (tab. 1). 
MuchołówkamałaFicedula parva – średnio liczny gatunek, którego liczebność oszacowano na 70–100 par lęgowych, a stanowiska stwierdzono w wielu miejscach TuPN (ryc. 12). 
DrozdobrożnyTurdus torquatus – dawniej gatunek lę-gowy, obecnie prawdopodobnie lęgowy. Jego obecność na terenie TuPN stwierdzano w ubiegłym wieku (Hordowski, Kunysz 1991; Trella 1938; Walasz 1993). Aktualnie jego najbliższe stanowisko (obserwacje osobników w okresie lę-gowym) potwierdzono w otulinie TuPN, w rejonie rezerwatu Chwaniów (ryc. 10). 
WójcikPhylloscopus trochiloides – 31 V 2012 r. słyszano śpiew samca w okolicy Trójcy (KF 2014). 
Potrzeszcz Miliaria calandra – jednego śpiewającego samca obserwowano dwukrotnie w maju 2015 r. w okolicach Trójcy (wzniesienie 428,9 m n.p.m.). 



Ryc. 8  Rozmieszczenie stanowisk puszczyka uralskiego Strix uralensis w rejonie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego Źródło: opracowanie własne. 

Ryc. 9  Rozmieszczenie stanowisk dzięciołów w rejonie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego Źródło: opracowanie własne. 



Źródło: opracowanie własne. 


■ Badaniailościoweawifauny 
Na powierzchni próbnej w lesie bukowym w paśmie Turnicy stwierdzono 15 gatunków w zagęszczeniu około 48 p/10 ha. Gatunki dominujące w zgrupowaniu stanowiły 83% zespołu i tworzyły je: zięba Fringilla coelebs, świstunka Phylloscopus sibilatrix, rudzik Erithacus rubecula, kapturka Sylvia atricapilla i pierwiosnek Phylloscopus collybita. Podobne zagęszczenie zanotowano w lesie bukowo-jodłowym w okolicach Leszczyn i wynosiło ono 52 p./10 ha. Zdecydowanym dominantem była zięba, której udział wynosił 24% zespołu. Na podkreślenie zasługuje wysoki udział strzyżyka Troglodytes troglodytes i pokrzywnicy Prunella modularis – około 4 p./10 ha, a także sosnówki Periparus ater i mysikrólika Regulus regulus, których udział procentowy zbliża się do grupy dominantów. W rezerwacie Turnica w 1995 r. stwierdzono nieco większe zagęszczenie – 58 p./10 ha, a najliczniejszymi gatunkami były: zięba, rudzik, sosnówka i mysikrólik, pokrzywnica i sikora czarnogłówka Poecile montanus (Kunysz 1995). 
Zespół ptaków gniazdujących w łęgu podgórskim w paśmie Turnicy charakteryzował się niewielką liczbą gatunków (19) oraz w porównaniu występującymi na łęgach nizinnych, także niskim zagęszczeniem, wynoszącym około 66 p./10 ha. Wynika to częściowo z położenia powierzchni badawczej, która znajduje się wewnątrz rozle-głych kompleksów leśnych. Należy jednak dodać, że było ono o 5–10 p./10 ha większe od średniego zagęszczenia w otaczających lasach z przewagą jodły i buka. Grupa dominantów składała się z 6 gatunków: zięba, strzyżyk, mu-chołówka białoszyja, kapturka, pierwiosnek i kos Turdus merula, które stanowiły ponad 60% wszystkich gatunków. Prawdopodobnie ze względu na to, że powierzchnia badawcza położona była wzdłuż potoku, zaznacza się duży udział strzyżyka – ok. 6 p./10 ha. 
Ugrupowanie zasiedlające dolinę potoku Turnica składało się z 27 gatunków. Ogólne zagęszczenie było małe i wynosiło 49 p./10 ha. Zdecydowanym dominantem była kapturka, prawie 7 p./10 ha (14% udziału). Wzdłuż potoków, zwłaszcza w miejscach, gdzie rośnie duża liczba cze-reśni ptasiej, starych jabłoni i innych drzew owocowych, jest ona gatunkiem bardzo charakterystycznym. 
Z przedstawionych danych wynika, że w najczęściej spotykanych siedliskach pasma Turnicy i w dolinie Wiaru zagęszczenie ogólne ptaków jest małe i wynosi 45–58 p./ 10 ha. Nieco większe było w strefie ekotonalnej z terenami otwartymi oraz lokalnie, np. w lasach łęgowych czy dojrza-łych jedlinach. Jest to także charakterystyczna cecha starych lasów karpackich. 

■ Wędrówkiptaków 
W okresie jesiennych wędrówek ptaków, prowadzonych na wzniesieniu koło Pacławia, zaobserwowano łącz-nie 19 290 ptaków (średnio na kontrolę 1 377 ptaków), które zaliczono łącznie do 68 gatunków. Najintensywniej wędrówka przebiegała w październiku, kiedy stwierdzono w trakcie 4 liczeń 11 149 ptaków (średnio na jedno liczenie 2 878 ptaków). Spośród szponiastych najliczniej obserwowano myszołowa zwyczajnego Buteo buteo, a rzadziej krogulca Accipiter nisus 33 os., błotniaka stawowego 16 os., orlika krzykliwego 14 os. i błotniaka zbożowego – 9 os. 
W ciągu całej wędrówki najliczniej stwierdzono następujące gatunki: zięba – 6384 os., grzywacz Columba palum-bus – 2360 os., szpak Sturnus vulgaris – 1713 os., gawron Corvus frugilegus – 1411 os., kwiczoł Turdus pilaris – 1275 os., dymówka Hirundo rustica –1032 os., czyż Spinus spinus – 744 os., szczygieł Carduelis carduelis – 332 os., żuraw – 295 os., makolągwa Linaria cannabina – 295 os., gil Pyrrhula pyrrhula – 237 os. i myszołów zwyczajny – 216 os. Najczęściej ptaki leciały w kierunku południowym i południowo--wschodnim (prawie 9000 os.), nieco rzadziej w kierunku zachodnim (2800 os.). 
W trakcie monitoringu wiosennych migracji natężenie obserwowanego przelotu ptaków było bardzo małe i w trakcie 9 liczeń prowadzonych od marca do początku maja zanotowano tylko 1030 ptaków (średnio na kontrolę 114 os.) należących do 41 gatunków. Większość obserwowanych ptaków nie miała ukierunkowanego przelotu i prawdopodobnie w znacznej części należała do miejscowej populacji. 

■ Zagrożeniaiochronasiedlisk ptaków 
Z racji powszechnego występowania dobrze zachowanych siedlisk leśnych (głównie jodłowych i bukowych) na terenie TuPN obszar ten jest cennym i istotnym miejscem występowania rzadkich gatunków stenotopowych, jak dzięcioł białogrzbiety i trójpalczasty. Dla wymienionych gatunków szczególne znaczenie ma zachowanie wielu siedlisk przyrodniczych jak kwaśna buczyna górska Luzulo lu-zuloidis-Fagetum, żyzna jedlina karpacka Abies alba-Oxalis acetosella i żyzna buczyna karpacka Dentario glandulosae--Fagetum. Istotna może być też ochrona łęgów wierzbowych Salicetum albae z wiklinami nadrzecznymi Salicetum trian-dro-viminalis, podgórskich łęgów jesionowych Carici re-motae-Fraxinetum, nadrzecznych olszyn górskich Alnetum incanae czy też połaci zajętych przez grąd subkontynentalny Tilio-Carpinetum. Oba te gatunki ptaków są ściśle związane z lasami o charakterze naturalnym mających duże zasoby zamierającego i martwego drewna (np. Walankiewicz i in. 2002; Wesołowski i in. 2005; Czeszczewik, Walankiewicz 2006; Walankiewicz i in. 2011; Czeszczewik i in. 2013). Aktualnie w obrębie TuPN rezerwy tych zasobów są znaczne (Michalski, Kuberski 2013), ale gospodarka leśna, która prowadzona jest na większości tego planowanego do ochrony obszaru może doprowadzić do znacznego ich zmniejszenia. Jest to o tyle istotne zagrożenie dla tutejszej awifauny, że siedliska takie trudno odtworzyć w ramach racjonalnej gospodarki leśnej, która prowadzi również do odmładzania drzewostanu. Takie działania niosą zagrożenie dla wielu rzadkich ptaków drapieżnych, gdyż mogą prowadzić do zmniejszenia dostępności miejsc lęgowych dla tych gatunków, które często budują gniazda w wiekowych drzewostanach (Mikusek 2012; Zawadzka i in. 2013; Zbyryt 2011). Aktualnie realizowane zadania ochronne, np. w formie wyznaczania stref ochronnych czy nawet istniejących już rezerwatów, mogą być niewystarczające do ochrony tych gatunków w dłuższej perspektywie czasu. Gatunki te wymagają prowadzenia ochrony biernej ekosystemów leśnych, co zapewni stały dostęp zamierającego lub martwego drewna, tak istotnego dla dzięciołów, jak też odpowiednich drzew (np. o znacznych rozmiarach) wykorzystywanych do zakładania gniazd przez ptaki drapieżne. Gatunkom tym zagraża również wykonywanie zabiegów gospodarczych w okresie lęgowym ptaków, zwłaszcza jeżeli są realizowane w najbliższym otoczeniu miejsc gniazdowania. Choć poszczególne gatunki są w różnym stopniu wrażliwe na antropopresję, to płoszenie może negatywnie wpływać głównie na ptaki szponiaste i sowy, zwłaszcza na te gatunki, dla których w miejscach rozrodu powinno wyznaczać się strefy ochronne (Mikusek 2012; Rozporządzenie MŚ 2014). 
Kolejnym ważnym aspektem ochrony ptaków drapieżnych jest zachowanie ich żerowisk, którymi są tereny otwarte. W obrębie TuPN cenne są zwłaszcza niżowe łąki świeże ze związku Arrhenatherion elatioris. Obszary te powinny być chronione czynnie w ramach ekstensywnej gospodarki rolnej, dostosowanej do biologii i ekologii tutejszej awifauny. Zachowanie tych siedlisk we właściwym stanie wymaga głównie zabiegów wypasania lub koszenia. Terminy ich wykonywania należy pogodzić z biologią rozrodu ptaków drapieżnych, uwzględniając dostępność łąk i pastwisk jako podstawowych żerowisk (Gromadzki 2004a; Zawadzka i in. 2013). Jednocześnie należy mieć na uwadze ochronę użytków zielonych jako siedlisk lęgowych derkacza, który do rozrodu przystępuje na przełomie maja i czerwca, jak również po raz drugi na przełomie czerwca i lipca (Zieliński 2004). Najlepszym rozwiązaniem jest w tym przypadku prowadzenie ekstensywnej gospodarki pastwiskowej na trwałych użytkach zielonych (mała obsada zwierząt gospodarskich), a alternatywą dopiero – użytko-wanie pastwiskowo-kośne lub kośne. Realizacja tych zadań możliwa jest zwłaszcza w ramach programów rolnośrodowiskowych, co na części tego obszaru jest aktualnie prowadzone w ramach PROW 2007–2013 i 2014–2020. Uwzględnienie tych dwóch najważniejszych kierunków gospodarowania na gruntach rolnych powinno chronić też siedliska i występowanie populacji innych gatunków ptaków krajobrazu rolniczego (Brauze 2007; Goławski 2007; Gromadzki 2004b; Martyniak 2011). 
Innym istotnym problemem ochrony siedlisk otwartych, zwłaszcza jako żerowisk ptaków drapieżnych, jest też ochrona tych terenów przed zabudową. Podobny problem może dotyczyć dolin rzecznych, które w tym rejonie są podstawowym miejscem występowania ptaków wodnych i żerowiskami bociana czarnego (Zawadzka i in. 2013). Z racji niewielkiego zagęszczenia ludności na tym terenie rzeki mają aktualnie charakter naturalny i wymagają jedynie ochrony biernej. Pogodzenie rozwoju budownictwa na tym terenie wymaga więc nie tylko przemyślanego planowania, ale także określonych działań edukacyjnych lokalnej społeczności, co może być zadaniem niezwykle trudnym w sytuacji braku Turnickiego Parku Narodowego. 
Działania ochronne proponowane do realizacji na podstawie zidentyfikowanych zagrożeń na terenie przyszłego parku narodowego należy podzielić na sześć zasadniczych grup: 
a) 
ochronę bierną siedlisk leśnych i wodnych oraz miejsc rozrodu gatunków o wysokiej antropofobii – ptaków drapieżnych i bociana czarnego; 

b) 
ochronę czynną terenów otwartych jako żerowisk ptaków drapieżnych i podstawowych siedlisk występowania gatunków krajobrazu rolniczego; 

c) 
monitoring stanu środowiska przyrodniczego na bazie obserwacji ornitologicznych; 

d) 
prowadzenie badań nad ekologią ptaków w celu skutecznej ochrony ich siedlisk; 

e) 
przemyślane korzystanie z istniejących zasobów przyrodniczych w ramach zrównoważonego rozwoju; 

f) 
edukację lokalnej społeczności poprzez propagowanie idei ochrony przyrody w rejonie TuPN i płynących z tego korzyści. 



■ Podsumowanie 
Aktualna ocena liczebności poszczególnych gatunków ptaków w Polsce (Chodkiewicz i in. 2015) wskazuje, że w obrębie TuPN występują istotne krajowe populacje ptaków drapieżnych. Na uwagę zasługuje zwłaszcza obecność 2–3 par lęgowych orła przedniego Aquila chrysaetos, które stanowią ok. 10% polskiej krajowej populacji tych ptaków (Chodkiewicz i in. 2015; Stój i in. 2011). W Polsce jest to gatunek nieliczny, którego populacja nie przekracza 30 par lęgowych, a obszar jego występowanie w Polsce ogranicza się prawie wyłącznie do Karpat (Stój 2006, 2008; Stój i in. 2011; Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Na terenie TuPN występuje też znaczna populacja orlika krzykliwego Clanga pomarina (0,5–1,0%), sóweczki Glaucidium passerinum (1–2%), puszczyka uralskiego Strix uralensis (3%) i puchacza Bubo bubo (1%). Tutejsze lasy zasiedlane są też przez liczną populację dzięciołów: zielonosiwego Picus canus (1%), białogrzbietego Dendrocopos leucotos (4–5%) i trójpalczastego Picoides tridactylus (2%). Obszar ten umożliwi także ochronę innych rzadkich gatunków, które swoim wy-stępowaniem w Polsce ograniczone są przeważnie do terenów górskich, w tym Karpat, np. jarząbek Tetrastes bonasia, pliszka górska Motacilla cinerea, pluszcz Cinclus cinclus, orzechówka Nucifraga caryocatactes i drozd obrożny Turdus torquatus (Sikora i in. 2007; Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Zachowanie licznych populacji „najcenniejszych” gatunków bazuje głównie na ochronie biernej siedlisk ich występowania oraz miejsc rozrodu. Na tym terenie, oprócz elementów typowo górskich, występują także gatunki o charakterze nizinnym jak pliszka żółta Motacilla flava czy potrzeszcz Emberiza citrinella. 
Podkreślić należy, że tereny otwarte TuPN stanowią nie tylko ważne żerowiska ptaków drapieżnych, ale także istotne siedliska gatunków krajobrazu rolniczego, w tym zagro-żonego w skali globalnej derkacza Crex crex (BirdLife International 2004; 2015). Utrzymanie populacji tego gatunku we właściwym stanie, jak również innych populacji ptaków towarzyszących, np. gąsiorka Lanius collurio, zależy głów-nie od ochrony czynnej polegającej na ekstensywnym użytkowaniu terenów rolnych i gospodarowaniu na nich z poszanowaniem wymagań ekologicznych wielu gatunków. Jest to przynajmniej częściowo możliwe w trakcie realizacji programów rolnośrodowiskowych, ale wymaga pewnych korekt uwzględniających złożoność problemu wynikające-go ze zróżnicowanej biologii i ekologii występujących tu gatunków, np. ptaków drapieżnych i gatunków krajobrazu rolniczego (Goławski 2007; Gromadzki (red.) 2004a, 2004b; Martyniak 2011). 
Warto też zaznaczyć, że wymienione tu rzadkie gatunki ptaków stanowią brzeżne populacje górskie, a więc potencjalnie są one bardziej podatne na zagrożenia niż populacje zasiedlające wnętrze Karpat. Argumentuje to istotną obawę o stan tych gatunków w dobie zwiększającej się antropopresji polskich gór i uzasadnia celowość ochrony tego terenu i obecnych tu populacji ptaków w formie Turnickie-go Parku Narodowego. 
Z racji gniazdowania na tym terenie rzadkiego orła przedniego zasadne staje się umieszczenie wizerunku tego gatunku w logo przyszłego parku. Skład tutejszej awifauny pozwala też na inne propozycje godła TuPN, w tym celu można wykorzystać np. sylwetkę puszczyka uralskiego, dzięcioła białogrzbietego lub trójpalczastego. 


■ Piśmiennictwo 
Anderwald D. 2006. Metody lokalizacji i ochrony puchacza Bubo bubo oraz innych sów leśnych. Studia i Materiały CEPL w Rogowie, 4, 14: 275–298. 
Bereszyński A. 2011. Opinia Państwowej Rady Ochrony Przyrody w sprawie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego. Chrońmy Przyr. Ojcz., 67, 6: 387– 390. 
BirdLife International 2004. Birds in the European Union: a status assessment. 

Wageningen, The Netherlands. BirdLife International. 
BirdLife International 2015. European Red List of Birds. Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg. ISBN: 978-92-79-47450-7: 1–67. 
Brauze T. 2007. Liczebność i preferencje środowiskowe jarzębatki Sylvia nisoria na terasie zalewowej dolnej Wisły. Not. Orn., 48: 1–10. 
Chodkiewicz T., Kuczyński L., Sikora A., Chylarecki P., Neubauer G., Ławicki Ł., Stawarczyk T. 2015. Ocena liczebności populacji ptaków lęgowych w Polsce w latach 2008–2012. Ornis Pol., 56: 149–189. 
Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z. (red.). 2009. Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią, Wyd. GIOŚ, Warszawa. ISBN 978-83-61227-120: 1–615. 
Czeszczewik D., Walankiewicz W. 2006. Logging and distribution of the White backed Woodpecker Dendrocopos leucotos in the Białowieża Forest. Annales Zoologici Fennici, 43: 221–227. 
Czeszczewik D., Walankiewicz W., Mi-trurs C., Tumiel T., Stański T., Sahel M., Bednarczyk G. 2013. Importance of dead wood resources for woodpeckers in coniferous stands of the Białowieża Forest. Bird Conserv. Intern., 23: 414–425. 
Ćwikowski C. 1995. Ptaki Bieszczadów zachodnich i Gór Sanocko-Turczańskich (1980-1995). Bad. Orn. Ziemi Przem., 3: 41–56. 
Ćwikowski C., Profus P. 2000. Populacja bociana białego Ciconia ciconia w polskich Karpatach. Cz. I. Historia zasiedlenia oraz efekty lęgów w Bieszczadach i w Górach Sanocko-Turczańskich. Chrońmy Przyr. Ojcz., 56, 3: 7–41. 
Dembek W., Melke A., Michalski R., Prze-woźny M. 2014. Potrzeba utworzenia Parku Narodowego Pogórza Karpackiego. 
W: Mirek Z., Nikiel A. (red.). Ochrona przyrody w Polsce wobec współczesnych wyzwań cywilizacyjnych. KOP PAN, Kraków: 101–113. 
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego pta<BR>ctwa (wcześniej dyrektywa Rady 79/409/ EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa; tzw. dyrektywa ptasia). 
Głowaciński Z. (red.) 2001. Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce.  PWRiL, Warszawa. ISBN 8309017359: 1–449. 
Goławski A. 2007. Wielkość i umieszczenie gniazd gąsiorka Lanius collurio w krajobrazie rolniczym wschodniej Polski. Not. Orn., 48: 273–276. 
Gromadzki M. (red.) 2004a. Ptaki. Cz. 1. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. 
T. 7. MŚ, Warszawa. ISBN 83-86564-43-1: 1–314. 
Gromadzki M. (red.) 2004b. Ptaki. Cz. 2. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. 
T. 8. Warszawa. MŚ. ISBN 83-86564-43-1: 1–448. 
Hordowski J. 1993. Zespoły lęgowe ptaków gniazdujących w zbiorowiskach leśnych i zaroślowych w okolicach Prze-myśla. Bad. Orn. Ziemi Przem., 1: 73– 120. 
Hordowski J. 1999. Ptaki Polskich Karpat Wschodnich i Podkarpacia. Monografia faunistyczna. T. 1. Mercator, Przemyśl. ISBN 83-913812-0-X: 1–186. 
Hordowski J. 2011. Góry Słonne. W: Rogała D., Marcela A. Obszary Natura 2000 na Podkarpaciu. RDOŚ, Rzeszów: 50–53. 

Hordowski J. 2012. Obserwacje kulika mniejszego Numenius phaeopus na Pogórzu Przemyskim. Ptaki Podkarpacia, 12: 166. 
Hordowski J., Ćwikowski C. 2014. Gniazdowanie czajki Vanellus vanellus w Karpatach Wschodnich. Rocz. Bieszcz., 22: 303–310. 
Hordowski J., Kunysz P. 1991. Ptaki Ziemi Przemyskiej. Not. Orn., 32: 5–90. 
Hutek J., Bogdan E., Michalczuk J. 2014. Występowanie pliszki górskiej Motacilla cinerea i pluszcza Cinclus cinclus na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego. Chrońmy Przyr. Ojcz., 70: 334–342. 
Komisja Faunistyczna 1995. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 1994. Raport nr 11. Not. Orn., 36: 343–358. 
Komisja Faunistyczna 2014. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2013. Ornis Pol., 55: 181–218. 
Konwencja Berneńska. 1979. Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, sporządzo-na w Bernie dnia 19 września 1979 r. Dz. U. 1996 r., 96.58.263. 
Konwencja Bońska. 1979. Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, sporządzona w Bonn dnia 23 czerwca 1979 r. Dz.U. 2003 r. nr 2, poz. 17. 
Konwencja Waszyngtońska. 1973. Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem sporządzona w Waszyngtonie dnia 3 marca 1973 r. Dz.U. 1991 r. nr 27, poz. 112. 
Kunysz P. 1995. Awifauna lęgowa projektowanego rezerwatu Turnica. Bad. Orn. Ziemi Przem., 3: 85–88. 
Kunysz P. 2011. Pogórze Przemyskie. W: Rogała D., Marcela A. Obszary Natura 2000 na Podkarpaciu. RDOŚ, Rzeszów: 58–63. 
Kunysz P., Hordowski J. 2000. Ptaki Polskich Karpat Wschodnich i Podkarpacia. T II. ZZZPK Mercator, Przemyśl. ISBN 839138120X: 1–111. 
Martyniak K. 2011. Ekologia rozrodu gąsiorka Lanius collurio na Dolnym Śląsku. Ptaki Śląska, 18: 5–18. 
Michalczuk J. Kuberski Ł. 2014a. Raport z wykonania inwentaryzacji ornitologicznej dla PLB080001 Pogórze Przemyskie. Raport wykonany na zlecenie RDOŚ w Rzeszowie (maszynopis). Rzeszów: 1–118. 
Michalczuk J. Kuberski Ł. 2014b. Raport z wykonania inwentaryzacji ornitologicznej dla PLB080003 Góry Słonne. Raport wykonany na zlecenie RDOŚ w Rzeszowie (maszynopis). Rzeszów: 1–114. 
Michalik S. 1993. Ogólne informacje 
o projektowanym Turnickim Parku Narodowym. W: Michalik S. (red.) 1993. Tur-nicki Park Narodowy w polskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja Projektowa. Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura, Kraków: 9–16. 
Michalski R., Kuberski Ł. 2013. Raport z monitoringu martwego drewna, przeprowadzonego na potrzeby opracowania planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Góry Słonne PLH180013 w 2012/2013 roku  (maszynopis). Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze, Leszczawa Dolna: 1–5. 
Mikusek R. 2012. Ochrona strefowa ptaków. Kraków. Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych: 1–64. 
Piórecki J. 1969. Regionalna sieć rezerwatów przyrody okolic Przemyśla. Chrońmy Przyr. Ojcz., 25: 38–46. 
Pitucha G. 2007. Rozmieszczenie i liczebność oraz elementy ekologii rozrodu orlika krzykliwego Aquila pomarina na terenie Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Lasy Birczańskie”. Ptaki Podkarpacia, 11: 41–45. 
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 marca 2005 r. w sprawie ustalenia listy gatunków zwierząt łownych. Dz. U. 2005. Nr 45 poz. 433. 
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Dz. U. 2016 poz. 2183. 
SDF 2014a. Natura 2000 – Standardowy Formularz Danych PLB180001 Ostoja Przemyska. GDOŚ, Warszawa. [http:// natura2000.gdos.gov.pl/datafiles]. [dostęp 13.12.2015]. 
SDF 2014b. Natura 2000 – Standardowy Formularz Danych PLB180003 Góry Słonne. GDOŚ, Warszawa. [http://natura2000.gdos.gov.pl/datafiles]. [dostęp 13.12.2015]. 
Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neu-bauer G., Chylarecki P. 2007. Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985 
– 2004. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. ISBN 8361320012: 1–640. 
Stój M. 2006. Orzeł przedni Aquila chrysaetos w polskiej części Karpat w latach 1997–2005. Rocz. Bieszcz., 14: 155–166. 
Stój M. 2008. Rozmieszczenie, liczebność i wybrane aspekty ekologii rozrodu orła przedniego Aquila chrysaetos w polskiej części Karpat w latach 1997–2007. Not. Orn., 49: 1–12. 
Stój M., Kozik B., Kawrciany B. 2011. Orzeł przedni Aquila chrysaetos w polskiej części Karpat w latach 2008–2011. Chrońmy Przyr. Ojcz., 67: 483–493. 
Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność. T. 1, 2. PTPP ,,pro Natura”, Wrocław. ISBN 839196261X: 1–870. 
Trella T. 1938. Turnica pod Przemyślem. Ochr. Przyr., 17: 203–209. 
Walankiewicz W., Czeszczewik D., Mitrus C., Bida E. 2002. Znaczenie martwych drzew w lasach liściastych dla zespołu dzięciołów w Puszczy Białowieskiej. Not. Ornit., 43: 61–71. 
Walankiewicz W., Czeszczewik D., Tumiel T., Stański T. 2011. Występowanie dzięciołów w liściastych drzewostanach Puszczy Białowieskiej – porównanie drzewostanów ściśle chronionych i użytkowanych. Ornis Polonica, 52: 161–168. 
Walasz K. 1993. Ptaki. W: Michalik S. (red.) 1993. Turnicki Park Narodowy w polskich Karpatach Wschodnich. Dokumentacja Projektowa. Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura, Kraków: 9–16. 

Walasz K., Mielczarek P. 1992. Atlas ptaków lęgowych Małopolski 1985–1991. Wyd. Biologica Silesiae, Wrocław. ISBN 8390002124: 1–522. 
Wasilewski J., Zajchowski K. 2000. Występowanie oraz liczebność pluszcza Cinclus cinclus i pliszki górskiej Motacilla cinerea na wybranych obszarach Polski południo-wo-wschodniej. Rocz. Bieszcz., 9: 157– 168. 
Wesołowski T., Czeszczewik D., Rowiński 
P. 2005. Effects of forest management on Three-toed Woodpecker Picoides tridactylus distribution in the Białowieża Forest (NE Poland): conservation implications. Acta Ornithol., 40: 53–60. 
Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki 
P. (red.) 2010. Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. OTOP, Marki. ISBN 9788389830029: 1–595. 
Zawadzka D., Ciach M., Figarski T., Kaj-toch Ł., Rejt Ł. 2013. Materiały do wyznaczania i określenia stanu zachowania siedlisk ptasich w obszarach specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. GDOŚ, Warszawa: 1–260. 
Zbyryt A. 2011. Ochrona strefowa ptaków na przykładzie województwa podlaskiego 
– aspekty prawne, funkcjonowanie, problemy, perspektywy na przyszłość. Studia i Materiały CEPL w Rogowie, 2, 27: 11–21. 
Zieliński P. 2004. Crex crex – derkacz. 
W: Gromadzki M. (red.). Ptaki. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 
– podręcznik metodyczny. T. 7. MŚ, Warszawa: 298–301. 




Mariusz DanielBoćkowski KrzysztofTatoj 

Ichtiofauna 

■ Wstęp:Wiarijegodopływyjakoobszarbadańichtiologicznych dla obszaruprojektowanegoTurnickiegoParkuNarodowego 
Teren projektowanego Turnickie-go Parku Narodowego (TuPN) znajduje się w obrębie dorzecza górnego Wiaru oraz, w mniejszym stopniu, dorzecza jego prawobrzeżnego dopływu 
– Wyrwy, które razem stanowią hydrologiczne i hydrobiologiczne serce tego obszaru, będąc siedliskiem cennych gatunków ryb i bezkręgowców. W związku z łączeniem i dzieleniem sąsiadujących ze sobą regionów geograficznych Wiar jest typową rzeką pogranicza – przyroda jego otoczenia wykazuje elementy wschodnie i zachodnie, górskie i nizinne, a różnorodność tego połączenia uwydatnia dodatkowo żyzne, wapienne podłoże rzeki (Ziobro 2015). 
W jego biegu wyróżnia się wyraźny podział na trzy odcinki. Pierwszy (górny) biegnie od źródeł na północny zachód, mając charakter górskiego potoku. Drugi (środkowy) skręca na wschód i stopniowo zatraca górski charakter, opuszczając teren projektowanego Parku. Ostatni (dolny) odcinek biegnie w kierunku północno--wschodnim, a następnie północno--zachodnim i jest już typową rzeką wyżynną. Ułożenie kierunków biegu Wiaru jest typowe dla rzek karpackich (np. San, Wisłok), co spowodowane jest budową geologiczną i zależnym od niej ukształtowaniem terenu – geometrycznym, kratowym wzorem przebiegu cieków, o dłuższych odcinkach prostoliniowych oraz prawie równoległym przebiegiem grzbietów rozdzielających te odcinki rzek. Grzbiety podłużne rozchodzą się palczasto, od poprzecznego grzbietu usytuowanego w południowo-wschodniej części obszaru projektowanego Parku Narodowego ku północno-zachodniej w stronę doliny Wiaru. Za Wiarem wznosi się długi grzbiet poprzeczny, trapezoidalny w planie, naśladujący kolanowaty przebieg tej rzeki. Od strony południowo-zachodniej układ ten zamknięty jest najwyższym prostoliniowym grzbietem Chwaniowa. Ten ostatni, łącznie z grzbietami poprzecznymi, tworzą główne działy wodne między zlewnią rzeki Wiar a innymi dopływami Sanu i Strwiąża oraz między Wiarem i jego dopływem – Wyrwą (Ziobro 2015). 

Tym, co wyróżnia Wiar spośród innych karpackich rzek i potoków, jest jego naturalny charakter, spowodowany stosunkowo nieznacznym negatywnym wpływem człowieka na ekosystem rzeki. W szczególności dotyczy to jego górnego, niemal dzikiego odcinka z doliną prawie wolną od zabudowy, którego brzegi są zazwyczaj po-rośnięte lasami łęgowymi i podmokły-mi łąkami (ryc. 1). Środkowy odcinek zachowuje wciąż swój naturalny charakter, jednak częściej towarzyszy mu zabudowa (Ziobro 2015). Ten słabo przetworzony charakter doliny górnego i środkowego Wiaru jest wynikiem jej peryferyjnego i trudno dostępnego położenia. W ujęciu historycznym były to tereny stosunkowo późno zajęte przez stałe osadnictwo. Duża ich część pozostawała królewszczyznami, a następnie należała do dóbr kameralnych Skarbu Państwa austriackiego (austro-węgierskiego). Po II wojnie światowej większość dorzecza górnego Wiaru została dotknięta wysiedleniami i praktycznie stała się wyludniona, a ponowne zasiedlanie przebiegało bardzo opornie. Wreszcie okres istnienia tak zwanego „Państwa (Księstwa) Arłamowskie-go”, ogromnego obszaru łowieckiego izolowanego od świata zewnętrznego, przyczynił się w znacznym stopniu do zachowania naturalnych walorów sieci hydrologicznej obszaru projektowanego Parku Narodowego (Ruciński 1993). 


We wczesnych latach dziewięćdziesiątych XX w. wody Wiaru były uważane za jedne z najczystszych w Polsce, a w wodach jego dopływów znajdowano stenotypowe organizmy charakterystyczne dla pierwszej klasy czystości. O puszczańskim naturalnym charakterze lasów w dorzeczu górnego Wiaru świadczyło między innymi występowanie dużych odcinków cieków z brakiem jakichkolwiek zanieczyszczeń i dobrze natlenionych. Wskaźnikami czystości wód były tam ziemnowodne muchówki z rodzaju Chelifera (Ch. trapezina, Ch. flavella, Ch. empididae) w wyższych partiach potoków Turnica i Kamionka oraz z rodzaju Tvetenia i Eukiefferiella (Chironomidae) w odcinku Wiaru powy-żej Posady Rybotyckiej. Obecnie kwestia czystości wód jest zmienna w zależności od rozpatrywanego odcinka rzeki (Ruciński 1993). W ostatnich latach wody Wiaru w środko-wym biegu, poniżej granic projektowanego Parku Narodowego plasowały się w okolicach III (zadowalajacej) klasy czystości. Górny odcinek rzeki, a właściwie jego dolna część (punkt kontrolny w Makowej, tuż poniżej granicy projektowanego Parku), został objęty przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska (WIOŚ) regularnym monitoringiem czystości wody dopiero w 2013 roku (WIOŚ Rzeszów 2012). W tymże roku stan chemiczny wód Wiaru na odcinku do Sopotnika został uznany za dobry (II), a stan ekologiczny za umiarkowany (III) (Rybak 2014). W roku 2014 stan chemiczny na tym samym odcinku został uznany za dobry (II), natomiast stan ekologiczny uległ pogorszeniu do słabego (IV) (Rybak 2015). Należy przy tym zaznaczyć, że do obniżenia parametru stanu ekologicznego w punkcie Makowa w 2014 roku przyczynił się jeden z parametrów biologicznych – wskaźnik ichtiofauny EFI+PL (IV) (Adamczyk i in. 2013). Pozostałe wskaźniki biologiczne oraz parametry hydromorfologiczne, fizykochemiczne oraz specyficznych zanieczyszczeń syntetycznych i niesyntetycznych oscylowały w zakresie ocen od bardzo dobrej do umiarkowanej (I do III). W roku 2015 wystąpiła identyczna sytuacja: stan chemiczny wód Wiaru został uznany za dobry (II), a stan ekologiczny ponownie za słaby z obniżającym ocenę wskaźnikiem ichtiofauny EFI+PL (IV) (Rybak 2016). W ostatnim raporcie WIOŚ za 2016 rok punktu kontrolnego w Makowej nie uwzględniono, ponieważ nie znajdował się w szczegółowym programie badań monitoringu wód powierzchniowych na tamten rok (WIOŚ Rzeszów 2015). Stwierdzono jednak presję ze strony nieuporządkowanej gospodarki ściekowej w niedostatecznie skanalizowanych gminach, w tym w gminie Fredropol (Rybak 2017). Kolejne pomiary na Wiarze w punkcie kontrolnym Makowa oraz w nowym punkcie kontrolnym Grąziowa, położonym na terenie projektowanego Parku, zostały zaplanowane na 2017 i 2020 rok (WIOŚ niedatowane). Wyniki pomiarów z 2017 roku były niedostępne w chwili ukończenia niniejszego opracowania. 
Trudno na podstawie powyższych danych jednoznacznie wyrokować o istnieniu negatywnego trendu w stanie ichtiofauny na odcinku Wiaru w pobliżu miejscowości Makowa. Należy pamiętać o występowaniu bardzo niskich stanów wód Wiaru w ostatnich latach (obserwacja własna), które mogły wpłynąć na wyniki pomiaru. 
W ostatnich latach nie prowadzono systematycznego monitoringu stanu wód powierzchniowych znajdujących się bezpośrednio na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego. Najbardziej aktualne dane o stanie ichtiofauny i jej siedlisk na wymienionym terenie pochodzą z raportów z monitoringu ichtiofauny przeprowadzonego na potrzeby opracowania „Planu zadań ochronnych” (PZO) dla obszaru Natura 2000 Góry Słonne PLH180013 oraz dla obszaru Natura 2000 Ostoja Przemyska PLH180012 w 2012/2013 roku. Ich wyniki świadczą o tym, że w wodach powierzchniowych projektowanego Turnickiego Parku Narodowego wciąż występują gatunki cenne dla rodzimej i europejskiej ichtiofauny (Tatoj 2013a,b,c,d). 


■ Obszarimetodybadań 
Przystępując do omówienia występowania gatunków ryb i minogów występujących na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego, należy zaznaczyć, że dane na temat stanu ichtiofauny są wciąż niepełne. Głównym i najbardziej aktualnym źródłem danych na ten temat są badania inwentaryzacyjne z pokrywających się częściowo z jego obszarem dwóch obszarów Natura 2000 (Tatoj 2013a,b). Badania monitoringowe prowadzone w celu stworzenia planów zadań ochronnych (Rozporządzenie… 2010a) dla obszarów Natura 2000 były prowadzone metodą (wyrywkowego) próbkowania, co oznacza zaledwie częściowy stopień rozpoznania – brak informacji o gatunku w zestawieniu nie oznacza, że gatunek w danym cieku nie występuje. W celu dokładniejszego poznania zasięgu występowania oraz stanu populacji gatunków cennych wskazane są dodatkowe odłowy uwzględniające siedliska typowe dla gatunku, szczególnie bystrza porośnięte roślinnością wodną 
– poza stanowiskami monitoringowymi wykazanymi w tym opracowaniu (Tatoj 2013c, d). Widoczne znaczne różnice między uzyskanymi wynikami badań a podawanymi w literaturze jednoznacznie wykazały brak aktualności danych archiwalnych i konieczność dalszej weryfikacji terenowej. 
W ramach badań monitoringowych do planów zadań ochronnych (PZO) w listopadzie 2012 i sierpniu 2013 roku wyznaczono 6 stanowisk badawczych znajdujących się bez-pośrednio na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego lub w jego bezpośredniej bliskości (docelowo w strefie otulinowej Parku). Odłowy prowadzono metodą elektropołowów brodzonych pod prąd wody. Stanowiska wyznaczano w centralnej części jednorodnego morfologicznie segmentu (odcinka) rzeki/potoku zawierającego wszystkie charakterystyczne dla danego typu wód mikrosiedliska i formy korytowe oraz reprezentatywnego pod względem siedliskowym z uwzględnieniem różnorodności sposobów zagospodarowania krajobrazu i antropopresji. Unikano odcinków rzek lub potoków w bezpośrednim są-siedztwie dróg i torów kolejowych, zwartej zabudowy prze-mysłowej i komunalnej, miejsc eksploatacji żwiru rzecznego lub wylotów z przepustów odprowadzających np. wody opadowe. Dodatkowo wyznaczono stanowisko do badania za pomocą akwaskopu występowania skójki gruboskorupowej Unio crassus w Posadzie Rybotyckiej. Wskaźnik oceny hydromorfologicznej oraz wskaźnik oceny stanu siedliska wg indeksu EFI+ były oceniane w skali FV = właściwy, U1 = niezadowalający, U2 = zły (Tatoj 2013c, d). 
Wykazgatunkówiichwystępowanienaobszarze projektowanegoTurnickiegoParkuNarodowego 
STANOWISKA ZNAJDUJĄCE SIĘ BEZPOŚREDNIO 
NA TERENIE PROJEKTOWANEGO PARKU NARODOWEGO: 
• Potok Wyrwa niedaleko Kwaszeniny: N 49°32,941’; E 22°40,227’ 
Długość stanowiska: 200 m powyżej zaznaczonego pkt. Wysokość 389 m n.p.m. 
Szerokość koryta 2–3 m 
Głębokość średnia 20 cm 
Temp. powietrza 25,0°C, wody 20,2°C 
pH 8,31 
Przewodność elektryczna 429 µS 
Dno kamienisto-żwirowe, trochę urozmaicone, brak ro-ślinności wodnej, brzegi porośnięte drzewami i krzewami. 
Złowiono 409 ryb należących do 3 gatunków. 
Nie stwierdzono gatunków z załącznika II dyrektywy siedliskowej (Dyrektywa Rady 92/43/EWG), stwierdzono gatunki chronione: 
■ 
głowacza pręgopłetwego Cottus poecilopus – 4 szt. 

■ 
śliza Barbatula barbatula – 31 szt. W dostępnych danych literaturowych brak informacji 


o występowaniu w tej rzece gatunków z załącznika II dyrektywy siedliskowej. 
Ocena hydromorfologiczna U1. Niewielka liczba drzew na brzegach oraz niski poziom wody powoduje jej zbytnie nagrzewanie się, a w efekcie drastyczny spadek dostępności tlenu dla ryb1. 
Ocena EFI+ : FV. 
• Potok Mszaniec blisko Grąziowej: N 49°35,608’; E 22°33,814’ 
Długość stanowiska: 150 m powyżej zaznaczonego pkt. 
Wysokość 404 m n.p.m. 
Szerokość koryta 2–4 m 
Głębokość średnia 15 cm 
Temp. powietrza 25,0°C, wody 19,9°C 
pH 8,2 
Przewodność elektryczna 432 µS 
Dno piaszczysto-żwirowe z pojedynczymi kamieniami, brak roślinności wodnej, brzegi porośnięte trawą, miejscami zakrzewione. 
Złowiono 304 ryby należące do 4 gatunków. 
Gatunki z załacznika II Dyrektywy 92/43/EWG: 
■ 
minóg strumieniowy Lampetra planeri – 1 szt., 

co stanowi 0,3% złowionych ryb. Stwierdzono gatunki chronione: 

■ 
głowacza pręgopłetwego Cottus poecilopus – 8 szt. 

■ 
śliza Barbatula barbatula – 42 szt. W dostępnych danych literaturowych brak informacji 


o występowaniu w tej rzece gatunków z załącznika II Dyrektywy 92/43/EWG. 
Ocena hydromorfologiczna U1. Niewielka liczba drzew na brzegach oraz niski poziom wody powoduje jej zbytnie nagrzewanie się, a w efekcie drastyczny spadek dostępności tlenu dla ryb. 
Ocena EFI+: FV 
• Rzeka Wiar koło Łodzińskiego Potoku (Wiar_1): N 49°39,858’; E 22°34,121’ 
Długość stanowiska: 150 m powyżej zaznaczonego pkt. Wysokość 319 m n.p.m. Szerokość koryta 10 m Głębokość średnia 15 cm 
1 Należy zauważyć, że ocena hydromorfologiczna odnosi się tutaj do warunków bytowych dla ryb. Rzeki górskie są płytkie i podlegają nagrzewaniu, c