Książka dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Filologii Wschodniosłowiańskiej RECENZENCI prof. dr hab. Ała Kožynava dr Alena Kazancava PROJEKT OKŁADKI Agnieszka Winciorek © Copyright by Dzmitry Kliabanau & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2010 All rights reserved Książka, ani żaden jej fragment, nie może być przedrukowywana bez pisemnej zgody Wydawcy. W sprawie zezwoleń na przedruk należy zwracać się do Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego. ISBN 978-83-233-2921-3 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. (12) 631-18-80, tel./fax (12) 631-18-83 Dystrybucja: tel. (12) 631-01-97, tel./fax (12) 631-01-98 tel. kom. 0506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PKO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 Podziękowania za konsultacje, wsparcie techniczne, dyskusje dla: Aleksandry Król Aliaksieja Shoty Aliny Burymy Doroty i Tomasza Gulinów Emilii Hańczyk Katarzyny Ulman Magdaleny Wulczyńskiej ЗМЕСТ SPIS TREŚCI WPROWADZENIE ....................................................................................................... 11 JAK CZYTAĆ? .............................................................................................................. 13 РАЗДЗЕЛ І. ЗАПРАШАЕМ У БЕЛАРУСЬ ROZDZIAŁ І. ZAPRASZAMY NA BIAŁORUŚ 1. РЭСПУБЛІКА БЕЛАРУСЬ .................................................................................. 16 REPUBLIKA BIAŁORUŚ...................................................................................... 18 2. ГЕАГРАФІЧНАЕ СТАНОВІШЧА БЕЛАРУСІ ................................................... 19 POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE BIAŁORUSI ..................................................... 21 3. КЛІМАТ БЕЛАРУСІ. ПОРЫ ГОДА .................................................................... 22 KLIMAT BIAŁORUSI. PORY ROKU ................................................................... 24 4. ПРЫРОДА БЕЛАРУСІ ......................................................................................... 25 PRZYRODA BIAŁORUSI ..................................................................................... 27 5. ЛЯСЫ БЕЛАРУСІ ................................................................................................. 28 LASY BIAŁORUSI ................................................................................................ 30 6. ЗАПАВЕДНЫЯ ТЭРЫТОРЫІ БЕЛАРУСІ ......................................................... 31 REZERWATY PRZYRODY NA BIAŁORUSI ...................................................... 33 7. РЭКІ БЕЛАРУСІ .................................................................................................... 34 RZEKI BIAŁORUSI ............................................................................................... 36 8. АЗЁРЫ БЕЛАРУСІ ................................................................................................ 37 JEZIORA BIAŁORUSI .......................................................................................... 39 9. БРАСЛАЎСКІЯ АЗЁРЫ ........................................................................................ 40 JEZIORA BRASŁAWSKIE .................................................................................... 42 10. БЕЛАВЕЖСКАЯ ПУШЧА ................................................................................... 43 PUSZCZA BIAŁOWIESKA................................................................................... 45 CIEKAWE FAKTY I INFORMACJE ........................................................................... 46 РАЗДЗЕЛ ІІ. МІНСК: ПУЛЬС СТАЛІЧНАГА ЖЫЦЦЯ ROZDZIAŁ ІІ. MIŃSK: PULS ŻYCIA W STOLICY 11. МІНСК – СТАЛІЦА БЕЛАРУСІ .......................................................................... 48 MIŃSK – STOLICA BIAŁORUSI ......................................................................... 50 SPIS TREŚCI 12. ЭКАНАМІЧНАЕ ЖЫЦЦЁ МІНСКА .................................................................. 51 ŻYCIE GOSPODARCZE MIŃSKA ...................................................................... 53 13. МІНСКАЕ МЕТРО ................................................................................................ 54 МIŃSKIE METRO ................................................................................................. 56 14. КУЛЬТУРНАЕ ЖЫЦЦЁ МІНСКА ...................................................................... 57 ŻYCIE KULTURALNE MIŃSKA ........................................................................ 59 CIEKAWE FAKTY I INFORMACJE ........................................................................... 60 РАЗДЗЕЛ ІІІ. ПАДАРОЖЖЫ ПА БЕЛАРУСКАЙ ЗЯМЛІ ROZDZIAŁ III. PODRÓŻE PO ZIEMI BIAŁORUSKIEJ 15. ГОМЕЛЬ ................................................................................................................. 64 HOMEL................................................................................................................... 66 16. МАГІЛЁЎ ............................................................................................................... 67 MOHYLEW............................................................................................................ 69 17. ВІЦЕБСК ................................................................................................................ 70 WITEBSK ............................................................................................................... 72 18. ГРОДНА ................................................................................................................. 73 GRODNO ................................................................................................................ 75 19. БРЭСТ .................................................................................................................... 76 BRZEŚĆ .................................................................................................................. 78 20. МІРСКІ ЗАМАК .................................................................................................... 79 ZAMEK W MIRZE ................................................................................................ 81 21. РУЖАНСКІ ПАЛАЦ ............................................................................................ 82 PAŁAC W RÓŻANIE ............................................................................................. 84 22. НЯСВІЖСКІ ПАЛАЦ ........................................................................................... 85 PAŁAC W NIEŚWIEŻU ......................................................................................... 87 23. ЛЕГЕНДАРНЫЯ СКАРБЫ РАДЗІВІЛАЎ .......................................................... 88 LEGENDARNE SKARBY RADZIWIŁŁÓW....................................................... 90 CIEKAWE FAKTY I INFORMACJE ........................................................................... 91 РАЗДЗЕЛ IV. ВЫДАТНЫЯ АСВЕТНІКІ І НАВУКОЎЦЫ ЗЯМЛІ БЕЛАРУСКАЙ ROZDZIAŁ IV. WYBITNI KRZEWICIELE OŚWIATY I NAUKOWCY ZIEMI BIAŁORUSKIEJ 24. ФРАНЦЫСК СКАРЫНА ...................................................................................... 94 FRANCYSK SKARYNA (FRANCISZEK SKARYNA) ....................................... 96 25. ЛЕЎ САПЕГА ........................................................................................................ 97 LEŬ SAPIEHA (LEW SAPIEHA) ......................................................................... 99 ЗМЕСТ 26. БРАНІСЛАЎ ТАРАШКЕВІЧ ................................................................................ 100 BRANISŁAŬ TARAŠKIEVIČ (BRONISŁAW TARASZKIEWICZ) .................. 102 27. УСЕВАЛАД ІГНАТОЎСКІ .................................................................................. 103 USIEVAŁAD IHNATOŬSKI ................................................................................. 105 28. РАДЗІМ ГАРЭЦКІ ................................................................................................. 106 RADZIM HARECKI .............................................................................................. 108 CIEKAWE FAKTY I INFORMACJE ........................................................................... 109 РАЗДЗЕЛ V. БЕЛАРУСКІЯ МАЙСТРЫ ПЭНДЗЛЯ ROZDZIAŁ V. BIAŁORUSCY MISTRZOWIE PĘDZLA 29. ІВАН ХРУЦКІ ....................................................................................................... 112 ІVAN CHRUCKI .................................................................................................... 114 30. ВІТОЛЬД БЯЛЫНІЦКІ-БІРУЛЯ .......................................................................... 115 VITOLD BIAŁYNICKI-BIRULA.......................................................................... 117 31. ЯЗЭП ДРАЗДОВІЧ ................................................................................................ 118 JAZEP DRAZDOVIČ ............................................................................................. 120 32. МАРК ШАГАЛ ...................................................................................................... 121 MARC CHAGALL................................................................................................. 123 33. МІХАІЛ САВІЦКІ ................................................................................................. 124 MICHAIŁ SAVICKI ............................................................................................... 126 CIEKAWE FAKTY I INFORMACJE ........................................................................... 127 РАЗДЗЕЛ VI. СЛАВУТЫЯ ЛІТАРАТАРЫ – ЛІРНІКІ РОДНАГА КРАЮ ROZDZIAŁ VI. WYBITNI PISARZE – LIRNICY KRAJU OJCZYSTEGO 34. МІКОЛА ГУСОЎСКІ ............................................................................................ 130 MIKOŁA HUSOŬSKI (MIKOŁAJ HUSSOWSKI) .............................................. 132 35. ЯНКА КУПАЛА .................................................................................................... 133 JANKA KUPAŁA................................................................................................... 135 36. ЯКУБ КОЛАС ........................................................................................................ 136 JAKUB KOŁAS...................................................................................................... 138 37. МАКСІМ БАГДАНОВІЧ ...................................................................................... 139 МAKSIM BAHDANOVIČ .................................................................................... 141 38. УЛАДЗІМІР КАРАТКЕВІЧ................................................................................... 142 UŁADZIMIR KARATKIEVIČ .............................................................................. 144 39. ВАСІЛЬ БЫКАЎ ................................................................................................... 145 VASIL BYKAŬ (WASYL BYKAU) ...................................................................... 147 SPIS TREŚCI CIEKAWE FAKTY I INFORMACJE ........................................................................... 148 РАЗДЗЕЛ VIІ. ВЫДАТНЫЯ АСОБЫ БЕЛАРУСКАГА КІНО, ТЭАТРА І МУЗЫКІ ROZDZIAŁ VIІ. SŁAWNE POSTACIE BIAŁORUSKIEJ KINEMATOGRAFII, TEATRU I MUZYKI 40. ВІКТАР ТУРАЎ ..................................................................................................... 152 VIKTAR TURAŬ ................................................................................................... 154 41. МІХАІЛ ПТАШУК ............................................................................................... 155 MICHAIŁ PTAŠUK ............................................................................................... 157 42. ФЛАРЫЯН ЖДАНОВІЧ ...................................................................................... 158 FŁARYJAN ŽDANOVIČ ....................................................................................... 160 43. СТЭФАНІЯ СТАНЮТА ....................................................................................... 161 STEFANIJA STANIUTA........................................................................................ 163 44. ІРЫНА ЖДАНОВІЧ ............................................................................................. 164 IRYNA ŽDANOVIČ ............................................................................................... 166 45. ЗІНАІДА БРАВАРСКАЯ ...................................................................................... 167 ZINAIDA BRAVARSKAJA ................................................................................... 169 46. МІХАСЬ ЗАБЭЙДА-СУМІЦКІ ........................................................................... 170 МІCHAŚ ZABEJDA-SUMICKI ............................................................................ 172 47. ЛАРЫСА АЛЕКСАНДРОЎСКАЯ ....................................................................... 173 ŁARYSAALEKSANDROŬSKAJA...................................................................... 175 48. ІОСІФ ЖЫНОВІЧ ................................................................................................. 176 IOSIF ŽYNOVIČ .................................................................................................... 178 49. «СТАРЫ ОЛЬСА» ................................................................................................. 179 STARY OLSA......................................................................................................... 181 50. «ХАРОШКІ» .......................................................................................................... 182 CHAROŠKI ............................................................................................................ 184 CIEKAWE FAKTY I INFORMACJE ........................................................................... 185 АЛФАВІТНЫ СЛОЎНІК SŁOWNIK ALFABETYCZNY .................................................................................. 187 10 ЗМЕСТ WPROWADZENIE Język białoruski to jeden z trzech języków wschodniosłowiańskich. Cechy różniące język przodków dzisiejszych Białorusinów od języka innych Słowian zostały odnotowane już w tekstach wybitnego dwunastowiecznego pisarza i działacza religijnego Cyryla Turowskiego. W połowie XIII wieku język starobiałoruski stał się językiem urzędowym Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zaczął się złoty okres w rozwoju piśmiennictwa biało-ruskiego. Dzięki połoczaninowi Franciszkowi Skarynie Białorusini, jako pierwsi ze Sło-wian Wschodnich, otrzymali drukowaną książkę we własnym języku. Ważny zabytek piśmiennictwa białoruskiego stanowią również Statuty Litewskie z lat 1529, 1566 oraz 1588. W 1596 roku światło dzienne ujrzała pierwsza gramatyka autorstwa Wawrzyńca Zizania. Kształtowanie się współczesnego literackiego języka białoruskiego zaczęło się pod koniec XVIII wieku. Proces ten został przyspieszony w XIX wieku, kiedy powstały utwory Wincentego Dunin-Marcinkiewicza i Franciszka Bahuszewicza. W XX wieku dzięki owocnej pracy wielu pisarzy, przede wszystkim: Janki Kupały, Jakuba Kołasa, Maksima Bahdanowicza, Maksima Hareckiego, Iwana Mieleża, Wasyla Bykawa i innych, powstała bogata i różnorodna współczesna literatura białoruska. Nauka języka obcego polega nie tylko na opanowaniu słownictwa czy zasad składni, lecz również na zapoznaniu się z historią i kulturą kraju, którego języka zamierzamy się nauczyć. W związku z tym niezwykle ważne jest zaproponowanie osobom studiującym także wiadomości związanych z geografią, historią i kulturą Białorusi oraz jej wybitnymi osobowościami. Sprzyja to zagłębieniu się w kulturę i język, kształtowaniu zasobów wiedzy o dziedzictwie kulturowym narodu białoruskiego oraz promocji Białorusi i jej bogatej kultury o korzeniach europejskich. Książka Krok po kroku – poznajemy Białoruś to zbiór tematów konwersatoryjnych, przeznaczony dla osób studiujących języki wschodniosłowiańskie na uczelniach wyższych, w liceach z wykładowym językiem białoruskim oraz z językiem białoruskim jako przedmiotem dodatkowym; jest użyteczna również dla osób uczących się języka białoruskiego we własnym zakresie oraz osób interesujących się Białorusią, jej kulturą i historią. Głównym celem niniejszego wydania jest wprowadzenie i aktywizacja materiału leksykalno-gramatycznego, doskonalenie umiejętności czytania ze zrozumieniem oraz doskonalenie mówienia monologicznego oraz dialogicznego. Podstawową jednostką komunikacyjną w tym zbiorze jest tekst. Książka składa się z 25 tematów krajoznawczo-kulturoznawczych, 25 tekstów biograficznych oraz alfabetycznego słownika białorusko-polskiego. Tematy zgromadzone zostały w 7 rozdziałach. W pierwszym rozdziale – Zapraszamy na Białoruś – zawarte są teksty zawierające ogólne informacje o Republice Białoruś, geografii i przyrodzie kraju, warunkach klimatycznych, faunie i florze, rezerwatach przyrody, rzekach i jeziorach. W rozdziale drugim – Mińsk: puls życia w stolicy – umieszczone zostały tematy związane ze stolicą Białorusi. W tekstach zawarte są niektóre informacje o dawnej i najnowszej historii największego białoruskiego miasta. Opisywane są między innymi zabytki architektury Mińska, muzea i teatry stołeczne, komunikacja miejska oraz życie gospodarcze. Rozdział trzeci – Podróże po ziemi białoruskiej – jest poświęcony białoruskim miastom obwodowym oraz najsłynniejszym zabytkom architektury biało-ruskiej, wśród których znajduje się na przykład zamek w Mirze oraz pałac w Nieświeżu. Znalazły się w nim także opowieści o słynnych właścicielach Nieświeża i legendy związane z jednym z najpotężniejszych rodów możnowładczych – rodziną Radziwiłłów. W kolejnych rozdziałach zgromadzone zostały w większości teksty zawierające biografie i dorobek wybitnych osobowości białoruskiej kultury i nauki. W rozdziale czwartym – Wybitni krzewiciele oświaty i naukowcy ziemi białoruskiej – przedstawione zostały sylwetki myślicieli, działaczy oświatowych i uczonych na przestrzeni wieków – F. Skaryny, L. Sapiehy, B. Taraszkiewicza, U. Ihnatowskiego oraz R. Hareckiego. W rozdziale piątym – Białoruscy mistrzowie pędzla – portretowani są niektórzy wybitni malarze białoruscy – I. Chrucki, W. Białynicki-Birula, J. Drazdowicz, M. Chagall oraz M. Sawicki. Rozdział szósty – Wybitni literaci – lirnicy kraju ojczystego – traktuje o życiu i twórczości wybranych pisarzy białoruskich – M. Hussowskiego, M. Bahdanowicza, J. Kupały, J. Kołasa, U. Karatkiewicza, W. Bykawa. Rozdział siódmy – Sławne postacie białoruskiej kinematografi i, teatru i muzyki – poświęcony jest wybitnym ludziom teatru i filmu – reżyserom: W. Turawowi, M. Ptaszukowi i F. Żdanowiczowi, mistrzyniom sceny teatralnej: I. Żdanowicz, S. Staniucie, Z. Brawarskiej, wykonawcom operowym: M. Zabejdzie-Sumickiemu i Ł. Aleksandrowskiej oraz muzykowi Żynowiczowi. W rozdziale tym, znalazły się również tematy poświęcone grupie Stary Olsa oraz legendarnemu zespołowi choreograficznemu Charoszki. Teksty biografi czne zawierają dużo różnego rodzaju jednostek leksykalnych oraz konstrukcji składniowych charakterystycznych dla tego typu treści. Sprzyja to lepszemu przyswojeniu i łatwiejszemu opanowaniu słownictwa oraz pozwala na samodzielne konstruowanie tekstu biografi cznego. Każdy temat konwersatoryjny ma następującą strukturę: najpierw zamieszczony został tekst podstawowy w języku białoruskim, następnie – pytania do tekstu białoruskie-go, pomagające osobie uczącej się lepiej orientować się i przyswajać zaproponowany materiał. Kolejnym elementem tematu są słowa kluczowe, umożliwiające odtwarzanie przeczytanych treści ze zwróceniem uwagi na najważniejsze fakty i informacje zawarte w tekście podstawowym. Każdy temat zawiera słowniczek białorusko-polski, w którym znajdują się wybrane wyrazy i związki wyrazowe. Rozszerzony słownik alfabetyczny, obejmujący wyrazy i zwroty frazeologiczne pochodzące ze wszystkich 50 białoruskojęzycznych tekstów podstawowych, umieszczony został na końcu wydania. Każdy temat kończy się tłumaczeniem tekstu podstawowego na język polski. Zaproponowane prze-kłady są maksymalnie zbliżone do tekstu w języku oryginału. Sprzyja to łatwiejszemu opanowaniu treści oraz lepszemu przyswojeniu różnic leksykalnych, składniowych oraz kompozycyjnych pomiędzy tekstami w języku białoruskim i polskim. Zakres tematyczny książki jest dość obszerny, co pozwala podzielić każdy temat na fragmenty w celu bardziej szczegółowego zgłębienia materiału. Taki podział może być zastosowany zwłaszcza w przypadku tekstów poświęconych wybitnym osobowościom kultury białoruskiej. Przykładowo teksty z rozdziałów IV–VII można podzielić na na-stępujące części: biografia, wydarzenia z życia, osiągnięcia twórcze oraz zawodowe, refleksje nad poszczególnymi utworami. WPROWADZENIE JAK CZYTAĆ? W tekstach w języku białoruskim oraz w pytaniach do tekstów zaznaczone zostały akcenty. W wyrazach, gdzie akcent stale przypada na o, ё oraz э, nie wprowadzono oznaczeń. Natomiast w przypadkach, gdy wyżej wymienione głoski są nieakcentowane, akcenty również zostały zaznaczone. Oprócz tego akcenty znajdują się w słowniku umieszczonym na końcu wydania. W poniższej tabeli podane są liczebniki oraz sposób ich czytania w języku białoruskim. Tabela 1. Liczebniki określające rok Mianownik: który rok? Dopełniacz: którego roku? 1910 тысяча дзевяцьсот дзесяты тысяча дзевяцьсот дзесятага 1820 тысяча васемсот дваццáты тысяча васемсот дваццáтага 1730 тысяча семсот трыццáты тысяча семсот трыццáтага 1640 тысяча шэсцьсот саракавы тысяча шэсцьсот саракавога 1550 тысяча пяцьсот пяцідзесяты тысяча пяцьсот пяцíдзесятага 1460 тысяча чатырыста шасцідзесяты тысяча чатырыста шасцíдзесятага 1370 тысяча трыста сямідзесяты тысяча трыста сямíдзесятага 1280 тысяча дзвéсце васьмідзесяты тысяча дзвéсце васьмíдзесятага 1190 тысяча сто дзевяносты тысяча сто дзевяностага 1941 тысяча дзевяцьсот сорак першы ты сяча дзевяцьсот сорак першага 1952 ты сяча дзевяцьсот пяцьдзесят другі тысяча дзевяцьсот пяцьдзесят другога 1963 тысяча дзевяцьсот шэсцьдзесят трэці тысяча дзевяцьсот шэсцьдзесят трэцяга 1974 тысяча дзевяцьсот семдзесят чацвёрты тысяча дзевяцьсот семдзесят чацвёртага 1985 тысяча дзевяцьсот восемдзесят пяты тысяча дзевяцьсот восемдзесят пятага 1996 тысяча дзевяцьсот дзевяноста шосты тысяча дзевяцьсот дзевяноста шостага 1937 тысяча дзевяцьсот трыццать сёмы тысяча дзевяцьсот трыццать сёмага 1928 тысяча дзевяцьсот дваццать восьмы тысяча дзевяцьсот дваццать восьмага 1949 тысяча дзевяцьсот сорак дзевяты тысяча дзевяцьсот сорак дзевятага 1000 тысячны тысячнага 1100 тысяча соты тысяча сотага 1200 тысяча дзвюхсоты тысяча дзвюхсотага 1300 тысяча трохсоты тысяча трохсотага 1400 тысяча чатырохсóты тысяча чатырохсотага 1500 тысяча пяцісоты тысяча пяцісотага 1600 тысяча шасцісоты тысяча шасцісотага 1700 тысяча сямісóты тысяча сямісотага 1800 тысяча васьмісоты тысяча васьмісотага 1900 тысяча дзевяцісоты тысяча дзевяцісотага 2000 дзвюхтысячны дзвюхтысячнага 2001 дзве тысячы першы дзве тысячы пéршага 2005 дзве тысячы пяты дзве тысячы пятага 1910 1820 1730 1640 1550 1460 1370 1280 1190 1941 1952 1963 1974 1985 1996 1937 1928 1949 1000 1100 1200 1300 1400 1500 1600 1700 1800 1900 2000 2001 2005 Miejscownik: w którym roku? у ты сяча дзевяцьсóт дзесятым у ты сяча васемсóт дваццатым у ты сяча сямсóт трыццатым у ты сяча шэсцьсóт саракавым у ты сяча пяцьсот пяцíдзесятым у ты сяча чатырыста шасцíдзесятым у ты сяча трыста сямíдзесятым у ты сяча дзвесце васьмíдзесятым у ты сяча сто дзевяностым у ты сяча дзевяцьсот сорак першым у ты сяча дзевяцьсот пяцьдзесят другім у ты сяча дзевяцьсот шэсцьдзесят трэцім у ты сяча дзевяцьсот сéмдзесят чацвёртым у ты сяча дзевяцьсот восемдзесят пятым у ты сяча дзевяцьсот дзевяноста шостым у ты сяча дзевяцьсот трыццать сёмым у ты сяча дзевяцьсот двáццать восьмым у ты сяча дзевяцьсот сорак дзявятым у ты сячным у ты сяча сотым у ты сяча дзвюхсотым у ты сяча трохсóтым у ты сяча чатырохсóтым у ты сяча пяцісотым у ты сяча шасцісотым у ты сяча сямісóтым у ты сяча васьмісóтым у ты сяча дзевяцісóтым у дзвюхты сячным у дзве ты сячы першым у дзве ты сячы пятым Litery e, ё, ю, я, i oddające w piśmie samogłoski jotowane po apostofie należy czytać jako połączenie je, jo, ju, ja, ji. Imiona własne podane są zgodnie z zasadami pisowni białoruskiej opartej na alfabecie łacińskim: – litera ł oddaje twardą głoskę ł; – litera ŭ oddaje u niezgłoskotwórcze, zbliżone do polskiego ł []; – litera š odpowiada połączeniu sz w języku polskim; – litera ž odpowiada ż w języku polskim; – litera č odpowiada połączeniu cz w języku polskim. JAK CZYTAĆ? РАЗДЗЕЛ І. ЗАПРАШАЕМ У БЕЛАРУСЬ ROZDZIAŁ І. ZAPRASZAMY NA BIAŁORUŚ 1. РЭСПУБЛІКА БЕЛАРУСЬ Афіцы΄йная нáзва краíны – Рэспýбліка Беларýсь, аднáк яé часцéй назывáюць проста Беларýссю. Гэтая краíна са старажы тнаю гісторыяй і маляўнíчаю прыродаю размéшчана ў цэнтры Еўропы. Беларýсь мяжýе на зáхадзе з Польшчаю, на ўсходзе – з Расíяй, на поўначы – з Лáтвіяй, на паўночным зáхадзе – з Літвою, а на поўдні – з Украíнаю. Беларусь – сярэдняя еўрапéйская дзяржáва, яé тэрытóрыя складáе дзвéсце сем цэлых і шэсць дзяся΄тых ты сячы квадрáтных кіламéтраў. Паводле памéраў краíна займáе трынáццатае мéсца ў Еўропе. Тэрыторыя Беларусі падзéлена на шэсць абласцéй: Брэсцкую, Вíцебскую, Гомельскую, Гродзенскую, Магілёўскую і Мíнскую. Алé адміністрацы йных адзíнак – сем, бо асобна вылучáецца горад Мінск. Сáмая буйнáя і гýстанасéленая – сталíчная вобласць. Янá займáе цэнтр Беларýсі і мяжýе з усíмі астáтнімі абласця мі. Сáмая малéнькая па тэрыторыі – Гродзенская вобласць. Сáмая нíзкая шчы льнасць насéльніцтва на Вíцебшчыне. Колькасць жыхароў краíны перавышáе дзéвяць з паловаю мільёнаў чалавéк. Беларýсь – прэзідэ нцкая рэспýбліка. На чалé выканáўчай улáды стаíць прэзідэЗаканадáўчую ўлáду прадстаўлядзвюхпалáтны парлáмент нт. е – Нацыянáльны сход. Ён складáецца з Савéта Рэспýблікі (вéрхняя палáта) і Палáты прадстаўнікоў (нíжняя палáта). Сталíца дзяржáвы – Мінск. У ім пражывáе прыблíзна два мільёны чалавéк. Мінск – найбуйнéйшы паліты΄чны, эканамíчны і культýрны цэнтр Беларýсі. І ншыя буйныя гарады, дзе жывé больш за сто пяцьдзесят тысяч жыхароў – гэта Гомель, Магілёў, Вíцебск, Гродна, Брэст, Бабрýйск, Барáнавічы, Бары саў. А ўвогуле ў краíне сто дванáццаць гарадоў. Беларýсь – аднá з дзяржáў-заснавáльніц Арганізáцыі Аб’яднáных Нáцый (ААН). Рэспýбліка мáе дыпламаты чныя адносіны з больш чым ста саракá краíнамі свéту. ПЫТАННІ 1. Якáя афыіц ы΄ йная нáзва краíны? 2. Дзе размéшчана Беларýсь? 3. Што можна сказáць пра гісторыю і прыроду краíны? 4. З якíмі дзяржáвамі мяжýе Беларýсь на поўначы і паўночным зáхадзе? 5. З якíмі дзяржáвамі мяжýе Беларýсь на поўдні і ўсходзе? 6. Якáя краíна – заходняя сусéдка Беларýсі? 7. Якáя плошча краíны? 8. Што можна сказáць пра Беларýсь паводле памéраў у еўрапéйскім маштáбе? 9. Якíм ч ы΄ нам падзéлена тэрыторыя краíны? 10. Што можна сказáць пра сталíчную вобласць? 11. Што можна сказáць пра Гродзенскую вобласць? 12. Што можна сказáць пра шч ы΄ льнасць насéльніцтва Вíцебшчыны? 13. Колькі на Беларýсі насéльніцтва? 14. Якí дзяржáўны лад у Беларýсі? 15. Хто стаíць на чалé выканáўчай улáды? 16. Як прадстáўлена заканадáўчая ўлáда? 17. Як назывáецца беларýскі парлáмент і якýю ён мáе структýру? 18. Якí горад – сталíца Беларýсі? Колькі там жыхароў? 19. Якíя, акрамя Мíнска, можна назвáць буйн ы΄ я беларýскія гарад ы΄ ? 20. Колькі ўсяго гарадоў у Беларýсі? 21. Якýю ролю адыгрáла Беларýсь у ААН? 22. З колькімі дзяржáвамі Беларýсь мáе дыпламаты΄чныя адносіны? РАЗДЗЕЛ І. ЗАПРАШАЕМ У БЕЛАРУСЬ КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Афіцыйная назва; старажытная гісторыя; маляўнічая прырода; цэнтр Еўропы; сярэдняя дзяржава паводле плошчы, 13-е месца ў Еўропе; шэсць абласцей; сем адміністрацыйных адзінак; самая густанаселеная – сталічная вобласць; шчыльнасць насельніцтва; прэзідэнцкая рэспубліка; выканаўчая ўлада; заканадаўчая ўлада; дзвюхпалатны парламент; Нацыянальны сход; Савет Рэспублікі; Палата прадстаўнікоў; палітычны, эканамічны і культурны цэнтр; дзяржава-заснавальніца; дыпламатычныя адносіны. СЛОЎНІК адміністрацыйная адзінка – jednostka administracyjna Арганізацыя Аб’яднаных Нацый (ААН) – Organizacja Narodów Zjednoczonych вобласць – obwód густанаселены – gęsto zaludniony дзвюхпалатны – dwuizbowy заканадаўчая ўлада – władza ustawodawcza Нацыянальны сход – Zgromadzenie Narodowe паводле – według Палата прадстаўнікоў – Izba Reprezentantów плошча краіны – powierzchnia kraju Савет Рэспублікі – Rada Republiki старажытная гісторыя – długa historia шчыльнасць насельніцтва – gęstość zaludnienia REPUBLIKA BIAŁORUŚ Oficjalna nazwa państwa to Republika Białoruś, jednak najczęściej kraj nazywany jest po prostu Białorusią. Jest to państwo z długą historią i malowniczą przyrodą położone w centrum Europy. Białoruś graniczy na zachodzie z Polską, na wschodzie – z Rosją, na północy – z Łotwą, na północnym zachodzie – z Litwą, na południu – z Ukrainą. Białoruś to dość obszerne państwo europejskie, jego powierzchnia wynosi 207,6 tys. km2. Pod względem wielkości kraj zajmuje trzynaste miejsce w Europie. Terytorium Białorusi jest podzielone na sześć obwodów: brzeski, witebski, homelski, grodzieński, mohylewski oraz miński. Jednak jednostek administracyjnych jest 7, bowiem wyodrębnia się również Mińsk. Największy oraz najgęściej zaludniony jest obwód stołeczny, zajmujący środkową Białoruś i graniczący ze wszystkimi pozostałymi obwodami. Obwód grodzieński ma najmniejsze terytorium, zaś obwód witebski – najmniejszą gęstość zaludnienia. Całkowita liczba mieszkańców kraju wynosi ponad 9,5 mln. Białoruś to republika prezydencka. Na czele władzy wykonawczej stoi prezydent. Władzę ustawodawczą sprawuje dwuizbowy parlament – Zgromadzenie Narodowe. Składa się ono z Rady Republiki (izba wyższa) oraz z Izby Reprezentantów (izba niższa). Stolicą państwa jest Mińsk. Mieszka tutaj około 2 mln ludzi. Mińsk to największe polityczne, gospodarcze i kulturowe centrum Białorusi. Pozostałe duże miasta z liczebnością mieszkańców powyżej 150 tys. to: Homel, Mohylew, Witebsk, Grodno, Brześć, Bobrujsk, Baranowicze, Borysów. Ogółem na Białorusi jest 112 miast. Białoruś jest jednym z państw założycielskich Organizacji Narodów Zjednoczonych. Nawiązała stosunki dyplomatyczne z ponad 140 krajami na świecie. Notatki РАЗДЗЕЛ І. ЗАПРАШАЕМ У БЕЛАРУСЬ 2. ГЕАГРАФІЧНАЕ СТАНОВІШЧА БЕЛАРУСІ Беларýсь размéшчана на зáхадзе Усходне-Еўрапéйскай раўнíны. Тэрытóрыя краíны ляжы ць у басéйнах нéкалькіх буйных рэк. Гэта Дняпро, Нёман, Заходняя Дзвінá, Заходні Буг і Пры пяць. Краíна амáль на дзве роўныя чáсткі падзéлена Балты йска-Чарнаморскім вóдападзéлам. На басéйн Балтыйскага мора прыпадáе сорак два працэнты, а на басéйн Чорнага мора – пяцьдзесят восем працэнтаў тэрыто рыі Беларýсі. Знáчная чáстка павéрхні тэрытóрыі краíны – пагоркі і ўзвы шшы. Іх сярэдняя вышыня складáе больш за дзвéсце мéтраў над узроўнем мора. На паўночным усходзе, паўночным зáхадзе і ў цэнтрáльнай чáстцы Беларýсі размéшчана нéкалькі ўзвы шшаў: Аршáнскае, Вíцебскае, Мíнскае, Навагрудскае. Найбольш падня΄тая над узроўнем мора цэнтрáльная чáстка краíны – Беларýская градá. Яé плошча складáе трынáццаць ты сяч квадрáтных кіламéтраў. Беларýская градá займáе паўночна-ўсходнюю чáстку Гродзеншчыны, цэнтрáльную чáстку Мíншчыны і паўднёвы ўсход Вíцебшчыны. У цэнтры Беларýскай грады ляжы ць Мíнскае ўзвышша. Тут знаходзіцца найвышэйшы пункт краíны – гарá Дзяржы нская. Яé вышыня΄ – трыста сорак пяць мéтраў над узроўнем мора. Сáмае нíзкае мéсца ў краíне знаходзіцца каля Гродна, амáль на мяжы з Літвою. Гэта Нёманская нізíна. Янá падня та на восемдзесят пяць мéтраў над узроўнем мора. На поўначы краíны шмат азёр. Гэты рэгіён назывáецца Беларýскім Паазéр’ем. Паўднёвую чáстку краíны займáе Палéская нізíна, па якой працякáе ракá Пры пяць. У Палéскай нізíне шмат балотаў, што жывяць сваёй вадою Пры пяць. Палéскія балоты – унікáльная экалагічная зона, так звáныя «лёгкія Еўропы». ПЫТАННІ 1. На якой раўнíне разме шчана Беларýсь? 2. Да басе йнаў якíх рэк належыць тэрыторыя краíны? 3. Як дзе ліць тэрыторыю Беларýсі Балтыйска-Чарнаморскі вóдападзел? 4. Колькі працэнтаў тэрыторыі налейна Балты жыць да басейскага мора? 5. Якáя ча стка тэрыторыі належыць да басейна Чорнага мора? 6. Што ўяўля е сабою значная частка паверхні тэрыторыі Беларýсі? 7. Якáя сярэдняя вышыня беларускіх пагоркаў і узвы шшаў? 8. Якíя ўзвы шшы знаходзяцца на поўначы і ў цэнтральнай Беларýсі? 9. Яку ю частку краіны займае Беларýская града? 10. Што можна сказа ць пра Беларýскую граду? 11. Дзе знаходзіцца Мішша? нскае ўзвы 12. Як называ ецца найвышэйшы пункт Беларýсі? ГЕАГРАФІЧНАЕ СТАНОВІШЧА БЕЛАРУСІ 13. Дзе знаходзіцца найвышэйшы пункт Беларýсі? 14. Яка я вышыня гары Дзяржынская? 15. Дзе знаходзіцца найніжэйшы пункт Беларýсі? 16. Якáя вышын я Нёманскай нізíны над узроўнем мора? 17. У якой ча стцы краіны шмат азёраў? 18. Як называ ецца рэгіён, багаты азёрамі? 19. Якáя нізі на знаходзіцца на поўдні Беларýсі? 20. Якáя рака працякае на поўдні Беларýсі? 21. Якíя прыродныя аб’е кты размéшчаны ў Палéскай нізіне? 22. Як балоты звяза ны з Прыпяццю? 23. Як называ юць палéскія балоты? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Усходне-Еўрапейская раўніна; буйныя рэкі: Дняпро, Нёман, Заходняя Дзвіна, Заходні Буг, Прыпяць; Балтыйска-Чарнаморскі водападзел; басейн Балтыйскага мора – 42 працэнты; басейн Чорнага мора – 58 працэнтаў; шмат пагоркаў і ўзвышшаў; Беларуская града; Мінскае ўзвышша; найвышэйшы пункт Беларусі – гара Дзяржынская: 345 метраў над узроўнем мора; самае нізкае месца – Нёманская нізіна: 85 метраў над узроўнем мора; поўнач краіны – Беларускае Паазер’е; поўдзень – Палеская нізіна; палескія балоты – «лёгкія Еўропы». СЛОЎНІК балота – bagno басейн (мора) – zlewisko басейн (ракі) – dorzecze Беларускае Паазер’е – Pojezierze Białoruskie Беларуская града – Grzęda Białoruska буйны – duży водападзел – dział wodny над узроўнем мора – nad poziomem morza жывяць – zasilają падняты – podniesiony раўніна – równina узвышша – wyżyna, wysoczyzna шмат – dużo РАЗДЗЕЛ І. ЗАПРАШАЕМ У БЕЛАРУСЬ POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE BIAŁORUSI Białoruś znajduje się na zachodzie Równiny Wschodnioeuropejskiej. Na terytorium państwa znajdują się dorzecza kilku wielkich rzek: Dniepru, Niemna, Dźwiny, Bugu oraz Prypeci. Kraj jest podzielony bałtycko-czarnomorskim działem wodnym na dwie prawie równe części. Zlewisko Bałtyku obejmuje 42%, zaś zlewisko Morza Czarnego – 58% terytorium Białorusi. Sporą część kraju stanowią wzgórza i wyżyny. Średnia wysokość terenu wynosi ponad 200 m n.p.m. Na północnym wschodzie, północnym zachodzie oraz w środkowej części Białorusi znajduje się kilka wyżyn – Orszańska, Witebska, Mińska, Nowogródzka. Regionem położonym najwyżej nad poziomem morza jest środkowa część kraju – Grzęda Białoruska. Jej powierzchnia wynosi 13 tys. km2. Zajmuje ona północny zachód Grodzieńszczyzny, środkową Mińszczyznę oraz południowy wschód Witebszczyzny. Środkową część Grzędy Białoruskiej stanowi Wysoczyzna Mińska. Tutaj znajduje się najwyższy punkt Białorusi – góra Dzierżyńska, której wysokość wynosi 345 m n.p.m. Najniżej położony punkt znajduje się niedaleko Grodna, przy ujściu Niemna na Litwę – jest to Nizina Niemeńska. Wysokość tej niziny wynosi 85 m n.p.m. Na północy kraju jest dużo jezior. Ów region nazywany jest Pojezierzem Białoruskim. Na południu Białorusi położona jest Nizina Poleska, przez którą przepływa rzeka Prypeć. Na Polesiu jest dużo bagien, które zasilają ją swoimi wodami. Bagna poleskie to unikalny pod względem ekologii region nazywany „płucami Europy”. Notatki POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE BIAŁORUSI 3. КЛІМАТ БЕЛАРУСІ. ПОРЫ ГОДА Клі мат Беларýсі ўмéраны. Зімá даволі мяккая, лéта не вéльмі гарáчае. З зáхаду на Белару сь прыходзіць вільготнае павéтра з Атлантычнага акіяна. Яно змякчáе зімовыя маразы і змяншае лéтнюю спякоту. З усходу дзьмуць сухíя вятры зімою і моцную спёку лéтам. Алé заходні . Яны нясýць вялíкія маразыўплыў знáчна мацнéйшы, чым усходні. Сáмы цёплы мéсяц года – лíпень. Сáмы халодны, як прáвіла, стýдзень. На Белару сі добра выражана змéна пор года. Кліматычная зімá прыходзіць звычáйна ў другой палове лістапáда і трымáецца нéдзе чаты ры месяцы. У гэты час зямля прамярзáе, рэкі і азёры пакрывáюцца ільдом. У снéжні звычáйна стаі ць пахмýрнае надвор’е з невялíкімі маразáмі. Знáчна ніжэй апускáецца тэмператýра павéтра ў стýдзені. Маразы могуць даходзіць да мíнус трыццацí пяцí. Алé халоднае надвор’е даволі чáста змяня ецца адлíгамі, што прыходзяць рáзам з цёплым павéтрам з Атлáнтыкі. У лю тым колькасць ясных, пагодных дзён павялíчваецца, алé маразы па-ранéйшаму вялíкія. Пéршыя прыкме ты вясны адчувáюцца ў сакавікý. Гэтую парý года называюць прадвéснем. Удзéнь становіцца ўсё цяплéй, уначы па-ранéйшаму холадна. У канцы сакавікá з’яўляюцца пратáліны, пачынáе рýхацца сок па камлях бяроз і клёнаў, галíны дрэваў упрыгожваюць набрыня лыя пупышкі. Напры канцы сакавікá – на пачáтку красавікá пачынáецца сапрáўдная вяснá. Снег поўнасцю сыходзіць з палёў, іду ць пéршыя дажджы. На дрэвах і кустáх з’яўля ецца лíсце. Красýюць пéршыя квéткі. У мáі зацвітáюць чаромха, каштáны, бэз, садовыя дрэвы. Пералётныя птýшкі вяртáюцца з вы раю на гнездавáнне. Лéта – сáмая цёплая парá года. Лéтняе надвор’е вéльмі няўстойлівае. Гарачыня змяняецца пахмýрнымі днямі з моцнымі дажджáмі і навальніцамі. У чэрвені пéршы раз косяць трáвы на паля х і лугáх. У лíпені зацвітáе лíпа. У жнíўні пачынáецца жніво. Восень надыходзіць у вéрасні. У пачáтку мéсяца яшчэ цёпла, алé пералётныя пту шкі ўжо адлятáюць у вырай. Ночы становяцца больш халоднымі, здарáюцца зáмаразкі. Цвіцé вéрас. Напры канцы вéрасня і ў пачáтку кастрычніка зноў вяртáецца цяпло, але ненадоўга. У лістапáдзе дрэвы поўнасцю скідáюць лíсце, іду ць халодныя дажджы. У другой палове мéсяца выпадáе снег. ПЫТАННІ 1. Якí клíмат у Беларýсі? 2. Як уздзéйнічае на клíмат павéтра з Атлантына? чнага акія 3. Як уплывáе на надвор’е сухí вéцер з усходу? 4. Уплыў якога павéтра больш адчувáльны для беларýскага клíмату? 5. Якí мéсяц – найхаладнéйшы, якí – найцяплéйшы ў Беларýсі? 6. Калí ў Беларýсі наступáе кліматы чная зімá? Колькі янá доўжыцца? 7. Якое звычáйна надвор’е стаíць у снéжні? 8. Што можна сказáць пра надвор’е ў стýдзені? 9. Як змяня РАЗДЗЕЛ І. ЗАПРАШАЕМ У БЕЛАРУСЬ ецца надвор’е ў лютым? 10. Калí на Беларýсі прадвéсне? З чым яно звязáна? 11. Калí пачынáецца сапрáўдная вяснá? 12. Якíя раслíны цвітýць у мáі? 13. Што можна сказáць пра беларýскае лéта? 14. Якое надвор’е ўлéтку? 15. Што адбывáецца ў кожным лéтнім мéсяцы? 16. Калí на Беларýсі пачынáецца восень? 17. Калí птýшкі адлятáюць у вы рай? 18. Што можна сказáць пра канéц вéрасня – пачáтак кастры чніка? 19. Што адбывáецца ў лістапáдзе? 20. Калí выпадáе пéршы снег? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Умераны клімат; вільготнае паветра змякчае маразы і спёку; сухія вятры ўзмацняюць маразы і гарачыню; найцяплейшы – ліпень; найхаладнейшы – студзень; кліматычная зіма – з другой паловы лістапада; снежань пахмурны і халодны; студзень – марозны, частыя адлігі; люты – пагодны, з маразамі; сакавік – прадвесне; праталіны, бярозавы і кляновы сок; красавік – вясна; дажджы; лістота на дрэвах, першыя кветкі; май – квецень садоў; вяртаюцца птушкі; летняе надвор’е няўстойлівае; гарачыня, дажджы і навальніцы; чэрвень – сенакос; ліпень – зацвітае ліпа; жнівень – жніво; верасень – адлёт птушак у вырай; першыя замаразкі; верас; лістапад; першы снег. СЛОЎНІК верасень – wrzesień жнівень – sierpień кастрычнік – październik красавік – kwiecień поры года – pory roku сакавік – marzec спёка – upał студзень – styczeń у вырай – na zimowisko, do ciepłych krajów умераны – umiarkowany KLIMAT BIAŁORUSI. PORY ROKU Klimat na Białorusi jest umiarkowany. Zima jest dość ciepła, lato zaś niezbyt go-rące. Z zachodu na Białoruś napływa wilgotne powietrze znad Oceanu Atlantyckiego. Zmniejsza ono mróz zimą i upały latem. Od wschodu wieją suche wiatry, które powodują, że zimą staje się chłodniej, a latem bardziej upalnie. Natomiast wpływy zachodnie w klimacie białoruskim są zdecydowanie silniejsze od wschodnich. Najcieplejszy okres na Białorusi to lipiec. Najzimniej z reguły jest w styczniu. Na Białorusi zmiana pór roku jest dobrze widoczna. Klimatyczna zima nadchodzi zazwyczaj w drugiej połowie listopada i trwa około czterech miesięcy. W tym czasie ziemia zamarza, rzeki i jeziora pokrywa lód. W grudniu najczęściej występuje duże zachmurzenie z niewielkimi mrozami. Temperatura powietrza w styczniu jest zdecydowanie niższa niż w grudniu. Temperatura może spaść aż do –35°C. Dość często jednak chłód zamienia się w odwilż, którą powoduje ciepłe powietrze znad Atlantyku. W lutym ilość pogodnych dni się zwiększa, jednak ciągle utrzymuje się w miarę silny mróz. Pierwsze przejawy wiosny są odczuwalne już w marcu. Ta pora roku jest zwana przedwiośniem. Dniem jest cieplej, nocą ciągle zimno. Pod koniec marca śniegi topnieją, rusza obieg soku w brzozach i klonach, na drzewach rozwijają się pączki. Na przełomie marca i kwietnia przychodzi prawdziwa wiosna. Śnieg zupełnie znika z pól, padają pierwsze deszcze, a na drzewach i krzewach pojawiają się liście. Zakwitają pierwsze kwiaty. W maju kwitną: czeremcha, kasztany, bzy, drzewa owocowe. Ptaki przelotne powracają z ciepłych krajów do miejsc lęgowych. Lato jest najcieplejszą porą roku. Letnia pogoda nie jest zbyt stała. Upał zmienia się w pochmurną pogodę z ulewnymi deszczami i nawałnicami. Na przełomie maja i czerwca odbywają się pierwsze sianokosy na polach i łąkach. W lipcu kwitnie lipa. W sierpniu rozpoczynają się żniwa. Jesień nadchodzi we wrześniu. Na początku miesiąca wciąż jest jeszcze ciepło i pogodnie, lecz ptaki przelotne odlatują już do ciepłych krajów. Noce stają się chłodniejsze, czasem zdarzają się przymrozki. Kwitnie wrzos. Pod koniec września i na początku października znów powraca ciepło, lecz nie na długo. W listopadzie drzewa już całkowicie zrzucają liście, padają chłodne deszcze. W drugiej połowie miesiąca spada pierwszy śnieg. Notatki РАЗДЗЕЛ І. ЗАПРАШАЕМ У БЕЛАРУСЬ 4. ПРЫРОДА БЕЛАРУСІ Прырода Беларýсі надзвы чай багáтая i разнастáйная. Краявíды зачароўваюць свóеасаблíвай прыгажосцю. Нізíны змяня юцца пагоркамі і ўзвышшамі. Па раўнíнах шчодра раскíдана бéзліч валуноў, што трáпілі на беларýскую зямлю рáзам з леднікóм. Няглéдзячы на тое, што краíна знаходзіцца ў цэнтры Еўро пы, тут захавáлася шмат натурáльных ландшáфтаў, не кранýтых рукою чалавéка. Сапрáўдным нацыянáльным скáрбам Беларýсі з’яўля юцца лясы. Янызаймáюць больш за тры ццаць пяць працэнтаў тэрыторыі краíны. Цікáвы жывёльны свет беларýскіх лясоў. Тут можна сустрэць вялíкую колькасць дзíкіх звяроў і птýшак, сярод якíх шмат рэдкіх вíдаў. Фáўна Беларýсі налíчвае амáль вóсемдзесят вíдаў жывёл і больш за дзвéсце вíдаў птýшак. Багáццем і вялíкай колькасцю рэдкіх вíдаў характарызýецца і раслíнны свет. Тэрытóрыю краíны праразáе больш за двáццаць ты сяч рэк. Іх агýльная даўжыня΄ складáе амáль сто ты сяч кіламéтраў. Сáмыя буйныя з беларýскіx рэк – Дняпрó, Прыпяць, Нёман i Захóдняя Дзвінá. У Беларýсі больш за дзéсяць ты сяч азёр. Знáчная іх колькасць знаходзіцца на поўначы краíны. Гэты рэгі н назывáецца Беларýскім Паазéр’ем. Сáмае вялíкае возера Беларýсі – Нáрач. Асобна вáрта ўзгадáць пра беларýскія балоты. Яны нáват унéсены ў Кнíгу рэкóрдаў Гíнэса. Балоты размéшчаны збольшага на Палéссі і займáюць амáль чвэрць тэрыторыі краíны. Па cвaíx памéрах і разнастáйнасці формаў жыцця яны не мáюць анáлагаў у Еўропе. Для захавáння ўнікáльных прыродных аб’éктаў на тэрытóрыі Беларýсі створана пяць запавéдных тэрыторый. Гэта Нацыянáльны парк «Белавéжская пу шча», Бярэзінскі біясфéрны запавéднік, Нацыянáльны парк «Браслáўскія азёры», Нацыянáльны парк «Нарачáнскі» і Нацыянáльны парк «Пры пяцкі». Ix можна навéдваць крýглы год. ПЫТАННІ 1. Як можна нéкалькімі словамі апісáць беларýскую прыроду? 2. Што можна ўбáчыць у вялíкай колькасці на раўнíнах? 3. Адкýль на беларýскай зямлí валуны? 4. Якíя ландшáфты захавáліся ў Беларýсі? 5. Што з’яўля ецца сапрáўдным нацыянáльным скáрбам Беларýсі? 6. Як шмат у краíне лясоў? Якýю чáстку тэрыторыі яны займáюць? 7. Якíя дрэвы сустракáюцца ў беларýскіх лясáх? 8. Якíх лясоў больш на поўначы краíны? 9. Якíя лясы часцéй сустракáюцца на поўдні? 10. Што можна сказа ць пра жывёльны свет беларускіх лясоў? 11. Колькі вíдаў жывёл і птýшак налíчвае фа ўна Беларýсі? 12. Што можна сказа ць пра раслíнны свет Беларýсі? 13. Колькі на Беларýсі рэк? 14. Якíя рэкі з’яўля юцца найбуйнéйшымі? 15. Колькі азёраў у краíне? 16. Дзе знаходзіцца зна чная колькасць беларускіх азёраў? 17. Як называн́ краiны, дзе шмат азёраў? ецца рэгіё 18. Якое возера з’яўля ецца самым вялiкім у Беларýсі? 19. Што можна сказáць пра беларýскія балоты? 20. Дзе размéшчаны балоты і якýю плошчу яны займáюць? 21. Колькі ў Беларýсі запавéдных тэрытóрый? 22. Якíя прыродныя запавéднікі створаны ў Беларýсі? 23. Калí можна навéдваць беларýскія запавéднікі? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Багатая i разнастайная прырода; безліч валуноў з ледніковага перыяду; шмат натуральных ландшафтаў; лясы – больш за трэць тэрыторыі; амаль 30 парод дрэваў і недзе 70 відаў кустоў; жывёльны свет; шмат рэдкіх відаў; разнастайны раслінны свет; больш за 20 тысяч рэк; найбуйнешыя рэкі – Дняпро, Прыпяць, Нёман i Заходняя Дзвіна; больш за 10 тысяч азёр; поўнач – Беларускае Паазер’е; найбуйнейшае возера – Нарач; балоты – у кнізе Гінэса; займаюць амаль чвэрць тэрыторыі; не маюць аналагаў у свеце; пяць запаведных тэрыторый; Белавежская пушча, Браслаўскія азёры і іншыя; адкрытыя круглы год. СЛОЎНІК адкрыты – otwarty, ([tu:] dostępny) балоты – bagna безліч – dużo, wielka ilość валун – głaz даўжыня – długość жывёльны свет – świat zwierzęcy збольшага – na ogół, przeważnie, głównie ледніковы перыяд – epoka lodowcowa натуральны ландшафт – naturalny krajobraz разнастайная прырода – różnorodna przyroda раскідана – porozrzucano раслінны свет – świat roślinny рэдкія віды – rzadkie gatunki сустрэць – spotkać РАЗДЗЕЛ І. ЗАПРАШАЕМ У БЕЛАРУСЬ PRZYRODA BIAŁORUSI Białoruska przyroda jest niezwykle bogata i różnorodna. Krajobrazy oczarowują niepowtarzalnym pięknem. Niziny przechodzą w pagórki i wyżyny. Na równinach szczodrze porozrzucane są liczne głazy, które trafiły na ziemię białoruską wraz z lodowcem. Mimo położenia w centrum Europy zachowało się tutaj wiele krajobrazów nietkniętych przez człowieka. Prawdziwym skarbem narodowym Białorusi są lasy. Zajmują one ponad 35% terytorium kraju. Świat zwierzęcy białoruskich lasów jest bogaty i różnorodny. Można spotkać tutaj dużą ilość dzikich zwierząt i ptaków, w tym również wiele rzadkich gatunków. Fauna Białorusi liczy prawie 80 gatunków zwierząt i ponad 200 gatunków ptaków. Bogactwem i dużą ilością rzadkich gatunków wyróżnia się również świat roślinny. Terytorium państwa przecina ponad 20 tys. rzek, których łączna długość wynosi prawie 100 tysięcy kilometrów. Największe rzeki białoruskie to Dniepr, Prypeć, Niemen oraz Dźwina. Na Białorusi jest ponad 10 tys. jezior. Znacząca ilość jezior znajduje się na północy kraju. Ten region nazywany jest Pojezierzem Białoruskim. Największe jezioro Białorusi to Narocz. Osobno należy wspomnieć o bagnach białoruskich. Są one wpisane nawet do Księgi Rekordów Guinnessa. Bagna białoruskie znajdują się głównie na Polesiu i zajmują prawie 1/4 terytorium państwa. Według rozmiarów i różnorodności form życia nie mają sobie równych w Europie. W celu zachowania unikatowych obiektów przyrodniczych na terenie Białorusi utworzono pięć rezerwatów. Są to: Park Narodowy „Puszcza Białowieska”, Berezyński Rezerwat Biosfery, Park Narodowy „Jeziora Brasławskie”, Naroczański Park Narodowy oraz Prypecki Park Narodowy. Wszystkie są otwarte dla turystów przez cały rok. Notatki 5. ЛЯСЫ БЕЛАРУСІ Беларýсь – краíна, багáтая на лясы , гаí, бары і пýшчы. Тут ёсць і хвойныя, і дробналíсцевыя, і цéплалюбíвыя шыракалíстыя пароды дрэў. Сасоннікі і éльнікі, старадáўнія дубровы і бярозавыя гаí, лíпавыя, грáбавыя, альховыя лясы – цяжка пералічыць усё лясное багáцце краíны. Разнастáйнымі лясáмі пакры та прыблíзна аднá трэцяя чáстка тэрытóрыі Беларýсі. Ляснáя раслíннасць надзвы чай шматстáйная. У гушчарáх расцé амáль тры ццаць парод дрэваў і нéдзе сéмдзесят вíдаў кустоў. На поўначы і на паўночным зáхадзе часцéй сустракáюцца яловыя лясы , на поўдні – дубовыя. Сасновыя бары растýць у Беларýсі ўсюды. Таксáма паўсюль шмат бярозавых гаёў, распаўсю джаныя асíны ды вольхі. Шыракалíстыя грáбавыя і ясеневыя лясы перавáжна займáюць паўднёвую чáстку краíны. Беларýскія лясы слáўныя багáтым жывёльным свéтам. Пад іх гасцíнным цéнем знаходзяць сабé прытýлак шматлíкія звяры i птýшкі. Лось, алéнь, казýля, дзік, воўк, лісíца – паўсю дныя насéльнікі беларýскіх лясоў. Зялёны дывáн лéсу ўлéтку ўпрыгожаны мноствам квéтак, грыбоў i я гад. На свéтлых узлéсках, абагрэтых ласкáвымі промнямі лéтняга сонца, растýць шматлíкія гаю чыя трáвы. I сёння, як стагоддзі тамý, знáхары збірáюць зёлкі. Сýшаць іх на цёмных гары шчах хат, а зімовай парою робяць лéкавыя напóі з непаўтóрным смáкам i водарам. А вось гараджáне ўлéтку выбірáюцца цэлымі сéм’ямі ў лес на «цíхае палявáнне» – збор грыбоў і я гад. Кожны грыбнíк, мáбыць, мáрыць пра вялíкія баравікí, чырвóнагалóвікі ці маслякí. Калí надвор’е спрыя е, то пасля грыбных дажджоў па лясáх багáта сыраéжак, лісíчак, махавікоў, ры жыкаў, апéнек. Што да я гад, дык салодкія і кіславáта-салодкія сунíцы вáбяць да сябеў чэ рвені. А па духмяныя малíны, ажыны і чарнíцы трэба выбірáцца ў лíпеніжнíўні. Таксáма ў жнíўні надыходзіць парá збірáць буякí. Гэтыя я гады растýць у забалочаных лясáх і абірáюць сабé ў сусéдзі ядловец – раслíну з моцным насы чаным пáхам. Калí доўга збірáеш буякí, ад водару ядлоўца пачынáе кружы цца голаў. Тамý гэтыя ягады ў народзе назывáюць дурнíцамі. А ўвосень настаé парá збору бруснíц і журавíн. У канцы жнíўня – на пачáтку вéрасня па лясáх, хмызняка х, на мохавых балотах збірáюць бруснíцы. У кастрычніку-лістапáдзе беларýскія балоты і тарфя нікі пакрывáе чырвоны дывáн – журавíны чакáюць сваíх амáтараў. ПЫТАННІ 1. Якíя ты́ пы лясоў утварáюць лясное покрыва Беларýсі? 2. Якíя пароды дрэваў сустракáюцца ў Беларýсі? 3. Якíя лясы́ растýць перавáжна на поўначы краíны, якíя, у асноўным, на поўдні? 4. Якýю чáстку тэрытóрыі краíны займáюць лясы́? 5. Што можна сказáць пра жывёльны свет беларýскіх лясоў? 6. Якíх лясны́ х насéльнікаў можна прыгадáць? 7. Чым бага́ тыя беларускія лясы, апрача дрэваў, жывёл і птушак? 8. Хто цікáвіцца лéкавымі трáвамі? 9. Што робяць з сабрáнымі зёлкамі? 10. Што такое «цíхае палявáнне»? 11. Калí ў лясáх поўна сыраéжак, лісíчак, апéнек і íншых грыбоў? 12. Калí надыходзіць парá сунíц? 13. Калí трэба выбірáцца па малíны, ажы́ ны, чарнíцы? 14. Калí трэба збірáць буякí? Як гэтыя я гады назывáюць у народзе і чамý? 15. Калí і дзе збірáюць у Беларýсі бруснíцы? 16. Як выгляда́ РАЗДЗЕЛ І. ЗАПРАШАЕМ У БЕЛАРУСЬ юць беларускія балоты ў кастрычніку? Чамý? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Лясная краіна; іглістыя, дробналісцевыя, шыракалістыя пароды дрэў; лясамі пакрыта прыблізна 1/3 тэрыторыі; амаль трыццаць парод дрэваў; з семдзесят відаў кустоў; найбольш распаўсюджаныя сосны, бярозы, асіны, вольхі; багаты жывёльны свет; шматлікія гаючыя травы; лекавыя напоі; «ціхае паляванне»; баравікі, чырвонагаловікі ці маслякі; суніцы збіраюць у чэрвені; маліны, ажыны і чарніцы – у ліпені-жніўні; у канцы лета – буякі; растуць у забалочаных лясах; восень – пара збору брусніц і журавін. СЛОЎНІК брусніцы – borówka brusznica буякі – borówka bagienna водар – woń махавік – podgrzybek пах – zapach рыжык – rydz суніцы – poziomka сыраежка – gołąbek чарніцы – borówka czarna, jagoda чырвонагаловік – koźlarz, koźlak ядловец – jałowiec ажыны – jeżyna LASY BIAŁORUSI Białoruś to kraj bogaty w lasy, gaje, bory i puszcze. Występują tutaj iglaste, drobnolistne oraz ciepłolubne szerokolistne gatunki drzew. Lasy sosnowe i świerkowe, lipowe, grabowe i olchowe, stare dąbrowy oraz brzozowe gaje – trudno wymienić wszystkie bogactwa leśne kraju. Rozmaite lasy zajmują około 1/3 powierzchni Białorusi. Roślinność leśna jest niezwykle zróżnicowana. Rośnie tutaj prawie 30 gatunków drzew i około 70 gatunków krzewów. Na północy i północnym zachodzie częściej spotyka się lasy iglaste, na południu zaś dąbrowy. Bory sosnowe i gaje brzozowe spotyka się wszędzie na Białorusi, również często natrafić można na osiki i olchy. Szerokolistne lasy grabowe i jesionowe zajmują głównie południową część kraju. Lasy Białorusi słyną z bogatej fauny. W ich gościnnym cieniu znajdują schronienie liczne zwierzęta i ptaki. Łoś, jeleń, sarna, dzik, wilk, lis – są to gatunki powszechnie zamieszkujące lasy białoruskie. Latem zielony leśny dywan zdobiony jest mnóstwem kwiatów, grzybów i jagód. W świetlistych zagajnikach, nagrzanych pieszczotliwymi promieniami letniego słońca, rosną liczne trawy lecznicze. Dziś tak jak przed wiekami, zioła te są zbierane przez znachorów, suszone na ciemnych poddaszach, a zimą robi się z nich napoje lecznicze o niepowtarzalnym smaku i aromacie. Mieszkańcy miast latem wybierają się wraz z rodziną do lasu na „ciche łowy” – grzybobranie i zbieranie jagód. Każdy grzybiarz marzy pewnie o wielkich borowikach, koźlarzach lub maślakach. Gdy jest odpowiednia pogoda, po kapuśniaczku w lasach pełno jest gołąbków, kurek, podgrzybków, rydzów, opieniek. Jeśli chodzi o owoce – słodkie oraz słodkokwaśne poziomki wabią w czerwcu. Natomiast po pachnące maliny, jeżyny i borówki należy wybierać się w lipcu – sierpniu. W sierpniu również przychodzi pora na borówki bagienne. Te jagody zwykle rosną w bagnistych lasach i sąsiadują z jałowcem – rośliną o intensywnym zapachu. Jeśli zbiera się borówki bagienne dość długo, od woni jałowca zaczyna się mieszać w głowie, stąd jagody te nazywa się potocznie „durnicami”. Jesień to czas na borówki i żurawiny. Pod koniec sierpnia i na początku września w lasach, zaroślach, na mszystych bagnach zbiera się borówki brusznice. W październiku i listopadzie białoruskie bagna i torfowiska pokryte są czerwonym dywanem – to żurawiny czekają na swych wielbicieli. Notatki РАЗДЗЕЛ І. ЗАПРАШАЕМ У БЕЛАРУСЬ 6. ЗАПАВЕДНЫЯ ТЭРЫТОРЫІ БЕЛАРУСІ На тэрытóрыі Беларýсі ствóрана давóлі шмат запавéднікаў і закáзнікаў. Унікáльныя аб’éкты аб’я ўлены прырóднымі пóмнікамі дзяржáўнага значэння. Нацыянáльны парк «Белавéжская пýшча» – жамчýжына беларýскай прырóды. Гэта велізáрны масíў лéсу, што захавáўся амáль некранýтым. Знахóдзіцца ён на тэрытóрыі Брэсцкай і Грóдзенскай абласцéй Беларýсі і ў Падляскім ваявóдстве Пóльшчы. Ягó плóшча складáе больш за сто пяцьдзесят тысяч гектáраў. Плóшча беларýскай чáсткі найвялíкшага лéсу Еўрóпы – больш за вóсемдзесят сем тысяч гектáраў. Па тэрытóрыі пýшчы працякáюць рэкі Нáраў, Нáраўка, Рýдаўка, Гвóзна. Тут знахóдзіцца вóзера Лядскае. Павéрхня пýшчы – невялíкія пагóркі. У Белавéжскай нéрушы сустракáюцца магýтныя пяцісóтгадóвыя дубы. Гóнкія сóсны і пяцíдзесяціметрóвыя ялíны сусéднічаюць з магýтнымі грáбамі. У пýшчы налíчваецца больш за дзвéсце двáццаць вíдаў птýшак. У лясных нéтрах жывé больш за пяцьдзесят пяць вíдаў звярóў: дзікí і рысі, ласí і казýлі, алéні і барсукí, лісíцы і кунíцы, гарнастáі і іншыя віды. І, вядома, зубры́. Налібóцкая пýшча знахóдзіцца ў басéйне рэк Нёман, Бярэ зіна і Уса. У лясны м гушчары ляжыць вóзера Крóмань. Натурáльнымі мéжамі ляснóга масíву з’яўля юцца Ашмянская градá на пóўначы і Мíнская ўзвышанасць на ўсхóдзе. Плóшча Налібóцкай пýшчы – сто сóрак ты сяч гектáраў. Рэльéф пýшчы вéльмі разнастáйны. Пагóркі чаргýюцца з бáгністымі нізíнамі, зарóслымі альхóвымі і бярóзавымі гая мі. Цэнтрáльныя і ўсхóднія раёны Налібóкі парослыя саснякáмі і éльнікамі, паўднёвы зáхад займáюць грáбавыя лясы. Бярэ зінскі біясфéрны запавéднік слáвіцца ўнікáльнымі двухсóтгадóвымі я сеневымі лясáмі. Таксáма ён цікáвы сваíмі пасéлішчамі бабрóў у хмызнякáх ля чы стых затóк цíхіх лясных рэк. Ландшáфтны закáзнік «Бéлае» y Лунінéцкім раёне ствóраны для захáвання рэлíктавай раслíны – лáбелі Дóртмана. Ахóўваюцца і íншыя цікáвыя куткí прырóды – вóзера Свíцязь, Блакíтныя азёры, Прóшыцкія балóты, Мазы рскія яры і íншыя запавéдныя тэрытóрыі. ПЫТАННІ 1. Як стáвяцца да прырóды ў Беларýсі? 2. Якí стáтус мáюць унікáльныя прырóдныя аб’éкты? 3. Што мóжна сказáць пра Нацыянáльны парк «Белавéжская пýшча»? 4. Дзе знахóдзіцца Белавéжская пýшча? 5. Якíя рэ кі і якóе вóзера знахóдзяцца на тэрытóрыі Белавéжскай нéрушы? 6. Кóлькі вíдаў звярóў прадстáўлена ў Белавéжскай пýшчы? 7. Кóлькі вíдаў птýшак налíчваецца ў Белавéжы? 8. Якáя жывёла – сапрáўдны гóнар Белавéжы? 9. Дзе знахóдзіцца Налібóцкая пýшча? 10. Якóе вóзера ляжы ць у Налібóцкім гушчары? 11. Што аддзяля е Налібóцкую пýшчу ад астáтняй тэрытóрыі на пóўначы? 12. Што слýжыць натурáльнай мяжóю Налібóцкай пýшчы з усхóду? 13. Якýю плóшчу займáе Налібóка? 14. Што мóжна сказáць пра рэльéф Налібóцкай пýшчы? 15. Якíя лясы пераважáюць у цэнтрáльнай і ўсхóдняй чáстцы Налібóкі? 16. Якíя лясы растýць на паўднёвым зáхадзе Налібóкі? 17. Чым слáвіцца Бярэ зінскі біясфéрны запавéднік? 18. Якíя жывёлы жывýць на рэках у Бярэ зінскім запавéдніку? 19. Чамý бабры выбралі для сваíх пасéлішчаў менавíта гэты запавéднік? 20. З якóй мэтаю ствóраны ландшáфтны закáзнік «Бéлае»? 21. Якíя запавéдныя тэрытóрыі Беларýсі мóжна назвáць? ЗАПАВЕДНЫЯ ТЭРЫТОРЫІ БЕЛАРУСІ КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Некалькі запаведнікаў і заказнікаў; нацыянальны парк «Белавежская Пушча»; велізарны масіў лесу; плошча больш за 150 тысяч гектараў; паверхня – невялікія пагоркі; 500-гадовыя дубы; растуць сосны, яліны, грабы; больш за 55 відаў звяроў; налічваецца больш за дзвесце відаў птушак; гонар пушчы – зубр; Налібоцкая пушча – у басейне рэк Нёман, Бярэзіна і Уса; возера Кромань; плошча Налібокі – 140 тысяч гектараў; разнастайны рэльеф: пагоркі балоцістыя нізіны; бярозавыя гаі, саснякі, ельнікі, грабавыя лясы; Бярэзінскі біясферны запаведнік; унікальныя ясеневыя лясы; паселішчы баброў; ландшафтны заказнік «Белае»; рэліктавая лабель Дортмана; пад аховаю – возера Свіцязь, Блакітныя азёры, Прошыцкія балоты і іншыя запаведныя тэрыторыі. СЛОЎНІК гушчар – chaszcze дзяржаўнага значэння – na skalę państwową, o znaczeniu państwowym ельнік – świerkowy las запаведнік, заказнік – rezerwat ландшафтны – krajobrazowy некрануты – nietknięty, pierwotny паверхня – teren, powierzchnia пад аховаю – pod ochroną паселішча – siedlisko разнастайны – rozmaity, różnoraki рэльеф – rzeźba terenu славіцца – słynie створана – założona, powołana ясеневы – jesionowy РАЗДЗЕЛ І. ЗАПРАШАЕМ У БЕЛАРУСЬ REZERWATY PRZYRODY NA BIAŁORUSI Na terenie Białorusi założono dość dużo różnych rezerwatów przyrody. Unikatowe obiekty przyrodnicze objęte są ścisłą ochroną i mają status zabytków o znaczeniu państwowym. Park Narodowy „Puszcza Białowieska” jest prawdziwą perłą białoruskiej przyrody. To ogromny teren leśny prawie nietknięty przez człowieka. Jest on położony na terenie Białorusi w obwodzie brzeskim i grodzieńskim oraz na terenie Polski w województwie podlaskim. Powierzchnia parku wynosi ponad 150 tys. hektarów. Powierzchnia największej puszczy Europy w części białoruskiej wynosi ponad 87 tys. hektarów. Przez puszczę płyną rzeki Narew, Narewka, Rudawka, Gwozna. W środku położone jest Jezioro Ladz-kie. Teren puszczy jest pagórkowaty. Można tu zobaczyć 500-letnie dęby. Wysokie sosny i 50-metrowe świerki sąsiadują z potężnymi grabami. Występuje tutaj obecnie ponad 220 gatunków ptaków. Lasy rezerwatu zamieszkuje więcej niż 55 gatunków zwierząt, między innymi dziki, rysie, łosie, sarny, jelenie, borsuki, lisy, kuny, gronostaje i inne. A także, jak wiadomo, żubry. Puszcza Nalibocka znajduje się w dorzeczu Niemna, Berezyny oraz Usy. Wśród leśnej gęstwiny leży jezioro Kromań. Granicą naturalną nalibockiego terenu leśnego jest Grzęda Oszmiańska od północy oraz Wyżyna Mińska od wschodu. Powierzchnia Puszczy Nalibockiej wynosi 140 tys. hektarów. Teren jest tutaj niezwykle urozmaicony: pagórki przeplatają się z bagiennymi nizinami, które zarośnięte są gajami olchowymi i brzozowymi. Środkowa i wschodnia część Puszczy Nalibockiej pokryta jest lasami iglastymi: sosnowymi oraz świerkowymi; na południowym zachodzie występują lasy grabowe. Berezyński rezerwat biosfery słynie z unikatowych 200-letnich lasów jesionowych oraz siedlisk bobrów przy czystych zlewiskach cichych, leśnych rzek. Rezerwat krajobrazowy „Białe” powstał w rejonie łuninieckim w celu objęcia ścisłą ochroną reliktowej rośliny – Lobelii dortmanna. Objęte ochroną są również inne ciekawe zakątki, między innymi jezioro Świteź, Jeziora Błękitne, Bagna Proszyckie, Jary Mozyrskie oraz inne rezerwaty przyrody. Notatki REZERWATY PRZYRODY NA BIAŁORUSI 7. РЭКІ БЕЛАРУСІ На Беларýсі вéльмі шмат рэк. Яны пранíзваюць практычна ўсю тэрытóрыю краíны. Больш за ўсё вады нясýць рэкі вяснóю, калí растаé снег. Лéтам узрóвень вады зніжáецца, зімóю рэкі пакрыты ільдóм. На пóўначы і паўднёвым усхóдзе Беларýсі лёд трымáецца чаты ры з палóвай мéсяцы, на пóўдні і паўднёвым зáхадзе – тры з палóвай мéсяцы. Сáмая вялíкая ракá Беларýсі – Дняпрó. Ён працякáе па ўсхóдняй чáстцы краíны і ўпадáе ў Чóрнае мóра на тэрытóрыі Украíны. Агýльная даўжыня΄ ракí складáе дзве ты сячы дзвéсце адзíн кіламéтр. Дняпрó аб’яднóўвае сваíмі вóдамі Беларýсь з Расíяй і Украíнаю. Найбуйнéйшы прáвы прытóк Дняпрá – Пры пяць, якáя цячэ па Палéссі і ўпадáе ў Дняпрó на Украíне. Яé даўжыня – васемсóт два кіламéтры. Гэтая ракá мáе мнóства прытóкаў, сáмыя вялíкія з якíх – Случ, Пціч і Гары нь. Яшчэ адзíн прáвы прытóк Дняпрá – Бярэзіна. Янá бярэ свóй пачáтак на пóўначы краíны і ўпадáе ў Дняпрó на Гóмельшчыне. У адрóзненне ад Пры пяці, Бярэзіна пóўнасцю знахóдзіцца на тэрытóрыі Беларýсі. Сáмы вялíкі лéвы прытóк Дняпрá – ракá Сож. На яé берагáх стаíць Гóмель – другí, павóдле кóлькасці жыхарóў, гóрад Беларýсі. На пóўначы Беларýсі працякáе Захóдняя Дзвінá, якáя налéжыць да басéйну Балты йскага мóра. Яé агýльная даўжыня – тысяча двáццаць кіламéтраў. У Захóднюю Дзвінý ўпадáюць Дры́ са, Дзіснá, Ула ды íншыя рэкі. Нёман – сáмая вялíкая ракá на паўнóчным зáхадзе краíны. Янá бярэ пачáтак на Мíнскім узвы́ шшы і ўпадáе ў Балтыйскае мóра на тэрытóрыі Літвы. Агýльная даўжыня΄ Нёмана складáе дзевяцьсóт тры ццаць сем кіламéтраў, ягó найважнéйшыя прытóкі – Вíлія і Шчáра. На Нёмане стаíць Грóдна – адзíн з абласны х цэнтраў краíны. Буг – ракá на паўдн ва-захóдняй мяжы краíны. Ягó агýльная даўжыня΄ – васемсóт двáццаць шэсць кіламéтраў. Буг раздзяляe Беларýсь і Пóльшчу. ПЫТАННІ 1. Кóлькі на Беларýсі рэк? 2. Па якóй чáстцы краíны цякýць рэкі? 3. У якýю парý гóда ў рэках больш за ўсё вады? 4. Што рóбіцца з узрóўнем вады ўлéтку? 5. Як выглядáюць беларýскія рэкі ўзíмку? 6. Як дóўга на беларýскіх рэках трымáецца лёд? 7. Якáя ракá лíчыцца сáмай вялíкай у Беларýсі? 8. У якíм рэгіёне краíны знахóдзіцца Дняпрó? 9. У якóе мóра ўпадáе Дняпрó? 10. Якáя агýльная даўжыня΄ ракí? 11. Па тэрытóрыі якíх краíн працякáе Дняпрó? 12. Як назывáецца найбуйнéйшы прáвы прытóк Дняпрá? 13. Па якой чáстцы краíны цячэ Пры пяць? 14. Якíя прытóкі Пры пяці лíчацца найважнéйшымі? 15. Якí з прáвых прытóкаў Дняпрá цячэ тóлькі па тэрытóрыі Беларýсі? 16. Як назывáецца найбуйнéйшы лéвы прытóк Дняпрá? 17. Якí гóрад пабудавáны на рацэ Сож? Што мóжна сказáць пра гэты гóрад? 18. Якáя ракá цячэ на пóўначы краíны? 19. Якáя даўжыня΄ найбуйнéйшай паўнóчнай ракí Беларýсі? 20. Якíя рэкі ўпадáюць у Захóднюю Дзвінý? 21. Што мóжна сказáць пра Нёман? Якáя ягó даўжыня΄ ? 22. Якí буйны гóрад пабудавáны на Нёмане? 23. Дзе працякáе Буг? Якíя краíны раздзяля РАЗДЗЕЛ І. ЗАПРАШАЕМ У БЕЛАРУСЬ е гэтая ракá? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Вельмі шмат рэк; больш вады вясною; зімою рэкі пакрыты ільдом ад 3 з паловай да 4 з паловай месяцаў; найбуйнейшая рака – Дняпро; усход краіны; даўжыня больш за 2 тысячы кіламетраў; аб’ядноўвае Беларусь з Расіяй і Украінаю; правы прыток Дняпра – Прыпяць; Палессе; даўжыня – 802 кіламетры; мае мноства прытокаў; Бярэзіна – з поўначы краіны да Гомельшчыны; левы прыток Дняпра – Сож; на Сажы – Гомель; на поўначы – Заходняя Дзвіна; упадае ў Балтыйскага мора; агульная даўжыня – 1020 кіламетраў; на паўднёвым захадзе Нёман; з Мінскага ўзвышша і да Балтыйскага мора; даўжыня больш за 900 кіламетраў; на паўднёвым захадзе – Буг; даўжыня больш за 820 кіламетраў; раздзяляе Беларусь і Польшчу. СЛОЎНІК аб’ядноўваць – łączyć больш за – ponad, więcej niż бярэ пачатак – bierze początek даўжыня складае – długość wynosi колькасць жыхароў – liczba mieszkańców мяжа – granica практычна ўся тэрыторыя – prawie całe terytorium прыток – dopływ растае снег – topnieje śnieg упадае ў мора – uchodzi do morza RZEKI BIAŁORUSI Na Białorusi jest dużo rzek. Przecinają one prawie całe terytorium kraju. Więcej wody niosą wiosną, kiedy topnieje śnieg. Latem poziom wody obniża się, zimą zaś rzeki pokrywa lód. Na północy kraju lód utrzymuje się 4,5 miesiąca, na południu i południo-wym zachodzie – 3,5 miesiąca. Największa rzeka Białorusi to Dniepr. Płynie on przez wschodnią część kraju i uchodzi do Morza Czarnego na terenie Ukrainy. Łączna długość rzeki wynosi 2001 km. Dniepr łączy Białoruś z Rosją i Ukrainą. Największym prawym dopływem Dniepru jest Prypeć. Płynie przez Polesie i wpada do Dniepru na Ukrainie. Jej długość wynosi 802 km. Rzeka ta ma mnóstwo dopływów, z których największe to Słucz, Ptycz i Horyń. Kolejny prawy dopływ Dniepru to Berezyna. Jej źródło znajduje się na północy kraju i uchodzi do Dniepru na Homelszczyźnie. W odróżnieniu od Prypeci, cała Berezyna znajduje się na terenie Białorusi. Największym lewym dopływem Dniepru jest Soż. Nad nim położony jest Homel – drugie co do liczby mieszkańców miasto na Białorusi. Przez północną część kraju płynie Dźwina, należąca do zlewiska Bałtyku. Jej długość wynosi 1020 km. Do Dźwiny wpadają: Drysa, Dzisna, Uła oraz inne rzeki. Niemen to największa rzeka płynąca przez północny zachód kraju. Bierze ona swój początek na Wysoczyźnie Mińskiej i uchodzi do Bałtyku na terenie Litwy. Łączna długość Niemna wynosi 937 km. Najważniejsze jego dopływy to Wilia i Szczara. Nad Niemnem zbudowano miasto Grodno – jedno z białoruskich miast obwodowych. Bug to rzeka stanowiąca południowo-zachodnią granicę kraju. Jej długość wynosi 826 km. Bug jest naturalną granicą oddzielającą Białoruś i Polskę. Notatki РАЗДЗЕЛ І. ЗАПРАШАЕМ У БЕЛАРУСЬ 8. АЗЁРЫ БЕЛАРУСІ Беларýсь – азёрная краíна, на яé тэрыто рыі больш за дзéсяць тысяч вадаёмаў. Менавіта з-за вялíкай колькасці азёр Беларýсь назывáюць сінявокай краíнаю. Беларýскія азёры прэсныя, даволі невялíкія і неглыбокія. Шмат якíя з іх слýжаць выдáтным мéсцам адпачы нку. Турыстаў прывáбліваюць маляўнíчыя краявíды азёрнага крáю. Найбольшая колькасць азёраў – на поўначы краíны. Гэты рэгіён назывáецца Паазéр’ем. Тут мéсцяцца так звáныя леднікóвыя вадаёмы. Нáрач – сáмае вялíкае возера Беларýсі. Яно знаходзіцца на поўначы Мíнскай вобласці. Плошча Нáрачы – амáль восемдзесят квадрáтных кіламéтраў. Рáзам з азёрамі Мя дзел, Батóрына і Мя стра яно ўтварáе грýпу Нарачáнскіх азёр. Возера Нáрач – адно з сáмых прыгожых і маляўнíчых у Беларýсі. На паўночным зáхадзе краíны знаходзіцца грýпа Браслáўскіх азёр. Іх агýльная плошча складáе сто тры́ Сюды ццаць квадрáтных кіламéтраў.ўваходзяць Дрывя ты, Стрýста, Скýды ды íншыя азёры. Браслáўскія азёры знаходзяцца пад аховаю дзяржáвы. Гэтая тэрытóрыя мáе стáтус нацыянáльнага пáрку. У цэнтрáльнай чáстцы Беларýсі таксáма шмат азёраў. Прáўда, яны больш дробныя, чым на поўначы і паўночным зáхадзе. Плошча возера Свір – больш за двáццаць два кіламéтры. Плошча возера Сіля ва – пятнáццаць квадрáтных кіламéтраў. Возера Вішнéўскае займáе амáль дзéсяць квадрáтных кіламéтраў. Свір, Сіля ва і Вішнéўскае – найбуйнéйшыя вадаёмы цэнтрáльнай Беларýсі. На поўдні краíны – у Палéскай нізíне – азёр мáла, бо тут, у асноўным, размéшчаны балоты. Яны жывяць ракý Прыпяць і вобразна назывáюцца «лёгкімі Еўропы». Палéскае возера Чырвонае – найбуйне йшае на поўдні краíны. Яго плошча – амáль сорак чаты ры квадрáтныя кіламéтры. На паўночным усходзе краíны – у Глыбоцкім раёне – знаходзіцца возера Доўгае, сáмае глыбокае ў Беларýсі. Яго глыбіня больш за пяцьдзесят тры мéтры. Возера мáе багáты, нáват унікáльны раслíнны і жывёльны свет, тамý ягоная тэрытóрыя аб’я ўлена азёрным закáзнікам. ПЫТАННІ 1. Што можна сказáць пра колькасць азёраў у Беларýсі? 2. Як паэты́ чна назывáюць краíну? 3. Што можна сказáць пра беларýскія азёры? 4. Як назывáецца паўночны рэгі н Беларýсі? 5. Якога паходжання азёры Паазéр’я? 6. Якое возера – найбуйнéйшае ў Беларýсі? Якáя яго плошча? 7. Якíя азёры ўтварáюць Нарачáнскую гру пу? 8. Якíя вадаёмы ўтварáюць грýпу Браслáўскіх азёраў? Якáя яé агýльная плошча? 9. Якí стáтус мáе тэрытóрыя Браслáўскіх азёраў? 10. Ці шмат азёраў у цэнтрáльнай Беларýсі? 11. Чым азёры цэнтрáльнай чáсткі краíны адрóзніваюцца ад паўночных азёраў? 12. Якíя найбольш знáчныя азёры цэнтрáльнай чáсткі краíны можна назвáць? 13. Ці шмат азёраў на поўдні Беларýсі? 14. Што можна сказáць пра палéскія балоты? 15. Якое возера з’яўля ецца сáмым знáчным на Палéссі? 16. Яка я плошча возера Чырвонае? 17. Дзе знаходзіцца найглыбéйшае возера Беларýсі? Якáя яго глыбіня? 18. Якí стáтус мáе тэрыто рыя найглыбéйшага возера? Чамý? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Азёрная краіна; больш за дзесяць тысяч вадаёмаў; азёры прэсныя, даволі невялікія і неглыбокія; прывабныя для турыстаў краявіды; поўнач – Паазер’е; ледніковыя вадаёмы; Нарач – найбуйнешае возера; на поўначы Міншчыны; плошча Нарачы – амаль 80 квадратных кіламетраў; Нарачанская група; паўночны захад – група Браслаўскіх азёр; нацыянальны парк; у цэнтральнай частцы шмат драбнейшых азёраў; Свір, Сілява, Вішнеўскае – найбуйнейшыя вадаёмы цэнтральнага рэгіёну; у Палескай нізіне азёр мала; балоты – «лёгкія Еўропы»; Чырвонае – найбуйнейшае на Палессі; у Глыбоцкім раёне – возера Доўгае; найглыбейшае возера – больш за пяцьдзесят тры метры; азёрны заказнік. СЛОЎНІК азёрны заказнік – rezerwat wodny балота – bagno вадаём – zbiornik wodny выдатны адпачынак – znakomity wypoczynek даволі – dosyć драбнейшы – mniejszy краявід – krajobraz лёгкія Еўропы – płuca Europy найбуйнейшы – największy прэснае возера – jezioro słodkowodne сінявокая краіна – niebieskooki kraj у асноўным – zasadniczo, przeważnie РАЗДЗЕЛ І. ЗАПРАШАЕМ У БЕЛАРУСЬ JEZIORA BIAŁORUSI Białoruś to kraina jezior. Znajduje się tutaj ponad 10 tys. zbiorników wodnych. Z tego względu poeci metaforycznie określili Białoruś jako kraj o niebieskich oczach. Białoruskie jeziora są słodkowodne, przeważnie nieduże i dość płytkie. Wiele z nich słusznie uważa się za znakomite miejsca wypoczynku. Turystów przyciągają malownicze krajobrazy krainy jezior. Najwięcej jezior znajduje się na północy kraju. Region ten nazywa się pojezierzem. Znajdujące się tutaj jeziora są polodowcowymi zbiornikami wodnymi. Narocz, największe jezioro Białorusi, znajduje się na północy obwodu mińskiego. Powierzchnia Naroczy wynosi prawie 80 km2. Ów zbiornik wodny wraz z jeziorami Miadziel, Batoryna i Miastra tworzy grupę Jezior Naroczańskich. Narocz to jedno z najpiękniejszych i najbardziej malowniczych jezior białoruskich. Na północnym zachodzie kraju znajduje się grupa Jezior Brasławskich, których ogólna powierzchnia wynosi 130 km2. Do tej grupy zalicza się Drywiaty, Strustę, Skudy oraz inne jeziora. Terytorium to objęte jest ścisłą ochroną państwową, ma status parku narodowego. W centralnej Białorusi jest również dużo jezior, chociaż są one mniejsze niż na północy i północnym zachodzie. Swir, którego powierzchnia wynosi ponad 22 km2, Silawa o powierzchni 15 km2, Wiszniewskie – około 10 km2 – to największe jeziora środkowo-białoruskie. Na południu kraju – na Nizinie Poleskiej – jezior jest mało, ponieważ tutejsze zbiorniki wodne to w przeważającej większości bagna, które zasilają rzekę Prypeć i uchodzą za tak zwane „płuca Europy”. Poleskie Jezioro Czerwone jest największe na południu kraju. Jego powierzchnia wynosi prawie 44 km2. Na północnym wschodzie, w rejonie głębockim, mieści się Jezioro Długie – najgłębsze z jezior Białorusi. Jego głębokość przekracza 53 m. Jezioro ma bogatą i unikatową faunę i florę, dlatego właśnie powstał tutaj rezerwat wodny. Notatki 9. БРАСЛАЎСКІЯ АЗЁРЫ Нацыянáльны парк «Браслáўскія азёры» размéшчаны на паўночным зáхадзе Беларýсі – у Вíцебскай вобласці. Плошча пáрка складáе больш за шэ сцьдзесят дзéвяць тысяч гектáраў. На ягонай тэрытóрыі знаходзіцца больш за шэ сцьдзесят азёр. Агýльная плошча вадаёмаў сістэмы Браслáўскіх азёраў складáе сто тры ццаць квадрáтных кіламéтраў. Азёры ляжáць сярод маляўнíчых пагоркаў і ўзвы шшаў, што ўтварыліся падчáс леднікóвага перыяду. Вадаёмы злýчаныя памíж сабою невялíкімі рэчкамі, ручая мі, пратокамі. Галоўная ракá, што злучáе азёры Браслáўскай грýпы, – ракá Дрýйка. Па гэтай рацэ праходзяць папуля рныя турысцкія маршрýты. Найбольш знáчнымі сярод Браслáўскіх азёраў з’яўля юцца Дрывяты, Снýды, Стрýста, Цно, Нéдрава і íншыя. Ва ўсіх гэтых вадаёмах захавáліся рэдкія ві ды жывёлаў, што занéсеныя ў Чырвоную кнíгу Рэспýблікі Беларýсь і ахоўваюцца дзяржáваю. Апрачá гэтага, у азёрах водзяцца судакí, ляшчы , вугры, шчупакí, ліны ды íншыя вíды рыбы. Таксáма на тэрытóрыі Нацыянáльнага пáрка «Браслáўскія азёры» жывé нéдзе сорак пяць вíдаў млекакóрмячых, дзвéсце вíдаў птýшак, дзéсяць вíдаў амфíбій і шэсць вíдаў рэпты лій, расцé прыблíзна пяцьсот розных вíдаў раслíн. Браслáўскія азёры ўклю чаныя ў агýльнаеўрапéйскую экалагíчную сéтку і абвéшчаны адной з галоўных батанíчных тэрытóрый Еўропы. Такое рашэнне прыня тае міжнароднай арганізáцыяй па ахове раслíн «Планéта Еўропа». На тэрытóрыі Беларýсі – дзе што ўклю сяць прыродных аб’éктаў,чаныя ў згадáную сéтку. Сярод íншых вáрта згадáць нацыянáльныя пáркі «Нарачáнскі», «Пры пяцкі», «Белавéжская пýшча», «Налібоцкая пýшча». Такí высокі стáтус дазваля е дбаць пра захавáнне найбольш каштоўных аб’éктаў на тэрытóрыі пáркa, падтры мліваць стабíльнасць экалагíчных сістэм, а таксáма развівáць экалагíчны туры зм. ПЫТАННІ 1. Дзе знаходзіцца Нацыянáльны парк «Браслáўскія азёры»? 2. У якой вобласці Беларýсі размéшчаны Браслáўскія азёры? 3. Якáя плошча нацыянáльнага пáркa? 4. Колькі азёраў на тэрыторыі пáркa? 5. Якáя агýльная плошча азёраў? 6. Калí сфармавáўся рэлье ф Брáслаўшчыны? 7. Што ўяўля e сабою паверхня нацыянáльнага пáрка? 8. Якíя азёры Брáслаўскай гру пы найбольш знáчныя? 9. Як азёры злу чаны між сабою? РАЗДЗЕЛ І. ЗАПРАШАЕМ У БЕЛАРУСЬ 10. Па якой рацэ праходзяць папуля́ рныя турысцкія маршруты? 11. Якíя вíды жывёлаў захавáліся ў Брасла ўскіх азёрах? 12. Якíя вíды ры бы водзяцца ў азёрах? 13. Наколькі багáтая флора і фáўна нацыянáльнага пáрка? 14. Якí стáтус мáюць Браслáўскія азёры ў Еўропе? 15. Якáя арганізáцыя надалá гэты стáтус беларýскім азёрам? 16. Колькі аб’éктаў на тэрытóрыі Беларусі ма е агýльнаеўрапéйскае значэнне? 17. Якíя прыродныя аб’éкты агýльнаеўрапéйскай экалагíчнай сéткі можна назвáць? 18. Чаму спрыяe высокі стáтус нацыянáльнага пáрка «Браслáўскія азёры»? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Нацыянальны парк «Браслаўскія азёры»; паўночны захад; плошча парка больш за 69 тысяч гектараў; больш за 60 азёр; агульная плошча вадаёмаў 130 квадратных кіламетраў; пагоркі і ўзвышшы з ледніковага перыяду; вадаёмы злучаны невялікімі рэчкамі; галоўная рака – Друйка; папулярныя турысцкія маршруты; Дрывяты, Снуды, Струста, Цно, Недрава – найбольш значныя; рэдкія віды жывёлаў; водзяцца судакі, ляшчы, вугры і іншыя віды рыбы; шмат розных млекакормячых, птушак, амфібій і рэптылій; прыблізна 500 розных відаў раслін; частка агульнаеўрапейскай экалагічнай сеткі; 10 беларускіх прыродных аб’ектаў, у прыватнасці, нацыянальныя паркі «Нарачанскі», «Прыпяцкі», «Белавежская пушча», «Налібоцкая пушча»; клопат пра захаванне каштоўных аб’ектаў, падтрымка экалагічных сістэм, развіццё экатурызму. СЛОЎНІК амфібія – zwierzę ziemnowodne ахоўваюцца – są objęte ścisłą ochroną вадаём – zbiornik wodny вадзіцца – zamieszkiwać млекакормячы – ssak праток – kanał судак – sandacz ручай – strumyk рэптылія – gad турысцкі маршрут – szlak turystyczny JEZIORA BRASŁAWSKIE Park Narodowy Jeziora Brasławskie usytuowany jest na północnym zachodzie Biało-rusi w obwodzie witebskim. Powierzchnia parku wynosi ponad 69 tys. km2. Na jego terytorium znajduje się ponad 60 jezior. Łączna powierzchnia zbiorników wodnych systemu Jezior Brasławskich wynosi 130 km2. Jeziora leżą wśród pagórków i wzgórz, które powstały w czasie epoki lodowcowej. Zbiorniki wodne połączone są z sobą niedużymi rzeczkami, strumykami i kanałami. Główna rzeka łącząca jeziora grupy brasławskiej to Drujka. Wzdłuż tej rzeki biegną popularne szlaki turystyczne. Najbardziej znaczące z Jezior Brasławskich to: Drywiaty, Snudy, Strusta, Cno, Nie-drawa i inne. We wszystkich tych zbiornikach wodnych zachowały się rzadkie gatunki zwierząt objętych ścisłą ochroną państwową i wpisanych do Czerwonej Księgi Republiki Białoruś. W jeziorach występują także: sandacze, leszcze, węgorze, szczupaki, liny oraz inne gatunki ryb. Teren Parku Narodowego Jeziora Brasławskie zamieszkuje również około 45 gatunków ssaków, 200 gatunków ptaków, 10 gatunków zwierząt ziemnowodnych oraz 6 gatunków gadów. Rośnie tam około 500 gatunków roślin. Jeziora Brasławskie są włączone do ogólnoeuropejskiej sieci ekologicznej i uważane za jedno z głównych terytoriów botanicznych Europy. Taka decyzja została podjęta przez międzynarodową organizację zajmującą się ochroną roślin Planeta Europa. Na terenie Białorusi jest 10 obiektów przyrodniczych włączonych do wspomnianej sieci. Należy wymienić między innymi parki narodowe: Naroczański, Prypecki, Puszczę Bia-łowieską, Puszczę Nalibocką. Tak wysoki status pozwala dbać o zachowanie najcenniejszych obiektów na terenie parku, podtrzymywać stabilność systemów ekologicznych oraz rozwijać turystykę ekologiczną. Notatki РАЗДЗЕЛ І. ЗАПРАШАЕМ У БЕЛАРУСЬ 10. БЕЛАВЕЖСКАЯ ПУШЧА Белавéжская пýшча – адзíн з найбóльш стары х запавéдных лясóў у Еўрóпе. Пýшча раскíнулася на зáхадзе Брэ сцкай і Грóдзенскай абласцéй Беларýсі, а таксáма на ўсхóдзе Пóльшчы. Павéрхня запавéднага лéсу – раўнíны і невялíкія ўзгóркі. Праз пýшчу працякáюць рэкі Нáрэў, Бéлая і Ляснáя. На тэрытóрыі Беларýсі пýшча займáе прыблíзна васемсóт пяцьдзеся т квадрáтных кіламéтраў. Амáль дзевянóста працэ нтаў Нацыянáльнага пáрка «Белавéжская пушча» – гэта лес. Найбóльш распаўсю джаная парóда дрэва ў пýшчы – саснá. Таксáма тут растýць éлкі, вóльхі, я сені, бярóзы, асíны, клёны, вязы. Пýшча ганарыцца сваíмі пяцісóтгадóвымі дубáмі. Жывёльны свéт пýшчы надзвы чай багáты і разнастáйны. Тут мóжна сустрэ ць амáль усíх звярóў і птýшак, што насяляюць беларýскія лясы. У пýшчы жывýць ласí, дзікí, мядзвéдзі, казýлі, лíсы, кунíцы, янóтападóбныя сабáкі. Алé гóнарам Белавéжы, яé ўладарóм з’яўля ецца зубр. Ён увасабляе высакароднасць і сiлу ду ху народа і лíчыцца адным з сíмвалаў Беларýсі. Зубрыную моц апéў у сваёй знакамíтай паэме «Пéсня пра зубра » беларýскі паэт эпóхі Адраджэння Мікóла Гусóўскі. У Белавéжскай пýшчы вядзéцца вялíкая навукóвая прáца па вывучэ нні раслíннага і жывёльнага свéту. Менавíта дзякуючы намагáнням вучóных удалóся вы ратаваць зубрóў ад пóўнага вымірáння і аднавíць іх стáтак. У 1992 гóдзе рашэ ннем ЮНЕСКА Нацыянáльны парк «Белавéжская пýшча» быў уклю чаны ў Спіс сусвéтнай спáдчыны чалавéцтва. У 1993 гóдзе пýшчы надáдзены стáтус біясфéрнага запавéдніка. А ў 1997 гóдзе Нацыянáльны парк «Белавéжская пýшча» быў узнагарóджаны Дыплóмам Рáды Еўрóпы. ПЫТАННІ 1. Што мóжна сказáць пра Белавéжскую пýшчу? 2. Дзе знахóдзіцца пýшча? 3. Якíя краíны аб’яднóўвае сабóю Белавéжскі гушчáр? 4. Што мóжна сказáць пра павéрхню пýшчы? 5. Якíя рэкі цякýць па тэрытóрыі запавéдніка? 6. Якýю плóшчу займáе беларýская чáстка запавéднага лéсу? 7. Якýю чáстку Нацыянáльнага пáрка «Белавéжская пýшча» займáе лес? 8. Якóе дрэва найчасцéй сустракáецца ў пýшчы? 9. Якíя парóды дрэваў таксáма растýць у беларýскім рэлíктавым лéсе? 10. Якíя дрэвы з’яўля юцца гóнарам пýшчы? 11. Што мóжна сказáць пра жывёльны свет пýшчы? 12. Якíя вíды звярóў насяля юць пýшчу? 13. Кагó назывáюць уладарóм Белавéжы? 14. Хто з беларýскіх паэтаў апéў зубра? 15. Якí твор слáвіць зубры ную моц? 16. Дзя куючы чамý ўдалóся выратаваць зубрóў ад вымірáння? 17. Калí Белавéжа былá ўклю чана ў спіс ЮНЕСКА? 18. Якí стáтус надáдзены пýшчы ў 1993 гóдзе? 19. Якýю ўзнагарóду атрымáў нацыянáльны парк у 1997 гóдзе? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Адзін з найстарэйшых запаведных лясоў у Еўропе; захад Брэсцкай і Гродзенскай абласцей Беларусі, усход Польшчы; рэкі Нарэў, Белая і Лясная; плошча беларускай часткі пушчы – амаль 850 квадратных кіламетраў; большая частка пушчы – лес; сосны, елкі, вольхі, ясені і іншыя дрэвы; гонар пушчы – пяцісотгадовыя дубы; разнастайны жывёльны свет; амаль усе беларускія віды звяроў і птушак; гонар пушчы – зубр; сімвал Беларусі; апеты Міколам Гусоўскім; вывучэнне флоры і фáўны; выратаванне зуброў вучонымі; у Спісе сусветнай спадчыны ЮНЕСКА; статус біясфернага запаведніка; дыплом Рады Еўропы. СЛОЎНІК амаль – prawie біясферны запаведнік – rezerwat biosfery ганарыцца – szczycić się гонар – duma запаведны лес – las reliktowy, rezerwat leśny лічыцца сімвалам – uchodzi za symbol моц – potęga насяляюць – zamieszkują паверхня – powierzchnia, teren парода – gatunek плошча – powierzchnia прыблізна – około, blisko, w przybliżeniu Спіс сусветнай спадчыны – Lista Światowego Dziedzictwa статак – stado узнагароджаны – nagrodzony уладар – władca эпоха Адраджэння – epoka renesansu янотападобны сабакa – pies szopowaty РАЗДЗЕЛ І. ЗАПРАШАЕМ У БЕЛАРУСЬ PUSZCZA BIAŁOWIESKA Puszcza Białowieska to jeden z najstarszych lasów reliktowych Europy. Znajduje się ona na zachodzie obwodu brzeskiego i grodzieńskiego oraz na wschodzie Polski. Przez puszczę płyną rzeki: Narew, Biała i Leśna. Teren puszczy jest równinny, są też niewielkie wzgórza. Na terytorium Białorusi powierzchnia puszczy wynosi około 850 km2. Prawie 90% powierzchni Parku Narodowego Puszcza Białowieska jest zalesiona. Najbardziej rozpowszechnionym drzewem puszczy jest sosna. Oprócz niej rosną tu również świerki, olchy, jesiony, brzozy, osiny, klony, wiązy. Puszcza szczyci się swymi 500-letnimi dębami. Świat zwierzęcy puszczy jest niezwykle bogaty i różnorodny. Można tutaj spotkać prawie wszystkie gatunki zwierząt i ptaków, które zamieszkują lasy białoruskie. W puszczy mieszkają łosie, dziki, niedźwiedzie, sarny, lisy, kuny i psy szopowate. Jednak dumą puszczy i jej władcą jest żubr. Uchodzi za jeden z symboli Białorusi. Potęgą tego zwie-rzęcia zachwycał się w słynnym poemacie Pieśń o żubrze białoruski poeta doby renesansu Mikoła Husoǔski (Mikołaj Hussowski). W Puszczy Białowieskiej prowadzone są szeroko zakrojone prace naukowe: studia nad światem roślinnym oraz zwierzęcym. Dzięki staraniom naukowców udało się uratować żubry przed całkowitym wyginięciem i przywrócić liczebność ich stada. W 1992 roku decyzją UNESCO Park Narodowy Puszcza Białowieska znalazł się na Liście Światowego Dziedzictwa. W 1993 roku puszczy nadano status rezerwatu biosfery. W 1997 roku Park Narodowy Puszcza Białowieska został nagrodzony Dyplomem Rady Europy. Notatki CIEKAWE FAKTY I INFORMACJE CZY WIESZ, ŻE ... według legendy jezioro Narocz powstało, chroniąc prostą dziewczynę Narę przed okrutnym bogaczem. Podanie głosi, że w pewnej wiosce mieszkała piękna dziewczyna. Wieczorami siedziała nad wodą i śpiewała, grając na gęślach. Pewnego razu śpiew dziewczyny usłyszał bogacz, właściciel pobliskiego zamku. Zobaczywszy piękną Narę, zakochał się w niej i oświadczył się pomimo dużej różnicy wieku. Nara miała narzeczonego, więc odmówiła bogatemu ziemianinowi. Mszcząc się na niej, bogacz kazał sługom zabić narzeczonego Nary, a dziewczynę siłą przyprowadzono do zamku. W przeddzień ślubu dziewczyna podpaliła pałac i próbowała uciec. Wysłano pogoń. Kiedy Nara uświadomiła sobie, że nie da rady uciec, rzuciła się do wody. Woda wylała, chroniąc dziewczynę i zagrażając jej prześladowcom. Od tamtego czasu jezioro nazywane jest Narą lub Naroczą. ... Jeziora Brasławskie, zgodnie z legendą, otrzymały swą nazwę na pamiątkę silnego księcia Dwina. Niedaleko jeziora znajdował się bogaty gród, którego był właścicielem. Nie miał on syna, który zostałby jego spadkobiercą, jedynie córkę Drywę. O jej rękę ubiegali się trzej książęta: Snud, Nou i Bras. Pewnego dnia Drywa powiedziała każdemu z kandydatów, że wyjdzie za tego, który odniesie zwycięstwo w turnieju. Snud i Nou postanowili zabić Brasa, lecz przez pomyłkę zabili jego sługę. Później znowu chwycili za miecze, gdyż tylko jeden miał zostać wśród żywych. Snud zwyciężył w pojedynku, zabijając Nowa, lecz rychło po tym mocno zraniony zmarł. Drywa oznajmiła Brasowi, że zostanie jego żoną, jednak książę przerażony okrucieństwem dziewczyny opuścił gród. Na pożegnanie powiedział ze wstrętem, że nie chce miłości złej księżniczki. Taka obraza honoru była nie do zniesienia, więc Drywa rzuciła się do wody i zginęła. Z wielkiego smutku książę Dwin wkrótce zmarł, przekazując swój gród i zamek Brasowi. Ten rządził sprawiedliwie i uczciwie, lecz całe życie był samotny. Imiona swych nieszczęsnych rywali i pięknej Drywy nadał pobliskim jeziorom. Dlatego mamy dziś jeziora: Snudy, Drywiaty, Nawiaty. Imieniem Brasa zostało nazwane miasto Brasław. ... za jeden z najpopularniejszych trunków na Białorusi uchodzi Krambambula – nalewka z ziół robiona według średniowiecznych przepisów. Istnieje kilka odmian tego napoju, a mianowicie: „Łowiecka” z turówki і macierzanki, „Szczodra” z orzeszków piniowych і pączków świerkowych, „Ogniowa” z czarnym, czerwonym i pachnącym pieprzem, „Gościnna” z chleba z dodatkiem kolendry, „Luksusowa” z ziarenkami kawy. Są również klasyczne odmiany Krambambuli – „Rycerska” i „Pańska”. РАЗДЗЕЛ І. ЗАПРАШАЕМ У БЕЛАРУСЬ РАЗДЗЕЛ ІІ. МІНСК: ПУЛЬС СТАЛІЧНАГА ЖЫЦЦЯ ROZDZIAŁ ІІ. MIŃSK: PULS ŻYCIA W STOLICY 11. МІНСК – СТАЛІЦА БЕЛАРУСІ Сталíца Беларýсі – гóрад Мíнск. Гэта найбуйнéйшы паліты чны, эканамíчны і культýрны цэнтр краíны. Тут жывé амáль два мільёны чалавéк. У Мíнску знахóдзіцца рэзідэ нцыя прэзідэнта, працýе парлáмент, урáд. Упершыню беларýская сталíца згáдваецца ў лéтапісах у 1067 гóдзе. Тады адбылáся бíтва на рацэ Нямíга і гóрад быў разбýраны. Бíтва на Нямíзе стáла сáмай крывáвай у сярэднявéчнай гістóрыі Беларýсі. Увóгуле, Мíнск на праця гу стагóддзяў звéдаў шмат разбурэ нняў. Але і зáраз тут захавáліся шматлíкія гістары чныя пóмнікі. Вéрхні гóрад – старажы тны цэнтр сталíцы. Калíсьці тут адбывáліся вялíкія кірмашы . Раён атрымáў свáю нáзву ад Вéрхняга рынку – галóўнай гандлёвай плóшчы гóрада. Менавíта тут з шастнáццатага стагóддзя пачалí будавáць пéршыя ў драўля ным гóрадзе камянíцы. Выдáтныя пóмнікі беларýскага дóйлідства – бернарды нскія касцёлы і кляштар на вýліцы Кірыла і Мяфóдзія. Яны пабудавáныя ў пéршай палóве сямнáццатага стагóддзя. Урáжвае сваёй прыгажóсцю кафедрáльны сабóр на плóшчы Свабóды, узвéдзены ў 1700 гóдзе. Стыль згадáных касцёлаў – багáтае і вы танчанае вíленскае барóка. У Вéрхнім гóрадзе размясцíлася і рáтуша. Янá з’явíлася дзя куючы тамý, штo ў 1499 гóдзе гóраду былó надáдзена магдэбýргскае прáва. Траéцкае прадмéсце атрымáла нáзву ад Траéцкай гары, на якóй узнíкла. Камéнная забудóва прадмéсця адбывáлася з сямнáццатага стагóддзя. На другíм бéразе Свíслачы, насýпраць Траéцкага прадмéсця, знахóдзіцца Зáмчышча. Тут стая ў калíсьці Мíнскі зáмак. Да зáмка вялá вýліца Нямíга – аднá з найстаражы тнейшых вýліц гóрада. Сваю нáзву янá атрымáла ад рэчкі, штo цяклá па сярэдзіне вýліцы яшчэ ў пачáтку дваццáтага стагóддзя. Сёння янá цячэ па падзéмным калéктары. На Нямíзе мóжна ўбáчыць пóмнік беларýскай абарóнчай архітэктýры – Петрапáўлаўскую царквý. Янá ўзвéдзена нéдзе ў 1612 гóдзе. Цэнтрáльная вýліца сталíцы – праспéкт Незалéжнасці. Ён пачынáецца ад плóшчы Незалéжнасці, дзе знахóдзіцца Дóм урáда, і прахóдзіць ва ўсхóднім напрáмку амáль праз увéсь гóрад. На лíніі праспéкта знахóдзяцца Палáц Рэспýблікі (Кастры чніцкая плóшча), рэзідэнцыя прэзідэнта (вýліца Кáрла Мáркса), пóмнік клáсіку літаратýры Якýбу Кóласу на аднаймéннай плóшчы. Пад праспéктам прахóдзіць метрó, рóбячы перамяшчэ нне па гóрадзе лёгкім і хýткім. РАЗДЗЕЛ ІІ. МІНСК: ПУЛЬС СТАЛІЧНАГА ЖЫЦЦЯ ПЫТАННІ 1. Штo мóжна сказáць увóгуле пра гóрад Мíнск? 2. Кóлькі жыхарóў у Мíнску? 3. Калí гóрад атрымáў магдэбýргскае прáва? 4. Калí гóрад упершыню ўзгадáны ў лéтапісах? У сýвязі з чым згадáны Мíнск? 5. Як назывáецца старажы тны цэнтр гóрада? Чамý ён так назывáецца? 6. Калí ў Вéрхнім гóрадзе пачалí будавáць камянíцы? 7. Якíя пóмнікі архітэктýры захавáліся ў Верхнім гóрадзе? 8. У якíм сты лі пабудавáныя касцёлы Вéрхняга гóрада? Як апісáць гэты стыль? 9. Дзе знахóдзіцца Траéцкае прадмéсце? Чамý янó так назывáецца? 10. Дзе знахóдзіцца мíнскае Зáмчышча? Штo гэта за мéсца? 11. Штo мóжна сказáць пра вýліцу Нямíга? Чамý янá так назывáецца? 12. Якí пóмнік архітэктýры знахóдзіцца на вýліцы Нямíга? 13. Штo мóжна сказáць пра праспéкт Незалéжнасці? 14. Дзе ў Мíнску знахóдзіцца Дóм урáда і рэзідэ нцыя прэзідэнта? 15. Якíя вáжныя гарадскíя аб’éкты знахóдзяцца на лíніі праспéкта Незалéжнасці? 16. Штo знахóдзіцца пад праспéктам Незалéжнасці? 17. Як мóжна перамяшчáцца па цэнтры гóрада дзя куючы метрó? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Найбуйнейшы палітычны, эканамічны і культурны цэнтр; амаль два мільёны чалавек; рэзідэнцыя прэзідэнта, працуе парламент, урад; упершыню згадваецца ў 1067 годзе; бітва на рацэ Нямізе; зведаў многа разбурэнняў; Верхні горад – старажытны цэнтр; Верхні рынак – галоўная гандлёвая плошча; з ХVI стагоддзя – першыя камяніцы; бернардынскія касцёлы і кляштар, кафедральны каталіцкі сабор – помнікі віленскага барока; каменная забудова Траецкага прадмесця – з ХVIІ стагоддзя; на беразе Свіслачы – Замчышча; Няміга – адна з найстаражытнейшых вуліц; помнік абарончай архітэктуры – Петрапаўлаўская царква; цэнтральная вуліца – праспект Незалежнасці; побач з праспектам – Палац Рэспублікі; рэзідэнцыя прэзідэнта; помнік у гонар перамогі; пад праспектам – лінія метро. СЛОЎНІК Дом урада – siedziba rządu зведаў – doznał кірмаш – jarmark плошча – plac праспект – aleja помнік архітэктуры – zabytek architektury MIŃSK – STOLICA BIAŁORUSI Stolicą Białorusi jest miasto Mińsk. Jest to polityczne, ekonomiczne i kulturalne centrum kraju. Mińsk ma prawie 2 mln mieszkańców. Znajduje się tutaj rezydencja prezydenta, siedziba parlamentu oraz rządu. Po raz pierwszy Mińsk wzmiankowany jest w latopisach z 1067 roku. Wówczas odbyła się bitwa nad rzeką Niemigą i miasto zostało zrujnowane. Owa bitwa zapisała się jako najkrwawsza na kartach średniowiecznej historii Białorusi. Ogółem Mińsk w ciągu wieków poniósł wiele zniszczeń. Mimo tego do dziś zachowało się tu wiele zabytków. Górne Miasto to dawne centrum stolicy. Kiedyś odbywały się tutaj wielkie jarmarki. Dzielnica wzięła swą nazwę od Rynku Górnego – głównego placu handlowego miasta. Właśnie tu już od XVI wieku zaczęto budować pierwsze kamienne domy w dotychczas drewnianym mieście. Do najciekawszych zabytków architektury miejskiej zalicza się kościoły bernardyńskie i klasztor przy ulicy Cyryla i Metodego. Zbudowane zostały one w pierwszej połowie XVII wieku. Swym pięknem urzeka katedra wzniesiona na Placu Wolności w 1700 roku. Wszystkie te zabytki utrzymane są w wyszukanym i bogatym stylu baroku wileńskiego. W Górnym Mieście znajduje się także ratusz. Jego pojawienie się było związane z nadaniem miastu prawa magdeburskiego w 1499 roku. Trojeckie przedmieście wzięło swą nazwę od wzgórza Trojeckiego, na którym kiedyś powstało. Murowana zabudowa przedmieścia rozpoczęła się w XVII wieku. Na drugim brzegu Swisłoczy, naprzeciwko Trojeckiego przedmieścia, leży Zamczysko – teren, na którym znajdował się kiedyś miński zamek. Do zamku prowadziła Niemiga – jedna z najstarszych ulic miasta. Swą nazwę wzięła od rzeki, która płynęła środkiem ulicy jeszcze na początku XX wieku. Obecnie płynie kolektorem rurowym pod jezdnią. Na Niemidze zobaczyć można zabytek białoruskiej architektury obronnej – cerkiew św. św. Piotra i Pawła wzniesioną około 1612 roku. Centralną ulicą stolicy jest Aleja Niepodległości. Zaczyna się na Placu Niepodległości, gdzie znajduje się siedziba rządu, i przecina w kierunku wschodnim prawie całe miasto. Przy Alei znajdują się: Pałac Republiki (Plac Październikowy), rezydencja prezydenta (ulica Karola Marksa), pomnik klasyka literatury narodowej Jakuba Kołasa na placu jego imienia. Pod Aleją Niepodległości przebiega linia metra, ułatwiającego i uprzyjemniającego przemieszczanie się po mieście. Notatki РАЗДЗЕЛ ІІ. МІНСК: ПУЛЬС СТАЛІЧНАГА ЖЫЦЦЯ 12. ЭКАНАМІЧНАЕ ЖЫЦЦЁ МІНСКА Мíнск – найбуйнéйшы прамыслóвы цэнтр Беларýсі. Тут размéшчана шмат фáбрык і завóдаў, на якíх выпускáецца сáмая разнастáйная прадýкцыя. Развіццю вытвóрчасці спрыяе дóбра разгалінавáная сістэма трáнспарту. Па гóрадзе мóжна перамяшчáцца, карыстáючыся аўтóбусамі, тралéйбусамі, трамвáямі, а таксáма метрó. Мíнскае метрó – адзíнае ў Беларýсі. Асóбны і вéльмі папуля рны від трáнспарту – маршрýтнае таксí. Гэта бoльш хýткасная альтэрнаты ва гарадскóму трáнспарту. Таксáма з аднагó раёна гóрада ў íншы мóжна трáпіць пры дапамóзе чыгýнкі. У Мíнску шмат буйны Сталíчныя прадпрыéмствы х прадпрыéмстваў.выпускáюць бóльш за 20 працэнтаў прамыслóвых вы рабаў Беларýсі. Галóўнае мéсца ў прамыслóвасці Мíнска налéжыць машы́ набудавáнню. Мíнскі трáктарны завóд выпускáе трáктары «Беларýсь» ды íншую тэ хніку для сéльскай гаспадáркі. Мíнскі аўтамабíльны завóд вырабля е грузавікí і аўтóбусы. «Бéлкамунмáш» займáецца вы пускам тралéйбусаў і трамвáяў. Працýе шэраг прадпрыéмстваў па вы завóд тэлевíзараў «Гарызóнт», завóд пуску бытавóй тэхнікі. Гэтахаладзíльнікаў «Атлáнт», Мíнскі завóд вылічáльнай тэ хнікі і шмат íншых. Другое мéсца ў структýры прамысловасцi горада налéжыць лёгкай прамысловасцi. Гэта камбінáты па вы пуску тканíн і скураных вырабаў, нéкалькі абутковых фáбрык, прадпрыéмствы па пашы ве адзéння і бялíзны. Трэ цяе мéсца – у прадпрыéмстваў, штó выпускáюць прадýкты харчавáння. У Мíнску нéкалькі хлéбазавóдаў, хóладакамбінáтаў, мя сакамбінáтаў. На завóдзе «Крыштáль» вырабля юць знакамíтыя беларýскія зёлкавыя бальзáмы. Таксáма ў Мíнску робяць нацыянáльны трýнак «Крамбамбýля» па сярэднявéчных рэцэ птах. А на кандытарскай фáбрыцы «Камунáрка» выпycкaюць славýты беларýскі шакалáд і цукéркі. Прадýкцыя сталíчных заводаў і фáбрык дóбра вядóмая не тóлькі па ўсёй Беларýсі, але і далёка за яé мéжамі. ПЫТАННІ 1. Якí стáтус у Мíнска павóдле развіцця прамыслóвасці? 2. Кóлькі ў Мíнску прадпрыéмстваў? Якáя прадýкцыя выпускáецца на іх? 3. Штó спрыя е развіццю вытвóрчасці? 4. Якíм чы нам мóжна перамяшчáцца па Мíнску? 5. Чамý маршрýтнае таксí з’яўлярным трáнспартам у Мíнску? ецца папуля 6. Якáя доля прамысловай прадýкцыі краíны налéжыць мíнскім прадпрыéмствам? 7. Якí від прамысловасці з’яўля ецца вядýчым у Мíнску? 8. Якíя прадпрыéмствы машы́ набудавáння знаходзяцца ў Мíнску? 9. Штó вырабля ецца на Мíнскім трáктарным заводзе? 10. Якí завод выпускáе гарадскíя аўтóбусы? 11. На якíм завoдзе вырабля юцца беларýскія тралéйбусы і трамвáі? 12. Якíя мíнскія прадпрыéмствы выпускáюць бытавýю тэ хніку? 13. Якое мéсца ў структýры мíнскай прамысловасці займáе лёгкая прамысловасць? 14. Што выпускáецца на прадпрыéмствах лёгкай прамыслoвасці ў сталíцы? 15. Якíя прадпрыéмствы харчовай прамысловасці ёсць у Мíнску? 16. Што вырабля юць на заводзе «Крыштáль»? 17. Што такóе «Крамбамбýля»? 18. Што прынéсла слáву фáбрыцы «Камунáрка»? 19. Што мóжна сказáць пра рэпутáцыю прадýкцыі сталíчных прадпрыéмстваў? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Найбуйнейшы прамысловы цэнтр; добра разгалінаваная сістэма транспарту: аўтобусы, трамваі, тралейбусы, метро, маршрутнае таксі, чыгунка; доля сталічных прадпрыемстваў – больш за дваццаць працэнтаў прадукцыі краіны; першае месца – машынабудаванне; трактарны завод – трактары «Беларусь»; аўтамабільны завод – грузавікі і аўтобусы; «Белкамунмаш» – тралейбусы і трамваі; бытавая тэхніка – завод тэлевізараў «Гарызонт»; завод халадзільнікаў «Атлант»; другое месца – лёгкая прамысловасць; выпуск тканін і скураных вырабаў, абутак, адзенне, бялізна; трэцяе месца – харчовая прамысловасць; некалькі хлебазаводаў, холадакамбінатаў, мясакамбінатаў; «Крышталь» – зёлкавыя бальзамы; «Крамбамбуля»; «Камунарка» – шакалад і цукеркі. СЛОЎНІК абутак – obuwie адзенне – odzież аўтамабільны завод – zakład samochodowy бытавая тэхніка – sprzęt AGD i RTV вытворчасць – produkcja выраб – produkt вырабляць – wytwarzać, produkować маршрутнае таксі – busy машынабудаванне – przemysł maszynowy мясакамбінат – zakład masarski прадукцыя – produkt прамысловы цэнтр – centrum przemysłu сельская гаспадарка – rolnictwo сістэма транспарту – system komunikacyjny трунак – napój alkoholowy, alkohol халадзільнік – lodówka харчаванне – żywność хлебазавод – zakład piekarski РАЗДЗЕЛ ІІ. МІНСК: ПУЛЬС СТАЛІЧНАГА ЖЫЦЦЯ ŻYCIE GOSPODARCZE MIŃSKA Mińsk to największe centrum przemysłu białoruskiego. Znajduje się tu wiele fabryk i zakładów produkujących różne towary. Rozwojowi przemysłu sprzyja rozgałęziony system komunikacji. Po mieście można się przemieszczać autobusami, trolejbusami, tramwajami oraz metrem. Mińskie metro jest jedyne w kraju. Bardzo popularnym środkiem komunikacji są busy. Są bardzo zwinne i szybkie, a więc stanowią dobrą alternatywę dla komunikacji miejskiej. Z jednego rejonu miasta do drugiego można również dojechać koleją. W Mińsku jest dużo wielkich zakładów produkcyjnych. Stołeczne przedsiębiorstwa produkują ponad 20% wyrobów przemysłowych na Białorusi. Czołowe miejsce w gospodarce Mińska zajmują zakłady przemysłu maszynowego. Mińska Fabryka Traktorów produkuje traktory „Białoruś” oraz inne maszyny dla branży rolniczej. Miński Zakład Samochodowy produkuje ciężarówki i autobusy. „Biełkamunmasz” specjalizuje się w produkcji trolejbusów i tramwajów. Działa wiele przedsiębiorstw produkujących sprzęt AGD i RTV – fabryka telewizorów „Horyzont”, lodówek „Atlant”, fabryka sprzętu komputerowego oraz wiele innych. Drugie miejsce w strukturze przemysłowej Mińska zajmuje przemysł lekki. Są to fabryki produkujące tkaniny i wyroby skórzane, kilka zakładów obuwniczych, zakładów produkujących ubrania i bieliznę. Trzecie miejsce zajmują zakłady produkujące żywność. W Mińsku jest kilka zakładów piekarskich, zakładów produkujących lody i masarni. Zakład „Kryształ” produkuje wyśmienite białoruskie balsamy ziołowe oraz trunek narodowy „Krambambula” według średniowiecznych przepisów. W zakładzie cukierniczym „Komunarka” produkuje się słynną białoruską czekoladę i cukierki. Towary wyprodukowane w stolicy są znane nie tylko w całym kraju, lecz również za granicą. Notatki 13. МІНСКАЕ МЕТРО Пéршая лíнія метрó ў свéце былá пабудавáная ў Лондане ў 1863 гóдзе. Сáмая разгалінавáная схéма метрó – у Нью-Ёрку. Гэта сáмае вялíкае метрó ў свéце, яго агýльная даўжыня складáе 1365 км. А бoльш за ўсё пасажыраў перавозіць такíйскае метрó – 9 мілья рдаў чалавéк штогóд. Мíнскае метрó – даволі маладое. Рашэнне пра яго будаўнíцтва было прыня тa ў 1977 годзе. У ты я часы Мíнск ужó зрабíўся гoрадам-мільянéрам. Колькасць яго жыхароў нáвaт перавы сіла мільён. Метрó для такога густанасéленага горада было вéльмі добрым спосабам вырашэ ння трáнспартнай праблéмы. Адкрыццё пéршай лíніі метрапалітэ на адбылóся ў беларýскай сталíцы ўлéтку 1984 гóда. Тады мíнскае метрó мéла ўсяго восем стáнцый. Пéршая лíнія метрó знахóдзіцца пад галóўным праспéктам сталíцы – праспéктам Незалéжнасці. Гэта было зроблена, каб змéншыць колькасць грамáдскага трáнспарту ў цэнтры гóрада. Пéршая лíнія звя звае цэнтр з усходняй чáсткаю сталíцы. У 1990 гóдзе пачалá прáцу другáя лíнія метрó. Янá звязáла паўднёваусходнюю і заходнюю чáсткі горада. Даўжыня лíній Мíнскага метрó і колькасць стáнцый увéсь час павялíчваецца. У 2009 годзе даўжыня лíній складáла больш за тры ццаць адзíн кіламéтр. Кóлькасць стáнцый – двáццаць пяць. Сярэдняя колькасць пасажы раў штодня΄ – больш за васемсот двáццаць тысяч чалавéк. А за мéсяц мíнскае метрó перавозіць больш за двáццаць сем мільёнаў пасажы раў. У 2012 гoдзе пéршая лíнія метрó бýдзе праця гнута на бóльш за пяць кіламéтраў. У паўднёва-заходнім кірýнку адчы няцца тры новыя стáнцыі. Дата ўвядзéння ў эксплуатáцыю пéршых стáнцый трэцяй лíніі мíнскага метрó – 2017 гoд. Гэ тая лíнія павíнна злучыць два спáльныя раёны сталíцы – Зялёны луг і Курасоўшчыну. Поўная даўжыня трэцяй лíніі, якáя звяжа пoўнач і пoўдзень сталíцы, – сямнáццаць кіламéтраў. Тут запланавáныя чатырнáццаць стáнцый. Адкрыццё пéршага ўчáстка трэ цяй лíніі павíнна супáсцi па чáсе з заканчэннем будаўнíцтва новага дзелавога раёна сталíцы – Мíнск-Сíці. Тут бýдуць знахoдзіцца замéжныя дыпламаты чныя прадстаўнíцтвы, гандлёвыя і забáўныя цэ нтры, а таксáма шмат жылых квартáлаў. План развіцця΄ метрó ў Мíнску прадуглéджвае таксáма і будаўнíцтва чацвёртай лíніі метрó. Янá пачнéцца ў паўднё́ ва-ўсходнім раёне горада – Чыжоўцы – і скончыцца, як мяркýецца, у Вяснíнцы – на паўночным зáхадзе сталíцы. РАЗДЗЕЛ ІІ. МІНСК: ПУЛЬС СТАЛІЧНАГА ЖЫЦЦЯ ПЫТАННІ 1. Дзе знаходзіцца сáмае пéршае, сáмае вялíкае і сáмае папуля рнае метрó ў свéце? 2. Калí прыня та рашэнне накóнт пабудовы метрó ў Мíнску? 3. Навошта Мíнску было патрэбна будаўнíцтва метрó? 4. Калí адбылoся адкрыццё 1-ай лíніі мíнскага метрó? Колькі было на ёй стáнцый? 5. Дзе праходзіць пéршая лíнія метрó? Якíя чáсткі горада янá звя звае? 6. Калí пачалá прáцу другáя лíнія метрó? Якíя чáсткі горада янá звязáла? 7. Якой былá даўжыня метрó ў Мíнску ў 2009 годзе? 8. Колькі ўсяго стáнцый адкрых лíніях метрапалітэ та на дзвюна? 9. Колькі ў сярэднім пасажы раў перавозіць метрó штодня? Штомесяц? 10. Якáя падзéя ў будаўнíцтве метрó запланавáна на 2012 год? 11. Як змéніцца сéтка метрó ў 2017 годзе? У якíя раёйдзе метрó? ны пры 12. З чым звязáна будаўнíцтва пéршага ўчáстка трэ цяй лíніі? 13. Якýю фýнкцыю бýдзе выконваць Мíнск-Сíці? Штó ў ім размéсціцца? 14. Якíя плáны існую ць наконт будаўнíцтва чацвёртай лíніі метрó ў Мíнску? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Гісторыя мінскага метро – з 1977 года; горад-мільянер; вырашэнне транспартнай праблемы; адкрыццё першай лініі ўлетку 1984 года; першая лінія пад праспектам Незалежнасці; зменшана колькасць грамадскага транспарту ў цэнтры; адкрыццё другой лініі ў 1990 годзе; даўжыня ліній і колькасць станцый павялічваецца; 2009 год – 31 км даўжыні, 25 станцый; больш за 820 тысяч пасажыраў штодня; больш за 27 мільёнаў за месяц; 2012 год – тры новыя станцыі на 1-й лініі; 2017 – пуск трэцяй лініі паміж Зялёным лугам і Курасоўшчынай; даўжыня – 17 кіламетраў; 14 станцый; будаўніцтва Мінск-Сіці; чацвёртая лінія з Чыжоўкі да Вяснінкі. СЛОЎНІК вырашэнне – rozwiązanie горад-мільянер – miasto milionowe даўжыня – długość колькасць станцый – ilość stacji павялічваецца – zwiększa się праспект Незалежнасці – Aleja Niepodległości разгалінаваны – rozgałęziony увесь час – ciągle, cały czas МIŃSKIE METRO Pierwsza linia metra na świecie została zbudowana w Londynie w 1863 roku. Najbardziej rozgałęzioną sieć metra ma Nowy Jork. Jest to największe metro na świecie – jego całkowita długość wynosi 1365 km. Najwięcej pasażerów przewozi metro tokijskie – 9 mld rocznie. Mińskie metro jest dość młode. Decyzja o jego budowie została podjęta w 1977 roku. Już wtedy Mińsk stał się miastem milionowym. Liczba jego mieszkańców przekroczyła milion. Dla tak gęsto zaludnionego miasta metro było bardzo dobrym sposobem rozwiązania problemów komunikacyjnych. Otwarcie pierwszej linii metra w białoruskiej stolicy odbyło się w 1984 roku. Wtedy mińskie metro miało zaledwie 8 stacji. Pierwsza linia ciągnie się pod główną ulicą stolicy – Aleją Niepodległości. Celem takiego posunięcia było zmniejszenie ilości transportu miejskiego w centrum miasta. Pierwsza linia łączy centrum ze wschodnią częścią stolicy. W 1990 roku rozpoczęła działalność druga linia metra. Połączyła ona południowo--wschodnią i zachodnią część miasta. Długość linii mińskiego metra i liczba stacji wciąż się zwiększa. W 2009 roku długość linii wynosiła ponad 31 km, a ilość stacji – 25. Średnia dzienna liczba pasażerów wynosi ponad 820 tys. osób. W ciągu miesiąca mińskie metro przewozi ponad 27 mln pasażerów. W 2012 roku pierwsza linia metra zostanie wydłużona o ponad 5 km. W kierunku południowo-zachodnim zostaną otwarte 3 nowe stacje. 2017 rok to data oddania do użyt-ku pierwszych stacji trzeciej linii mińskiego metra. Ta linia powinna połączyć dwie duże dzielnice miasta – Zialiony Łuh i Kurasouszczynę. Całkowita długość trzeciej linii, która połączy północ i południe stolicy, wynosi 17 kilometrów. Tu zaplanowano 14 stacji. Otwarcie pierwszego odcinka trzeciej linii powinno zejść się w czasie z zakończeniem budowy nowej, biznesowej dzielnicy stolicy – Mińsk City. Znajdować się tu będą placówki dyplomatyczne, centra handlowe i rozrywkowe, jak również wiele osiedli mieszkaniowych. Plan rozbudowy metra w Mińsku przewiduje również budowę czwartej linii metra. Zacznie się ona w południowo-wschodniej części miasta – Czyżouce i zakończy się we-dług szacunków w Wiasnincy – na północnym zachodzie stolicy. Notatki РАЗДЗЕЛ ІІ. МІНСК: ПУЛЬС СТАЛІЧНАГА ЖЫЦЦЯ 14. КУЛЬТУРНАЕ ЖЫЦЦЁ МІНСКА Культýрнае жыццё Мíнска вéльмі насы чанае і разнастáйнае. У беларýскай сталíцы шмат тэáтраў, мастáцкіх галерэ й, музéяў. Тут размéшчаны Вялíкі тэáтр оперы і балéта Беларýсі, Нацыянáльны Акадэмíчны тэáтр імя́ Янкі Купáлы, Тэáтр беларýскай драматургíі «Вóльная сцэ на», драматычны тэáтр імяМаксíма Горкага і мнóгія íншыя. Для маладoга пакалéння мінчáнаў працýюць Тэáтр ю́ ахвотна прыходзяць нага гледачá, Тэáтр лялек. Алé на спектáклі сюдыі дарослыя. Тэатрáльны сезон распачынáецца ў вéрасні і доўжыцца да чэ рвеня – пачáтку лíпеня. Беларýскія тэатрáльныя калекты вы чáста гастралююць за мяжою, удзéльнічаюць у разнастáйных фестывáлях. Асаблíва шырoкую вядoмасць у свéце мáюць беларýская óпера і беларýскі балéт. Гэта і зразумéла, бо опернае і балéтнае мастáцтва ўніверсáльнае і не патрабýе пераклáду на якýю-кoльвечы замéжную мóву. Багáтыя і цікáвыя экспазíцыі сталíчных музéяў і мастáцкіх галерэ й. Нацыянáльны музéй гісторыі і культýры Беларýсі знаёміць з трады цыямі і побытам беларýскага народа. Узоры народных строяў з розных рэгіёнаў Беларýсі, вы шыўка, ткáцтва і íншыя рамёствы прадстáўлены ў экспазíцыі Этнаграфíчнага музéя Беларýсі. Нацыянáльны мастáцкі музéй ганары цца ўнікáльным зборам карцíн мастакоў мінýлага і прыкладнога мастáцтва. Сапрáўднай жамчýжынай калéкцыі музéя з’яўля юцца сармáцкія партрэты XVI–XVIII стагоддзяў са збoраў Радзівíлаў. Таксáма музéй знаёміць навéдвальнікаў з рознымі вíдамі сучáснага выяўлéнчага мастáцтва, скульптýры, керáмікі. Экспазíцыя Музéя прыроды і экалогіі прысвéчана жывёльнаму і раслíннаму свéту, таксáма тут ёсць калéкцыі мінерáлаў і каштоўных камянёў. У Беларýскім дзяржáўным музéі гісторыі Вялíкай Айчы ннай вайны сабрáны дакументáльныя свéдчанні наконт ваéннага перы яду на тэрыторыі Беларýсі, пра акупáцыю краíны нацы сцкай Гермáніяй. Дзяржáўны музéй гісторыі беларýскай літаратýры прысвéчаны развіццю нацыянáльнай літаратýры ад старажы тнасці да сучáснасці. У Мíнску шмат літаратýрных музéяў – Максíма Багдановіча, Я нкі Купáлы, Якуба Коласа, Петруся Броўкі і íншых творцаў айчы ннай літаратýры і культýры. Янызнаёмяць навéдвальнікаў з жыццёвым і творчым шля хам знакамíтых паэтаў і пісьмéннікаў. ПЫТАННІ 1. Што можна сказáць пра культýрнае жыццё Мíнска? 2. Якíя славýтыя тэáтры знаходзяцца ў Мíнску? 3. Якíя тэатрáльныя калекты вы працýюць для маладóга пакалéння гледачоў? 4. Калí распачынáецца тэатрáльны сезон? Як дoўга ён праця гваецца? 5. Што можна сказáць пра творчае жыццё тэатрáльных калектываў Беларýсі?  6. Якíя беларýскія тэатрáльныя калектырныя за мяжой? вы найбольш папуля 7. Чамý асаблíва папуля рныя за мяжóй беларýскія опера і балéт? 8. Што прапанýе навéдвальнікам музéй гістoрыі і культуры? 9. З якíх экспанáтаў складáецца калéкцыя этнаграфíчнага музéя? 10. Якíя калéкцыі сабрáныя ў Дзяржáўным мастáцкім музéі? 11. Якíя экспанáты з’яўля юцца жамчýжынаю калéкцыі мастáцкага музéя? 12. З чым знаёміць навéдвальнікаў музéй прыроды? 13. Што можна ўбáчыць у музéі Вялíкай Айчы ннай вайны? 14. Чамý прысвéчана экспазíцыя Музéя гістóрыі беларýскай літаратýры? 15. Музéі якíх паэ таў і пісьмéннікаў ёсць у Мíнску? 16. Якое прызначэнне ў літаратýрных музéяў паэтаў і пісьмéннікаў? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Культурнае жыццё вельмі насычанае; шмат тэатраў, галерэй, музеяў; тэатр оперы і балета; Купалаўскі тэатр; «Вольная сцэна» і іншыя; сезон распачынаецца ў верасні; доўжыцца да лета; тэатральныя калектывы часта гастралююць; вядомыя ў свеце беларускія опера і балет; музей гісторыі і культуры знаёміць з традыцыямі і побытам; строі, рамёствы – у экспазіцыі этнаграфічнага музея; мастацкі музей – карціны мастакоў мінулага; сармацкія партрэты; сучаснае мастацтва; музей прыроды – флора і фаўна, калекцыі мінералаў і каштоўных камянёў; музей гісторыі Вялікай айчыннай вайны – сведчанні наконт ваеннага перыяду; музей гісторыі літаратуры, музеі літаратараў прысвечаны развіццю нацыянальнай літаратуры, яе творцам. СЛОЎНІК ваенны перыяд – okres wojenny вядомасць у свеце – światowa sława Германія – Niemcy кераміка – ceramika наведвальнік – zwiedzający нацысцкі – nazistowski сабраны – zgromadzony сведчанне – świadectwo таксама – również які-кольвечы – jakikolwiek РАЗДЗЕЛ ІІ. МІНСК: ПУЛЬС СТАЛІЧНАГА ЖЫЦЦЯ ŻYCIE KULTURALNE MIŃSKA Życie kulturalne Mińska jest niezwykle bogate i różnorodne. W stolicy kraju jest dużo teatrów, galerii sztuki, muzeów. Znajduje się tutaj między innymi: Teatr Wielki Opery i Baletu, Akademicki Teatr Narodowy im. Janki Kupały, Teatr Dramaturgii Bia-łoruskiej „Wolna Scena”, Teatr im. Maksyma Gorkiego oraz wiele innych. Do młodego pokolenia mińszczan adresowane są spektakle Teatru Młodego Widza, Teatru Lalek, lecz dorośli równie chętnie stają się widzami tych przedstawień. Sezon teatralny zaczyna się we wrześniu i trwa aż do czerwca lub nawet początku lipca. Białoruskie zespoły teatralne często wyjeżdżają ze swymi spektaklami za granicę, biorą udział w różnego rodzaju festiwalach sztuki teatralnej. Szczególną popularnością i uznaniem zagranicznej publiczności cieszą się opera i balet białoruski. Jest to zrozumiałe, gdyż sztuka operowa i baletowa jest uniwersalna i nie wymaga tłumaczenia na jakikolwiek język obcy. Bogate i różnorodne są ekspozycje stołecznych muzeów i galerii sztuki. Narodowe Muzeum Historii i Kultury Białorusi zapoznaje z tradycjami i życiem codziennym narodu białoruskiego. Wzory strojów ludowych pochodzące z poszczególnych regionów Białorusi, haft, tkactwo oraz inne rzemiosła, są prezentowane w Muzeum Etnografi cz-nym Białorusi. Narodowe Muzeum Sztuk Pięknych szczyci się unikalnymi zbiorami płócien malarzy minionych epok oraz kolekcją sztuki użytkowej. Prawdziwą perłą zbioru muzealnego jest kolekcja portretów sarmackich z XVI–XVIII wieku pochodzących ze Zbioru Radziwiłłowskiego. Oprócz tego muzeum zapoznaje zwiedzających z różny-mi rodzajami współczesnej sztuki malarskiej, rzeźby, ceramiki. Ekspozycja Muzeum Przyrody i Ekologii poświęcona jest faunie i florze, są tu również zbiory minerałów i kamieni szlachetnych. W Białoruskim Muzeum Państwowym Wielkiej Wojny Ojczyźnianej zgromadzone są dokumenty dotyczące okresu II wojny światowej na terytorium Białorusi oraz okresu okupacji kraju przez nazistowskie Niemcy. Państwowe Muzeum Historii Literatury Białoruskiej ukazuje rozwój literatury narodowej od czasów dawnych do współczesności. Muzea literackie Maksima Bahdanoviča, Janki Kupały, Jakuba Kołasa, Piatrusia Broǔki i innych wybitnych pisarzy zapoznają zwiedzających z postaciami wybitnych twórców współczesnej literatury i kultury bia-łoruskiej. Notatki CIEKAWE FAKTY I INFORMACJE CZY WIESZ, ŻE ... najdłuższy dom mieszkalny w Mińsku znajduje się przy ulicy Maksima Tanka. Długość budynku wynosi 800 m. Mińszczanie nazywają tem dom „wielkim murem chińskim”. ... najdłuższa ulica stolicy Białorusi to Aleja Niepodległości. Jej długość wynosi około 15 km. Jest to jednocześnie najszersza ulica miasta, posiada 8, na niektórych odcinkach 9 pasów ruchu. Przy tej ulicy znajduje się również najwyższy budynek Mińska – gmach Narodowej Biblioteki Białorusi o wysokości ponad 73 m. … największym placem Mińska i jednocześnie jednym z największych placów w Europie jest Plac Niepodległości. Jego powierzchnia wynosi około 7 ha. ... około 3 km zabudowy Alei Niepodległości stanowi jedyny na świecie zwarty zespół budynków wzniesionych w stylu stalinowskiego empire – tak zwanej architektury Wielkiego Stylu. ... w Mińsku znajdują się 22 wyższe uczelnie państwowe oraz kilka wyższych uczelni prywatnych. Wśród najważniejszych szkół wyższych należy wymienić: Białoruski Uniwersytet Państwowy, Białoruski Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny, Akademię Zarządzania przy Prezydencie Białorusi, Białoruski Uniwersytet Kultury, Białoruski Państwowy Uniwersytet Medyczny, Miński Państwowy Uniwersytet Języków Obcych oraz inne prestiżowe uczelnie. РАЗДЗЕЛ ІІ. МІНСК: ПУЛЬС СТАЛІЧНАГА ЖЫЦЦЯ ... patronem Mińska jest św. Roch. W 1631 roku mieszkańcy cierpieli z powodu wielkiej epidemii cholery. Jak głosi legenda, jednemu z mieszkańców przyśniło się, że wybawienie miasta od całkowitego wymarcia zależy od św. Rocha. Posąg świętego znajdował się wśród ruin kościoła Bonifratrów, należało go więc odnaleźć. Mińszczanin opowiedział o swym śnie innym mieszkańcom, którzy podjęli się poszukiwania rzeźby. Kiedy ją znaleziono, zorganizowano wielką procesję, po czym figurę ustawiono w drewnianej kaplicy na Złotej Górce, a cholera ustąpiła. Po owych wydarzeniach na Złotej Górce pojawił się najpierw drewniany, a od połowy XIX wieku murowany kościół pod wezwaniem św. Rocha. РАЗДЗЕЛ ІІІ. ПАДАРОЖЖЫ ПА БЕЛАРУСКАЙ ЗЯМЛІ ROZDZIAŁ III. PODRÓŻE PO ZIEMI BIAŁORUSKIEJ 15. ГОМЕЛЬ Гомель – буйны горад на паўднёвым усходзе Беларýсі. Ён пабудавáны на рацэ Сож. Гомель – цэнтр вобласці і другí, паводле колькасці жыхароў, горад краíны. Тут жывé з пяцьсот ты сяч чалавéк. Гомель – вáжны трáнспартны вýзел, мáе ўлáсны міжнародны аэрапóрт. Адлéгласць да сталíцы дзяржáвы складáе прыблíзна тры ста кіламéтраў. Сваю нáзву горад атрымáў ад невялíкай рэчкі Гамаюк, якáя ўпадáе ў Сож. Менавíта на берагáх гэтай рачýлкі амáль ты сячу гадоў тамý ўзнíкла пасéлішча, якое з ця гам чáсу разраслося ў вялíкі горад. Даклáдная дáта заснавáння Гомеля невядомая. Пéршыя ўзгáдкі пра яго ў лéтапісах датýюцца ты сяча сто сорак другíм годам. У XIV стагоддзі тут пабудавáны зáмак. Гэта свéдчыла пра вялíкае значэнне горада як гандлёвага і ваéннага цэнтру навакольных зéмляў. У сярэдзіне XVI стагоддзя Гомель атрымáў магдэбýргскае прáва. Другáя палова XVI стагоддзя і XVII стагоддзе – неспрыя льны час для горада. Ён моцна пацярпéў ад казакоў, рýскіх і швéдскіх войскаў, амáль абязлю дзеў. У час Паўночнай вайны рýскія войскі зноў разбурылі Гомель. Горад пачáў адраджáцца толькі напры канцы XVIІI стагоддзя. Пасля паўстáння беларýскай дзяржáвы Гомель стаў абласным цэнтрам. У гады Другой сусвéтнай вайны, як і ўся Беларýсь, горад адчýў увéсь цяжар і нягоды ліхалéцця. Загíнула больш за сто ты сяч яго жыхароў. Пасля вайны Гомель атрымáў новае жыццё. Сёння гэта буйны прамысловы і культýрны цэнтр. Тут знаходзіцца чаты ры вышэйшыя навучáльныя ўстановы, у тым лíку ўніверсітэт імя Скары ны, медыцынскі ўніверсітэт. У Гомелі нéкалькі тэáтраў і музéяў. Цудоўным помнікам гісторыі і выдáтным мéсцам адпачы нку з’яўля ецца вéлічны палáц Румянцавых-Паскéвічаў, вакол сцен якога разбíты цудоўны парк. Палáц быў узвéдзены ў XVIII стагоддзі на мéсцы гарадскога зáмка славýтым архітэктарам Бapталaмea Растрэлі. У горадзе над Сожам праходзіць міжнародны фестывáль інструментáльнай мýзыкі «Рэнесáнс гітáры», фестывáль харэаграфíчнага мастáцтва «Сожскі карагод» і íншыя фэсты. ПЫТАННІ 1. Што можна сказáць пра Гомель? На якой рацэ ён пабудавáны? 2. Што можна сказáць пра горад паводле колькасці жыхароў? 3. Якáя роля Гомеля ў трáнспартнай сéтцы краíны? 4. Калí пра Гомель згáдваюць лéтапісы? 5. Калí у горадзе пабудавáлі зáмак? Пра што гэта свéдчыла? 6. Калí горад атрымáў магдэбýргскае прáва? 7. Што можна сказáць пра сярэдзіну XVI і XVII стагоддзе ў гісторыі Гомеля? 8. Якí быў лёс горада падчáс Паўночнай вайны? 9. Калí пачалося адраджэнне Гомеля пасля неспрыя РАЗДЗЕЛ ІІІ. ПАДАРОЖЖЫ ПА БЕЛАРУСКАЙ ЗЯМЛІ льнага чáсу ў гісторыі? 10. Якí стáтус набы ў Гомель у беларýскай дзяржáве? 11. Якí быў лёс горада падчáс Другой сусвéтнай вайны? 12. Колькі жыхароў стрáціў горад у ваéнным ліхалéцці? 13. Што можна сказáць пра Гомель пасля Другой сусвéтнай вайны? 14. Якое імя носіць гомельскі ўніверсітэт? 15. Якім цудоўным помнікам архітэктýры ганары цца Гомель? 16. Хто з’яўля ецца архітэктарам палáцa ў Гомелі? 17. Якí музы чны фестывáль праходзіць у горадзе над Сожам? 18. Як назывáецца фестывáль харэаграфíчнага мастáцтва, які праводзіцца ў Гомелі? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Буйны горад на паўднёвым усходзе Беларусі, 500 тысяч жыхароў; транспартны вузел, міжнародны аэрапорт; адлегласць да сталіцы 300 кіламетраў; старажытнае паселішча на рэчцы Гамаюк; першыя ўзгадкі у летапісах у 1142 годзе; замак з XIV стагоддзя; у сярэдзіне XVI стагоддзя нададзена магдэбургскае права; з другой паловы XVI стагоддзя – неспрыяльны час; моцна пацярпеў ад іншаземных войскаў; адраджэнне напрыканцы XVIІI стагоддзя; абласны цэнтр Беларусі; моцна пацярпеў у гады Другой сусветнай вайны; сёння – прамысловы і культурны цэнтр; універсітэт імя Скарыны, некалькі тэатраў і музеяў; палацава-паркавы ансамбль XVIII стагоддзя, створаны архітэктарам Растрэлі; міжнародны фестываль «Рэнесанс гітары», фестываль «Сожскі карагод». СЛОЎНІК аэрапорт – port lotniczy дата заснавання – data powstania, założenia ліхалецце – ciężkie czasy напрыканцы – pod koniec палацава-паркавы ансамбль – zespół pałacowo-parkowy прамысловы цэнтр – centrum przemysłu старажытнае паселішча – dawne siedlisko транспартны вузел – węzeł komunikacyjny узгадка – wzmianka цяжар нягодаў – trudy i przeciwności HOMEL Homel to duże miasto na południowym wschodzie Białorusi, zbudowane nad rzeką Soż. Homel jest stolicą obwodu i drugim co do liczby mieszkańców miastem kraju. Mieszka tu 500 tys. osób. Homel to wielki węzeł komunikacyjny, posiada własny międzynarodo-wy port lotniczy. Odległość pomiędzy Homlem a stolicą państwa wynosi 300 km. Swą nazwę miasto wzięło od rzeczki Homajuk, niewielkiego dopływu Soża. Właśnie nad tą rzeczką prawie 1000 lat temu pojawiło się siedlisko, które z biegiem czasu rozrosło się i stało się dużym miastem. Dokładna data powstania Homla nie jest znana. Pierwsze wzmianki o mieście można znaleźć w latopisach z datą 1142 roku. W XIV wieku wzniesiono tutaj zamek. Jest to świadectwo wielkiego znaczenia miasta jako centrum handlu i obrony okolicznych ziem. W połowie XVI wieku miastu nadano prawo magdeburskie. Pierwsza połowa XVI wieku i cały wiek XVII to bardzo niesprzyjający okres w historii miasta – mocno ucierpiało od oddziałów kozackich, wojsk szwedzkich i rosyjskich, zostało prawie całkowicie wyludnione. W czasie wojny północnej wojska rosyjskie ponownie zburzyły miasto. Zaczęto je odbudowywać dopiero pod koniec XVIII wieku. Po powstaniu państwa białoruskiego Homel stał się centrum obwodowym. W czasie II wojny światowej w pełni doświadczył trudów i przeciwności ciężkich czasów, jak zresztą cała Białoruś. Zginęło wtedy ponad 100 tys. mieszkańców. Po wojnie zaczęło się nowe życie miasta. Dzisiaj jest ono dużym centrum przemysłu i kultury. Działają tutaj 4 uczelnie wyższe, w tym Uniwersytet im. Skaryny oraz Uniwersytet Medyczny. W Homlu jest kilka teatrów i muzeów. Wspaniały zabytek historii i świetne miejsce wypoczynkowe to kompleks pałacowo-zamkowy Rumiancewych-Paskiewiczów. Został on wzniesiony w XVIII wieku na miejscu zamku miejskiego przez wybitnego architekta Bartolomea Rastrellego. W mieście nad Sożem odbywa się międzynarodowy festiwal muzyki instrumentalnej „Renesans gitary”, festiwal sztuki choreograficznej „Sożski korowód” i inne. Notatki РАЗДЗЕЛ ІІІ. ПАДАРОЖЖЫ ПА БЕЛАРУСКАЙ ЗЯМЛІ 16. МАГІЛЁЎ Магілёў – горад са шматвяковай гісторыяй на ўсходзе Беларýсі, сталíца Магілёўскай вобласці. Паводле колькасці насéльніцтва гэта трэці горад краíны. Тут жывé амáль чаты рыста тысяч чалавéк. Ад Мíнска да Магілёва – дзвéсце кіламéтраў. У 1267 годзе на стромым бéразе Дняпрá быў пабудавáны зáмак. Гэта і паклáла пачáтак гісторыі Магілёва. Лю дзі ахвотна сялíліся вакол зáмкa, тамý горад хýтка разрастáўся. Гэтаму спрыя ла і добра абрáнае мéсца на бéразе вялíкай ракí. Развівáўся гáндаль, а ў выпадку небяспéкі ракá і зáмак служы лі перашкодаю для ворагаў. У 1577 годзе горад атрымáў магдэбýргскае прáва. Магілёў стаў буйны м і багáтым цэнтрам міжнароднага гáндлю. З другой паловы XVI стагоддзя для горада надышлí чорныя часы . Падчáс войнаў Вялíкага Кня ства Літоўскага з Масквою рýскія войскі вынішчылі амáль усíх жыхароў Магілёўшчыны. У XVII стагоддзі горад, якí ранéй лічы ўся адным з найбуйнéшых на беларýска-літоўскіх зéмлях, быў поўнасцю спустошаны. Неспакойны час праця гваўся для Магілёва амáль дзвéсце гадоў. Горад цярпéў ад ваéннай навáлы, быў рабавáны рýскімі, швéдскімі, францýзскімі войскамі. Вялíкай праблéмай былí таксáма шматлíкія пажáры. Вяртáнне горада да спакойнага жыцця адбылося ў ХІХ стагоддзі. Праз Магілёў прайшлá вялíкая шашá, потым чыгýнка. У горадзе з’явíўся тэáтр. Пасля паўстáння беларýскай дзяржáвы Магілёў стаў абласным цэнтрам. Чарговая трагíчныя старонка гісторыі горада – абарона ад нямéцкіх войскаў у 1941 годзе. Двáццаць тры дні абаронцы горада над Дняпром стры млівалі варожыя войскі. Сíмвалам мýжнасці жыхароў Магілёва стáла Буйнíцкае поле – свéдак заця тых баёў. У часы нямéцкай акупáцыі горада загíнула больш за сéмдзесят ты сяч чалавéк. Пасля вайны Магілёў стаў адным з найважнéйшых гарадоў краíны. Гэта буйны прамысловы і культýрны цэнтр. Тут знаходзяцца прадпрыéмствы агýльнадзяржáўнага значэння. Працýе нéкалькі музéяў, тэáтраў, вышэ йшых навучáльных устаноў. Штогóд у Магілёве адбывáецца міжнародны фестывáль духоўнай мýзыкі «Магýтны Божа», міжнародны эстрáдны фестывáль «Залаты шля гер» і íншыя культýрныя падзéі. ПЫТАННІ 1. Што можна сказáць пра Магілёў? 2. Якое мéсца займáе Магілёў паводле насéльніцтва? 3. Колькі жыхароў у горадзе? 4. Як далёка ад Магілёва да Мíнска? 5. Якáя падзéя паклáла пачáтак гісторыі горада? 6. На якой рацэ быў пабудавáны зáмак? 7. Чамý лю дзі ахвотна сялíліся ў Магілёве? 8. Якім чы нам на развіццё горада ўплывáла наяўнасць буйной ракí і зáмкa? 9. Калí гораду надáдзена магдэбýргскае прáва? Як гэта адбíлася на горадзе? 10. Якíя часы пачалíся для Магілёва ў сярэдзіне ХVI стагоддзя? 11. Колькі праця з горадам? гваўся неспрыяльны час? Што адбывáлася тады 12. Як развівáўся горад у ХІХ стагоддзі? 13. Што можна сказáць пра абарону Магілёва ад нямéцкіх войскаў? 14. Што сімвалізýе мýжнасць і гераíзм абаронцаў горада? 15. Якíм быў лёс Магілёва ў пасляваéнны час? 16. Якíя прадпрыéмствы знаходзяцца ў горадзе? 17. Якíя музы чныя фестывáлі адбывáюцца ў Магілёве? 18. Якáя мýзыка прадстáўлена на фестывáлі «Магýтны Божа»? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Горад са шматвяковай гісторыяй; амаль 400 тысяч чалавек; пачатак гісторыі – будаўніцтва замка ў 1267 годзе; развіццё гандлю; магдэбургскае права; буйны і багаты цэнтр міжнароднага гандлю; з 2 паловы XVI стагоддзя – чорныя часы; амаль поўнае спусташэнне; неспакойныя часы – амаль 200 гадоў; ваенная навала, рабаванне; пажары; у ХІХ стагоддзі – шаша, чыгунка; абласны цэнтр Беларусі; мужная абарона ад нямецкіх войскаў у 1941 годзе; сімвал мужнасці – Буйніцкае поле; страціў больш за 70 тысяч жыхароў; адзін з найважнейшых гарадоў; прадпрыемствы агульнадзяржаўнага значэння; міжнародныя фестывалі «Магутны Божа», «Залаты шлягер» і іншыя. СЛОЎНІК агульнадзяржаўны – ogólnopaństwowy навала – inwazja мужнасць – męstwo падзея – wydarzenie поўнае спусташэнне – całkowite spustoszenie развіццё – rozwój самакіраванне – samorząd стрымліваць – powstrzymywać чарговы – kolejny чорныя часы – ciężkie czasy РАЗДЗЕЛ ІІІ. ПАДАРОЖЖЫ ПА БЕЛАРУСКАЙ ЗЯМЛІ MOHYLEW Mohylew to duże miasto z wielowiekową historią położone na wschodzie Białorusi, stolica obwodu mohylewskiego. Jest to trzecie co do wielkości miasto białoruskie – liczy prawie 400 tys. mieszkańców. Od Mińska do Mohylewa jest prawie 200 km. W roku 1267 nad wysokim brzegiem Dniepru wzniesiono zamek. W taki oto sposób zapoczątkowana została historia miasta Mohylew. Ludzie chętnie osiedlali się w okolicy zamku, a więc miasto szybko się rozrastało. Sprzyjało temu, między innymi, trafnie wybrane miejsce nad wielką rzeką. Rozwijał się handel, a w przypadku zagrożenia rzeka i zamek stawały się przeszkodą na drodze wroga. W 1577 roku miasto otrzymało prawo magdeburskie. Mohylew stał się dużym i bogatym centrum handlu międzynarodowego. Od drugiej połowy XVI wieku zaczyna się bardzo niesprzyjający okres w historii miasta. W czasie wojen Wielkiego Księstwa Litewskiego z Moskwą wojska rosyjskie zabiły prawie całą ludność Mohylewszczyzny. W XVII wieku miasto, które wcześniej uchodziło za jedno z największych na ziemiach białorusko-litewskich, zostało całkowi-cie spustoszone. Niespokojne czasy trwały dla Mohylewa przez prawie 200 lat. Miasto cierpiało z powodu inwazji wojennych, było rabowane przez wojska rosyjskie, szwedzkie, francuskie. Poważnym problemem były również liczne pożary. Powrót miasta do spokojnego życia nastąpił dopiero w XIX wieku. Przez miasto zbudowano wielką szosę, a później linię kolejową. Otworzono teatr miejski. Po powstaniu państwa białoruskiego Mohylew stał się centrum obwodowym. Kolejne tragiczne karty miejskiej historii związane są z obroną przed wojskami niemieckimi w 1941 roku. 23 dni obrońcy miasta nad Dnieprem powstrzymywali nacierającą armię wroga. Symbolem męstwa mieszkańców Mohylewa stało się Bujnickie Pole – świadek zaciętych walk. W czasie okupacji niemieckiej zginęło ponad 70 tys. mieszkańców. Powojenny Mohylew stał się jednym z najważniejszych miast kraju. Obecnie jest to duże centrum przemysłu i kultury. Znajdują się tutaj zakłady o znaczeniu ogólnokrajowym. Otworzono kilka muzeów, teatrów, uczelni wyższych. Co roku odbywa się międzynarodowy festiwal muzyki religijnej „Wszechmogący Boże”, międzynarodowy festiwal muzyki popularnej „Złoty Przebój” oraz inne imprezy kulturalne. Notatki 17. ВІЦЕБСК Вíцебск – абласны цэнтр на паўночным усходзе краíны. Гэта адзíн з найстаражы тнейшых беларýскіх гарадоў. Гісторыя Вíцебска пачынáецца ад будаўнíцтва ў 974 годзе зáмкa на зéмлях крывічоў. А ў 1021 годзе Вíцебск згáдваецца ў славýтым лéтапісе «Аповесць мінýлых гадоў». У XII стагоддзі горад стаў цэнтрам Вíцебскага кня ства. У 1410 годзе баявыя атрáды з Вíцебска прынялí акты ўны ўдзел у Грунвáльдскай бíтве. У 1597 годзе горад атрымáў магдэбýргскае прáва. Бо ўжо ў тыя часы гэта быў буйны цэнтр гáндлю і рамёстваў. У XVII стагоддзі Вíцебшчына і сам горад стáлі ахвя рамі крóвапралíтных войнаў. У вы ніку войнаў з Расíяй уся ўсходняя Беларýсь амáль абязлюдзела. Ві цебск прыйшоў у заняпáд. Паступовае адраджэнне адбылося ў сярэдзіне XVIII стагоддзя. У ты Вíцебск стаў другíм па велічынí – пасля я часы Магілёва – горадам Беларýсі. Чарговы ўдар віцябчáне прынялí падчáс нашэсця Напалеóна. Горад стрáціў палову свайго насéльніцтва, быў спустошаны і разрабавáны францýзскімі войскамі. Спатрэбіліся дзесяцігоддзі, каб зноў адбудавáць Вíцебск. Менавíта тут напры канцы ХІХ стагоддзя быў упершыню ў свéце вы найдзены імгнéнны затвор фóтаапарáта. Зрабíў гэта вíцебскі фатограф Сігізмýнд Юркоўскі. У Вíцебску нарадзíўся і жыў славýты мастáк Марк Шагáл, працавáў сусвéтна вядомы Казімíр Малéвіч – áўтар «Чорнага квадрáта». Горад надзвы чай моцна пацярпéў у гады Другой сусвéтнай вайны. Са ста васьмíдзесяці ты сяч жыхароў пасля вызвалéння ў Вíцебску засталося ўсяго сто васемнáццаць чалавéк. Горад быў спáлены амáль дашчэнту. Аднáк лю дзі не далí знíкнуць старажы тнаму гораду, адбудавалі яго. Сёння Віцебск – прамысловы і культýрны цэнтр паўночна-усходняй Беларусі, буйны чыгýначны вýзел. У горадзе працýе рачны порт. Шматлíкія пагоркі, на якіх збудаваны Вíцебск, рэкі, што праразáюць яго, – усё гэта надаé гораду своеасаблíвую прыгажосць. Апрача таго, паступова аднаўля ецца даўняе архітэктýрнае аблíчча горада. Тут знаходзіцца нéкалькі тэáтраў, музéяў, штогóд адбывáецца міжнародны фестывáль мастáцтваў «Славя нскі базáр у Вíцебску». ПЫТАННІ 1. Што можна сказáць пра Вíцебск? 2. Дзе размéшчаны горад? 3. З чаго пачынáецца гарáдская гісторыя? 4. Якí стáтус меў Вíцебск у ХІІ стагоддзі? 5. Як Ві цебск звязáны з Грунвáльдскай бíтвай? РАЗДЗЕЛ ІІІ. ПАДАРОЖЖЫ ПА БЕЛАРУСКАЙ ЗЯМЛІ 6. Калí горад атрымáў магдэбýргскае прáва? З чым гэта было звязáна? 7. Які быў лёс Вісі ў XVII стагоддзі? цебска і ўсёй усходняй чáсткі Белару 8. Калí адбылося адраджэнне горада? 9. Што можна сказáць пра Вíцебск у другой палове XVIIІ стагоддзя? 10. Якí быў лёс горада падчáс вайны з Напалеонам? 11. Якí цікáвы факт звязáны з Вíцебскам напры канцы XIХ стагоддзя? 12. Якíя сусвéтна вядомыя мастакí жылí і працавáлі ў Вíцебску? 13. Якí лёс напаткáў Ві цебск у часы Другой сусвéтнай вайны? 14. Колькі жыхароў было ў горадзе пéрад вайной і колькі засталося пасля яé? 15. Што здáрылася з горадам пасля вайны? 16. Што можна сказáць пра сённяшні Вíцебск? 17. Што можна сказáць пра архітэктýрнае аблíчча горада? 18. Якí буйны міжнародны фестывáль праходзіць штогóд у горадзе? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Абласны цэнтр на паўночным усходзе краіны; адзін з найстаражытнейшых беларускіх гарадоў; будаўніцтва замка ў 974 годзе; віцебскія атрады удзельнічалі ў Грунвальдскай бітве; з 1597 года – магдэбургскае права; буйны цэнтр гандлю і рамёстваў; у XVII стагоддзі горад заняпаў; паступовае адраджэнне – у сярэдзіне XVIII стагоддзя; нашэсце Напалеона – страта паловы насельніцтва, Віцебск спустошаны і разрабаваны; фатограф Сігізмунд Юркоўскі – стваральнік імгненнага затвору фотаапарата; славутыя мастакі Марк Шагал і Казімір Малевіч; велізарныя страты ў гады Другой сусветнай вайны; прамысловы і культурны цэнтр рэгіёну, буйны чыгуначны вузел; аднаўленне архітэктурнага аблічча горада; міжнародны фестываль мастацтваў «Славянскі базар у Віцебску». СЛОЎНІК амаль – prawie, niemal будаўніцтва замкy – budowa zamku велізарны – ogromny нашэсце – inwazja кровапралітны – krwawy паступовы – stopniowy прыйшоў у заняпад – podupadł фестываль мастацтваў – festiwal sztuki штогод – co roku чыгуначны – kolejowy WITEBSK Witebsk to miasto obwodowe na północnym wschodzie kraju. Jest to jedno z najstarszych miast białoruskich. Historia Witebska bierze początek od budowy zamku w 974 roku na ziemiach Krywiczów. A już w 1021 roku o Witebsku wspomina słynny latopis Powieść minionych lat. W XII wieku miasto stało się stolicą Księstwa Witebskiego. W 1410 roku oddziały witebskie aktywnie uczestniczyły w bitwie pod Grunwaldem. W 1597 roku miastu nadano prawo magdeburskie. Witebsk był wówczas dużym centrum handlu i rzemiosła. W XVII wieku ziemia witebska i samo miasto padły ofiarą krwawych wojen. Wskutek starć wojennych z Rosją cała wschodnia Białoruś uległa prawie całkowitemu wyludnieniu. Witebsk podupadł. Stopniowe odrodzenie nastąpiło w połowie XVIII wieku. Wówczas Witebsk stał się drugim co do wielkości, po Mohylewie, miastem Białorusi. Kolejny cios spadł na witebszczan w czasie inwazji Napoleona. Miasto straciło połowę mieszkańców, zostało spustoszone i zrabowane przez oddziały francuskie. Minęły dziesięciolecia, zanim ponownie odbudowano Witebsk. Właśnie tutaj, pod koniec XIX wieku, po raz pierwszy na świecie wynaleziono momentalną migawkę aparatu fotograficznego. Dokonał tego witebski fotograf Zygmunt Jurkoŭski. W Witebsku urodził się i mieszkał również wybitny malarz Mark Chagall, a także tworzył znany na całym świecie Kazimierz Malewicz, autor Czarnego kwadratu. Miasto mocno ucierpiało w czasie II wojny światowej. Ze 180 tys. mieszkańców po wyzwoleniu zostawało zaledwie 118 osób. Miasto zostało prawie doszczętnie spalone. Jednakże ludzie nie pozwolili na zniknięcie starego miasta, odbudowali go prawie od fundamentów. Dziś Witebsk to centrum przemysłu i komunikacji, stolica obwodu witebskiego, duży węzeł kolejowy. Działa tutaj port rzeczny. Liczne pagórki, na których wzniesiono miasto, rzeki przecinające Witebsk – wszystko to dodaje miastu niepowtarzalnego uroku. Oprócz tego stopniowo odradza się dawne architektoniczne oblicze miasta. Działa tutaj kilka teatrów, muzeów, odbywa się między-narodowy festiwal sztuki „Słowiański Bazar w Witebsku”. Notatki РАЗДЗЕЛ ІІІ. ПАДАРОЖЖЫ ПА БЕЛАРУСКАЙ ЗЯМЛІ 18. ГРОДНА Гродна, альбо Гародня – буйны горад на паўночным зáхадзе Беларусі. Гэта вáжны чыгýначны вýзел, адміністрацы йны і культýрны цэнтр Гродзенскай вобласці. У горадзе больш за 330 ты сяч жыхароў. Ёсць рачны порт і аэрапóрт. Адлéгласць да сталíцы краíны – больш за дзвéсце сéмдзесят кіламéтраў. Гродна ўпершыню ўзгáдваецца ў лéтапісах у 1128 годзе. Тагачáсная нáзва зéмляў Гарадзéншчыны паабáпал Нёмана – Чорная Русь. 3 XIII стагоддзя Чорная Русь увайшлá ў склад Вялíкага кня ства Літоўскага – беларýска-літоўскай дзяржáвы. Дзя куючы гэтаму жыхары горада паспяхова супраціўляліся тэўтонскім ры царам. Мýжна адбівáў атáкі рыцараў Тэўтонскага ордэна кашталя н гарадзéнскага зáмкa Давыд. Гісторыя Гародні дáўняя і слáўная. Неаднаразова спусташáлі горад крыжакí. Пад яго мурáмі былí і швéдскія, і рýскія войскі. Дзя куючы выгоднаму геаграфíчнаму становішчу горад дастаткова хýтка адбудоўваўся. Квітнéў гáндаль, акты ўна дзéйнічалі рамéсніцкія цэхі. У XIV стагоддзі тут быў пабудавáны адзíн з пéршых на Беларусі каталíцкіх хрáмаў – катэдра Вíтаўта. У 1496 годзе гораду было надáдзена магдэбýргскае прáва. А ў канцы XVI стагоддзя Гродна стáла ўлюбёнай рэзідэ нцыяй караля Стэфана Баторыя. Гародня былá вéльмі вáжным горадам: тут адбывáўся што трэці сейм Рэчы Паспалíтай. Было пабудавáна шмат касцёлаў і манастыроў, горад набы ў барочнае аблíчча. Напры канцы XVIІІ стагоддзя тут з’явíўся батанíчны сад – пéршы на тэрытóрыі Беларýсі. З Гародняю звязáны надзвы чай вáжныя падзéі ў нацыянáльнай і еўрапéйскай гісторыі. Тут у 1795 годзе афіцы йна спынíла існавáнне Рэч Паспалíтая – дзяржáва беларýсаў, літоўцаў, паля каў і ўкраíнцаў. Звéдаў горад цяжкасці і выпрабавáнні вайны з Напалеонам, абéдзвюх сусвéтных войнаў. Асаблíва вялíкія стрáты прынéсла Гародні нямéцкая акупáцыя. Загíнула нéкалькі дзеся ткаў тысяч чалавéк, горад быў моцна разбýраны. Сёння Гародня – адзíн з найпрыгажэйшых беларýскіх гарадоў. Туры стаў прывáбліваюць маляўнíчыя краявíды над Нёманам, Зáмкавая гарá, дзе захавáўся цэлы кóмплекс помнікаў мінýўшчыны. Вáрта пабывáць пад мурáмі Калóжскай царквы . Гэта ўнікáльны помнік беларýскага дойлідства ХІІ стагоддзя. У горадзе нéкалькі музéяў, тэáтраў, вышэйшых навучальных устаноў, у тым лíку ўніверсітэ т імя Янкі Купáлы. ПЫТАННІ 1. Што можна сказáць пра Гародню? Як далёка ад яе да сталíцы? 2. Калí Гародня ўпершыню згáдваецца ў лéтапісах? 3. Калí Чорная Русь стáла чáсткаю Вялíкага кня ства? Як гэта адбíлася на Гродне? 4. Якáя гістары чная постаць праслáвілася дзякуючы барацьбé з крыжакáмі? 5. Напа ды якіх войскай зведаў горад на працягу сваёй гісторыі? 6. Дзя куючы чамý горад паўставáў з руíнаў і зноў развівáўся? 7. Калі былá збудавáная катэдра Вíтаўта? 8. Якí кароль лю біў Гародню? Як гэта паўплывáла на стáтус горада? 9. Якое аблíчча атрымáў горад на мяжы XVI–XVІІ стагоддзя? 10. Які аб’éкт з’явíўся ў горадзе напры канцы XVIІІ стагоддзя? Чым ён адмéтны? 11. Якíя вáжныя гістары чныя падзéі стáлі чáсткаю гісторыі Гародні? 12. Якí быў лёс горада падчáс нямéцкай акупáцыі? 13. Што прывáблівае туры стаў у Гародні? 14. Што можна сказáць пра гродзенскую Каложскую царкву? 15. Чыё імя носіць універсітэт у Гародні? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Буйны горад на паўночным захадзе; важны чыгуначны вузел, абласны цэнтр; больш за 330 тысяч жыхароў; рачны порт і аэрапорт; да сталіцы – з 270 кіламетраў; упершыню ўзгадваецца ў 1128 годзе; у складзе Вялікага княства; шматлікія напады ворагаў; у 1496 годзе нададзена магдэбургскае права; рэзідэнцыя Стэфана Баторыя; сеймы Рэчы Паспалітай; барочнае аблічча; батанічны сад; у 1795 годзе афіцыйна спыніла існаванне Рэч Паспалітая; цяжкасці і выпрабаванні вайны з Напалеонам, абедзвюх сусветных войнаў; адзін з найпрыгажэйшых беларускіх гарадоў; маляўнічыя краявіды над Нёманам, Замкавая гара, Каложская царква; некалькі музеяў, тэатраў, універсітэт імя Янкі Купалы. СЛОЎНІК батанічны сад – ogród botaniczny кожны трэці – co trzeci манастыр – klasztor неаднаразова – niejednokrotnie паспяховы – skuteczny, pomyślny Тэўтонскі ордэн – Zakon Krzyżacki Рэч Паспалітая – Rzeczpospolita Obojga Narodów супраціўленне – stawianie oporu, sprzeciw РАЗДЗЕЛ ІІІ. ПАДАРОЖЖЫ ПА БЕЛАРУСКАЙ ЗЯМЛІ GRODNO Grodno to duże miasto na północnym zachodzie Białorusi. Jest to ważny węzeł kolejowy, administracyjne i kulturalne centrum obwodu grodzieńskiego. Ma ponad 330 tys. mieszkańców. Posiada port rzeczny i port lotniczy. Odległość od stolicy wynosi ponad 270 km. Po raz pierwszy Grodno wzmiankowane jest w latopisach z datą 1128 roku. Wówczas nadniemeńskie ziemie Grodzieńszczyzny nazywano Rusią Czarną. Od XIII wieku weszła ona w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego. Sprzyjało to skuteczniejszemu stawianiu oporu rycerzom niemieckim. Szczególnym męstwem wyróżniał się podczas ataków rycerzy Zakonu Krzyżackiego kasztelan zamku grodzieńskiego – Dawid. Historia Grodna jest długa i znana. Niejednokrotnie miasto było pustoszone przez Krzyżaków. Pod jego murami przebywały wojska szwedzkie i rosyjskie. Za każdym razem, dzięki sprzyjającemu położeniu geograficznemu, miasto dość szybko się odbudowywało. Kwitnął handel, prężnie działały cechy rzemieślnicze. W XIV wieku wzniesiono tutaj jedną z pierwszych świątyń katolickich na ziemiach Białorusi – farę Witolda. W 1496 roku Grodno otrzymało prawo magdeburskie. Pod koniec XVI wieku miasto stało się ulubioną rezydencją króla Stefana Batorego. Grodno pełniło wówczas ważną rolę w życiu politycznym państwa. Odbywał się tutaj co trzeci sejm Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W mieście wzniesiono dużo kościołów i klasztorów, Grodno przybra-ło oblicze barokowe. Pod koniec XVIII wieku założono tu ogród botaniczny – pierwszy na terenie Białorusi. Z Grodnem związane są niezwykle ważne wydarzenia z historii narodowej oraz europejskiej. W 1795 roku oficjalnie nastąpił tutaj kres istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów – państwa Białorusinów, Litwinów, Polaków i Ukraińców. Miasto doświadczy-ło ciężaru czasów wojennych podczas inwazji Napoleona oraz w czasie obydwu wojen światowych. Szczególnie wielkie straty dotknęły miasto podczas okupacji niemieckiej. Zginęło wtedy kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców. Miasto uległo zburzeniu. Dzisiaj Grodno to jedno z najpiękniejszych miast białoruskich. Turystów przyciągają malownicze krajobrazy nadniemeńskie, Góra Zamkowa, gdzie zachował się cały zespół zabytków przeszłości. Warto zwiedzić Kałożę – unikalny zabytek architektury białoruskiej z XII wieku. Miasto ma kilka muzeów, teatrów, uczelni, w tym Uniwersytet im. Janki Kupały. Notatki 19. БРЭСТ Брэст – буйны горад на паўднёвым зáхадзе краíны. Яго чáста назывáюць заходняю брáмаю Беларýсі. Менавíта праз Брэст праходзіць вáжная чыгýначная магістрáль, якáя звя звае Еўропу і Азію. Адлéгласць ад Брэста да сталíцы – больш за тры ста пяцьдзесят кіламéтраў. Брэст – горад са шматвяковай гісторыяй. Упершыню ён узгáдваецца ў лéтапісах у 1019 годзе. Мéсца ўпадзéння Мухаўцá ў Заходні Буг, на якíм было пабудавáна гарадзíшча, знаходзілася на перакрыжавáнні старажы тных гандлёвых шляхоў. Дзя куючы гэтаму, Бярэсце становіцца вáжным гандлёвым горадам. У Вялíкім кня стве Літоўскім Брэст быў адным з буйных эканамíчных цэнтраў. Тут праводзіліся міжнародныя кірмашы , сюды прывозілі тавáры з Заходняй Еўропы і А зіі. Менавíта з-за свайго стратэгíчнага палажэння горад звéдаў шматлíкія напáды ворагаў. Алé, няглéдзячы ні на што, Брэст увéсь час адбудоўваўся, развівáўся. У 1390 годзе горад пéршым на Беларусі атрымáў магдэбýргскае прáва. Асаблíва ўзмацнíлася эканамíчнае значэнне Брэста ў сярэдзіне пятнáццатага стагоддзя. У гэты час тут налíчвалася амáль 40 рамéсніцкіх цэхаў. Неўзабáве горад набы ў і вáжны палітычны стáтус. Тут праводзіліся агульнадзяржáўныя сéймы. У 1554 годзе Брэст атрымáў герб, на якíм былá муравáная вéжа на чырвоным полі пры зліццí дзвюх рэк. У 1563 годзе ў мясцовай друкáрні былá вы дадзена «Брэсцкая Бíблія». У 1569 годзе тут пачалá працавáць пéршая аптэка. У 1590 годзе адкры лася пéршая свéцкая школа. Горад адны м з пéршых на беларýскай зямлí звéдаў цяжар абéдзвюх сусвéтных войнаў. У 1918 годзе тут быў падпісáны Брэсцкі мір. А ў 1941 годзе Брэсцкая крэпасць гераíчна баранíлася ад гермáнскіх войскаў. Ама ль месяц цытадэль стры млівала варожыя войскі. Яé абаронцы не мéлі ні вады, ні харчавáння, ні лéкаў. Подзвіг Брэсцкай крэпасці – сíмвал сапрáўднай мýжнасці і гераíзму. Як і ўсе беларýскія гарады Брэст пачáў новае жыццё. Сёння , пасля вайнытут жывé прыблíзна тры ста двáццаць тысяч чалавéк. У горадзе нéкалькі ўніверсітэтаў, тэáтраў, музéяў. Брэст – цэнтр вобласці і вáжны трáнспартны вýзел. Тут працýе рачны порт. ПЫТАННІ 1. Што ўвогуле можна сказáць пра Брэст? 2. Якáя вáжная магістрáль праходзіць праз горад? 3. Якáя адлéгласць ад Брэста да сталíцы краíны? 4. Калí горад упершыню ўзгáдваецца ў лéтапісах? У якім мéсцы ўзнíкла гарадзíшча? 5. Чамý для пабудовы гарадзíшча было вы брана менавíта гэтае мéсца? 6. Якí стáтус меў Брэст у Вялíкім кня стве Літоўскім? 7. Што прыця гвала пад гарадскíя муры варожыя войскі? 8. Калí Брэст атрымáў магдэбýргскае прáва? 9. Што можна сказáць пра развіццё горада ў XV стагоддзі? 10. Якая выя ва змéшчана на гарадскíм гéрбе? 11. Пра якíя здарэнні ў жыццí горада вáрта згадáць, гаворачы пра XVI стагоддзе? 12. Якáя вáжная гістары чная падзéя адбылáся ў горадзе ў 1918 годзе? 13. Якíя трагíчныя падзéі беларýскай гісторыі адбывáліся ў Брэсце ў 1941 годзе? 14. Колькі чáсу абаронцы крэпасці стры млівалі пад яé сцéнамі ворага? 15. Як успрымáецца сёння подзвіг абаронцаў цытадэлі? 16. Што можна сказáць пра сучáсны Брэст? 17. Якýю вáжную ролю выконвае горад? РАЗДЗЕЛ ІІІ. ПАДАРОЖЖЫ ПА БЕЛАРУСКАЙ ЗЯМЛІ КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Буйны горад на паўднёвым захадзе; заходняя брама Беларусі; чыгуначная магістраль; да сталіцы – больш за трыста пяцьдзесят кіламетраў; першая згадка ў летапісах у 1019 годзе; гарадзішча на перакрыжаванні гандлёвых шляхоў; важны гандлёвы цэнтр Вялікага княства; міжнародныя кірмашы; шматлікія напады ворагаў; першы з беларускіх гарадоў атрымаў магдэбургскае права; высокі эканамічны і палітычны статус; праводзіліся сеймы; з 1554 года ўласны герб; выдадзена «Брэсцкая біблія»; зведаў цяжар абедзвюх сусветных войнаў; у 1918 годзе падпісаны Брэсцкі мір; у 1941 годзе – абарона Брэсцкай крэпасці; крэпасць – сімвал мужнасці і гераізму; новае жыццё пасля вайны; амаль трыста дваццаць тысяч жыхароў; некалькі універсітэтаў, тэатраў, музеяў; важны транспартны вузел. СЛОЎНІК больш за – ponad згадка – wzmianka кірмаш – jarmark крэпасць – forteca мужнасць – męstwo подзвiг – czyn bohaterski праводзіліся сеймы – obradowały sejmy сусветны – światowy цытадэль – twierdza, cytadela BRZEŚĆ Brześć to duże miasto na południowym zachodzie kraju. Często określa się go mianem zachodniej bramy Białorusi. Właśnie przez Brześć przechodzi kolej wiążąca Europę z Azją. Odległość Brześcia od stolicy państwa wynosi ponad 350 km. Brześć ma wielowiekową historię. Po raz pierwszy latopisy wspominają o mieście w 1019 roku. Gród został wzniesiony w miejscu ujęcia Muchowca do Zachodniego Bugu. Znajdował się na skrzyżowaniu dawnych szlaków handlowych, więc dzięki temu stał się ważnym centrum handlu. W Wielkim Księstwie Litewskim Brześć stał się jednym ze znaczących centrów życia gospodarczego. Tutaj odbywały się międzynarodowe jarmarki, tutaj przywożono towary z Europy Zachodniej oraz Azji. Właśnie z powodu swego znaczenia politycznego i gospodarczego miasto wielokrotnie próbowano zdobyć. Jednak mimo licznych inwazji wojennych Brześć cały czas był odbudowywany. W 1390 roku miastu, jako pierwszemu na ziemiach białoruskich, nadano prawo magdeburskie. Znaczenie gospodarcze Brześcia zwiększyło się zwłaszcza w połowie XV wieku. Wówczas było tutaj prawie 40 cechów rzemieślniczych. Niebawem miasto stało się miejscem ważnych wydarzeń politycznych. Obradowały tutaj sejmy ogólnopaństwo-we. W 1554 roku Brześć otrzymał własny herb, na którym umieszczona została na czerwonym tle murowana wieża w miejscu połączenia dwóch rzek. W 1563 roku wydano tutaj Biblię Brzeską, w 1569 roku otworzono pierwszą aptekę, a w 1590 – pierwszą świecką szkołę. Brześć jako pierwsze miasto białoruskie poznał ciężar obydwu wojen światowych. W 1918 roku zawarto tutaj pokój brzeski, a w 1941 roku twierdza brzeska heroicznie broniła się przed wojskami hitlerowskimi. Prawie przez miesiąc obrońcy fortecy utrzymywali pod jej murami wrogie oddziały, nie mając wody, żywności ani lekarstw. Obrona twierdzy brzeskiej stała się symbolem prawdziwego męstwa i bohaterstwa. Po wojnie dla Brześcia, podobnie jak dla innych miast białoruskich, zaczęło się nowe życie. Dzisiaj miasto liczy prawie 320 tys. mieszkańców. Otworzono tutaj kilka uniwersytetów, teatrów, muzeów. Brześć to ważny węzeł komunikacyjny – ma port rzeczny. Notatki РАЗДЗЕЛ ІІІ. ПАДАРОЖЖЫ ПА БЕЛАРУСКАЙ ЗЯМЛІ 20. МІРСКІ ЗАМАК Мíрскі зáмак – жамчýжына беларýскай абарончай архітэктýры. Ён з’яўля ецца ўнікáльным помнікам дойлідства, не мáе прататы паў у свéце. Пабудова крэпасці ў невялíчкім гарадкý Мір пачалáся ў 1508 годзе і вялáся паводле лéпшых трады цый беларýскага муравáнага дойлідства. Як мяркýюць гісторыкі, архітэктарамі і будаўнікáмі зáмкa былí мясцовыя жыхары́ . Яныўклáлі свой досвед і ўмéнне ў свóеасаблíвы вы гляд вéжаў, арыгінáльную клáдку цэглы. Атрымáўся вéлічны і магýтны зáмак, які вы трымаў нáціск ворага і чáсу. Зáмак мáе пяць абарончых вéжаў. Чаты ры вéжы размéшчаны па вуглáх, пятая – вéжа-брáма з пад’ёмным мастом i кавáнымі крáтамі. Кожная вéжа аздоблена па-свойму. Гэта надаé гмáху непаўторнае хараство і вéліч. Магýтныя гаты чныя муры зáмкa мáюць два шэрагі байнíц, а вéжы разлíчаны на абстрэлы цяжкiмі гармáтамі. У аднý са сцéнаў умуравáны чорны камéнь, нібы та прынéсены на будоўлю з пагáнскага кáпішча. Як кáжа легéнда, гэты камéнь у вы глядзе галавыбарáна – абярог зáмкa. Пакýль ён бýдзе ў муры , зáмак бýдзе жыць. Залаты век Мíрскага зáмкa пачáўся ў другой палове ХVІ стагоддзя. Менавíта тады ён стаў улáснасцю Мікалáя Кшыштафа Радзівíла па мянýшцы «Сіротка». Новы гаспадáр даў гораду Мір прáва на самакіравáнне, падобнае да магдэбýргскага прáва. Па ініцыяты ве Радзíвіла-Сіроткі ў Мíры пабудавáныя рáтуша, шпітáль, касцёл і царквá. А ў зáмку ўзвялí рэнесáнсны палáц. Сорак пакояў былí аздобленыя мáрмурам, упрыгожаныя скульптýрамі, карцíнамі, габелéнамі. Зáмак абкружы з бастыёнамi лі нáнава насыпаныя земляныя валыі чатырмá брáмамі. Уздоўж валоў праходзiў вадзяны роў. На поўнач ад валоў быў заклáдзены iталья нскi сад. З паўднёвага боку з’явíлася штýчнае возера. У 1706 годзе падчáс Паўночнай вайны швéдскія войскі на чалé з каралём Кáрлам ХІІ захапíлі горад Мір. Пасля працяглай аблогі зáмак быў узяты і спáлены. У час паўстáння Тадэ вуша Касцюшкі Мíрскі зáмак штурмавáлі рýскія войскі. Яшчэ больш шкоды прынéслі ямý войскі Напалеóна. Нягле дзячы на шматлíкiя войны, Мíрскi зáмак дайшоў да нáшых дзён. Ён – сапрáўдная візíтная кáртка Беларýсі. У 2000 годзе Мíрскі палáцава-зáмкавы комплекс быў уклю чаны ў рэéстр «Сусвéтная Спáдчына» ЮНЕСКА. ПЫТАННІ 1. Што ўвогуле можна сказáць пра Мíрскі зáмак? 2. Калí пачалося ўзвядзéнне зáмка? 3. Хто, на дýмку вучоных, будавáў зáмак? 4. У чым праявілíся трады цыі беларýскага муравáнага дойлідства? 5. Колькі вéжаў мáе зáмак? Як яны размяшчáюцца? 6. Што можна сказáць пра зáмкавыя муры́? 7. Якáя легéнда звязáна з чорным камянём у адны́ м з зáмкавых муроў? 8. Калí для зáмка пачáўся залаты век? З якой асобаю ён звязáны? 9. Што даў новы гаспадáр гораду Мíр? 10. Якíя аб’éкты былí пабудавáныя ў горадзе Paдзíвiлaм-Cipoткам? 11. У якíм сты лі быў перабудавáны палáц? Колькі было пакояў? Як іх аздобíлі? 12. Як пачалí выглядáць абарончыя збудавáнні зáмка пасля перабудовы? 13. Якí вы гляд набылí прылéглыя да зáмка тэрытóрыі? 14. Якí быў лёс зáмка падчáс Паўночнай вайны? 15. Што адбывáлася з зáмкам падчáс паўстáння Касцю шкі, вайны з Напалеонам? 16. Што можна сказáць пра ролю зáмка сёння? 17. Калí Мíрскі зáмак быў уклю чаны ў рэéстр ЮНЕСКА? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Жамчужына беларускай абарончай архітэктуры; пабудова пачалася ў 1508 годзе; паводле лéпшых трады цый беларýскага муравáнага дойлідства; арыгінальная кладка цэглы; пяць абарончых вежаў; вежа-брама з пад’ёмным мастом i каванымі кратамі; гатычныя муры маюць два шэрагі байнiц; «галава барана» – абярог замка; залаты век з другой паловы ХVІ стагоддзя; права на самакіраванне; у Міры пабудаваная ратуша, шпіталь, касцёл і царква; рэнесансны палац; сорак багата аздобленых пакояў; нанава насыпаныя земляныя валы; вадзяны роў; італьянскi сад; штучнае возера; неаднаразова штурмавалі шведскія, рускія, французскія войскі, замак дайшоў да нашых дзён; візітная картка Беларусі; уключаны ў рэестр сусветнай спадчыны ЮНЕСКА. СЛОЎНІК абарончы – obronny абярог – amulet ochronny байніца – strzelnica велічны – okazały, majestatyczny жамчужына – perła мяркуюць – przypuszczają умураваны – wmurowany упрыгожаны – ozdobiony РАЗДЗЕЛ ІІІ. ПАДАРОЖЖЫ ПА БЕЛАРУСКАЙ ЗЯМЛІ ZAMEK W MIRZE Zamek w Mirze jest perłą białoruskiej architektury obronnej. To unikatowy obiekt architektoniczny, który nie ma odpowiedników na świecie. Budowa fortecy w niewielkim miasteczku Mir rozpoczęła się w 1508 roku. Budowano ją, wzorując się na najlepszych tradycjach białoruskiej architektury murowanej. Historycy przypuszczają, że architektami i budowniczymi zamku byli ludzie miejscowi. Ich doświadczenia i umiejętności odzwierciedlone zostały w niepowtarzalnym wyglądzie wież, w oryginalnym sposobie układania cegły. W wyniku tych prac powstał okazały i potężny zamek, który skutecznie wytrzymał naciski wroga i niszczący upływ czasu. Zamek ma pięć wież obronnych. Cztery wieże są rozmieszczone w rogach, piąta zaś to wieża-brama ze zwodzonym mostem i kutymi kratami. Każda wieża jest inaczej dekorowana. Nadaje to gmachowi niepowtarzalne piękno i majestatyczność. Potężne gotyckie mury zamku są wyposażone w dwa szeregi strzelnic, a wieże mogą wytrzymać ostrzał z ciężkich armat. W jedną ze ścian zamku wmurowany został czarny kamień, przyniesiony podobno ze świątyni pogańskiej. Według legendy ów kamień o kształcie baraniej głowy jest amuletem ochronnym zamku. Dopóki będzie twił w murze, dopóty będzie istniał zamek. Złoty wiek dla zamku w Mirze zaczął się w drugiej połowie XVI wieku, kiedy stał się własnością Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła o przydomku „Sierotka”. Nowy gospodarz nadał miastu Mir prawo samorządowe, podobne do prawa magdeburskiego. Z inicjatywy Radziwiłła Sierotki w Mirze zbudowano ratusz, szpital, kościół i cerkiew, a wewnątrz murów zamkowych wzniesiono renesansowy pałac. 40 komnat ozdobiono marmurem, udekorowano posągami, obrazami i gobelinami. Zamek otoczyły na nowo usypane wały ziemne z bastionami i czterema bramami. Wzdłuż wałów ciągnęła się fosa. Na północ od wałów założono ogród włoski. Od strony południowej pojawiło się sztuczne jezioro. W 1706 roku podczas wojny północnej wojska szwedzkie z królem Karolem XII na czele zajęły miasto Mir. Po długim oblężeniu zamek zdobyto i spalono. Podczas powstania pod przywództwem Tadeusza Kościuszki zamek szturmowały wojska rosyjskie. Jeszcze więcej szkód przyniosły mu wojska Napoleona. Mimo licznych wojen zamek w Mirze przetrwał do dziś. Jest prawdziwą wizytówką Białorusi. W 2000 roku kompleks pałacowo-zamkowy w Mirze został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Notatki 21. РУЖАНСКІ ПАЛАЦ Адзíн з найбyйнéйшых палáцавых комплексаў Беларýсі XVII–XVIII стагоддзяў – магнáцкая рэзідэ нцыя Сапéгаў. У пачáтку XVII стагоддзя кáнцлер Вялíкага Кня ства Літоўскага Леў Сапéга узвёў у Ружáнах палáц-зáмак. Ужо ў 1617 годзе магнáт прымáў у ім каралéвіча Уладзіслáва. Амáль праз тры ццаць гадоў Уладзіслáў – тады ўжо кароль Уладзіслáў IV – зноў гасцявáў у Сапéгаў. Пе ршапачаткова рэзідэнцыя славýтага беларýскага магнáцкага роду мéла абарончы харáктар. Муравáны палáц ахоўвалі тры вéжы. У палáцы былá вялíзная парáдная зáла, шматлíкія жылы я пакоі, бібліятэка. Пад будынкам у сутарэннях знаходзіліся арсенáл, архíў, каморы з харчавáннем. Маёнтак Сапéгаў моцна пацярпéў у часы так звáнага швéдскага патопу. Пазнéй рэзідэ нцыя былá захоплена і разрабавáна палітычнымі працíўнікамі Сапéгі, якí быў прыхíльнікам поўнай незалéжнасці Вялíкага Кня ства Літоўскага. У XVIII стагоддзі Сапéгі аднавíлі палáц. Прыдворны архітэктар магнáтаў Ян Самуэ ль Бéкер перабудавáў рэзідэнцыю. У архітэктýры палáца спалучыліся ры сы барока і класіцызму, а ў дэкóры прысýтнічаюць элемéнты ракако. У заходнім корпусе рэзідэ нцыі размясцíлася карцíнная галерэя. Ва ўсходнім корпусе знаходзіліся тэáтр і манéж. Дарэчы, тэáтр Сапéгаў у Ружáнах лічы ўся адны м з найбуйнéйшых у Беларусі. Ён меў двух’ярусную глядзéльную зáлу, падзéленую на 29 ложаў. У 1784 годзе кáнцлер Вялíкага Кня ства Літоўскага Аляксáндр Сапéга прымáў у Ружáнах апошняга караля Рэчы Паспалíтай Станіслáва Aўгycта Панятоўскага. Кароль таксáма далучы ўся да кола гледачоў ружáнскага тэáтрy. Напры канцы XVIII стагоддзя Аляксáндр Сапéга аддáў свой маёнтак у арэнду. У палáцавым комплексе пачалá працавáць суконная фáбрыка. Неўзабáве янá заняпáла. А сам палáц згарэў падчáс Пéршай сусвéтнай вайны . Сапéгі часткова аднавíлі рэзідэ нцыю, алé забрáкла сродкаў, каб вярнýць ёй былýю раскошу. У 1944 годзе беларýскі Версáль – менавíта так назывáлі ружáнскі маёнтак – быў разбýраны нямéцкімі войскамі. Захавáліся муры асноўных будынкаў, а таксáма аркáды, уязнáя брáма і флíгелі паабáпал яе . Сёння маёнтак Сапéгаў – чáстка папуля рнага турысцкага маршрýту Брэст – Пружáны – Ружáны – Косава. ПЫТАННІ 1. Што можна сказáць пра палáц у Ружáнах? 2. Па чыёй ініцыятыны зац у Ружа ве быў збудавамак-паланах? 3. Каго прымáў у сваíм маёнтку Леў Сапéга? 4. Колькі разоў Уладзіслáў гасцявáў у Сапéгі? 5. Якí харáктар пева меў зáмак? Што ў ім размяшча ршапачатколася? РАЗДЗЕЛ ІІІ. ПАДАРОЖЖЫ ПА БЕЛАРУСКАЙ ЗЯМЛІ 6. Які быў лёс рэзідэнцыі Сапéгаў у XVII стагоддзі? 7. Хто займáўся перабудовай ружáнскага маёнтка ў XVIIІ стагоддзі? 8. Як змянíўся палáц пасля перабудовы? 9. Што можна сказáць пра тэáтр у Ружа нах? 10. Кім быў Аляксáндр Сапéга? 11. Якога вáжнага госця A. Сапéга прымáў у сваíм маёнтку? 12. Што рабíў кароль Рэчы Паспалітай у Ружа нах? 13. Які быў лёс палáца ў канцы XVIII стагоддзя? 14. Што здáрылася з суконнай фа брыкаю, што працавáла ў палáцавым комплексе? 15. Якí быў лёс палáца падчáс Пéршай сусвéтнай вайны? 16. Ці быў палáц адбудавáны Сапéгамі? 17. Калí рэзідэ нцыя ў Ружáнах былá разбýрана нéмцамі? 18. Што захавáлася ў Ружáнскім маёнтку пасля Другой сусвéтнай вайны? 19. Што можна сказáць пра сучáснасць беларýскага Версáля? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Адзін з найбуйнейшых палацавых комплексаў; пачатковы характар – абарончы; мураваны палац з трыма вежамі; шматлікія жылыя пакоі, бібліятэка, архіў у сутарэннях; неаднаразовыя разбурэнні ў XVII стагоддзі; аднаўленне ў XVIII стагоддзі; рысы барока, класіцызму і ракако; карцінная галерэя; тэатр – адзін з найбуйнейшых у Беларусі; вялікая глядзельная зала; канец XVIII стагоддзя – палац у арэнду; суконная фабрыка; палац згарэў падчас Першай сусветнай вайны; разбурэнне падчас Другой сусветнай вайны; захаваліся муры асноўных будынкаў, аркады, брама; частка папулярнага турысцкага маршруту. СЛОЎНІК апошні – ostatni ахоўваць – strzec глядзельная зала – widownia двух’ярусны – dwupoziomowy дэкор – ozdoba, zdobienie камора з харчаваннем – spiżarnia маёнтак – dwór, posiadłość першапачаткова – pierwotnie, początkowo прысутнічаюць элементы – są obecne elementy спалучыцца – połączyć się сутарэнні – podziemia, piwnice турысцкі маршрут – szlak turystyczny PAŁAC W RÓŻANIE Magnacka rezydencja Sapiehów jest jednym z największych zespołów pałacowych XVII–XVIII wieku na Białorusi. Na początku XVII wieku kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego Lew Sapieha wzniósł w Różanie pałac-zamek i już w 1617 roku urządził przyjęcie na cześć królewicza Władysława. Prawie 30 lat później Władysław, będąc już wtedy królem Władysławem IV, znów gościł u Sapiehów. Początkowo rezydencja sławnego białoruskiego magnackiego rodu miała charakter obronny. Murowanego pałacu strzegły trzy wieże. W pałacu urządzono obszerną salę reprezentacyjną, liczne pokoje mieszkalne, bibliotekę. Pod budynkiem, w wielkich podziemiach znajdował się arsenał, archiwum i spiżarnia. Pałac-zamek bardzo ucierpiał w czasie potopu szwedzkiego. Nieco później rezydencja została zdobyta i rozgrabiona przez oponentów politycznych Sapiehy, który opowiadał się za całkowitą niepodległością Wielkiego Księstwa Litewskiego. W XVIII stuleciu Sapiehowie odbudowali pałac. Dworski architekt magnatów, Jan Samuel Becker, przebudował rezydencję. W architekturze pałacu połączyły się cechy baroku i klasycyzmu, a w jego wystroju są obecne elementy rokoko. W zachodnim skrzydle rezydencji mieściła się galeria sztuki. We wschodnim skrzydle znajdował się teatr oraz ujeżdżalnia. Ponadto teatr Sapiehów w Różanie był uważany za jeden z największych na Białorusi. Posiadał dwukondygnacyjną widownię mieszczącą 29 lóż. W 1784 roku kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego Aleksander Sapieha przyjmował w Różanie ostatniego króla Rzeczypospolitej – Stanisława Augusta Poniatowskiego. Król również dołączył do grona widzów teatru w Różanie. W końcu XVIII wieku Aleksander Sapieha oddał pałac w dzierżawę. W zespole pałacowym rozpoczęła działalność fabryka sukiennicza, która dość szybko podupadła. Sam pałac spłonął w czasie I wojny światowej. Sapiehowie częściowo odnowili rezydencję, ale zabrakło środków, żeby przywrócić jej dawną świetność. W 1944 roku białoruski Wersal – tak właśnie nazywano metaforycznie majątek w Różanie – został zburzony przez wojska niemieckie. Zachowały się mury głównych budynków, a także arkady, brama wjazdowa i pomieszczenia dla służby. Obecnie rezydencja Sapiehów stanowi część popularnego szlaku turystycznego Brześć – Prużany – Różana – Kosowo. Notatki РАЗДЗЕЛ ІІІ. ПАДАРОЖЖЫ ПА БЕЛАРУСКАЙ ЗЯМЛІ 22. НЯСВІЖСКІ ПАЛАЦ Нясвíжскі палáц Радзівíлаў – адзíн з найцікавéйшых помнікаў дойлідства Беларýсі. Ён знаходзіцца на паўднёва-заходняй ускрáіне Нясвíжа. Пабудавáны на мы се, абкрýжаным сáжалкамі ракí Ушá. Збудавáць рэзідэнцыю загадáў у 1582 годзе Мікалáй Радзівíл Сіротка. А кіравáў узвядзéннем палáца італья нскі архітэктар Ян Мары́ я Бернардоні. Пала ц быў абкружаны дваццацімятровым земляным валам з бастыёнамі па вугла х, вадзяным ровам. Унутры вала былі каменныя стайні і чатыры патайныя хады . У бастыёнах размяшчаліся арсеналы, каморы. У ХVІІ стагоддзі былідабудава з пад’ёмным мастом. ныя 4 абарончыя вежы. Узведзена брамаКня жацкі палац стаў трохпаверхавым. Злева ад брамы размясціўся гаспадарчы корпус, спра ва – казарма з вялікай вартавой вежай. Зáмак паспяхова вы трымаў аблогі рýскіх войскаў у другой палове ХVІІ стагоддзя. Але ў 1706 годзе быў узяты швéдамі, якíя разбурылі яго абарончыя ўмацавáнні. Неўзаба ве пачалося аднаўлéнне палáца. Дойлід Казімíр Ждановіч пабудавáў зáмкавую каплíцу і зрабíў у палáцы тэатрáльную зáлу. Дадатковыя бакавы я карпусы з’яднáлі ўсé будынкі комплексу ў адзíнае цэлае. У такíм вы глядзе палáц захавáўся да нáшых дзён. ХVIII стагоддзе – перы яд росквіту нясвіжскага палаца. Тут захоўваўся архіў Вялі кага княства Літоўскага. Замкавая бібліятэка налічвала 20 тысяч тамоў. На той час гэта была найбуйнешая прыватная бібліятэка на землях Беларусі. У карці ннай галерэі знаходзіліся 984 карціны. Пасля вайны з Напалеонам замак прыйшоў у заняпад. Маштабныя аднаўле́ нчыя работы пачаліся толькі напрыканцы ХІХ стагоддзя. На пачáтку ХХ стагоддзя вакол палáца былá створана сістэма пейзáжных пáркаў. Яны былí заклáдзены па абодвух берагáх За мкавай і Дзíкай сáжалaк (паркі Стары, Зáмкавы, Японскі – на прáвым бéразе, Новы і Англíйскі на лéвым). Для пáркавых насаджэнняў завозіліся з-за мяжы экзатычныя сáджанцы. У парках устаноўлена шмат скульпту р: Чорная панна, Анёл з хлопчыкам, Паляўнічы саба ка, Русалка і інш. Зáмак пацярпéў у час Другой сусвéтнай вайны . Знíклі альбо былí вывезеныя за мяжý шматлíкія скáрбы Радзівíлаў. Нягле дзячы на гэта, нясвіжская рэзідэзастаепраўдзіжамчугістарыспа нцыя цца вай жынай чнай дчыны Белару сі. У 2005 годзе Нясвіжскі комплекс быў уключаны ў Спіс сусветнай спа дчыны ЮНЕСКА. ПЫТАННІ 1. Дзе знаходзіцца нясвіць пра яго? жскі комплекс? Што можна ўвогуле сказа 2. Паводле чыйго загáду пачалося будаўнíцтва? Хто кіравáў узвядзéннем палáца? 3. Чым кіравáўся архітэктар палаючы абарончыя збудава ца, стваранні? 4. Як выглядáў Нясві жскі зáмак у ХVІ стагоддзі? 5. Які я змены адбыліся ў выглядзе рэзідэнцыі ў ХVІІ стагоддзі? 6. Якí быў лёс зас вайны са Швéцыяй? мка падча 7. Як змяні ў аблічча комплексу Казімíр Ждановіч? 8. Што можна сказа ць пра лёс зáмка ў ХVIII стагоддзі? 9. Якíмі культýрнымі скáрбамі ганары ўся Нясвíжскі палáц у ХVIII стагоддзі? 10. Якí быў лёс палáца ў ХІХ стагоддзі? Калі пачалося аднаўлéнне рэзідэнцыі? 11. У які м выглядзе захавáўся Нясвíжскі комплекс да нáшых дзён? 12. Што было створана ў Нясвíжы ў пачáтку ХХ стагоддзя? 13. Як заса аздоблены? джваліся паркі? Чым яны 14. Які быў лёс палáца і скáрбаў Радзівíлаў падчáс Другой сусвéтнай вайны? 15. Калí Нясвíжскі комплекс быў уклю чаны ў Спіс сусвéтнай спáдчыны ЮНЕСКА? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Адзін з найцікавейшых помнікаў дойлідства; італьянскі архітэктар Бернардоні; дасягненні фартыфікацыйнага мастацтва; вакол замка – земляны вал і роў; патайныя хады; пазней дабудаваныя абарончыя вежы, брама з пад’ёмным мастом; вытрымаў аблогі ў ХVІІ стагоддзі; пашкоджаны шведамі; аднаўленне палаца Казімірам Ждановічам; пабудаваў капліцу і тэатральную залу; ХVIII стагоддзе – перыяд росквіту; архіў Вялікага княства; прыватная бібліятэка, карцінная галерэя; заняпад пасля вайны з Напалеонам; аднаўленне напрыканцы ХІХ стагоддзя; сістэма пейзажных паркаў; экзатычныя саджанцы; шмат скульптур; пацярпеў у час Другой сусветнай вайны; з 2005 года – у спісе ЮНЕСКА. СЛОЎНІК абарончы – obronny вадзяны роў – fosa дойлід – architekt загад – rozkaz заняпад – upadek пад’ёмны мост – most zwodzony пейзажны парк – park angielski, park pejzażowy прыйсці ў заняпад – popaść w ruinę спадчына – dziedzictwo унутры – wewnątrz, w środku РАЗДЗЕЛ ІІІ. ПАДАРОЖЖЫ ПА БЕЛАРУСКАЙ ЗЯМЛІ PAŁAC W NIEŚWIEŻU Nieświeski pałac Radziwiłłów to jeden z najciekawszych zabytków architektury Białorusi. Znajduje się na południowo-wschodnich obrzeżach Nieświeża, na cyplu otoczonym staworzeczami rzeki Uszy. Wznieść rezydencję rozkazał w 1582 roku Mikołaj Radziwiłł Sierotka. Budową pałacu kierował włoski architekt Jan Maria Bernardoni. Pałac otoczony był fosą i 20-metrowym ziemnym wałem z bastionami na rogach. W środku wału znajdowały się kamienne stajnie i cztery tajne przejścia. W bastionach mieściły się arsenały i spiżarnie. W XVII stuleciu dobudowano cztery wieże obronne. Zbudowano bramę z mostem zwodzonym. Pałac książęcy stał się trzykondygnacyjny. Na lewo od bramy znajdowało się skrzydło gospodarcze, na prawo koszary z wieżą wartowniczą. Zamek skutecznie wytrzymał oblężenia rosyjskie w drugiej połowie XVII wieku, ale w 1706 roku został zdobyty przez Szwedów, którzy zburzyli jego umocnienia obronne. Niebawem rozpoczęto odnawianie zespołu pałacowego. Architekt Kazimierz Zdanowicz zbudował zamkową kaplicę i stworzył w pałacu salę teatralną. Dodatkowe boczne skrzydła połączyły wszystkie budynki zespołu w jedną całość. Taki wygląd pałacu zachował się do dziś. XVIII wiek to czas rozkwitu nieświeskiego pałacu. To tutaj znajdowało się archiwum Wielkiego Księstwa Litewskiego. Biblioteka zamkowa liczyła 20 tys. tomów. Była to wówczas największa prywatna biblioteka na ziemiach Białorusi. W galerii malarstwa znajdowały się 984 obrazy. Po wojnie napoleońskiej zamek popadł w ruinę. Szeroko zakrojone prace renowacyjne rozpoczęły się dopiero pod koniec XIX wieku. Na początku wieku XX wokół pałacu stworzono system parków angielskich. Założono je po obu brzegach Stawu Zamkowego i Dzikiego (parki: Stary, Zamkowy, Japoński – na prawym brzegu, Nowy i Angielski – na lewym). Dla zasadzenia parku przywożono zza granicy egzotyczne rośliny. W parkach ustawiono mnóstwo rzeźb, a mianowicie: czarną pannę, anioła z chłopczykiem, psa myśliwskiego, rusałkę i inne. Zamek ucierpiał w czasie II wojny światowej. Zniknęły lub zostały wywiezione za granicę liczne skarby Radziwiłłów. Mimo to nieświeska rezydencja wciąż pozostaje prawdziwą perłą historycznego dziedzictwa Białorusi. W 2005 roku nieświeski kompleks pałacowy wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Notatki 23. ЛЕГЕНДАРНЫЯ СКАРБЫ РАДЗІВІЛАЎ Багáцце Радзівíлаў даўно стáла адной з галоўных легéндаў Нясві жа. Пра кáзачныя скáрбы беларýскіх магнáтаў склáдзена нямáла аповедаў і займáльных гісторый. Некатóрыя з іх нагáдваюць захапля льныя дэтэктывы. Апантáныя амáтары прыгод праця гваюць шукáць у ваколіцах горада скáрбы, што налéжалі калíсьці аднамý з найбагацéйшых родаў у Еўрóпе. Можна толькі здагáдвацца, наколькі багáтымі былí нясвíжскія магнáты. І дапамагчы ў гэтым можа аповед пра аднаго з іх – Станіслáва Радзівíла, пра яго знакамíты баль. Станіслáў Радзівíл па мянýшцы Пáне Кахáнку быў знáны сваíм няўры мслівым харáктарам і схíльнасцю да няспы ннага балявáння. Аднойчы ўлéтку Станіслáў традыцы йна сабрáў у сваíм палáцы гасцéй на гýчную забáву. Раскошны баль праця гваўся ўжо нéкалькі дзён, і вось адзін з гасцéй рáптам засумавáў. Ён вéльмі шкадавáў, што нéльга лéтам пакатáцца на саня х. Станіслáў не мог вы трымаць таго, што на ягонай бясéдзе нéхта сумýе. Гэта было роўна абрáзе яго шляхéцкага гонару. Магнáт запэўніў сваíх субясéднікаў, што ўжо на настýпны дзень яны бýдуць катáцца на санях. Госці вéсела засмяяліся, палічыўшы словы гаспадарá пустой хвальбою. На настýпны дзень лёкаі Радзівíла паднялí гасцéй яшчэ на досвітку і запрасíлі на сáнную прагýлку. Здзíўленая шля хта выйшла на двор і ўбáчыла... абсалютна бéлую дарогу, што вялá з палáца да касцёла. Сáнны шлях быў зроблены з солі. З таé солі, за кілагрáм якой давáлі кілагрáм золата. Аслупянéлых гасцéй пасадзíлі ў сáні і павéзлі на прагýлку. І ншая гісторыя распавядáе, як яшчэ адзíн з Радзівíлаў – Дамінíк – у чáсе вайны з Напалеонам схавáў сямéйныя скáрбы недалёка ад Нясвíжа. Пасля таго, як Напалеон прайгрáў вайну , Дамінíк уцёк рáзам з рэшткамі францýзкага войска. Пéрад сваíм ад’éздам з Нясвíжа ён загадáў закапáць у ваколіцах радзівíлаўскай сталíцы сямéйныя рэлíквіі. Неўзабáве Нясвíж занялí расíйскія войскі. Рускія вéдалі пра слы нныя скáрбы Радзівíлаў і заўзята прынялíся за пошукі. Алé нічога так і не знайшлí. Галоўную рэлíквію Радзівíлаў – стáтуі дванáццаці апосталаў у натурáльную велічыню з чыстага золата і каштоўных камянёў – спрабавáлі шукáць таксáма нéмцы падчáс Другой сусвéтнай вайны . Алé таксáма мáрна. І сёння золата Радзівíлаў праця гвае інтрыгавáць і вáбіць навукоўцаў і авантурыстаў з усяго свéту. ПЫТАННІ 1. Пра што распавядáюць легéнды Нясвíжа? 2. Што шукáюць амáтары прыгод у нясвíжскіх ваколіцах? 3. Чым праслáвіўся Станіслáў Радзівíл? Якáя гісторыя звязáна з ім? 4. Чамý адзíн з гасцéй рáптам засумавáў на шýмным бáлі? 5. Чамý Станіслáў не мог зміры цца з тым, што хтосьці з яго гасцéй сумýе? 6. Што паабяцáў магнáт гасця м? 7. Калí лёкаі Радзівíла пабудзíлі гасцéй на настýпны дзень? 8. Што ўбáчылі здзíўленыя госці? 9. З чаго быў зроблены сáнны шлях? 10. Што дапамагáе ўявíць гісторыя сáннага шля ху Станіслáва Радзівíла? 11. Хто з’яўля ецца героем другой нясвíжскай гісторыі? 12. Якíм чы нам лёс Дамінíка Радзівíла звязáны з Напалеонам? 13. Што загадáў зрабíць Дамінíк пéрад ад’éздам з Нясвíжа? 14. Што рабíлі ў радзівíлаўскай сталíцы рýскія войскі? Ці спадарожнічаў ім поспех? 15. Хто яшчэ шукáў галоўную рэлíквію Радзівíлаў? Што янá ўяўля е сабою? 16. Ці хто-нéбудзь цікáвіцца скáрбамі Радзівíлаў у нáшыя дні? РАЗДЗЕЛ ІІІ. ПАДАРОЖЖЫ ПА БЕЛАРУСКАЙ ЗЯМЛІ КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Легендарнае багацце Радзівілаў; шмат займальных гісторый і дэтэктываў; аповед пра слынны баль Станіслава Радзівіла; няўрымслівы характар і схільнасць да балявання; гучная забава аднойчы ўлетку; нельга пакатацца на санях; абраза шляхецкага гонару; абяцанне магната; пад’ём на досвітку; санны шлях з солі; соль на вагу золата; Дамінік Радзівіл пакідае Нясвіж; загад закапаць сямейныя рэліквіі; рускія войскі ў Нясвіжы; безвыніковыя пошукі скарбаў; галоўная рэліквія – залатыя статуі дванаццаці апосталаў; марныя спробы немцаў; скарбы, прыцягальныя для навукоўцаў і авантурыстаў. СЛОЎНІК аднойчы ўлетку – pewnego razu latem аслупянелы – osłupiały бяседа – biesiada займальны – interesujący каштоўныя камяні – drogocenne kamienie марна – na próżno няўрымслівы – niespokojny нельга – nie można сямейная рэліквія – skarb rodzinny статуя – posąg ЛЕГЕНДАРНЫЯ СКАРБЫ РАДЗІВІЛАЎ LEGENDARNE SKARBY RADZIWIŁŁÓW Bogactwo Radziwiłłów już dawno stało się jedną z głównych legend Nieświeża. O bajecznych skarbach białoruskich magnatów opowiada się niemało zajmujących historii. Niektóre z nich są podobne do fascynujących powieści detektywistycznych. Opętani amatorzy przygód ciągle szukają w okolicach miasta skarbów, których właścicielem był kiedyś jeden z najbogatszych w całej Europie rodów magnackich. Można tylko się domyślać, jak bogaci byli nieświescy magnaci. Pomocą służy opowieść o jednym z nich – Stanisławie Radziwille i urządzonym przez niego słynnym balu. Stanisław Radziwiłł noszący przydomek „Panie Kochanku” słynął z niespokojnego charakteru i skłonności do ciągłego biesiadowania. Pewnego lata Stanisław tradycyjnie zaprosił do swego pałacu gości na huczną zabawę. Wystawny bal trwał już przez kilka dni, kiedy jeden z przybyłych nagle posmutniał. Wyraził żal, że latem nie da się pojeździć saniami. Stanisław nie mógł znieść tego, że ktoś się smuci na jego przyjęciu. Było to równoznaczne z obrazą honoru szlacheckiego. Magnat zapewnił swych gości, że następnego dnia będą wożeni saniami. Goście roześmiali się, wziąwszy słowa gospodarza za pustą przechwałkę. Następnego dnia służba Radziwiłła obudziła gości o świcie i zaprosiła na sannę. Zdziwiona szlachta wyszła na podwórko i zobaczyła całkowicie białą drogę od pałacu do kościoła. Aleja dla sań usypana była z soli. Z tej soli, za której kilogram płacono kilogramem złota. Osłupiałych gości usadzono w saniach i powieziono na przejażdżkę. Kolejna historia opowiada, jak inny Radziwiłł – Dominik – w czasie wojny z Napoleonem schował skarby rodzinne niedaleko Nieświeża. Kiedy Napoleon przegrał wojnę, Dominik uciekł wraz z pozostałymi oddziałami francuskimi. Zanim opuścił Nieśwież, kazał zakopać w okolicach radziwiłłowskiej stolicy należące do rodziny klejnoty. Wkrótce po tym Nieśwież został zajęty przez wojska rosyjskie. Rosjanie wiedzieli o skarbach Radziwiłłów, a więc zawzięcie zabrali się za poszukiwania. Nic jednak nie znaleźli. Głównego klejnotu Radziwiłłów – posągów dwunastu apostołów naturalnej wiel-kości ze szczerego złota i drogocennych kamieni – próbowali szukać również Niemcy w czasie II wojny światowej. Lecz także na próżno. Do dziś złoto Radziwiłłów ciągle intryguje i przyciąga naukowców oraz poszukiwaczy przygód z całego świata. Notatki РАЗДЗЕЛ ІІІ. ПАДАРОЖЖЫ ПА БЕЛАРУСКАЙ ЗЯМЛІ CIEKAWE FAKTY I INFORMACJE CZY WIESZ, ŻE ... mury łączące wieże zamku w Mirze mają grubość 3 m w dolnej części i 2 m w górnej części. Cegłę wykładano trzema warstwami. Długość murów pomiędzy wieżami zamku wynosi 75 m. Wysokość murów obronnych wynosi 10–12 m. Wysokość wież sięga 23–25 m. Jedyne wejście do zamku znajduje się od strony zachodniej i jest chronione wieżą-bramą – piątą wieżą zamku. Jest ona najbardziej bogato zdobiona, niegdyś pełniła funkcję więzienia. ... ostatnich właścicieli zamku w Mirze – książąt Świętopełk-Mirskich – spotkały tutaj bardzo smutne wydarzenia. Legenda opowiada, że na rodzinę księcia Mikołaja Świętopełk-Mirskiego została rzucona klątwa. Zostawszy właścicielem rezydencji w Mirze, książę Mikołaj kazał wyciąć sad niedaleko zamku i urządzić w tym miejscu staw. Podczas wykonywania rozkazu jeden z drwali zginął pod pniem ściętego przez siebie potężnego drzewa. Matka drwala spotkała księcia koło zamku i rzuciła klątwę na właściciela i jego posiadłość, oznajmiwszy, że od tego momentu za każde wycięte drzewo w stawie będzie się topił co roku jeden człowiek. Pierwszą ofiarą stawu stała się 12-letnia córka Świętopełk-Mirskiego, Zofia. W 1898 roku nad stawem znaleziono nieżyjącego księcia Mikołaja. Oboje spoczywają w grobowcu Świętopełk-Misrkich tuż za zamkowymi murami. ... jedna z najciekawszych i jednocześnie najromantyczniejszych legend nieświeskich związana jest z królową Barbarą Radziwiłłówną. Królewicz Zygmunt wziął ślub z Barbarą wbrew woli swej matki, królowej Bony. Legenda głosi, że rozgniewana królowa wysłała do Barbary swego aptekarza Montiego, żeby ją otruł. 7 grudnia 1550 roku odbyła się koronacja Zygmunta i Barbary, a pół roku później Zygmunt owdowiał. Zgodnie z testamentem trumnę Barbary przewieziono do Wilna. Król przez cały czas przebywał przy zmarłej małżonce, szedł z Krakowa do Wilna piechotą. Jego tęsknota za Barbarą była tak wielka, że lada dzień mógł umrzeć. Zawołał do siebie alchemików, każąc im przywołać ducha Barbary. Seans miał się odbyć w Nieświeżu, w pałacu Radziwiłłowskim. Królowi powiedziano, że nie wolno dotykać ducha Barbary. Chciano przywiązać go do fotela, lecz Zygmunt obiecał, że będzie siedział spokojnie i zapyta się jedynie ukochanej Barbary, jak ma bez niej żyć. Kiedy widmo Barbary wkroczyło do sali, Zygmunt zapomniał o swej obietnicy i rzucił się w stronę ukochanej. Widmo rozpłynęło się w powietrzu, a Barbara nie mogła już wrócić w zaświaty. Od tamtej pory dusza Barbary nie zaznała spokoju, mieszka w licznych pokojach zamku. Uważa się, że duch zmarłej ukazuje się w chwilach niebezpieczeństwa, będąc zwiastunem nadchodzących nieszczęść. РАЗДЗЕЛ IV. ВЫДАТНЫЯ АСВЕТНIКІ I НАВУКОЎЦЫ ЗЯМЛI БЕЛАРУСКАЙ ROZDZIAŁ IV. WYBITNI KRZEWICIELE OŚWIATY I NAUKOWCY ZIEMI BIAŁORUSKIEJ 24. ФРАНЦЫСК СКАРЫНА Францы ск Скарына – беларýскі гуманíст, асвéтнік, мастáк, вучоны, пераклáдчык. Ён надрукавáў пéршую кнíгу на беларýскай мове, стáўшы беларýскім пе нацыяна ршадрукаром. Скарына – сапраўдны сімвалльнай культу ры эпохі Рэнесансу. Яго ўклад у развіццё беларýскай культýры неацэнны. Нарадзíўся Францы ск Скарына ў Полацку ў сям’í купцá. Паводле адных звéстак, у 1486 годзе, паводле íншых звéстак – у 1490 годзе. У 1506 годзе Скары на скончыў універсітэт у Крáкаве, атрымáўшы вучоную ступéнь бакалáўра свабодных навýк. А ў 1512 годзе ў Падуáнскім універсітэ це ён атрымáў ступéнь доктара медыцы ны. 6 жнíўня 1517 года ў Прáзе быў надрукавáны «Псалтыр» – пéршая кнíга на ста рабеларýскай мове. На працягу двýх настýпных гадоў Скарына выдаў 22 кнíгі Старога Запавéту ў пераклáдзе на ста рабеларýскую мову. Гэтае выдáнне – другí ў свéце пераклáд Бíбліі на некананíчную мову. Асвéтнік змясцíў пад вокладкай сваíх выдáнняў прадмовы і пасляслоўі. У іх Скарына каментавáў біблéйскія тэксты, выкáзваў сваé грамáдскія і асвéтніцкія погляды. Друкáр аздобіў кнíгі ўлáснымі гравю́ рамі і ілюстрáцыямі. Яны надалí кнíгам высокую мастáцкую вáртасць. А дасканáлую палігрaфíю Скары навых выдáнняў доўгі час не маглí пераўзысцí галáндскія і гермáнскія друкары́. У 1520 годзе Францы ск Скарына пераéхаў у Вíльню. Тут ён заснавáў пéршую ва Усходняй Еўро́ пе друкáрню. У гэтай друкáрні выйшлі «Малáя падарожная кнíжыца» і «Апостал». У гэтых кнíгах, апрачá розных звéстак па гісторыі, геагрáфіі, этнагрáфіі, філасофіі, астраноміі, Скары на змясцíў сваé вéршы. Такíм чы́ нам, яго па прáву лíчаць пачынáльнікам беларýскай паэзіі. Жыццёвы шлях гéніяў не бывáе простым. Неўзабáве друкáрня згарэла, і ў Скары ны не было грошай, каб яé аднавíць. Друкáрская спрáва былá скончана. У 1535 годзе Скары на зноў вярнýўся ў Прáгу. Там ён працавáў каралéўскім садоўнікам. Памёр вялíкі дзéяч Адраджэ ння прыблíзна ў 1551 годзе ў Прáзе. Выда тны асвéтнік і гуманíст пакíнуў запавéт настýпным пакалéнням: «Любíце і шанýйце, як святы ню, роднае слова, з якíм вас лíтасцівы Бог на свет пусцíў». У Мíнску помнік славу таму дзéячу Адраджэння, асветніку і першадрукарý знаходзіцца ля буды нка Нацыянáльнай бібліятэкі Беларýсі. Аднá з найвышэйшых узнагарод краíны – о рдэн Францыска Скарыны. ПЫТАННІ 1. Што ўвогуле можна сказáць пра Францыну? 2. Дзе Скары́ на нарадзíўся, дзе атрымáў адукáцыю? 3. Калí і дзе былá надрукавáная пéршая беларýская кнíга? 4. Колькі кнíг Бíбліі вы́на? Што можна сказáць пра яго пераклáд Бíбліі? даў Скары́ 5. Чым былí аздобленыя кнíгі Скары́ ска Скары́ РАЗДЗЕЛ IV. ВЫДАТНЫЯ АСВЕТНIКІ I НАВУКОЎЦЫ ЗЯМЛI БЕЛАРУСКАЙ ны? Што можна сказáць пра іх палігрaфíю? 6. Калí Скары́ на пераéхаў з Прáгі ў Вíльню? 7. Што можна сказáць пра Скары́ наву друкáрню ў Вíльні? 8. Якíя кнíгі надрукавáў Скары́ на ў Вíльні? 9. Чамý Францы́́ ска Скарыну лíчаць пачынáльнікам беларýскай паэзіі? 10. Чамý Скары́ на спынíў друкáрскую дзéйнасць? 11. Калí асвéтнік зноў пераéхаў у Прáгу? Якí быў яго далéйшы лёс? 12. Якí запавéт пакíнуў першадрукáр настýпным пакалéнням? 13. Дзе ў Мíнску знаходзіцца помнік Францы́́ ску Скарыну? 14. Як Беларýсь ушаноўвае пáмяць пра першадрукарá? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Гуманіст, асветнік; першадрукар; нарадзіўся ў 1486 (1490) годзе; скончыў універсітэт у Кракаве; у Падуі атрымаў ступень доктара медыцыны; шостага жніўня 1517 года ў Празе надрукавана першая беларуская кніга; выдаў 22 кнігі Бібліі; Скарына каментаваў біблейскія тэксты; аздобіў кнігі гравюрамі і ілюстрацыямі; у Вільні выйшлі «Малая падарожная кніжыца» і «Апостал»; пачынальнік беларускай паэзіі; друкарня згарэла; вярнуўся ў Прагу; памёр недзе ў 1551 годзе; помнік ля Нацыянальнай бібліятэкі; ордэн Скарыны. СЛОЎНІК асветнік – krzewiciel oświaty асветніцкія погляды – prooświatowe poglądy гравюра – rycina заснаваў – założył пачынальнік паэзіі – prekursor, twórca poezji свабодныя навукі – nauki wyzwolone FRANCYSK SKARYNA (FRANCISZEK SKARYNA) (1486/1490–1551) Francysk Skaryna był białoruskim humanistą, krzewicielem oświaty, malarzem, uczonym, tłumaczem. Wydrukował pierwszą księgę w języku białoruskim, stając się pierwszym białoruskim drukarzem. Skaryna jest symbolem kultury narodowej epoki renesansu. Jego wkład w rozwój białoruskiej kultury jest nie do przecenienia. Francysk Skaryna urodził się w Połocku w rodzinie kupca. Według jednych danych, stało się to w 1486 roku, według innych – w 1490 roku. W 1506 roku Skaryna ukończył Akademię Krakowską uzyskawszy tytuł bakałarza nauk wyzwolonych, a w 1512 roku na Uniwersytecie w Padwie uzyskał tytuł doktora medycyny. 6 sierpnia 1517 w Pradze został wydrukowany Psałterz – pierwsza księga w języ-ku starobiałoruskim. W ciągu dwóch następnych lat Skaryna wydał 22 księgi Starego Testamentu w tłumaczeniu na język starobiałoruski. Było to drugie na świecie tłumaczenie Biblii na język niekanoniczny. Krzewiciel oświaty umieścił w wydaniach ksiąg przedmowy i posłowia swego autorstwa. W nich Skaryna komentował teksty biblijne, przedstawił swoje stanowisko społeczne i prooświatowe poglądy. Drukarz ozdobił książki własnymi rycinami i ilustracjami. Nadały one książkom wysokie walory artystyczne. Doskonałej poligrafii wydań Skaryny długo jeszcze nie mogli dorównać holenderscy i niemieccy drukarze. W 1520 roku Francysk Skaryna przeprowadził się do Wilna. Tu założył pierwszą w Europie Wschodniej drukarnię. W tej drukarni ukazały się Mała książeczka podróżnicza i Apostoł. W owych książkach, oprócz różnych wiadomości z historii, geografi i, etnografi i, fi lozofii, astronomii, Skaryna umieścił również swoje wiersze. Stąd, całkiem słusznie, uchodzi za prekursora poezji białoruskiej. Droga życiowa geniuszy nie jest prosta. Drukarnia niebawem spłonęła, Skaryna zaś nie miał pieniędzy, by ją odbudować. Musiał skończyć z działalnością drukarską. W 1535 roku Skaryna znów powrócił do Pragi, został przyjęty na stanowisko królewskiego ogrodnika. Zmarł w Pradze około 1551 roku. Wielki krzewiciel oświaty i humanista zostawił przyszłym pokoleniom przesłanie: „Kochajcie i szanujcie jak świętą relikwię słowo ojczyste, z którym was litościwy Bóg posłał w świat”. W Mińsku pomnik wybitnego działacza odrodzenia, krzewiciela oświaty i piewszego drukarza znajduje się obok budynku Narodowej Biblioteki Białorusi. Order Francyska Skaryny jest jedną z najwyższych nagród państwowych. Notatki РАЗДЗЕЛ IV. ВЫДАТНЫЯ АСВЕТНIКІ I НАВУКОЎЦЫ ЗЯМЛI БЕЛАРУСКАЙ 25. ЛЕЎ САПЕГА Леў Сапéга – паліты чны, грамáдскі і ваéнны дзéяч Вялíкага княства Літоўскага, дыпламáт, мыслíцель. Род Сапéгаў паходзіць са старажы тнага роду аршáнскіх бая р. Бýдучы дзяржáўны дзéяч нарадзíўся 4 красавікá 1557 года на Вíцебшчыне. Выхоўваўся пры двары Мікалáя Радзівíла Чорнага ў Нясвíжы, вучы ўся ў Лéйпцыгскім універсітэце. У 1585 годзе Сапéга быў прызнáчаны падкáнцлерам Вялíкага Кня ства Літоўскага. А ў 1589 годзе ён стаў кáнцлерам беларýска-літоўскай дзяржáвы. З íмем Льва Сапéгі звязáна паўстáнне Трыбунáла Вялíкага Кня ства Літоўскага – найвышэйшай судова-апеляцы йнай інстáнцыі дзяржáвы. Найважнéйшае дасягнéнне дзяржáўнага дзéяча – падрыхтоўка і выдáнне ў 1588 годзе трэцяга Стáтута Вялíкага Кня ства Літоўскага. Выдáтны дзяржáўны дзéяч быў пераканáны, што прáва павíнна абараня ць паддáных ад зло ўжывáнняў з боку манáрха і засцерагáць ад тыранíі, а закон павíнен забяспéчыць парáдак, гармонію і мір у грамáдстве. Магнáт лічы ў, што і для элíты, і для паддáных павíнен быць адзíны закон. Паліты чная і творчая дзéйнасць Льва Сапéгі адбывáлася ў перыяд, калí Вялíкае Кня ства Літоўскае і Польшча знаходзіліся ва ýніі. Польскія магнáты імкнýліся да інкарпарáцыі кня ства ў склад Кароны. Намагáнні Сапéгі былí скіравáныя на забеспячэ нне і ахову дзяржáўнага суверэнітэту княства. Кáнцлер дамогся, каб ў 1588 годзе Ста тут быў зацвéрджаны каралём Жыгімонтам ІІІ Вáзам і замацавáны пячáткай толькі Вялíкага Кня ства Літоўскага. Сапéга імкнýўся падкрэсліць незалéжнасць Вялі кага Княства Літоўскага ў спрáвах, якíя ты чыліся яго ўнýтранага ўладкавáння. У Стáтуце былí запісáныя артыкулы пра паліты чную аўтаномію Вялíкага Княства Літоўскага ў склáдзе Рэчы Паспалíтай. Ста тут забараняў польскім феадáлам атрымліваць пасáды і зéмлі ў кня стве, акрэсліваў беларýскую мову як мову дзяржáўнага справаводства. На праця гу амáль саракá гадоў, аж да смéрці, Леў Сапéга актыўна займáўся ўпарáдкаваннем архíваў Мéтрыкі Вялíкага Кня ства Літоўскага. Памёр выдáтны дзяржáўны дзéяч 7 лíпеня 1633 года ў Вíльні. У 2007 годзе аднá з вýліц Мíнска назвáна íмем Льва Сапéгі. ПЫТАННІ 1. Хто такí Леў Сапéга? 2. Якáя гісторыя роду Сапéгаў? 3. Калí нарадзíўся бýдучы дзяржáўны дзéяч? 4. Дзе выхоўваўся і вучы ўся Леў Сапéга? 5. Якýю паліты чную кар’éру зрабíў Сапéга ў Вялíкім Княстве Літоўскім? 6. Якí дзяржáўны інстытýт паўстáў па інцыяты ве Льва Сапéгі? 7. Што лíчыцца найважнéйшым дасягнéннем кáнцлера Вялíкага княства? 8. Якíмі былí погляды дзяржáўнага дзéяча на прáва і закон? 9. Якíм, на дýмку Сапéгі, павíнен быў быць закон? 10. У якí гістарычны перыяд развівáлася паліты чная кар’éра Льва Сапéгі? 11. На што былí накіравáныя намагáнні кáнцлера Вялíкага кня ства Літоўскага? 12. Чаго дамогся кáнцлер ад караля Жыгімонта? 13. Да чаго імкнýўся Сапéга, праводзячы сваю палíтыку? 14. Якíя арты кулы былí запісáныя ў Статуце 1588 года? 15. Што гавары лася ў Статуце пра беларýскую мову? 16. Якой вáжнай спрáвай займáўся Сапéга на праця гу амáль саракá гадоў? 17. Калí памёр выдáтны дзяржáўны дзéяч і палíтык? 18. Калí ў Мíнску з’явíлася вýліца Льва Сапéгі? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Палітычны, грамадскі і ваенны дзеяч, дыпламат, мысліцель; нарадзіўся ў 1557 годзе; з роду аршанскіх баяр; выхоўваўся пры двары Радзівіла ў Нясвіжы, вучоба ў Лейпцыгу; стаў спачатку падканцлерам, пазней – канцлерам Вялікага княства; прычыніўся да паўстання Трыбунала Вялікага княства; займаўся падрыхтоўкаю і выданнем Трэцяга Статута княства; лічыў закон зброяй супраць тыраніі манарха; адзіны закон і для эліты, і для падданых; намагаўся забеспячыць суверэнітэт беларуска-літоўскай дзяржавы; імкнучыся падкрэсліць незалежнасць, уключыў у Статут артыкулы пра палітычную аўтаномію; забарона чужынцам атрымліваць пасады і землі ў княстве, беларуская мова – дзяржаўная; упарадкаваў Метрыкі Вялікага княства; памёр у 1633 годзе; імя Сапегі – у адной з вуліц Мінска. СЛОЎНІК забарона – zakaz забяспечыць – zapewnić злоўжыванні – nadużycia дзяржаўны дзеяч – mąż stanu Лeйпцыг – Lipsk мова справаводства – język urzędowy намаганні – starania, wysiłki паўстанне Трыбунала – powołanie Trybunału судова-апеляцыйная інстанцыя – instancja sądowo-odwoławcza унутранае ўладкаванне – porządek wewnętrzny, ustrój РАЗДЗЕЛ IV. ВЫДАТНЫЯ АСВЕТНIКІ I НАВУКОЎЦЫ ЗЯМЛI БЕЛАРУСКАЙ LEŬ SAPIEHA (LEW SAPIEHA) (1557–1633) Leŭ Sapieha był działaczem politycznym, społecznym i wojskowym Wielkiego Księstwa Litewskiego, dyplomatą, myślicielem. Ród Sapiehów wywodzi się od starodawnego rodu orszańskich bojarów. Przyszły działacz państwowy urodził się 4 kwietnia 1557 roku na Witebszczyźnie. Wychowywał się na dworze Mikołaja Radziwiłła Czarnego w Nieświeżu, studiował na Uniwersytecie Lipskim. W 1585 Sapieha został mianowany podkanclerzem Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w 1589 roku na kanclerza państwa białorusko-litewskiego. Z nazwiskiem Lva Sapiehy związane jest powołanie Trybunału WKL – najwyższej instancji sądowo-odwoławczej państwa. Najważniejszym osiągnięciem działacza państwowego było przygotowanie i wydanie III Statutu Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1588 roku. Wybitny mąż stanu był przekonany, że prawo powinno bronić poddanych przed nad-użyciami ze strony monarchy i chronić przed tyranią, a ustawodawstwo powinno zapewniać porządek, równowagę i pokój w społeczeństwie. Magnat uważał, że prawo powinno być jednakowe i dla elity i poddanych. Działalność polityczna i twórcza Lva Sapiehy przypadała na okres, kiedy Wielkie Księstwo Litewskie i Polska były złączone unią. Polscy magnaci dążyli do włączenia Księstwa do Korony. Wysiłki Sapiehy były skierowane w kierunku zabezpieczenia i ochrony państwowej niezależności Księstwa. Kanclerz doprowadził do tego, że w 1588 roku Statut został podpisany przez króla Zygmunta III Wazę i zatwierdzony pieczęcią wyłącznie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Sapieha dążył do podkreślenia niezależności WKL w sprawach, które dotyczyły porządku wewnętrznego. W Statucie z 1588 roku znajdują się artykuły o autonomii politycznej Wielkiego Księstwa Litewskiego w składzie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Statut zakazywał polskim feudałom zajmować stanowiska i posiadać ziemię w Księstwie, ustanawiał język białoruski językiem urzędowym. Przez prawie 40 lat, aż do śmierci, Leŭ Sapieha zajmował się porządkowaniem archiwów Metryki Litewskiej. Wybitny działacz państwowy zmarł 7 lipca 1633 roku w Wilnie. W 2007 roku jedną z ulic Mińska nazwano na cześć Lva Sapiehy. Notatki 26. БРАНІСЛАЎ ТАРАШКЕВІЧ Браніслáў Тарашкéвіч – выдáтны беларýскі вучоны, мовазнáўца, грамáдскапаліты чны дзéяч. Перакладáў на беларýскую мову Гамэра і Міцкéвіча. Аленайважнéйшая яго заслýга – стварэнне зводу грамáтыкі сучáснай беларýскай мовы. Бýдучы мовавéд нарадзíўся 20 стýдзеня 1892 года на Вíленшчыне. Скончыў гістофакультэуніверсітэ ў Пецярбýрзе. Займáўся рыка-філалагíчны т танавýкаю, выкладáў анты чныя мовы. Пасля Пéршай сусвéтнай вайны Браніслаў Тарашке віч пераéхаў у Мінск. Выкладáў ў Мíнскім педагагíчным інстытýце беларýскую і старажы тнагрэчаскую мовы. Пазнéй лёс прывёў Тарашке віча ў Вільню. Там ён стаў дырэктарам беларýскай гімнáзіі. Дбаў пра адукáцыю на роднай мове для беларýсаў Вíленшчыны. Стаў адны м з заснавáльнікаў Таварыства беларýскай школы. Менавíта ў Ві льні выйшла ў свет «Беларýская грамáтыка для школ» – найважнéйшая навуковая прáца Тарашкéвіча. Мовазнáўца абагульнíў і замацавáў пісьмовыя трады цыі сучáснай беларýскай мовы. Сцíсла і зразумéла сфармулявáў прáвілы беларýскай арфагрáфіі, арфаэ піі, марфалогіі. «Грамáтыка» Тарашкéвіча доўгі час былá асноўным падрýчнікам для беларýскіх школ па ўсім свéце. Займáўся Тарашкéвіч і паліты чнай дзéйнасцю. Быў дэпутáтам польскага парлáмента. Два гады ўзначáльваў беларýскі пасольскі клуб у Сéйме. Змагáўся за прáва жыхароў Заходняй Беларýсі вучы цца на роднай мове. За актыўную паліты чную дзéйнасць у 1927 годзе ён быў арыштавáны. Тарашкевіч быў асýджаны на 12 год зняволення. Знаходзячыся ў астрозе, вучоны атрымáў вéстку пра абрáнне яго акадэ мікам Беларýскай акадэміі навýк. У 1930 годзе навуковец быў датэрмінóва вы пушчаны з турмы. Зноў вярнýўся да актыўнай грамáдскай дзéйнасці і зноў быў арыштавáны. А ў 1933 годзе польскія ўлáды перадалí Тарашкéвіча ў Савéцкую Беларýсь. Алé вучонаму не сýджана было спакойна жыць і працавáць для свайго народa. У 1937 годзе мовазнáўца быў арыштавáны па сфабрыкавáнай НКУС спрáве «Беларýскага нацыянáльнага цэнтрa». 28 лістапáда 1938 года ён быў расстраля ны ў Мíнску. Рэабілітавáны выдáтны вучоны быў амáль праз двáццаць гадоў пасля выканáння прысýду. Сёння íмем Тарашкéвіча назвáныя вýліцы ў Мі нску, Маладзéчне і Радашковічах. ПЫТАННІ 1. Хто такí Браніславіч? 2. Што з’яўля ецца найважнéйшай заслýгаю вучонага? 3. Калí нарадзíўся бýдучы мовавéд? 4. Чым займáўся Браніславіч у Пецярбýрзе? ў Тарашке ў Тарашке 100 РАЗДЗЕЛ IV. ВЫДАТНЫЯ АСВЕТНIКІ I НАВУКОЎЦЫ ЗЯМЛI БЕЛАРУСКАЙ 5. Калí Тарашке віч трáпіў у Мінск? Чым ён займáўся ў беларýскай сталíцы? 6. Яку ю пасáду заняў Тарашкевіч па прыéздзе ў Вільню? 7. У прáцы якой арганізáцыі акты ўна ўдзéльнічаў вучоны? Пра што ён клапацíўся? 8. Як назывáецца найважнéйшая навуковая прáца Тарашке віча? 9. Чамý грамáтыка Тарашкечай вáжная для развіцця беларýскай мовы? віча надзвы 10. Што можна сказáць пра íншыя вíды дзéйнасці вучонага? 11. Што адстойваў Тарашке віч, бýдучы дэпутáтам Сéйма? 12. За што вучоны быў арыштавáны? 13. Яку ю навíну атрымáў мовавéд, будучы ў турмé? 14. Якíм быў лёс Тарашке віча ў пачáтку 1930-ых гадоў? 15. Што здáрылася з вучоным у 1937 годзе? Што стáла падстáваю áрышту? 16. Калí і як загíнуў выдáтны беларýскі мовазнáўца? 17. Як ушананавáна пáмяць пра выдáтнага беларýскага мовавéда? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Вучоны, мовазнаўца, перакладчык; нарадзіўся ў 1892 годзе; скончыў універсітэт у Пецярбургу; у Мінску працаваў выкладчыкам; дырэктар беларускай гімназіі ў Вільні; стаў адным з заснавальнікаў Таварыства беларускай школы; «Беларуская граматыка для школ» – найважнейшая навуковая праца; змагаўся за правы жыхароў Заходняй Беларусі; арыштаваны і асуджаны; абраны акадэмікам Беларускай акадэміі навук; датэрмінова выпушчаны з турмы; паўторна арыштаваны; перададзены ў Савецкую Беларусь; арыштаваны па сфабрыкаванай справе; расстраляны ў 1938 годзе; рэабілітаваны праз амаль дваццаць гадоў пасля гібелі. СЛОЎНІК абагульніў – podsumował, uogólnił акадэмік – członek akademii астрог – więzienie асуджаны на 12 гадоў – został skazany na 12 lat замацаваць – utrwalić зразумела – przystępnie мовавед – językoznawca правілы арфаэпіі – zasady ortoepii прысуд – wyrok узначальваць – kierować, przewodniczyć, stać na czele BRANISŁAŬ TARAŠKIEVIČ (BRONISŁAW TARASZKIEWICZ) (1892–1938) Branisłaŭ Taraškievič to znany białoruski naukowiec, językoznawca, działacz spo-łeczny, polityk. Tłumaczył na język białoruski Homera i Mickiewicza. Największą jego zasługą jest usystematyzowanie gramatyki współczesnego języka białoruskiego. Przyszły językoznawca urodził się 20 stycznia 1892 roku na Wileńszczyźnie. Edukację zdobył na wydziale historyczno-filologicznym uniwersytetu w Petersburgu. Zajmował się pracą naukową, wykładał języki antyczne. Po I wojnie światowej przeniósł się do Mińska, wykładał język białoruski oraz starogrecki w Mińskim Instytucie Pedagogicznym. Wypadki losowe przywiodły Taraškieviča do Wilna. Tu zajął stanowisko dyrektora gimnazjum białoruskiego. Dbał o umożliwienie edukacji w języku ojczystym Białorusinom z Wileńszczyzny. Został jednym z założycieli Towarzystwa Szkoły Białoruskiej. Właśnie w Wilnie ujrzała światło dzienne Białoruska gramatyka dla szkół – najważniej-sza praca naukowa Taraškieviča. Językoznawca podsumował i utrwalił tradycje współczesnego białoruskiego języka pisanego. Zwięźle i przystępnie sformułował zasady ortografii, ortoepii i morfologii języka białoruskiego. Białoruska gramatyka Taraškieviča przez długie lata pełniła rolę podstawowego podręcznika dla szkół białoruskich na całym świecie. Taraškievič zaangażował się również w politykę. Został posłem polskiego parlamentu, przez dwa lata był szefem białoruskiego klubu poselskiego w Sejmie. Walczył o prawa mieszkańców Zachodniej Białorusi do edukacji w języku ojczystym. Za aktywną działalność poliyczną aresztowano go w 1927 roku. Został skazany na 12 lat więzienia. Przebywając w celi, uczony otrzymał wiadomość o wybraniu go członkiem Białoruskiej Akademii Nauk. W 1930 roku został zwolniony przed terminem, znów powrócił do działalności politycznej i ponownie został aresztowany. W 1933 roku polskie władze przekazały Taraškieviča Białorusi Radzieckiej. Uczonemu nie było pisane spokojne życie i praca dla dobra swego narodu. W 1937 roku aresztowano go w związku ze sfabrykowaną przez NKWD sprawą „Białoruskiego centrum narodowego”. Został rozstrzelany 28 listopada 1938 roku w Mińsku. Rehabilitacja nastąpiła dopiero po niespełna dwudziestu latach od wykonania wyroku. Dzisiaj imię Taraškieviča nadano ulicom w Mińsku, Mołodecznie oraz Radoszkowiczach. Notatki 102 РАЗДЗЕЛ IV. ВЫДАТНЫЯ АСВЕТНIКІ I НАВУКОЎЦЫ ЗЯМЛI БЕЛАРУСКАЙ 27. УСЕВАЛАД ІГНАТОЎСКІ Усéвалад Ігнатоўскі – выдáтны беларýскі гісторык, паліты чны і грамáдскі дзéяч, пéршы прэзідэ нт Акадэміі навýк Беларусі. Менавіта з íмем гэтага вучонага звязáна развіццё сістэмы вышэйшай адукáцыі ў беларýскай дзяржáве. Бýдучы навуковец нарадзíўся 19 красавікá 1881 года недалёка ад Камянцá, што ў Брэсцкай вобласці. Паходзіў з сям’í настáўніка, якí пазнéй стаў святаром. Усéвалад вучыўся ва ўніверсітэце ў Пецярбýрзе, захапíўся палíтыкаю. За гэта яго выклю чылі з універсітэта і саслáлі на поўнач Расíі. Пасля ссылкі Усéвалад Ігнатоўскі скончыў універсітэт у Тáрту і пераéхаў жыць у Вíльню. Тут ён пачáў вывучáць гісторыю і культýру беларýскага народа. Пасля Пéршай сусвéтнай вайны Ігнатоўскі пасялíўся ў Мíнску. Актыўна ўдзéльнічаў у культýрным і паліты чным жыццí Бáцькаўшчыны. Браў удзéл у падрыхтоўцы Дэкларáцыі аб паўторным абвяшчэнні незалéжнасці Беларýсі ў 1920 годзе. Вучоны быў члéнам беларýскага ўрáда, мінíстрам адукáцыі рэспýблікі. Ігнатоўскі быў акты ўным прыхíльнікам палíтыкі беларусізáцыі. Па яго ініцыяты ве ў Мíнску паўстáў Беларýскі дзяржáўны ўніверсітэт. Акты ўна і плённа развівáў Ігнатоўскі беларýскую гістарычную навýку. Займáўся распрацоўкай канцэпцыі нацыянáльнай гісторыі. Янá базавáлася на пры нцыпе дзяржáўнасці і нацыянáльнай самастойнасці беларýсаў. Ігнатоўскі – áўтар пéршага грунтоўнага даслéдавання, прысвéчанага паўстáнню пад кіраўнíцтвам Кастуся Каліноўскага. Вучоны быў прафéсарам Беларýскага дзяржáўнага ўніверсітэта, пéршым узначáліў Акадэмію наву к Беларусі. У канцы дваццáтых гадоў ХХ стагоддзя пачалося пераслéдаванне беларýскай інтэлігéнцыі. Набірáлі моц стáлінскія рэпрэ сіі. Ігнатоўскага моцна крытыкавáлі за бáцьку-святарá, за акты ўную грамáдскую дзéйнасць, за прапагавáнне беларýскасці. Ва ўмовах невыноснага цкавáння з боку спецслýжбаў Усéвалад Ігнатоўскі скончыў жыццё самагýбствам 4 лю тага 1931 года. ПЫТАННІ 1. Хто такí Усéвалад Ігнатоўскі? 2. Якí вáжны працэс звязáны з íмем Ігнатоўскага? 3. Дзе і калí нарадзíўся бýдучы гісторык? З якой сям’í ён паходзіў? 4. Чамý Усéвалада вытa ў Пецярбýрзе? ключылі з універсітэ 5. Якое пакарáнне было прызнáчана Ігнатоўскаму за паліты чную дзéйнасць? 6. Дзе Ігнатоўскі атрымáў вышэйшую адукáцыю? 7. Калí і дзе бýдучы гісторык пачáў вывучáць гісторыю і культýру беларýсаў? 8. Калí Ігнатоўскі пераéхаў у Мінск? 9. Чым займáўся вучоны ў беларýскай сталíцы? 10. Што можна сказáць пра грамáдскую і паліты чную дзéйнасць Ігнатоўскага? 11. Як звязáны Усéвалад Ігнатоўскі з Беларýскім дзяржáўным універсітэтам? 12. Прыхíльнікам якой палíтыкі быў вучоны? 13. Чым займáўся Ігнатоўскі як гісторык? А ўтарам якой канцэпцыі ён з’яўляецца? 14. Якýю грунтоўную прáцу напісáў гісторык? 15. Якое дачынéнне мáе Ігнатоўскі да Акадэміі навýк Беларýсі? 16. Якíя працэсы пачалíся на Беларýсі ў канцы 1920-х гадоў? 17. За што крытыкавáлі Усéвалада Ігнатоўскага? 18. Як скончылася жыццё выдáтнага беларýскага гісторыка? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Выдатны гісторык, палітычны і грамадскі дзеяч, нарадзіўся ў 1881 годзе; за палітычную дзейнасць выключаны з універсітэта і сасланы; скончыў універсітэт у Тарту; у Вільні пачаў вывучаць гісторыю і культуру беларусаў; пасля пераезду ў Мінск браў удзел у культурным жыцці Беларусі; быў членам урада – міністрам адукацыі; ініцыятыва адкрыцця універсітэта; развіваў гістарычную навуку; распрацоўваў канцэпцыю нацыянальнай гісторыі; быў прафесарам Беларускага дзяржаўнага універсітэта; першы прэзідэнт Акадэміі Навук Беларусі; антынацыянальныя рэпрэсіі ў канцы 1920-х гадоў; быў жорстка крытыкаваны за прапагаванне беларускасці; ва ўмовах невыноснага цкавання скончыў жыццё самагубствам у 1931 годзе. СЛОЎНІК беларусізацыя – białorutenizacja грамадская дзейнасць – działalność społeczna грунтоўны – poważny, fundamentalny настаўнік – nauczyciel паводле прынцыпу – według zasady пераследаванне – prześladowanie прыхільнік – zwolennik сістэма вышэйшай адукацыі – system szkolnictwa wyższego скончыць жыццё самагубствам – popełnić samobójstwo узначаліў – stanął na czele урад – rząd цкаванне – nagonka 104 РАЗДЗЕЛ IV. ВЫДАТНЫЯ АСВЕТНIКІ I НАВУКОЎЦЫ ЗЯМЛI БЕЛАРУСКАЙ USIEVAŁAD IHNATOŬSKI (1881–1931) Usievaład Ihnatoŭski był wybitnym białoruskim historykiem, działaczem politycznym i społecznym, pierwszym prezydentem Akademii Nauk Białorusi. Z jego postacią związany jest rozwój szkolnictwa wyższego w kraju. Przyszły uczony urodził się 19 kwietnia 1881 roku w pobliżu Kamieńca w obecnym obwodzie brzeskim. Pochodził z rodziny nauczyciela, który później został prawosławnym duchownym. Studiował na uniwersytecie w Petersburgu, zaangażował się w politykę. Został wydalony z uczelni i zesłany na północ Rosji. Po powrocie z zesłania ukończył studia na uniwersytecie w Tartu i przeniósł się do Wilna, gdzie zaczął badania nad historią i kulturą Białorusinów. Po I wojnie światowej Ihnatoŭski przeniósł się do Mińska. Aktywnie uczestniczył w życiu kulturalnym i politycznym Białorusi. Wziął udział w przygotowaniu deklaracji powtórnego ogłoszenia niepodległości Białorusi w 1920 roku. Został członkiem rządu białoruskiego, zajmował stanowisko ministra edukacji Białorusi. Był aktywnym zwolennikiem polityki białorutenizacji. Z jego inicjatywy powołano w Mińsku Białoruski Uniwersytet Państwowy. Inhatoŭski walnie przyczyniał się do rozwoju białoruskiej nauki historycznej. Zajmował się opracowaniem koncepcji historii narodowej na podstawie zasady państwowo-ści i narodowej samodzielności Białorusinów. Został autorem pierwszej fundamentalnej rozprawy poświęconej powstaniu pod przywództwem Konstantego Kalinouskiego. Zajmował stanowisko profesora na Białoruskim Uniwersytecie Państwowym oraz był pierwszym prezydentem Białoruskiej Akademii Nauk. Pod koniec lat 20. XX wieku rozpoczęto prześladowanie inteligencji narodowej. Nasilały się represje stalinowskie. Ihnatoŭskiego ostro atakowano za ojca-duchownego, aktywną działalność społeczną i propagowanie białoruskości. W warunkach okrutnej nagonki ze strony służb specjalnych Usievaład Ihnatoŭski popełnił samobójstwo 4 lutego 1931 roku. Notatki 28. РАДЗІМ ГАРЭЦКІ Радзíм Гарэцкі – вядомы беларýскі вучоны, грамáдскі дзéяч. Зрабíў неацэнны ўклад у развіццё нацыянáльнай і сусвéтнай геалогіі і мінералогіі. Бýдучы вучоны нарадзíўся 7 снéжня 1928 года ў Мі нску. Сям’я Гарэцкіх з’яўля ецца знáкавай для Беларýсі. Дзядзька Радзíма Максíм Гарэцкі – выдáтны белару скі пісьмéннік, áўтар пéршай у свéце «Гісторыі беларýскай літаратýры». А бáцька Радзíма – Гаўры ла Гарэцкі – выдáтны беларýскі вучоны, эканамíст. Ён стаў адны м з заснавáльнікаў Акадэміі навýк Беларýсі, займáўся асвéтніцкай і літаратýрнаю дзéйнасцю, быў адны м з актыўных дзéячаў Беларýскага Адраджэння. Вядома, што прыналéжнасць да такой знакамíтай сям’í прадвызначыла лёс Радзíма Гарэцкага як навукоўца. Вышэйшую адукáцыю ён атрымáў у Масквé. Некаторы час працавáў у Расíі, а ў 1971 годзе ўзначáліў адзíн з даслéдчых аддзéлаў у Акадэміі навýк Беларýсі. Займáўся даслéдаваннямі ў галінé мінералогіі і палеагрáфіі, распрацоўваў методыкі прагназавáння радовішчаў карысных выкапняў. Беларýскі геолаг узяў актыўны удзéл у стварэнні тэктанíчнай кáрты Еўрáзіі. На працягу шаснáццаці гадоў быў дырэктарам Інстытýта геахíміі і геафíзікі Нацыянáльнай Акадэміі навýк. За ўдзел у стварэнні тэктанíчнай кáрты краíны і манагрáфію «Тэктóніка Беларýсі» вучонаму былá прысýджана Дзяржáўная прэмія Беларýсі. У 1977 годзе выдáтны даслéдчык быў абрáны акадэмікам Нацыянáльнай Акадэміі навýк. А ў сярэдзіне дзевяностых на працягy сямí гадоў займаў пасаду вíцэпрэзідэнта Акадэміі. Радзім Гарэцкі – áўтар звыш пяцісот навуковых прац. На рахýнку вучонага больш за два ццаць манагрáфій. Праводзячы геалагíчныя даслéдаванні, Радзім Гарэцкі ўнёс укла д і ў развіццё палеанталогіі. Імем выдáтнага навукоўца назвáныя два вíды старажы тных арганíзмаў. Радзíм Гарэцкі – не толькі вучоны з сусвéтным íмем, алé і пісьмéннік. З-пад яго пярá вы йшла нéкалькі твораў, прысвéчаных гісторыі і нацыянáльнаму адраджэнню Беларýсі. Радзíм Гарэцкі плённа працýе ў імя роднай краíны. Ён – акты ўны ўдзéльнік сусвéтнай грамáдскай арганізáцыі «Згуртавáнне беларýсаў свéту „Бáцькаўшчына“». ПЫТАННІ 1. Што можна сказáць пра Радзі ма Гарэцкага? 2. Калí нарадзíўся бýдучы вучоны? 3. З якой сям’í паходзіць Радзíм? 4. Што можна сказáць пра дзя дзьку вучонага – Максíма Гарэцкага? 5. Што можна сказáць пра бáцьку Радзіма – Гаўры лу Гарэцкага? 106 РАЗДЗЕЛ IV. ВЫДАТНЫЯ АСВЕТНIКІ I НАВУКОЎЦЫ ЗЯМЛI БЕЛАРУСКАЙ 6. Якíм чы нам паходжанне адыгрáла ролю ў лёсе Радзíма? 7. Дзе Радзім атрымáў вышэйшую адукáцыю? 8. Калí вучоны вярнýўся на Белару сь? 9. Якíмі даслéдаваннямі займáўся Радзі м Гарэцкі? 10. Якíя методыкі распрацоўваў вучоны? 11. У якой навуковай прáцы акты ўна ўдзéльнічаў Гарэцкі? 12. За якýю прáцу вучонаму былá прысýджана Дзяржáўная прэмія? 13. Калí Радзíм Гарэцкі стаў акадэмікам? 14. На якíх пасáдах працавáў Гарэцкі ў Акадэміі Навýк Беларусі? 15. Чым, акрамя навýкі, займáецца Радзім Гарэцкі? 16. Чамý прысвéчаныя творы Радзіма Гарэцкага – пісьмéнніка? 17. У прáцы якой грамáдскай арганізáцыі бярэ акты ўны ўдзéл Радзíм Гарэцкі? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Выдатны беларускі вучоны, грамадскі дзеяч; уклад у нацыянальную і сусветную геалогію і мінералогію; нарадзіўся ў 1928 годзе; дзядзька Радзіма – вядомы пісьменнік Максім Гарэцкі; бацька – вучоны-эканаміст; з сямідзесятых гадоў Радзім стаў супрацоўнікам Акадэміі навук Беларусі; даследаванні ў галіне мінералогіі і палеаграфіі; прагназаванне радовішчаў карысных выкапняў; узяў удзел у стварэнні тэктанічнай карты Еўразіі; дырэктар Інстытута геахіміі і геафізікі; абраны акадэмікам Нацыянальнай Акадэміі навук; аўтар шматлікіх навуковых прац; унёс уклад ў развіццё палеанталогіі; аўтар твораў, прысвечаных гісторыі і нацыянальнаму адраджэнню Беларусі. СЛОЎНІК актыўны ўдзел – czynny udział геахімія – geochemia даследаванні – badania Дзяржаўная прэмія – nagroda państwowa Згуртаванне беларусаў свету – Zrzeszenie Białorusinów Świata карысныя выкапні – surowce радовішча – złoże старажытныя арганізмы – wymarłe organizmy, dawne formy życia тэктанічная карта – mapa tektoniczna шматлікі – liczny RADZIM HARECKI (ur. 1928) Radzim Harecki to wybitny białoruski uczony, działacz społeczny. Wniósł nieoceniony wkład do rozwoju narodowej oraz światowej geologii i mineralogii. Przyszły uczony urodził się 7 grudnia 1928 roku w Mińsku. Rodzina Hareckich jest bardzo znana na Białorusi. Wuj Radzima, Maksym Harecki, to znany pisarz białoruski, autor pierwszej na świecie Historii literatury białoruskiej. Ojciec Radzima, Haŭryła Ha-recki, był wybitnym białoruskim uczonym, ekonomistą, jednym z założycieli Akademii Nauk Białorusi, zajmował się działalnością prooświatową i literacką, był jednym z aktywnych działaczy białoruskiego odrodzenia. Bez wątpienia przynależność do tak wybitnej rodziny zadecydowała o dalszym losie Radzima Hareckiego jako uczonego. Wyższe wykształcenie zdobył w Moskwie. Przez pewien czas pracował w Rosji, a w 1971 roku stanął na czele jednej z jednostek badawczych Białoruskiej Akademii Nauk. Zajmował się badaniami w dziedzinie mineralogii i paleografii, opracowywał metody prognozowania złóż surowców. Białoruski geolog znacznie przyczynił się do stworzenia mapy tektonicznej Eurazji. W ciągu 16 lat pełnił funkcję dyrektora Instytutu Geochemii i Geofizyki Narodowej Akademii Nauk. Został wyróżniony nagrodą państwową za udział w stworzeniu mapy tektonicznej kraju oraz monografi ę Tektonika Białorusi. W 1977 roku wybitny naukowiec został członkiem Narodowej Akademii Nauk, a w latach 90. w ciągu 7 lat pełnił funkcję jej wiceprezydenta. Radzim Harecki jest autorem ponad 500 prac naukowych, w tym – ponad 20 monografii. Zajmując się badaniami geologicznymi, uczony jednocześnie przyczynił się do rozwoju paleontologii. Jego imieniem zostały nazwane 2 gatunki skamielin. Radzim Harecki jest nie tylko uznanym na całym świecie uczonym, lecz również pisarzem. Jest autorem kilku utworów o tematyce historycznej. Jeden z głównych wątków jego twórczości to odrodzenie narodowe na Białorusi. Radzim Harecki prężnie działa dla dobra ojczyzny. Jest aktywnym członkiem światowej organizacji społecznej Zrzeszenie Białorusinów Świata „Ojczyzna”. Notatki 108 РАЗДЗЕЛ IV. ВЫДАТНЫЯ АСВЕТНIКІ I НАВУКОЎЦЫ ЗЯМЛI БЕЛАРУСКАЙ CIEKAWE FAKTY I INFORMACJE CZY WIESZ, ŻE… ... Franciszek Skaryna, przystępując w 1512 roku do egzaminu doktorskiego na Uniwersytecie w Padwie, nie miał pieniędzy, aby zapłacić za prawo do jego zdawania. Komisja egzaminacyjna podjęła decyzję o dopuszczeniu zdolnego studenta do egzaminu de gratia speciale ad amore Dei. Egzamin odbywał się w ciągu dwóch dni i członkowie komisji jednomyślnie uznali, iż Skaryna godny jest wysokiego tytułu naukowego. W słynnej Sali Czterdziestu Uniwersytetu w Padwie wśród podobizn najwybitniejszych uczonych znajduje się również portret Skaryny. ... Franciszek Skaryna dokonał tłumaczenia Biblii w oparciu o źródła w kilku języ-kach, a mianowicie: w języku czeskim, łacińskim oraz staro-cerkiewno-słowiańskim, z uwzględnieniem ksiąg w języku greckim i hebrajskim. ... pierwsza księga w języku białoruskim na terenie dzisiejszej Białorusi wydrukowana została w Nieświeżu w 1562 roku przez Szymona Budnego. Jest to Katechizm protestancki. We wstępie Budny podkreśla konieczność rozpowszechniania druku książek w języku białoruskim, gdyż zwiększy to zasięg wydawanej literatury i będzie sprzyjało podniesieniu ogólnego poziomu wykształcenia ludności. ... wielostopniowa rakieta została wynaleziona przez Białorusina Kazimierza Siemianowicza z Oszmiany. Siemianowicz jest autorem traktatu Wielka sztuka artylerii, który ukazał się w Amsterdamie w 1650 roku w języku łacińskim. Później został przetłumaczony na kilka języków europejskich. W ciągu prawie 200 lat owe dzieło było pod-ręcznikiem dla twórców broni palnej. Siemianowicz również jest autorem idei baterii rakietowej. ... wujek Radzima Hareckiego – Maksim Harecki, jest nie tylko autorem pierwszej Historii literatury białoruskiej, lecz również zapoczątkował w literaturze narodowej tematykę wojenną. Jego Notatki z wojny imperialistycznej mają dla literatury narodowej takie samo znaczenie, jak powieść Na Zachodzie bez zmian Ericha Marii Remarque’a dla literatury europejskiej. 110 РАЗДЗЕЛ IV. ВЫДАТНЫЯ АСВЕТНIКІ I НАВУКОЎЦЫ ЗЯМЛI БЕЛАРУСКАЙ РАЗДЗЕЛ V. БЕЛАРУСКІЯ МАЙСТРЫ ПЭНДЗЛЯ ROZDZIAŁ V. BIAŁORUSCY MISTRZOWIE PĘDZLA 29. ІВАН ХРУЦКІ Івáн Хрýцкі – адзі н з найбольш знáчных мастакоў Беларýсі XIX стагоддзя. Ён стаў заснавáльнікам нацыянáльнай школы нацюрморта. Бýдучы мастáк нарадзíўся 8 лю тага 1810 года ў мястэчку Улá Бешанковіцкага раёна ў сям’í грэ ка-каталíцкага святарá. Пачатковую мастáцкую адукáцыю атрымáў у Полацкім езуі цкім калéгіуме. У 1827 годзе Хрýцкі паéхаў у Пецярбýрг, дзе паступíў у Расíйскую Імперáтарскую Акадэмію мастáцтваў. Сваíмі поспехамі ў навучáнні Хрýцкі звярнýў на сябé ўвáгу расíйскага царá Мікалáя І і атрымáў ад яго падарýнак – залаты гадзíннік. Неаднаразова творы мáйстра адзначáліся медаля мі Акадэміі мастáцтваў. У 1839 годзе Івáн Хрýцкі атрымáў ганаровае звáнне акадэміка. Неўзабáве мастáк вярнýўся на Беларýсь. Ягонае далéйшае жыццё прайшло ў невялíкім маёнтку пад Полацкам. Вядýчым жáнрам у творчасці Івáна Хрýцкага стаў нацюрморт. Беларýскі мастáк галоўнымі «героямі» сваíх твораў зрабíў звычáйную гародніну – моркву, капýсту, цыбýлю, гарбузы . Яны паўстáлі на яго палотнах у кáзачнай прыгажосці, засланíўшы паўднёвую садавінý – лімоны і вінагрáд. Нацюрморты Хрýцкага былí выдáтнаю аздобаю інтэр’éраў і адрáзу стáлі вéльмі папуля рнымі. Акрамя нацюрмортаў, Івáн Хрýцкі часта маляваў пейзажы і з’яўляўся мáйстрам гэ тага жанру. Нярэдка мастáк выкарыстоўваў краявíд як фон для партрэтаў. Напры клад, на адной з найбольш знáных карцíн Хрýцкага – «Партрэт жонкі з квéткамі і садавіною» – маладзíца стаíць ля сталá. На ім кошыкі з садавіною, графíн, букéт у керамíчнай вáзе. А фонам для ўсяго палатнá стаў восеньскі краявíд. Кампазíцыі накштáлт гэтай – свóеасаблíвы сíнтэз трох жáнраў у беларýскім раманты чным выяўлéнчым мастáцтве. Івáн Хрýцкі плённа працавáў таксáма ў жáнры партрэта. У я касці прыкладу можна прывéсці яго «Áўтапартрэ́ т», якí з’яўляецца не толькі сродкам сáмавыяўлéння, алé і вы нікам усяго творчага жыцця мастакá, якое ўзбагáціла беларýскую культýру сапрáўднымі шэдэ ўрамі. Памёр Івáн Хрýцкі 13 стýдзеня 1885 года. ПЫТАННІ 1. Што можна сказáць пра Івáна Хрýцкага і яго ролю ў беларýскай культýры? 2. Калí нарадзíўся бýдучы мастáк? 3. Дзе Хрýцкі спасцігáў асновы майстэрства мастакá? 4. Калí Івáн вы браўся ў Пецярбýрг? З якой мэтаю? 5. У якой навучáльнай установе вучы ўся Хрýцкі ў Пецярбýрзе? 6. Хто звярнýў увáгу на таленавíтага беларýса? 7. Як быў адзнáчаны тáлент Хрýцкага царом? Як ставíлася да мастакá Акадэмія? 8. Якое звáнне атрымáў Хрýцкі ў я касці прызнáння тáленту і майстэрства? 9. Якí жанр мастáцтва стаў галоўным у творчасці выдáтнага беларýскага мастакá? 10. Якіх «герояў» абрáў для сваíх палотнаў Івáн Хрýцкі? 11. Як былí ўспрыняблікаю нацюрморты беларýскага майстрá? тыя пу 12. У якíх жáнрах, апрачá нацюрморта, працавáў Хрýцкі? 13. Як выкарыстоўваўся краявíд у творах мастакá? На якíм пры 112 РАЗДЗЕЛ V. БЕЛАРУСКІЯ МАЙСТРЫ ПЭНДЗЛЯ кладзе гэта бáчна? 14. Апішы це кампазíцыю карцíны «Партрэт жонкі з квéткамі і садавіною». 15. Што паўставáла ў вы ніку выкарыстáння мастаком складáных кампазíцый? 16. Ці ўдавáліся Івáну Хрýцкаму партрэты? На якíм пры кладзе гэта бáчна? 17. Калí памёр выдáтны беларýскі мастáк? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Адзін з найбольш значных мастакоў XIX стагоддзя; заснавальнік нацыянальнай школы нацюрморта; нарадзіўся ў 1810 годзе; мастацкую адукацыю атрымаў у Полацку і Пецярбургу; як прызнанне таленту атрымаў падарунак ад расійскага цара; некалькі медалёў Імператарскай Акадэміі мастацтваў; званне акадэміка; неўзабаве вярнуўся на Полаччыну; вядучы жанр творчасці – нацюрморт; панаватарску маляваў звычайную гародніну; творы Хруцкага – выдатная аздоба інтэр’ераў; майстра краявіду і партрэту; гарманічна спалучаў у сваіх палотнах розныя мастацкія жанры; памёр ў 1885 годзе. СЛОЎНІК выяўленчае мастацтва – malarstwo гадзіннік – zegarek гародніна – warzywa жанр – gatunek званне – miano, tytuł, godność інтэр’ер – wystrój wnętrz майстра – mistrz маладзіца – młoda kobieta нацюрморт – martwa natura плённа – owocnie садавіна – owoce сапраўдны шэдэўр – prawdziwe arcydzieło своеасаблівы – swoisty, niepowtarzalny святар – duchowny сродак самавыяўлення – sposób wyrażenia siebie фон – tło ІVAN CHRUCKI (1810–1885) Ivan Chrucki to jeden z najważniejszych malarzy Białorusi XIX stulecia. Był on założycielem narodowej szkoły martwej natury. Przyszły malarz urodził się 8 lutego 1810 roku w miasteczku Uła, w rejonie bieszenkowickim w rodzinie greckokatolickiego duchownego. Podstawową edukację malarską otrzymał w połockim kolegium jezuickim. W 1827 roku Chrucki wybrał się do Petersburga, gdzie dostał się na studia do Rosyjskiej Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych. Swoimi sukcesami w opanowaniu kunsztu malarskiego Chrucki zwrócił na siebie uwagę cara Mikołaja I i otrzymał od niego prezent – złoty zegarek. Niejednokrotnie dzieła malarza były odznaczane medalami Akademii Sztuk Pięknych. W 1839 roku Ivan Chrucki otrzymał zaszczytny tytuł członka akademii. Niebawem malarz wrócił na Białoruś. Resztę życia spędził w niewielkim majątku pod Połockiem. Dominującym stylem w twórczości Ivana Chruckiego była martwa natura. Biało-ruski malarz głównymi bohaterami swoich dzieł uczynił zwykłe warzywa – marchew, kapustę, cebulę, dynię. Na jego płótnach były one bajkowo piękne, przyćmiewając owoce południowe – cytryny i winogrona. Martwe natury Chruckiego stanowiły niezwykłą ozdobę wnętrz i od razu stały się bardzo popularne. Ivan Chrucki, będąc mistrzem martwej natury, często malował również pejzaże. Nierzadko malarz wykorzystywał krajobraz jako tło dla portretu. Na przykład na jednym z najbardziej znanych obrazów – Portret żony z kwiatami i warzywami – młoda kobieta stoi przy stole. Na nim znajduje się koszyk z warzywami, karafka, bukiet w glinianym dzbanku. Tłem dla całego płótna jest jesienny krajobraz. Kompozycje podobne do tej to swoista synteza trzech gatunków białoruskiego romantycznego malarstwa sztalugowego. Ivan Chrucki malował także portrety. Jako przykład można podać jego Autoportret, który jest nie tylko sposobem wyrażania siebie przez artystę, lecz także wynikiem całego życia twórczego malarza, które wzbogaciło białoruską kulturę wybitnymi dziełami. Ivan Chrucki zmarł 13 grudnia 1885 roku. Notatki 114 РАЗДЗЕЛ V. БЕЛАРУСКІЯ МАЙСТРЫ ПЭНДЗЛЯ 30. ВІТОЛЬД БЯЛЫНІЦКІ-БІРУЛЯ Вітольд Бялы ніцкі-Бірýля – адзíн з лéпшых беларýскіх мастакоў канцá ХІХ – пéршай паловы ХХ стагоддзя. Развівáў у выяўлéнчым мастáцтве жанр ліры чнага пейзáжа. Бу ад Оршы дучы мастак нарадзíўся 29 лютага 1872 года недалёкаў белару скай шляхéцкай сям’í. Дзяцíнства яго прайшло на Магілёўшчыне. Мастáцкую адукáцыю Вітольд Бялы ніцкі-Бірýля атрымáў у Кíеве і Масквé. Алé сýвязь з роднай Беларýссю ніколі не перарывáлася. Родны край стаў нязмéннай крынíцаю творчага натхнéння. Беларýская зямля шчодра дарыла тэмы для новых палотнаў: «Зялёны май», «Я блыні ў квéцені», «Беларýсь. Зноў зацвілá вяснá» і шмат íншых. У 1944 годзе Вітольд Бялы ніцкі-Біруля атрымаў ганаровае званне Народнага мастака Беларусі. Пейзажыст быў абраны ганаровым членам Беларускай Акадэміі наву к. Непарыўная повязь з Бáцькаўшчынаю з вялікай цеплынёю апіса на ва ўспамінах мастака: «Я беларýс. Бáцька, выпраўля ючыся ў рэйсы па Дняпры, Прыпяці, Сажы, чáста браў мянé з сабою. Гэта было найвялíкшым шчáсцем і рáдасцю, бо ў тых паéздках я адкры ў ні з чым не параўнáную прыроду роднай Беларýсі... Блукáючы са стрэльбай і фáрбамі па палéтках, далíнах і пералéсках Беларýсі, сустракáючы і праводзячы зоры ля вогнішчаў, начýючы ў лéсе, прыслухоўваючыся да галасоў прыроды, я глыбéй адчýў яé прыгажосць, навучы ўся яé разумéць». Радзíма на палотнах мастакá паўставáла ў вясновых краяві дах, поўных жыцця , святла, радасці і аптымізму. Палотны Вітольда Бялыніцкага-Бірулі прася кнутыя эмацыянальнасцю, празрыстасцю і гарманічнасцю колеравых спалучэнняў. Увогуле ў Беларýсі знаходзіцца не дзе чатырыста пяцьдзесят палотнаў Бялы ніцкага-Бірулі. Шмат яго твораў мáе славутая Траццякоўская галерэя ў Маскве . Палотны беларускага пейзажыста – у прыватных калекцыях Расіі, Украі ны, іншых краін свету. Выда тны беларускі мастак памёр 18 чэрвеня 1957 года ў Маскве. Імем мастакá назва ны Бялыніцкі мастацкі музей. У Магілёве працуе музей Вітольда Бялы ніцкага-Бірулі. Тут найбольш шырока прадстаўленая творчая спадчына славу тага пейзажыста. У Магілёве і Бялынічах ёсць вуліцы ў гонар мастака. ПЫТАННІ 1. Што можна сказáць пра Вітольда Бялы 2. У якíм жáнры працава ў мастáк? 3. У якой сям’í нарадзíўся бýдучы пейзажыст? 4. Дзе Бялы ніцкі-Біруля атрымаў мастацкую адукáцыю? 5. Якýю ролю ў жыццí і творчасці мастакá адыгрáла Бáцькаўшчына? 6. На стварэнне якíх палотнаў натхнíла мастакá Беларýсь? 7. Як Беларýсь адзнáчыла тáлент Бялылі? ніцкага-Біру 8. Як мастáк узгáдвае Радзíму і беларýскую прыроду ў сваíх успамíнах? 9. Як прадста ніцкага-Бірýлю? ўлена Беларусь на палотнах Бялыніцкага-Бірулі? 10. Колькі палотнаў мастака знаходзіцца ў Беларýсі? 11. У які х калекцыях прадстаўлены палотны беларýскага пейзажыста? 12. Калí памёр славýты беларýскі мастáк? 13. Як ушанавáна пáмяць выдáтнага дзéяча мастáцтва ў Беларýсі? 14. У якíм музéі найбольш шырока прадстáўлена творчасць Бялы ніцкага-Бірýлі? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Адзін з лепшых беларускіх мастакоў на мяжы ХІХ і ХХ стагоддзя; нарадзіўся ў 1872 годзе; адукацыю атрымаў у Кіеве і Маскве; родны край стаў невычэрпнай крыніцаю натхнення мастака; Бацькаўшчыне прысвечаныя шматлікія палотны; Народны мастак Беларусі; ганаровы член Акадэміі навук; непарыўная повязь з Радзімаю; Беларусь – у вясновых краявідах; творчасці ўсласцівыя эмацыянальнасць, гарманічнасць колераў; палотны Бялыніцкага-Бірулі знаходзяцця ў музеях і прыватных калекцыях у Беларусі і за мяжою; памёр у 1957 годзе; музеі і вуліцы імя мастака ў Бялыніцах і Магілёве. СЛОЎНІК адукацыя – wykształcenie Бацькаўшчына – ojczyzna вогнішча – ognisko лірычны пейзаж – pejzaż liryczny краявід – krajobraz крыніца натхнення – źródło natchnienia Народны мастак – malarz narodowy мастацтва – malarstwo пералесак – zagajnik повязь, сувязь – więzi, łączność прыгажосць – piękno спадчына – spuścizna спалучэнне колераў – połączenie kolorów стагоддзе – wiek, stulecie 116 РАЗДЗЕЛ V. БЕЛАРУСКІЯ МАЙСТРЫ ПЭНДЗЛЯ VITOLD BIAŁYNICKI-BIRULA (1872–1957) Vitold Białynicki-Birula to jeden z najlepszych malarzy białoruskich przełomu XIX i XX wieku. Rozwijał w malarstwie gatunek pejzażu lirycznego. Przyszły malarz urodził się 29 lutego 1872 roku niedaleko Orszy. Pochodził z biało-ruskiej rodziny szlacheckiej. Dzieciństwo spędził na Mohylewszczyźnie. Malarskie wykształcenie zdobył w Kijowie i Moskwie. Jednak więzi z rodzoną Bia-łorusią nigdy nie zanikły. Kraj ojczysty stał się stałym źródłem twórczego natchnienia. Ziemia białoruska szczodrze obdarzała malarza tematami nowych płócien – Zielony maj, Kwitnące jabłonie, Białoruś, Znowu rozkwitła wiosna i wiele innych. W 1944 roku Vitold Białynicki-Birula otrzymał tytuł Narodowego Malarza Białoru-si. Pejzażysta został wybrany honorowym członkiem Białoruskiej Akademii Nauk. Stałe powiązanie z Ojczyzną ciepło opisane zostało w pamiętnikach malarza: Jestem Białorusinem. Ojciec, wybierając się na rejsy po Dnieprze, Prypeci, Sożu, często zabierał mnie z sobą. Było to największe szczęście i radość, gdyż w tamtych wędrówkach odkryłem przyrodę ziemi białoruskiej, której nie da się porównać z żadną inną. Wędrując ze strzelbą i farbami po poletkach, dolinach, zagajnikach Białorusi, witając i żegnając zorze przy ognisku, nocując w lesie, wsłuchując się w odgłosy przyrody, głębiej wyczułem jej piękno, nauczyłem się ją rozumieć. Ojczyzna na płótnach malarza uwieczniona została w wiosennych krajobrazach, pełnych życia, jasności, radości i optymizmu. Płótna Vitolda Białynickiego-Biruli są prze-siąknięte emocjami, przejrzystością i harmonijnym połączeniem kolorów. Ogółem na Białorusi obecnie znajduje się około 450 płócien Białynickiego-Biruli. Wiele jego dzieł posiada słynna Galeria Tretiakowska w Moskwie. Płótna białoruskiego pejzażysty znajdują się w zbiorach prywatnych w Rosji, na Ukrainie i innych krajach świata. Wybitny białoruski malarz zmarł 18 czerwca 1957 roku w Moskwie. Jego imię zostało nadane Białynickiemu Muzeum Malarskiemu. W Mohylewie powstało Muzeum Białynickiego-Biruli, które najszerzej przedstawia twórczy dorobek słynnego pejzażysty. W Mohylewie i Białyniczach znajdują się ulice nazwane imieniem malarza. Notatki 31. ЯЗЭП ДРАЗДОВІЧ Язэ п Драздовіч – выдатны беларускі мастак, скульптар, этнограф, археолаг, педагог. Адзі н з заснавальнікаў беларускага нацыянальнага гістарычнага жы вапісу. Нарадзіўся 13 кастрычніка 1888 года на Віцебшчыне. У 1919 годзе ў Ві льні Язэп Драздовіч арганізаваў культурна-асветніцкае тавары ства «Заранка». Яно адкрывала школы, заснавала аматарскі тэатр, бібліятэку. Мастарнымі выдавеў к супрацоўнічаў з літаратуцтвамі, рабіілюстрáцыі кніг у сты лі мадэрн. Актыўна супрацоўнічаў з Таварыствам белару скай школы. Драздовіч заснаваў мастацкую студыю ў Вільні, збіраў экспана ты для Віленскага беларускага музея. А ў 1930-ыя гады зрабіўся вандроўным мастаком, шмат падарожнічаў па роднай зямлі. Кола інтарэсаў Язэ па Драздовіча было надзвычай шырокім: гісторыя, археалогія, этнагра фія, літаратура, астраномія. Ён запісваў фальклор і апрацоўваў для слоўнікаў гаворкі Дзі сненшчыны і Піншчыны, склаў зборнік народных п есень. Пісаў вершы, гістарычныя паэмы і аповесці. Займаючыся археалогіяй, Язэ п Драздовіч апісаў 30 археалагічных помнікаў. Навукоўца адкрыў некалькі стаяна к старажытнага чалавека каменнага і бронзавага вякоў. Акрамя таго, Язэп Драздовіч сур’ёзна займа ўся астраноміяй. Ён – адзіны сярод беларусаў, хто распрацава ў тэорыю паходжання планет Сонечнай сістэмы, а таксама тэорыю ледніковых перы ядаў у гісторыі Еўропы. Бу дучы шматграннай асобаю, Драздовіч вядомы перш за ўсё як мастак. Ён распача ў у беларускім выяўленчым мастацтве касмічную тэму, стварыўшы се рыі карцін «Жыццё на Марсе», «Жыццё на Венеры», «Жыццё на Сатурне», «Жыццё на Ме сяцы» і іншыя. Ён – аўтар вялікай колькасці палотнаў на гістары чныя тэмы, у тым ліку графічных цыклаў «Старажытны Мінск», «Засла ўе», «Старажытная будоўля на Беларусі» і іншых твораў. Памёр Язэ п Драздовіч 15 верасня 1954 года падчас чарговай вандроўкі па Ві цебшчыне. У 1993 годзе ў Трае цкім прадмесці Мінска выдатнаму мастаку ўстаноўлены помнік. Яго на і лёсу зва – «Вечны вандроўнік» – цудоўна пасуе да жыццявыда тнага дзеяча Беларускага Адраджэння. ПЫТАННІ 1. Хто такі 2. Калі нарадзіўся будучы мастак? 3. У які м годзе Драздовіч арганізаваў таварыства «Заранка»? 4. У які м горадзе жыў і працаваў Драздовіч у 1920-ыя гады? 5. Якой дзе Язэп Драздовіч? йнасцю займаўся Язэп Драздовіч у Вільні? 118 РАЗДЗЕЛ V. БЕЛАРУСКІЯ МАЙСТРЫ ПЭНДЗЛЯ 6. Чым займа ўся Драздовіч у 1930-ыя гады? 7. Які мі навукамі цікавіўся Язэп Драздовіч? 8. Што зрабі ў Драздовіч як пісьменнік і фалькларыст? 9. Які я дасягненні Драздовіча як археолага? 10. Які ўклад Драздовіча ў астраномію? 11. Яку ю тэму распачаў мастак у беларускім мастацтве? 12. На яку ю тэму Драздовічам створаныя графічныя цыклы? 13. Калі памёр Язэп Драздовіч? 14. Дзе і калі ўстаноўлены помнік выдатнаму беларускаму мастаку? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Выдатны мастак, скульптар, вучоны; адзін з заснавальнікаў нацыянальнага гістарычнага жывапісу; нарадзіўся ў 1888 годзе; стварыў у Вільні культурнаасветніцкае таварыства «Заранка»; супрацоўнічаў з Таварыствам беларускай школы; заснавальнік мастацкай студыі ў Вільні; вандроўны мастак; збіраў фальклор; пісаў вершы, гістарычныя аповесці; зрабіў некалькі археалагічных адкрыццяў; стварыў уласную тэорыю паходжання планет і тэорыю леднікоў; пачынальнік касмічнай тэмы ў выяўленчым мастацтве; палотны на гістарычную тэму; графічныя цыклы; памёр у 1954 годзе; помнік мастаку ў Траецкім прадмесці Мíнска. СЛОЎНІК Венера – Wenus жывапіс – malarstwo заснавальнік – założyciel нацыянальны – narodowy ляднік – lodowiec Месяц – Księżyc пачынальнік – prekursor Сонечная сістэма – Układ Słoneczny стаянка – stanowisko (w archeologii) Таварыства беларускай школы – Towarzystwo Szkoły Białoruskiej шматгранная асоба – człowiek wszechstronny JAZEP DRAZDOVIČ (1888–1954) Jazep Drazdovič to wybitny białoruski malarz, rzeźbiarz, etnograf, archeolog, pedagog, jeden z założycieli białoruskiego narodowego malarstwa historycznego. Urodził się 13 października 1888 roku w obwodzie witebskim. W 1919 roku w Wilnie Drazdovič założył stowarzyszenie kulturowo-oświatowe „Zaranka” („Jutrzenka”). Zajmowało się ono zakładaniem szkół białoruskich, otworzyło bibliotekę i teatr amatorski. Malarz współpracował z wydawnictwami literackimi, robił ilustracje książkowe w stylu modernistycznym. Aktywnie współpracował ze Stowarzyszeniem Szkoły Białoruskiej. Drazdovič założył studium malarskie w Wilnie, gromadził eksponaty dla Muzeum Białoruskiego w Wilnie. W latach 30. stał się wędrownym malarzem, wiele podróżował po kraju ojczystym. Do kręgu zainteresowań Jazepa Drazdoviča należały historia, archeologia, etnografia, literatura, astronomia. Badał folklor i opracowywał gwary Dziśnieńszczyzny oraz Pińszczyzny dla przyszłego słownika, przygotował zbiór pieśni ludowych. Pisał wiersze, poematy i powieści historyczne. Zajmując się archeologią, opisał 30 zabytków archeologicznych. Odkrył kilka stanowisk ludzi z epoki kamiennej i żelaza. Oprócz tego Drazdovič poważnie zajmował się astronomią. Jest jedynym Białorusinem, który opracował teorię pochodzenia planet Układu Słonecznego oraz teorię epok lodowcowych w historii Europy. Mając różnorakie zainteresowania, Jazep Drazdovič jest obecnie znany przede wszystkim jako malarz. Rozpoczął w malarstwie białoruskim temat kosmiczny, stworzywszy serie malowideł Życie na Marsie, Życie na Wenus, Życie na Saturnie, Życie na Księżycu oraz inne. Jest także autorem płócien o tematyce historycznej, między innymi cykli grafi cznych Dawny Mińsk, Zasław, Dawne budowle na Białorusi oraz innych dzieł. Jazep Drazdovič zmarł 15 września 1954 roku w czasie kolejnej podróży po Witebszczyźnie. W 1993 roku w Mińsku na Trojeckim przedmieściu odsłonięto pomnik Jazepa Drazdoviča. Jego nazwa – Wieczny wędrownik – znakomicie oddaje życie i los wybitnego działacza białoruskiego odrodzenia. Notatki 120 РАЗДЗЕЛ V. БЕЛАРУСКІЯ МАЙСТРЫ ПЭНДЗЛЯ 32. МАРК ШАГАЛ Марк Шагáл – вядомы мастáк – ураджэнец Вíцебска. Яго тáлент налéжыць усямý свéту, але перш за ўсё Беларýсі, малой радзíме, якáя назаўжды засталáся ў сэрцы творцы. Бýдучы мастáк нарадзíўся 6 лíпеня 1887 года ў Вíцебску. З сáмага дзяцíнства ўзірáўся ён у краявíды роднага горада і малявáў убáчанае. Пéршыя ўрокі малявáння браў у вядомага вíцебскага мастакá Ю даля Пэна. Потым былá мастáцкая школа ў Пецярбýрзе, а ў 1910 годзе Шагáл атрымáў магчы масць вы ехаць на навучáнне ў Парыж. Тра мастáк дні і ночы праводзіў у сваёй майстэрні. піўшы ў Парыж, маладыНа яго палотнах раз за рáзам паўставáлі вýліцы роднага Вíцебска, яго тубы льцы. Францýзскія знáўцы мастáцтва спачáтку лічы лі творы мастакá дзíўнымі і незразумéлымі. Алé Шагáл быў вéрны ўлáснай творчай манéры. Пары жскі перы яд быў незвычáйна плённым для Шагáла, ён стварыў сотні палотнаў. Заваявáўшы прызнáнне еўрапéйскай пýблікі, у 1914 годзе ў Берлі не мастáк зрабíў сваю пéршую персанáльную выставу. З пача ткам вайны Шагал вярнýўся ў Вíцебск, потым трáпіў у Пецярбýрг. Там ён па-ранéйшаму шмат працавáў, а таксáма пазнаёміўся з вядомымі мастакáмі і паэтамі. У 1917 годзе мастáк зноў вярнýўся ў родны Вíцебск. Тут ён адкры ў спецыялізавáную мастáцкую школу. Пачалáся новая традыцыя ў нацыянáльным выяўлéнчым мастáцтве. У чэрвені 1920 года Шагал пакíнуў Вíцебск, цяпéр ужо назаўсёды. Пачалáся вялíкая вандроўка мастакá. Расíя, Гермáнія, Фрáнцыя, Палесцíна, Егíпет, Сíрыя – шмат куды заводзілі творцу пошукі натхнéння. Раслá і сусвéтная слáва мастакá. Другíм Вíцебскам, па ўлáсным прызнáнні Шагáла, стаў для яго Пары ж. Алé з пачáткам Другой сусвéтнай вайны ямý прыйшлося пакíнуць Фрáнцыю з-за пераслéдвання асоб яўрэйскай нацыянáльнасці. У 1940 годзе Шагáл пераéхаў у Амéрыку, займáўся афармлéннем тэатрáльных спектáкляў, грáфікаю. Пісáў шмат карцíн, поўных чароўнага хараствá, непаўторных бáрваў, святлá. У 1947 годзе Марк Шагáл вярнýўся ў Фрáнцыю мастаком з сусвéтным íмем. Ён займáўся жы вапісам, скульптýраю, мазáікаю, керáмікай, вітражáмі. Ямý налéжыць роспіс столі знакамíтай пары жскай Оперы. А на яго палотнах паранéйшаму паўставáлі вíцебскія вýлачкі. Вярнýцца ж на Радзíму мастакý не было сýджана. Ён вéдаў, што Вíцебск у вайнý быў амáль цáлкам разбýраны. Шагáл не хацéў пераканáцца, што яго Вíцебска больш нямá. Вялі кі мастак памёр 28 сакавікá 1985 года у горадзе Сэн Поль дэ Ванс па дарозе ў сваю майстэрню. А у 1992 годзе ў Віцебску адчынíўся Дом-музей Ма рка Шагала. ПЫТАННІ 1. Хто такí Марк Шагáл? 2. Калі нарадзíўся бýдучы мастáк? 3. Хто быў пéршым настáўнікам Мáрка? Дзе юнáк вучы ўся малявáнню? 4. Калí Марк Шагáл упершыню трáпіў у Парыж? 5. Што малявáў на сваíх палотнах малады мастáк, бýдучы ў Парыжы? 6. Як стáвіліся знáўцы мастáцтва да творчасці Шагáла? Якáя былá рэáкцыя творцы? 7. Калí і дзе адбылáся пéршая персанáльная выстáва Шагáла? 8. Што зрабíў Шагáл для стварэння новай трады цыі ў нацыянáльным мастáцтве? 9. Як Шагал зноў апынýўся ў Парыжы? Чамý ён пакíнуў Фрáнцыю ў 1940 годзе?  10. Што рабíў Шагáл у Амéрыцы? Што можна сказáць пра карцíны таго перы яду? 11. Калí мастáк вярнýўся ў Фрáнцыю? Якíм яго шэдэцца Пары ўрам ганарыж? 12. У якíх вíдах мастáцтва працавáў мастáк? 13. Чамý Марк Шагáл не вярнýўся ніколі ў Вíцебск пасля вайны? 14. Калí і ў якíх акалíчнасцях памёр Марк Шагáл? 15. Калí і дзе ў Беларýсі пачáў працавáць музéй вялíкага мастака? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Сусветна вядомы мастак – ураджэнец Віцебска; нарадзіўся ў 1887 годзе; браў урокі малявання ў Юдаля Пэна; атрымаў магчымасць выехаць у Парыж; быў верны ўласнай творчай манеры; стварыў сотні палотнаў; у 1914 годзе ў Берліне адкрыў персанальную выставу; у Віцебску ён адкрыў мастацкую школу; у чэрвені 1920 года назаўсёды пакінуў Віцебск; пераехаў у Амерыку з-за вайны; пасляваеннае жыццё прайшло пераважна ў Францыі; стварыў роспіс столі парыжскай Оперы; па-ранейшаму маляваў віцебскія вулачкі; Шагал не наведаў Віцебск, бо не хацеў пераканацца, што горада яго дзяцінства і юнацтва больш няма; памёр у 1985 годзе; Дом-музей Марка Шагала ў Віцебску. СЛОЎНІК дзіўны – dziwaczny майстэрня – pracownia па-ранейшаму – ciągle, stale, w dalszym ciągu пераканацца – przekonać się родны – rodzony столь – sufi t 122 РАЗДЗЕЛ V. БЕЛАРУСКІЯ МАЙСТРЫ ПЭНДЗЛЯ MARC CHAGALL (1887–1985) Marc Chagall to urodzony w Witebsku słynny malarz, którego talent należy dziś do całego świata, lecz przede wszystkim do Białorusi – ojczyzny, która na zawsze została w sercu twórcy. Przyszły malarz urodził się 6 lipca 1887 roku w Witebsku. Już w dzieciństwie zachwycał się krajobrazami miasta rodzinnego i odtwarzał je w swych rysunkach. Pierwsze lekcje pobierał u słynnego malarza witebskiego Judala Pena. Później była uczelnia malarska w Petersburgu, a w 1910 roku Chagallowi umożliwiono wyjazd na stypendium do Paryża. W Paryżu młody malarz spędzał dni i noce w swej pracowni. Na jego płótnach ciągle powstawały ulice rodzinnego Witebska i jego mieszkańcy. Francuscy znawcy najpierw uważali płótna malarza za dziwaczne i niezrozumiałe, lecz Chagall zostawał wierny własnej twórczej manierze. Okres paryski stał się niezwykle owocny dla malarza – stworzył setki dzieł. Zdobywszy europejskie uznanie, w 1914 roku otworzył w Berlinie swą pierwszą indywidualną wystawę. Z początkiem wojny Chagall wrócił do Witebska, później zaś udał się do Petersburga. Tam, podobnie jak wcześniej, dużo pracował, a także poznał wielu wybitnych malarzy i poetów. W 1917 roku powrócił do Witebska, gdzie założył specjalistyczną uczelnię malarską, dając początek nowej tradycji w malarstwie narodowym. W czerwcu 1920 roku Chagall znowu opuścił Witebsk, tym razem na zawsze. Rozpoczęła się wielka wędrówka malarza. Rosja, Niemcy, Francja, Palestyna, Egipt, Syria – daleko wiodły twórcę poszukiwania inspiracji. Jednocześnie poszerzało się światowe uznanie malarza. Drugim Witebskiem stał się dla Chagalla, wedle jego słów, Paryż. Lecz na początku II wojny światowej musiał opuścić Francję z powodu nagonki na osoby żydowskiego pochodzenia. W 1940 roku przeniósł się do Ameryki, zajmował się tworzeniem dekoracji do sztuk teatralnych, grafiką. Jego płótna pełne były niesamowitego piękna, niepowtarzalnych barw, jasności. W 1947 roku Chagall wrócił do Francji jako malarz światowej sławy. Zajmował się malarstwem, rzeźbą, mozaiką, ceramiką, witrażami. Stworzył polichromię sufi tu słynnej opery w Paryżu. W swych dziełach ciągle przedstawiał witebskie uliczki, lecz nie było mu pisane wrócić do ojczyzny– wiedział, że Witebsk w czasie wojny został prawie całkowicie zniszczony. Chagall nie chciał przekonać się na własne oczy, że jego Witebska już nie ma. Wielki malarz zmarł 28 marca 1985 roku w mieście Saint-Paul de Vence w drodze do swej pracowni. W 1992 roku w Witebsku otworzono muzeum Marca Chagalla. Notatki 33. МІХАІЛ САВІЦКІ Міхаíл Савíцкі – выдáтны белару скі мастáк, народны мастáк Беларýсі. Шмат зрабíў для развіцця беларýскага манументáльнага жывапісу. Бýдучы маста к нарадзíўся 18 лютага 1922 года недалёка ад Талачына. Зусíм яшчэ юнаком трáпіў на вайнý. Ён звéдаў усе ця жкасці вайны, не раз пазіраў смéрці ў твар. Потым быў нямéцкі палон. Маладзён перажы ў канцлáгеры Бухенвáльд, Дахáу, Дора, Мíтэльбау. Пакýты, здзéкі, голад і смерць. Толькі цýдам хлопцу ўдалося вы жыць. Пасля вайны Міхаíл Савіцкі скончыў мастáцкае вучылішча ў Мíнску і мастáцкі інстытýт у Масквé. Перажывáнні ваéннай пары , смерць баявых тавáрышаў, жахлíвыя цярпéнні навучы. лі разумéць каштоўнасць жыццяМенавíта тамý цэнтрáльнае мéсца ў творчасці Міхаíла Савíцкага займáюць карцíны ваéннай тэмáтыкі. Усё перажы тае мастáк перанёс на сваé палотны. Здабы ткам беларýскага жывапісу, мастáцкай клáсікай стáлі такíя творы, як «Партызáнская мадонна», «Партызáны», «Вíцебскія вароты», «Пакарáнне смéрцю» і шмат íншых палотнаў. Трынáццаць палотнаў сéрыі «Лíчбы на сэрцы» прысвéчаныя нечалавéчым пакýтам у нацы сцкіх лáгерах смéрці. Цыкл «Лíчбы на сэрцы» – гэта данíна пáмяці тавáрышам па пакýтах, якíя не дачакáліся вызвалéння. Пра трагéдыю беларýскага народа новага чáсу – пра авáрыю на Чарнобыльскай áтамнай стáнцыі – раскáзвае сéрыя карцíн «Чарнобыльская». Палотны «Плач аб зямлí», «Пакíнутыя», «Чарнобыльская мадонна», «Крыж надзéі» і íншыя ўвасабля юць дýмку пра безабароннасць чалавéцтва, крохкасць жыцця. Напры канцы XX стагоддзя мастáк звярнýўся да хрысціянскай тэмáтыкі. Галоўнай ідэ яй яго карцíн стала сцвярджэнне адвечных каштоўнасцяў, выяўлéнне духоўнай сýтнасці чалавéка. Мастáк прапаноўвае ўлáснае пераасэнсавáнне марáльных íсцін пра дабрыню , ахвярнасць, высакароднасць. Менавíта ў іх, на дýмку мáйстра, заклю чана сýтнасць чалавéчага прызначэння. За неацэнны ўклад у развіццё нацыянáльнага мастáцтва Міхаíл Савíцкі ўзнагароджаны óрдэнам Францы ска Скарыны. У 2006 годзе ямý прысвоена звáнне «Герой Беларýсі». ПЫТАННІ 1. Што можна сказала Саві 2. Калі нарадзіўся будучы мастак? 3. Калі Міхаіл трапіў на фронт? 4. Які ць пра Міхаіцкага? лёс напаткаў Міхаіла Савіцкага падчас вайны? 124 РАЗДЗЕЛ V. БЕЛАРУСКІЯ МАЙСТРЫ ПЭНДЗЛЯ 5. Дзе знаходзіўся Савіцкім палоне? цкі ў няме 6. Якíя выпрабавáнні выцкіх ла палі на долю Міхаíла Савíцкага ў нямегерах? 7. Дзе Міхаі л Савіцкі спасцігáў таямніцы прафéсіі мастака? 8. Чаму цэнтральнае месца ў творчасці Савíцкага займáе ваéнная тэматыка? 9. Які я палотны сталі сапраўдным здабыткам нацыянальнага жывапісу? 10. Якíя карцíны распавяда юць пра нечалавечыя пакуты ў лагерах смерці? 11. Пра што распавяданы се юць карцірыі «Чарнобыльская»? 12. Якой дýмкай прася кнутыя творы «Крыж надзеі», «Плач аб зямлí» і íншыя? 13. Яка я тэмáтыка стáла галоўнай у творчасці мастакá на мяжы стагоддзяў? 14. Які я каштоўнасці прапагандýе Савíцкі ў сваíх найноўшых творах? 15. Які мі ўзнагародамі адзначаны ўклад Савíцкага ў выяўлéнчае мастáцтва? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Выдатны мастак; развівае манументальны жывапіс; нарадзіўся ў 1922 годзе; зведаў выпрабаванні вайны, нямецкі палон; выжыў у канцлагерах; пасля вайны атрымаў мастацкую адукацыю ў Мінску і Маскве; цэнтральнае месца ў творчасці займае ваенная тэматыка; класікай сталі «Партызанская мадонна», «Віцебскія вароты» і іншыя палотны; серыя «Лічбы на сэрцы» распавядае пра пакуты ў лагерах смерці; серыя «Чарнобыльская» распавядае пра трагедыю найноўшага часу; мастак звярнуўся да хрысціянскай тэматыкі; неацэнны ўклад у развіццё нацыянальнага мастацтва; ордэн Скарыны; Герой Беларусі. СЛОЎНІК атамная станцыя – elektrownia atomowa баявы таварыш – towarzysz broni выжыў – przetrwał, ocalał Герой Беларусі – bohater Białorusi даніна памяці – hołd pamięci духоўная сутнасць – istota duchowa жахлівы – okropny, straszny лагер смерці – oboz śmierci, zagłady напрыканцы – pod koniec палон – niewola пакута – męka, męczarnia юнак – młodzieniec MICHAIŁ SAVICKI (ur. 1922) Michaił Savicki to wybitny białoruski malarz, posiadający tytuł „Narodowego Malarza Białorusi”. W znacznym stopniu przyczynił się do rozwoju białoruskiego malarstwa monumentalnego. Przyszły malarz urodził się 18 lutego 1922 roku koło Tołoczyna. Jako młodzieniec trafił na wojnę. Doświadczył okrucieństwa wojny, nieraz śmierć zaglądała mu w oczy. Później nastapiła niewola niemiecka. Przebywał w obozach nazistowskich Buchenwald, Dachau, Dora, Mittelbau. Cierpienie, znęcanie się nad jeńcami, głód i śmierć – cudem udało się ocaleć. Po wojnie Michaił Savicki ukończył malarską uczelnię w Mińsku i instytut malarstwa w Moskwie. Przeżycia okresu wojennego, śmierć towarzyszy broni, okrutne cierpienia nauczyły go pojmowania wartości życia. Dlatego główne miejsce w twórczości Savickiego zajmują dzieła o tematyce wojennej. Swoje doświadczenia, wszystko co przeżył, umieścił malarz na swych płótnach. Na trwałe weszły do malarstwa białoruskie-go i stały się dziełami klasycznymi jego obrazy pt.: Partyzancka Madonna, Partyzanci, Brama Witebska, Kara śmierci i wiele innych. 13 płócien z serii Numery na sercu poświęconych zostało ogromnemu cierpieniu w nazistowskich obozach zagłady. Cykl Numery na sercu to hołd pamięci współtowarzyszy męki, którzy nie doczekali wyzwolenia. O tragedii narodu białoruskiego najnowszych czasów – wybuchu elektrowni atomowej w Czarnobylu – opowiada seria płócien pod tytułem Czarnobylska. Obrazy Lament o ziemi, Porzucone, Czarnobylska Madonna, Krzyż nadziei oraz inne uosabiają ideę o bezbronności ludzkości, o kruchości życia. Pod koniec XX wieku malarz zainteresował się tematyką chrześcijańską. Główym celem Savickiego jest wskazanie odwiecznych wartości, pokazanie duchowej istoty człowieka. Malarz przedstawia odbiorcy wyniki własnych przemyśleń na temat dobroci, ofiarności, szlachetności oraz innych kategorii moralnych, stanowiących, zdaniem Savickiego, istotę przeznaczenia człowieka. Za niezwykle ważny wkład w rozwój malarstwa narodowego Michaił Savicki uhonorowany został orderem Franciszka Skaryny. W 2006 roku malarz otrzymał tytuł „Bohatera Białorusi”. Notatki 126 РАЗДЗЕЛ V. БЕЛАРУСКІЯ МАЙСТРЫ ПЭНДЗЛЯ CIEKAWE FAKTY I INFORMACJE CZY WIESZ, ŻE ... najstarszy przykład białoruskiego malarstwa monumentalnego to jedenastowieczna polichromia na ścianach soboru św. Sofii w Połocku. Zachowała się w trzech wschodnich apsydach świątyni, na dolnych częściach słupów oraz ścianach grobowca. Freski przedstawiają Eucharystię z wizerunkami Jezusa Chrystusa oraz apostołów. Należy również wspomnieć o freskach w dwunastowiecznym soborze Przemienienia Pańskiego w Połocku. Zostały one stworzone w latach 1140–1150. Sobór Przemienienia Pańskiego, znany również jako cerkiew Eufrozyny – jest to jedyny dwunastowieczny zabytek architektoniczny na Białorusi, który zachował pierwotny wystrój oraz wygląd zewnętrzny. ... główną relikwią Białorusinów jest krzyż Eufrozyny Połockiej z 1161 roku. Pięćdzie-sięciodwucentymetrowy sześcioramienny krzyż został wykonany przez jubilera Łazarza Bohszę. Wyrzeźbiony z cyprysa, pokryty 21 plastrami złota, zdobiony kamieniami szlachetnymi oraz emalią. Boczne powierzchnie krzyża obłożone są srebrnymi pozła-canymi plastrami, cały krzyż otoczony jest sznurem pereł. Krzyż jest również zabytkiem piśmiennictwa białoruskiego, bowiem umieszczono na nim inskrypcję o: czasie powstania krzyża, koszcie materiałów, pracy nad krzyżem, a także klątwę, jaka spadnie na człowieka, który wyniesie krzyż z cerkwi Zbawiciela, dokąd został przekazany przez św. Eufrozynę. ... portret jako gatunek malarstwa jest obecny w kulturze białoruskiej już od XVI wieku. Rozwinął się on w malarstwie białoruskim pod wpływem renesansu włoskiego. Wówczas wśród magnaterii i szlachty przyjął się zwyczaj zamawiania portretów przodków oraz członków rodziny. Najbardziej znanym zbiorem portretów na Białorusi jest zbiór Radziwiłłowski. Zgromadzone są w nim portrety od początku XVI do połowy XIX wieku. Za twórcę zbioru Radziwiłłowskiego w drugiej połowie XVI wieku uważa się Mikołaja Radziwiłła Sierotkę. Na zlecenie władców Nieświeża pracowali znani malarze zachodnioeuropejscy: Daniel Schultz, Bartłomiej Strobel, Louis de Silvestre oraz wybitni malarze białoruscy: Johan Szreter, Ksawery Dominik Heski, Stefan Cybulski. ... Jazep Drazdowicz był nie tylko malarzem, naukowcem, lecz również pisarzem. W jego twórczym dorobku znalazły się wiersze, poematy, powieści, pamiętniki. W 1923 roku w Wilnie światło dzienne ujrzała pierwsza część powieści Drazdowicza Wariat bez wariactwa. Niestety, większość utworów pozostała w postaci rękopisów, w tym poemat historyczny Stypa minionych dni oraz wielka powieść historyczna Puszcza Horodelska. 128 РАЗДЗЕЛ V. БЕЛАРУСКІЯ МАЙСТРЫ ПЭНДЗЛЯ РАЗДЗЕЛ VI. СЛАВУТЫЯ ЛІТАРАТАРЫ – ЛІРНІКІ РОДНАГА КРАЮ ROZDZIAŁ VI. WYBITNI PISARZE – LIRNICY KRAJU OJCZYSTEGO 34. МІКОЛА ГУСОЎСКІ Мікола Гусоўскі – выдáтны беларýскі паэт-лацінíст, стварáльнік знакамíтай на ўвесь свет паэмы «Пéсня пра зубрá». Гэтая паэма – сапрáўдны гімн роднай зямлі , прыгажосці яé прыроды і мýжнасці яé народу. Бу дучы паэт нарадзіўся прыблíзна ў 1480 годзе ў сям’í паляўнíчага. Яго ба цька быў прыдворным лоўчым вялíкага князя літоўскага. Бýдучы яшчэ падле ткам, Мікола неаднаразова назірáў за вялікакняжацкімі палявáннямі ў белару скіх пушчах, у тым ліку і ў Белавежы. Атрымáўшы бáзавую адукáцыю ў Беларýсі, Мікола, згодна з тагача снымі звычаямі, выехаў на вучобу ў Еўропу. Ён вучы ўся ва ўніверсітэтах Вільні, італьянскай Балонні, польскага Крáкава. Вялíкую ролю ў лёсе Гусоўскага адыгра ў бíскуп Эрáзм Цёлак, дáўшы ямý пасáду свайго сакратарá. У 1518 годзе Мікола ў склáдзе дыпламаты чнай мíсіі трáпіў у Рым. Там аднойчы ямý давялося прысýтнічаць на кары дзе, вялíкім амáтарам якой быў Пáпа Ры мскі Леў Х. Назірáючы за боем быкоў, Гусоўскі ўголас прыгадáў палявáнні на зубрá. Зацікáўлены Леў Х захацéў больш дэталёвага аповеду. Гусоўскаму было дарýчана ствары ць паэму на лацíнскай мове, у якой распавядáлся б пра незвычáйнага звéра і пра палявáнне на яго. Так паўстáла «Пéсня пра зубрá». Гэта шэдэ ўр, прысвéчаны прыгажосці і вéлічы роднай прыроды, мýжнасці і смéласці людзéй, сла ўнай мінýўшчыне роднага кра ю. Цар Белавéжы зубр – сапрáўдны сíмвал Беларýсі, сíмвал яé моцы і слáвы. А апісáны ў паэме з вялíкаю паша наю князь Вíтаўт – узорны уладар, магýтны і справядлíвы. Гусоўскі ўсла віў дзéйсную, свабодную, гарманíчна развíтую і мýжную асобу чалавéка, чыя найважнéйшая цнота – шчырая любоў да Бáцькаўшчыны. Паэма былá надрукава ная ў Крáкаве ў 1523 годзе пасля вяртáння Гусоўскага з Ры мa. У Крáкаве паэт правёў апошнія гады жыцця, напісáў яшчэ нéкалькі вялíкіх паэм і вéршаў на лацíнскай мове. Памёр Гусоўскі прыблíзна ў 1533 годзе. Яго творчасць на доўгі час былá забы тая, і толькі ў ХХ стагоддзі адбылося вяртáнне «Пéсні пра зубрá». Беларýскаму чытачý паэма стáла дастýпнай дзя куючы прáцы таленавíтых паэтаў-пераклáдчыкаў. Цудоўныя пераклáды шэдэ ўра эпохі Рэнесáнсу стварылі Язэп Семяжон, Уладзíмір Шатон і Натáлля Арсéннева. У 1980 годзе па рашэнні ЮНЕСКА былí шырока адзнáчаныя пяцісотыя ўгодкі з дня нараджэння выдáтнага беларýскага паэта-лацінíста. 130 РАЗДЗЕЛ VI. СЛАВУТЫЯ ЛІТАРАТАРЫ – ЛІРНІКІ РОДНАГА КРАЮ ПЫТАННІ 1. Хто такí Мікола Гусоўскі? 2. Калí нарадзíўся бýдучы паэт? Кім быў яго бáцька? 3. Адкýль Мікола вéдаў пра палявáнні на зубрá? 4. Дзе вучы ўся бýдучы паэт? Чым ён займáўся пасля заканчэння вучобы? 5. Калí і якінам Гусоўскі трáпіў у Рым? м чы 6. У сýвязі з чым паўстáла паэма «Пéсня пра зубрá»? Для каго янá пісáлася? 7. Якáя роля адвéдзена ў паэме зубрý? Якое значэнне мáе яго вобраз? 8. Што ў паэме гаворыцца пра кня зя Вíтаўта? 9. Якýю асобу чалавéка ўслáвіў Гусоўскі ў сваёй паэме? 10. Дзе былá надрукавáная «Пéсня пра зубрá»? 11. Дзе паэт правёў апошнія гады жыцця? Што ён яшчэ паспéў зрабíць для паэзіі?  12. Якí быў лёс твораў паэта пасля яго смéрці? 13. Калі адбылося вяртáнне свéту «Пéсні пра зубрá»? 14. Якíя выдáтныя паэты пераклáлі Гусоўскага на беларýскую мову? 15. Калí і як адзнáчылі пяцісотыя ўгодкі нараджэння Гусоўскага? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Выдатны беларускі паэт-лацініст; «Песня пра зубра» – сапраўдны гімн роднай зямлі; нарадзіўся прыблізна ў 1480 годзе; неаднаразова назіраў за паляваннямі ў беларускіх пушчах; вучыўся ў еўрапейскіх універсітэтах; у 1518 годзе трапіў у Рым; даручана стварыць паэму для папы Льва Х; зубр у паэме – сімвал Беларусі; Вітаўт – узорны уладар; паэт уславіў свабоднага і мужнага чалавека; твор надрукаваны ў Кракаве; стварыў яшчэ некалькі паэм і вершаў; памёр недзе ў 1533 годзе; творчасць Гусоўскага доўгі час была забытая; вяртанне паэта адбылося дзякуючы перакладам Язэпа Семяжона, Уладзіміра Шатона і Наталлі Арсенневай; 500-годдзе паэта было адзначана па лініі ЮНЕСКА. СЛОЎНІК вялікі аматар – wielbiciel паляванне – łowy паляўнічы – łowczy, myśliwy перакладчык – tłumacz правёў апошнія гады – spędził ostatnie lata угодкі – rocznica узорны – wzorcowy уладар – władca MIKOŁA HUSOŬSKI (MIKOŁAJ HUSSOWSKI) (1480–1533) Mikoła Husoŭski to wybitny białoruski poeta-łacinnik, twórca znanego na całym świecie poematu Pieśń o żubrze. Ów poemat to prawdziwy hymn ziemi ojczystej, poświęcony przyrodzie i męstwu jej narodu. Przyszły poeta urodził się około 1480 roku w rodzinie myśliwego. Jego ojciec był łowczym na dworze wielkiego księcia litewskiego. Będąc nastolatkiem, Mikoła niejednokrotnie obserwował łowy wielkoksiążęce w puszczach białoruskich, w tym w Białowieży. Po zdobyciu podstawowego wykształcenia, zgodnie z ówczesną tradycją, w celu dalszego kształcenia się wyjechał do Europy. Studiował w Wilnie, Bolonii i Krakowie. Wielką rolę w życiu Husoŭskiego odegrał biskup Erazm Ciołek, który zatrudnił go na stanowisku sekretarza. W 1518 roku Mikoła w składzie misji dyplomatycznej trafił do Rzymu. Pewnego dnia zdarzyło mu się oglądać corridę, której wielkim pasjonatem był papież Leon X. Obserwując walki byków, Husoŭski głośno wspomniał o żubrzych łowach. Zainteresowany Leon X zażyczył sobie bardziej szczegółowej opowieści. Husoŭskiemu zlecono napisanie poematu po łacinie, który opowiadałby o tym niezwykłym zwierzęciu oraz o łowach. W taki oto sposób powstała Pieśń o żubrze. Jest to arcydzieło poświęcone pięknu i majestatyczności przyrody kraju ojczystego, męstwu i odwadze ludzi, sławnej historii ojczyzny. Król Białowieży – żubr – to prawdziwy symbol Białorusi, jej potęgi i sławy. Wielki książę Witold, również opisany w poemacie z wielkim szacunkiem, to wzorcowy władca – silny i sprawiedliwy. Husoŭski głosił pochwałę dzielnej, wolnej, harmonijnie rozwijającej się jednostki, której główną cnotą jest szczera miłość do ojczyzny. Poemat został wydrukowany w Krakowie w 1523 roku, po powrocie Husoŭskiego z Rzymu. W Krakowie poeta spędził ostatnie lata życia, napisał kilka wielkich poematów i wierszy po łacinie. Dokonał żywota około 1533 roku. Twórczość Husoŭskiego przez długi okres czasu była zapomniana, dopiero w XX wieku odbył się wielki powrót Pieśni o żubrze. Białoruskiemu czytelnikowi poemat został udostępniony dzięki pracy utalentowanych poetów-tłumaczy. Wspaniałego tłumaczenia arcydzieła doby renesansu dokonali Jazep Siemiažon, Uładzimir Šaton oraz Natalla Arsiennieva. W 1980 roku na mocy decyzji UNESCO obchodzono na całym świecie 500-letnią rocznicę urodzin wybitnego białoruskiego poety-łacinnika. Notatki 132 РАЗДЗЕЛ VI. СЛАВУТЫЯ ЛІТАРАТАРЫ – ЛІРНІКІ РОДНАГА КРАЮ 35. ЯНКА КУПАЛА Я нка Купáла – вялíкі беларýскі паэт, драматýрг. Аднá з найвялíкшых зорак на небасхíле нацыянáльнай літаратýры. Імя паэта непарыўна звязáна з Бáцькаўшчынаю, атаяса мліваецца з нязломнай вéраю ў бýдучыню народа. Нарадзíўся Івáн Луцэвіч – гэта сапрáўднае імя бýдучага песнярá – у фальвáрку Вя зынка недалёка ад Мíнска. Гэта адбылося ў купáльскую ноч 7 лíпеня 1882 года. Менавíта тамý паэт вы браў сабé такí псеўданíм – Янка Купáла. Паэзія вéльмі рáна захапíла душý хлопца. У радкáх яго твораў ажывáла мінýўшчына роднага крáю, паўставáлі гожыя куткí Бáцькаўшчыны, вобразы суайчы ннікаў – працавíтых, шчырых, сумлéнных людзéй. Купáла з імпэтам выступáў сýпраць кры ўдаў, што выпалі на долю чалавéка прáцы, змагáўся сýпраць нацыянáльнага прыгнёту. Плённа развівáў і ўзбагачáў трады цыі беларýскага раманты зму і мадэрнíзму. Купáла – áўтар знакамíтага вéрша «А хто там ідзé?». Гэта дэкларáцыя правоў белару скага народа на існавáнне, на годнае жыццё ў сям’í íншых народаў. У 1909 годзе Купáла вы́ браўся ў Пецярбýрг, дзе на працягy чатырох гадоў атры мліваў адукáцыю. Менавíта ў Пецярбýрзе былá напісáна слынная «Паўлíнка» – пéршая камéдыя Купáлы. Пераéхаўшы пасля сканчэння навýкі ў Вíльню, Купáла стаў галоўным рэда ктарам знакамíтай беларýскай газéты «Нáша нíва». Браў удзéл у Пéршай сусвéтнай вайнé, пасля якой пасялíўся ў Мíнску. Праця гваў плённа працавáць на паэтычнай нíве, карыстáўся велізáрнай пашáнаю суайчы ннікаў. Выдаў нéкалькі кніг паэзіі, пісáў паэмы, п’éсы, публіцысты чныя артыкулы. Займаўся пераклáдамі паэзіі з рýскай, украíнскай і íншых моў. У 1925 годзе Купáла стаў Народным паэтам Беларýсі. Асаблíвай увáгі вáртая драматы чная спáдчына Купáлы. Яго дрáма «Раскíданае гняздо» – заклапочаны позірк у бýдучыню, спроба зразумéць, спасцíгнуць, якí лёс чакáе родны край. А трагікамéдыя «Тутэйшыя» – сапрáўдная вяршы ня драматы чнай творчасці Купáлы. У гэтым творы ўвасобілася ідэя неабходнасці нацыянáльнай éднасці, бо толькі рáзам можна зрабíць Бáцькаўшчыну шчаслíвай. Улáдам не падабáўся вялíкі аўтарытэ т паэта. Трыццáтыя гады сталі чорнай паласою ў жыццí Купáлы. Ён пастая нна знаходзіўся пад пíльным вокам спецслýжбаў, якíя цкавáлі паэта і неаднаразова спрабавáлі знíшчыць яго фізíчна. Беларýскі пясня р трагíчна загíнуў у Масквé 28 чэрвеня 1942 года. Яго смерць і сёння застаéцца неразгáданай таямнíцаю. Беларýсь пáмятае свайго песнярá. Галоўны драматы чны тэатр краíны носіць імя Янкі Купáлы. У цэнтры сталíцы ёсць літаратýрны музéй і адкрыты вéлічны помнік паэту. ПЫТАННІ 1. Хто такí Янка Купáла? 2. З чым атаясáмліваецца імя паэта? 3. Калí нарадзíўся пясня? р? Якое яго сапрáўднае імя 4. Чамý абрáны такí псеўданíм? 5. Чамý былá прысвéчана паэзія Купáлы? Сýпраць чаго змагáўся паэт? 6. Да якíх літаратýрных плы няў налéжыць творчасць Купáлы? 7. Чым адмéтны верш «А хто там ідзé?»? 8. Што можна сказáць пра пецярбýргскі перы Я яд жыццянкі Купáлы? 9. Чым Я нка Купáла займáўся ў Вíльні? 10. Што можна сказáць пра жыццё песняра пасля Пéршай сусвéтнай вайны? 11. Калí Купáла стаў Народным паэтам Беларýсі? 12. Што можна сказáць пра дрáму «Раскíданае гняздо»? 13. Што можна сказа ць пра трагікамéдыю «Тутэйшыя»? Чамý яна прысвéчана? 14. Якíмі ста лі трыццáтыя гады ў жыццí Купáлы? З чым гэта было звязáна? 15. Калí загíнуў Купáла? Што можна сказáць пра абстáвіны яго гíбелі? 16. Як ушанавáна пáмяць пра песнярá Беларýсі? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Вялікі паэт, драматург; нязломная вера ў будучыню народа; нарадзіўся ў 1882 годзе; палымяны абаронца чалавечай годнасці, выступаў супраць нацыянальнага прыгнёту; развіваў і ўзбагачаў традыцыі беларускага рамантызму і мадэрнізму; «Паўлінка» – першая камедыя Купалы; галоўны рэдактар «Нашай нівы»; Народны паэт Беларусі; багатая і разнастайная драматычная спадчына Купалы; вяршыня творчасці – трагікамедыя «Тутэйшыя»; стаў ахвярай цкавання спецслужбаў у 1930-ыя гады; трагічна загінуў у 1942 годзе; тэатр імя Янкі Купалы; літаратурны музей песняра і помнік паэту ў Мінску. СЛОЎНІК адкрыты помнік – odsłonięty pomnik быў пад пільным вокам – był obserwowany галоўны рэдактар – redaktor naczelny купальская ноч – noc świętojańska нязломная вера – niezłomna wiara прыгнёт – uciemiężenie 134 РАЗДЗЕЛ VI. СЛАВУТЫЯ ЛІТАРАТАРЫ – ЛІРНІКІ РОДНАГА КРАЮ JANKA KUPAŁA (1882–1942) Janka Kupała to wielki białoruski poeta i dramatopisarz, jedna z największych gwiazd na firmamencie literatury narodowej. Imię poety jest nieodłącznie związane z Ojczyzną, utożsamiane jest z niezłomną wiarą w przyszłość narodu. Iwan Łucewicz (prawdziwe imię przyszłego pieśniarza) urodził się w miejscowości Wiazynka niedaleko Mińska. Przyszedł na świat w noc świętojańską – w noc Jana Kupały 7 lipca 1882 roku. Dlatego właśnie później wybrał sobie taki pseudonim – Janka Kupała. Zaczął pisać bardzo wcześnie. W jego utworach pojawiała się historia, obrazy pięknych zakątków kraju ojczystego, jego mieszkańcy – pracowіci, szczerzy, uczciwi. Kupała zacięcie bronił człowieka pracy przed krzywdą, walczył z uciemiężeniem narodu białoruskiego. Rozwijał і wzbogacał tradycje białoruskiego romantyzmu i modernizmu w literaturze. Jest autorem słynnego wiersza A któż tam idzie? Jest to deklaracja prawa narodu białoruskiego do istnienia, do godnego miejsca w wielkiej rodzinie narodów. W 1909 roku Kupała przeniósł się do Petersburga, gdzie w ciagu czterech lat zdobywał wykształcenie. Tutaj właśnie powstała słynna Paulinka – pierwsza komedia autorstwa Kupały. Po zakończeniu edukacji Kupała przeniósł się do Wilna, gdzie został redaktorem naczelnym znanej gazety białoruskiej „Nasza Niwa”. Brał udział w I wojnie światowej, po jej zakończeniu zamieszkał na stałe w Mińsku. Kontynuował prężną dzia-łalność literacką, cieszył się wielkim autorytetem wśród obywateli. Wydał kilka tomików poezji, pisał poematy, sztuki teatralne, zajmował się publicystyką oraz tłumaczył na język białoruski poezję rosyjską, ukraińską oraz inną. W 1925 roku został „Narodowym Poetą Białorusi”. Na szczególną uwagę zasługuje dramatopisarstwo Kupały. Dramat Zburzone gniazdo to zatroskane spojrzenie w mglistą przyszłość, próba zrozumienia, dostrzeżenia tego, jaki los czeka kraj ojczysty. Zaś tragikomedia Tutejsi jest prawdziwym szczytem twórczości Kupały jako dramatopisarza. W owym utworze uosobiona została idea koniecz-ności zjednoczenia narodowego, bowiem tylko wspólnymi siłami można uszczęśliwić ojczyznę. Władzy nie podobało się, że Kupała stał się wielkim autorytetem społecznym. Lata 30. XX wieku stały się tragicznym okresem w życiu poety. Był stale obserwowany przez służby specjalne, które niejednokrotnie usiłowały pozbawić go życia. Poeta białoruski zginął tragicznie w Moskwie 28 czerwca 1942 roku. Jego śmierć do dziś pozostaje zagadką. Białoruś pamięta o swoim wieszczu. Główny teatr kraju nazwany jest na cześć Janki Kupały. W stolicy otworzono muzeum literackie oraz odsłonięto wielki pomnik poety. Notatki 36. ЯКУБ КОЛАС Якýб Колас (Канстанці н Міцкевіч) – клáсік літаратýры. Сваíм незвычáйным тáлентам ён сімвалізýе цэлую эпóху ў нацыянáльным прыгожым пісьме нстве. Нарадзíўся бýдучы паэт і пісьме ннік 3 лістапáда 1882 года недалёка Стоўпцаў, што на Мíншчыне. Нале жаў да слыннага роду Міцкевічаў, адзін з прадстаўнікоў якога – Адáм – стаў творцам польскай нацыянáльнай літарату ры XIX стагоддзя. Дзяцінства бýдучага паэта прайшло на ўлонні прыроды. Вялі кая пашáна да зямлí, прáга да жыцця, здольнасць чуць і разумéць яé мову – такі шчодрая прырода я неацэнныя скáрбы падарыла маленькаму Кастусюбеларýскага крáю. Менаві та прырода стáла невычэрпнай крыніцаю натхнення паэта, якí абрáў сабé псеўданім, шчыльна звязáны з жыццём і з зямлёю – Якýб Колас. Стáўшы настáўнікам, Колас працавáў у вясковых школах на Пале ссі. Здабы ты досвед, успамíны пра вясковыя хáты сярод дрыгвы, незвычáйны ўну траны свет людзей – усё гэта ўвасобілася пазнéй у знакамíтай трылогіі «На ростанях». За ўдзел у нелегáльным настáўніцкім з’е здзе Колас трáпіў за крáты. У цéснай кáмеры турэмнага Пішчáлаўскага зáмкa ў Мíнску і з’явíліся нáкіды дзвюх найвыдáтнейшых паэм – «Новая зямля » і «Сымон-музыка». Гэтыя паэмы – сапрáўдны скарб нацыянáльнай літаратýры. На старонках «Новай зямлí» ажывáе неўпаўторнае хараство роднай прыроды, звы чаі і абрáды беларýсаў, адве чная мáра – быць гаспадаром сваёй зямлí, свайго лёсу. А ў «Сымоне-музы ку» вясковы хлопец здолеў сваíм тáлентам ацалíць збалéлую душý, усялі ць у яé надзéю на лéпшую бýдучыню. Сымона нездармá назывáюць беларýскім Арфéем. Жыццёвы шлях Кóласа быў складáны і пакручáсты. Падчáс Пéршай сусвéтнай вайны ён быў на фронце. З 1921 года жыў у Мíнску. Выкладáў у Беларýскім дзяржáўным універсітэ це. Чытáў лéкцыі па методыцы выкладáння роднай мовы. Акты ўна ўдзéльнічаў у падрыхтоўцы і выдáнні акадэмíчных слоўнікаў беларýскай мовы. Вы даў шмат зборнікаў паэзіі, аповесцяў, займáўся публіцы стыкаю і пераклáдамі на родную мову твораў замежнай літаратýры. У 1926 годзе Якýб Колас стаў Народным паэтам Беларýсі. Паводле яго твораў здымáліся мастáцкія фíльмы, а шмат якíя паэты чныя творы стáлі пéснямі. На праця гу дзесяцігóддзяў Якýб Колас быў вíцэ-прэзідэнтам Акадэміі Навýк. Памёр творца 13 жніўня 1956 года. У Мíнску на плошчы Якýба Коласа стаíць помнік песнярý. Задумéнны Колас у атачэнні герояў сваíх твораў узірáецца ў далячы нь. З трывогай і надзéяй. 136 РАЗДЗЕЛ VI. СЛАВУТЫЯ ЛІТАРАТАРЫ – ЛІРНІКІ РОДНАГА КРАЮ ПЫТАННІ 1. Хто такí Якýб Колас? 2. З якога слы ннага роду паходзіў бýдучы паэт? Што можна сказáць пра гэты род? 3. Чамý паэт вы браў сабé псеўданíм Колас? 4. Дзе працавáў Якýб Колас, стáўшы настáўнікам? 5. Якí твор грунтýецца на ўспамíнах Коласа пра час прáцы на Палéссі? 6. Чамý Колас быў арыштавáны? Дзё ён адбывáў пакарáнне? 7. Нáкіды якíх твораў з’явíліся ў турэмнай кáмеры? 8. Што можна сказáць пра вобразы на старонках паэмы «Новая зямля »? 9. Пра што распавядáе паэма «Сымон-музы ка»? 10. З кім параўноўваюць Сымона? 11. Якí быў лёс Коласа ў Пéршую сусвéтную вайнý і ў дваццáтыя гады? 12. Калí Якýб Колас стаў Народным паэтам Беларусі? 13. Што можна сказáць пра лёс твораў Коласа ў і ншых галінах мастáцтва? 14. Яку ю пасáду займáў Якýб Колас у Акадэміі Навýк? 15. Калі не стáла вялікага беларýскага паэта і пісьменніка? 16. Што ўяўля е сабою помнік песнярý ў Мінску? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Класік літаратуры; нарадзіўся ў 1882 годзе; успаміны пра працу на Палессі – у трылогіі «На ростанях»; «Новая зямля» і «Сымон-музыка» – скарб нацыянальнай літаратуры; хараство роднай прыроды, звычаі і абрады беларусаў, мара пра ўласную зямлю ўвасобленыя на старонках «Новай зямлі»; Коласаў Сымон стаў сапраўдным беларускім Арфеем; Колас выкладаў ва універсітэце; удзельнічаў у падрыхтоўцы слоўнікаў; Народны паэт Беларусі; віцэ-прэзідэнт Акадэміі Навук; памёр у 1956 годзе; помнік ў Мінску. СЛОЎНІК абрады – obrzędy выкладанне – nauczanie вясковы – wiejski дрыгва – trzęsawisko задуменны – zamyślony плённы – owocny прыгожае пісьменства – literatura piękna скарб літаратуры – klejnot literatury усяліць надзею – tchnąć nadzieję хараство – piękno JAKUB KOŁAS (1882–1956) Jakub Kołas (Konstanty Mickiewicz) to klasyk literatury białoruskiej. Dzięki niezwykłemu talentowi uchodzi za symbol całej epoki w narodowej literaturze pięknej. Przyszły poeta i prozaik urodził się 3 listopada 1882 roku niedaleko miasta Stołbce w obwodzie mińskim. Należał do słynnej rodziny Mickiewiczów, jeden z przedstawicieli, której – Adam – stał się twórcą polskiej literatury narodowej XIX wieku. Lata dziecięce przyszły poeta spędził na łonie natury. Wielki szacunek do ziemi, witalność, umiejętność słuchania i rozumienia języka – także nieocenione skarby przekazała małemu Kostusiowi hojna przyroda kraju białoruskiego. To właśnie przyroda stała się dla poety niewyczerpanym źródłem natchnienia, dlatego przybrał pseudonim ściśle związa-ny z życiem i ziemią – Jakub Kołas. Będąc nauczycielem, Kołas uczył w wiejskich szkółkach na Polesiu. Zgromadzone doświadczenia życiowe, wspomnienia wiejskich chat wśród trzęsawisk, niesamowity świat wewnętrzny zamieszkujących tamte tereny ludzi – wszystko to znalazło swe odbicie w słynnej trylogii Na rozstajach. W związku z udziałem w nielegalnym zjeździe nauczycielskim Kołas został zamknięty w więzieniu. W ciasnej celi więziennej Zamku Piszczałowskiego powstały szkice dwóch najwybitniejszych poematów Kołasa – Nowa ziemia oraz Szymon-muzyk. Owe poematy są prawdziwymi klejnotami literatury narodowej. Na kartach Nowej ziemi ukazane jest niepowtarzalne piękno przyrody ojczystej, zwyczaje i obrzędy Białorusinów, odwieczne marzenie bycia gospodarzem na swej ziemi, panem swego losu. W Szymonie-muzyku wiejski chłopak potrafi ł siłą swego talentu ukoić bolącą duszę, tchnąć nadzieję na lepsze jutro. Szymon całkiem słusznie uchodzi za białoruskiego Orfeusza. Droga życiowa Kołasa nie była łatwa i prosta. W czasie I wojny światowej znalazł się na froncie. Od 1921 roku mieszkał w Mińsku, wykładał na Uniwersytecie Państwo-wym metodykę nauczania języka ojczystego. Walnie przyczynił się do przygotowania i wydania akademickich słowników języka białoruskiego. Wydał również wiele powieści, tomików poezji, występował jako publicysta oraz tłumacz literatury obcej. W 1926 roku został uhonorowany tytułem Narodowego Poety Białorusi. Na podstawie kilku jego utworów nakręcono filmy fabularne, a wiele z jego wierszy stało się tekstami piosenek. Przez długie lata był wiceprezesem Akademii Nauk. Wybitny twórca zmarł 13 sierpnia 1956 roku. W Mińsku na placu Jakuba Kołasa postawiono pomnik wieszcza. Zamyślony Kołas otoczony bohaterami swych utworów patrzy w dal z trwogą i nadzieją. Notatki 138 РАЗДЗЕЛ VI. СЛАВУТЫЯ ЛІТАРАТАРЫ – ЛІРНІКІ РОДНАГА КРАЮ 37. МАКСІМ БАГДАНОВІЧ Максíм Багдановіч – знакамíты паэт, празáік і кры тык, клáсік беларýскай літаратýры. Ён нарадзíўся 9 снéжня 1891 года ў Мíнску ў сям’í вучонага Адáма Багдановіча, якí займáўся збірáннем беларýскага фальклору. У 1894 годзе ад сухотаў памéрла мáці Максíма. Праз два гады Адáм Багдановіч перавёз сям’ю ў Расíю. Вучыўся Максíм спачáтку ў Нíжнім Ноўгарадзе, а потым у Яраслáўлі ў юрыды чным ліцэі. Беларýскую мову ён вы вучыў самастойна і яшчэ школьнікам пачáў пісáць вéршы і апавядáнні на роднай мове. Жывучы ў Расíі, Максíм Багдановіч моцна сумавáў па Беларýсі. Улéтку 1911 года ён упершыню навéдаў Бáцькаўшчыну. Тут за нéкалькі мéсяцаў юнак напісáў шмат вéршаў і паэм, а таксáма нéкалькі арты кулаў па літаратуразнáўстве. У 1913 годзе ў Вíльні ў друкáрні Мáрціна Кýхты былá вы дадзена адзíная прыжыццёвыя кнíга паэта – «Вянок». У ёй сабрáныя вéршы, прысвéчаныя хараствý беларýскай прыроды, міфалогіі беларýсаў, Вíльні – гораду, якí мáе выклю чную ролю ў гісторыі Беларýсі. Адной з галоўных тэм у творчасці маладога паэта стáла, натурáльна, кахáнне і захаплéнне жаночай прыгажосцю. Такíх вéршаў шмат у раздзéле «Вянка», якí назывáецца «Мадонны». Багдановіч стаў пачынáльнікам беларýскага сімвалíзму і імпрэсіянíзму, а таксáма пераклáў на беларýскую мову шмат вéршаў анты чных і еўрапéйскіх паэтаў. У 1916 годзе паэт зноў прыéхаў на Беларýсь. Ён хацéў застáцца тут назаўсёды. Алé Багдановіч быў моцна хворы на сухоты, тамý ў лю тым 1917 года паéхаў на лячэнне ў Крым. Там, на чужы не, паэта не стáла: 25 мая 1917 года 26-гадовы Макcíм Багдановіч памёр ад сухотаў. Пахавáны гéній беларýскай літаратýры ў Я лце. Вось апошні верш паэта, пакíнуты ім на пісьмовым сталé ў сваíм пакоі: Ў краíне свéтлай, дзе я ўмірáю, У бéлым доме ля сíняй бýхты, Я не самотны, я кнíжку мáю З друкáрні пáна Марцíна Кýхты. 9 снéжня 1981 года ў Мíнску ля буды нка Вялíкага тэáтра оперы і балéта Беларýсі адкры ты помнік Максíму Багдановічу. У Траéцкім прадмéсці беларýскай сталíцы створаны літаратýрны музéй паэта. ПЫТАННІ 1. Хто такí Максíм Багдановіч? 2. Калí нарадзíўся бýдучы паэт? 3. Кім быў Багдановічаў бáцька? 4. Па якой прычы пераéхала ў Расíю? не і калí сям’я 5. Дзе вучы ўся Максíм Багдановіч? 6. Якíм чы нам вывучыў бýдучы паэт родную мову? 7. Калí і з чаго пачалáся літаратýрная дзéйнасць Багдановіча? 8. Чым, акрамя паэзіі і прозы, займáўся Максíм? 9. Калí адбы ўся пéршы Максíмаў прыéзд на Беларýсь? 10. Як прыéзд на Беларýсь адбíўся на творчасці маладога паэта? 11. Калí і дзе вы йшаў зборнік Багдановіча? Як ён назывáўся? 12. Чамý прысвéчаны вéршы Багдановіча? 13. Яка я тэма ў творчасці Багдановіча лíчыцца адной з галоўных? 14. Калí Багдановіч зноў адвéдаў родны край? 15. Чамý паэт зноў мýсіў з’éхаць з Беларýсі? Куды ён накіравáўся? 16. Калí не стáла паэта? 17. Якíмі пачýццямі прася кнуты апошні верш Багдановіча? 18. Дзе ў Мíнску пастáўлены помнік паэту? Дзе размéшчаны яго музéй? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Выдатны паэт, празаік і крытык, класік беларускай літаратуры; з сям’і фалькларыста; з 1896 года – у Расіі; самастойна вывучыў беларускую мову; першыя творы – у школьным узросце; сумаваў па Беларусі; першы прыезд улетку 1911 года; напісаў шмат вершаў і паэм, крытычныя артыкулы; кніга «Вянок» – у 1913 годзе ў Вільні; хараство беларускай прыроды, міфалогія, Вільня; адна з галоўных тэм – каханне; вершы цыклу «Мадонны»; пачынальнік беларускага сімвалізму і імпрэсіянізму, перакладчык; другі прыезд у 1916 годзе; хворы на сухоты; паездка ў Крым; памёр на чужыне; помнік і музей у Мінску. СЛОЎНІК вывучыў мову – nauczył się języka пакінуты на стале – zostawiony na biurku памёр ад сухотаў – zmarł na gruźlicę прыжыццёвы – za życia школьнік – uczeń чужына – obczyzna юрыдычны ліцэй – liceum prawnicze 140 РАЗДЗЕЛ VI. СЛАВУТЫЯ ЛІТАРАТАРЫ – ЛІРНІКІ РОДНАГА КРАЮ МAKSIM BAHDANOVIČ (1891–1917) Maksim Bahdanovič był wybitnym poetą, prozaikiem i krytykiem, klasykiem literatury białoruskiej. Urodził się 9 grudnia 1891 roku w Mińsku w rodzinie uczonego Аdama Bahdanoviča, znawcy folkloru białoruskiego. W 1894 roku matka Maksima zmarła na gruźlicę. Dwa lata później ojciec przeniósł się wraz z całą rodziną do Rosji. Maksim Bahdanovič zdobywał edukację najpierw w Niżnym Nowogrodzie, później w liceum prawniczym w Jarosławiu. Samodzielnie nauczył się języka białoruskiego i jeszcze jako dziecko zaczął pisać wiersze i opowiadania w języku ojczystym. Mieszkając w Rosji, Maksim Bahdanovič bardzo tęsknił za Białorusią. Latem 1911 roku po raz pierwszy odwiedził ojczyznę. Tutaj w ciągu kilku miesięcy napisał dużo wierszy i poematów, a także kilka literaturoznawczych artykułów. W 1913 roku w Wilnie w drukarni Marcina Kuchty światło dzienne ujrzała jedyna wydana za życia poety książka pod tytułem Wianek. Zebrane w niej zostały wiersze poświęcone pięknu przyrody białoruskiej, mitologii Białorusinów, Wilnu – miastu odgrywającemu szczególną rolę w historii Białorusi. Jednym z podstawowych tematów twórczości młodego poety stała się, rzecz jasna, miłość oraz zauroczenie pięknem kobiety. Dużo wierszy o takiej tematyce zostało zebranych w rozdziale Wianka zatytułowanym „Madonny”. Bahdanovič stał się prekursorem białoruskiego symbolizmu oraz impresjonizmu. Działał również jako tłumacz, przełożywszy na język białoruski wiele utworów antycznych oraz wierszy ówczesnych europejskich poetów. W 1916 roku Bahdanovič znów przyjechał na Białoruś. Tym razem chciał zostać tu na zawsze. Poeta był jednak bardzo chory na gruźlicę, więc w lutym 1917 roku wyjechał na Krym, aby się leczyć. Tam, na obczyźnie, dokonał żywota. 25 maja 1917 roku 26-letni Maksim Bahdanovič zmarł na gruźlicę. Geniusz literatury białoruskiej został pochowany w Jałcie. Oto ostatni wiersz umierającego poety zostawiony na biurku w jego pokoju: W jasnej krainie, gdzie ja umieram, Gdzie dom jest biały, zatoka sina, Cóż mi samotność – książkę otwieram Z drukarni pana Kuchty Marcina. (tłum. J. Huszcza) 9 grudnia 1981 roku w Mińsku obok budynku Teatru Wielkiego Opery i Baletu Bia-łorusi odsłonięto pomnik Maksima Bahdanoviča. W historycznej dzielnicy białoruskiej stolicy – Trojeckim Przedmieściu – otworzono muzeum literackie poety. Notatki 38. УЛАДЗІМІР КАРАТКЕВІЧ Уладзíмір Караткéвіч – выдáтны беларýскі пісьмéннік і публіцы ст. Надзвычай захапля ючыся гісторыяй, ён стаў пачынáльнікам жáнру гістарычнага рамáна ў беларýскай літаратýры ХХ стагоддзя. Бýдучы пісьмéннік нарадзíўся 26 лістапáда 1930 года ў Оршы. Вышэйшую адукáцыю атрымáў у Кíеве. Працавáў настáўнікам спачáтку на Украíне, потым вярнýўся ў родную Оршу. З 1962 года, скончыўшы літаратýрныя кýрсы і кýрсы сцэнары стаў у Масквé, пераéхаў жыць у Мінск. Дарога ў літаратýру пачынáлася з вéршаў. Яны ў Караткéвіча філасофскія, ліры чныя і маляўнíчыя адначасова. А знакамíты верш «Дзяўчына пад дажджом» стаў сýмным прароцтвам для беларýскай зямлí. За сямнáццаць гадоў да авáрыі ў Чарнобылі Караткéвіч ствары ў поўны прыгажосці і трагíзму верш. Дзяўчына тáнчыць пад струмéнямі вады , не вéдаючы, што цёплы дождж насáмрэч нясé ёй гíбель, бо ў ім – стронцый. Захапíўся Караткéвіч і прозаю. У творчай спáдчыне пісьмéнніка – аповесці, нáрысы, гістары чныя рамáны. Герóі твораў пісьмéнніка – людзі з багáтым унýтраным свéтам, высакародныя, раманты чныя, гатовыя да самаахвярнага служэння Бáцькаўшчыне. Шмат чáсу правёў пісьмéннік у архíвах, вывучáючы дакументáльныя свéдчанні пра падзéі мінýлага. Плён гэтай прáцы – выдáтныя рамáны «Каласы пад сярпом тваíм», «Хрыстос прызямлíўся ў Гародні» і íншыя. Прызнáнне і сапрáўдную любоў чытачоў заваявáлі надзвы чай цікáвы нáрыс «Зямля роспачы», пад бéлымі крыламі», лірычная легéнда «Ладдзядэтэкты Стáха». Шмат ўная гістарычная аповесць «Дзíкае палявáнне караляякíя творы пісьмéнніка стáлі асноваю мастáцкіх і тэлевізíйных фíльмаў. Шматгрáнны літаратýрны тáлент дазволіў Караткéвічу рэалізавáцца і як драматýргу. Ён ствары ў нéкалькі п’ес на гістарычную тэмáтыку. Ужо пасля смéрці пісьмéнніка пабачыў свет зборнік яго п’ес пад нáзваю «Старыя беларýскія хронікі». Памёр выдáтны беларýскі пісьмéннік 25 лíпеня 1984 года. У 1999 годзе былá заснавáная прэмія імя Уладзíміра Караткéвіча. ПЫТАННІ 1. Хто такí Уладзíмір Караткéвіч? 2. Пачынáльнікам якога жáнру ў беларуры стаў Караткéвіч? скай літарату 3. Калí і дзе нарадзíўся бýдучы пісьмéннік? 4. Дзе вучы ўся Уладзíмір Караткéвіч? 5. Калí пісьмéннік пасялíўся ў Мíнску? 6. Што можна сказáць пра паэтычныя творы Уладзíміра Караткéвіча?  7. Пра што распавядáе верш «Дзяўчы на пад дажджом»? 8. Чамý гэты верш стаў прарочым для Беларýсі? 9. У якíх празаíчных жáнрах працава 142 РАЗДЗЕЛ VI. СЛАВУТЫЯ ЛІТАРАТАРЫ – ЛІРНІКІ РОДНАГА КРАЮ ў Караткéвіч? 10. Што аб’ядноўвае герояў твораў Уладзíміра Караткéвіча? 11. З якой мэтаю пісьмéннік працавáў у архíвах? 12. У якíх творах адлюстравáная даслéдчыцкая дзéйнасць Караткéвіча? 13. Якíя творы Караткéвіча асаблíва палюбíліся чытачáм? 14. Чамý былí прысвéчаныя п’éсы пісьмéнніка? 15. Калí вы йшаў збор п’ес «Старыя беларýскія хронікі»? 16. Калí не стáла Уладзíміра Караткéвіча? 17. Як ушанавáна пáмяць пра выдáтнага пісьмéнніка? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Выдатны пісьменнік і публіцыст; стаў пачынальнікам жанру гістарычнага рамана ў беларускай літаратуры; нарадзіўся ў 1930 годзе; пачынаў як паэт; верш «Дзяўчына пад дажджом» – сумнае прароцтва экалагічнай катастрофы; захапіўся прозаю; аповесці, нарысы, гістарычныя раманы; героі твораў – высакародныя, гатовыя служыць Радзіме; плёнам нястомнай працы ў архівах сталі раманы «Каласы пад сярпом тваім», «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» і іншыя; паводле твораў Караткевіча паўсталі мастацкія фільмы; пісаў п’есы на гістарычную тэматыку; памёр у 1984 годзе; у якасці ўшанавання памяці пісьменніка заснаваная прэмія імя Караткевіча. СЛОЎНІК вывучаючы – zapoznając się, studiując драматург – dramatopisarz жанр – gatunek заваяваць прызнанне – zdobyć uznanie нарыс – esej прызямліцца – wylądować раман – powieść самаахвярны – ofi arny смутны – smętny струмень – struga шматгранны – wielostronny шмат якія творы – wiele utworów, liczne utwory UŁADZIMIR KARATKIEVIČ (1930–1984) Uładzimir Karatkievič to słynny białoruski pisarz i publicysta. Niezwykle fascynował się historią, stał się prekursorem gatunku powieści historycznej w literaturze biało-ruskiej XX wieku. Przyszły literat urodził się 26 listopada 1930 roku w Orszy. Wyższe wykształcenie zdobył w Kijowie, pracował jako nauczyciel na Ukrainie, później wrócił do rodzinnej Orszy. Od roku 1962, ukończywszy kursy literatów i scenarzystów w Moskwie, na stałe przeniósł się do Mińska. Działalność literacką zaczął od pisania wierszy. Są one fi lozoficzne, liryczne i jedno-cześnie bardzo malownicze. A słynny wiersz zatytułowany Dziewczyna w deszczu stał się smutnym proroctwem dla ziemi białoruskiej. 17 lat przed katastrofą w Czarnobylu Karatkievič ułożył pełny piękna i tragizmu liryk. Dziewczyna tańczy pod strugami deszczu, nie wiedząc o tym, że ciepła woda w rzeczywistości niesie jej śmierć, bo zawiera stront. Karatkievič zainteresował się również pisaniem prozy. Wśród dokonań twórczych pisarza znajdują się powieści, eseje, wielkie powieści historyczne. Bohaterowie jego utworów wyróżniają się bogatym światem wewnętrznym, szlachetnością, są romantykami gotowymi ofiarnie służyć ojczyźnie. Dużo czasu pisarz spędził w archiwach, zapoznając się ze świadectwami i dokumentami z dawnych czasów. Praca badawcza zaowocowała pojawieniem się świetnych powieści historycznych Kłosy pod twym sierpem, Chrystus wylądował w Grodnie oraz innych. Prawdziwe uznanie czytelników zdobyły: wspaniały esej Ziemia pod białymi skrzyd-łami, liryczna legenda Łódź rozpaczy, historyczna powieść detektywistyczna Dzikie łowy króla Stacha. Wiele utworów Karatkieviča stało się podstawą fi lmów fabularnych i telewizyjnych. Nieprzeciętny talent literacki pozwolił Karatkievičowi zostać również dramatopisarzem. Jest autorem kilku sztuk teatralnych o tematyce historycznej. Już po śmierci pisarza światło dzienne ujrzał zbiór jego sztuk pod tytułem Stare kroniki białoruskie. Wybitny pisarz białoruski zmarł 25 lipca 1984 roku. W 1999 roku ufundowano Nagrodę im. Uładzimira Karatkieviča. Notatki 144 РАЗДЗЕЛ VI. СЛАВУТЫЯ ЛІТАРАТАРЫ – ЛІРНІКІ РОДНАГА КРАЮ 39. ВАСІЛЬ БЫКАЎ Васíль Быкаў – сусвéтна вядомы беларýскі пісьмéннік. Яго творчасць – імкнéнне паказáць праўдзíвае аблíчча вайны , яé разбурáльны ўплыў на лёсы звычáйных людзéй – радавы х салдáтаў і цывíльнага насéльніцтва, што звéдала жáхі акупáцыі. Васіля Быкава назывáюць сумлéннем нáцыі. Бýдучы пісьмéннік нарадзíўся 19 чэрвеня 1924 года на Вíцебшчыне. Вучы ўся на мастакá ў Вíцебску. Бýдучы яшчэ юнаком, трáпіў на фронт. Браў удзéл у вызвалéнні ад нямéцкай акупáцыі Беларýсі, Румы ніі, Балгáрыі, Вéнгрыі, Югаслáвіі, Áўстрыі. Упершыню творы Васіля Быкава былí апублікавáныя ў 1947 годзе. З сáмага пачáтку творчай дзéйнасці тэма жорсткасці вайны , лёсаў цывíльных насéльнікаў і звычáйных радавы х стáла галоўнаю для пісьмéнніка. Улáсныя перажывáнні, успамíны пра жáхі вайны , боль ад стрáты сяброў і баявых тавáрышаў, цярпéнні і пакýты Бы каў перанёс на старонкі сваíх твораў. Ён ва ўвесь голас распавядáў акопную прáўду вайны. Шырокую вядомасць Васíлю Бы каву прынéсла аповесць «Трэцяя ракéта», напіса ная ў 1962 годзе. Аповесці «Альпíйская балáда», «Мёртвым не балíць», «Абелíск», «Пайсцí і не вярнýцца» і íншыя творы пастáвілі Васіля Быкава ў адзíн шэраг з выдáтнымі сусвéтнымі майстрáмі ваéннай прозы дваццáтага стагоддзя. У 1980 годзе ён атрымáў звáнне Народнага пісьмéнніка Беларýсі. Некаторыя творы пісьмéнніка стáлі падстáваю для мастáцкіх фíльмаў. Незабы ўнае ўрáжанне пакідáюць стýжкі «Знак бяды», «Дажыць да світáння», «Трэцяя ракéта» і íншыя фíльмы паводле аповесцяў Бы кава. Няглéдзячы на прызнáнне і шырокую вядомасць, жыццё Бы кава не было простым. Бескампрамíснасць яго прозы стáла прычы най напáдаў крытыкі, якáя абвінавáчвала пісьмéнніка ў скажэнні прáўды і прыніжэнні подзвігу Чырвонай Áрміі. Моцныя атáкі кры пісьмéннікам праблéмы тыкі датычыліся і раскрыццякалектывізáцыі Беларýсі і яé трагíчных настýпстваў. Бы каў быў змýшаны пакíнуць Радзíму. Для сапрáўднага патрыёта гэта быў велізáрны ўдар. Нéкалькі гадоў Васíль Бы каў жыў у Чэхіі, Фінляндыі, Гермáніі. У 2002 годзе невылéчна хворы літара тар вярнýўся ў Мінск. Народны пісьмéннік Беларýсі Васíль Бы каў памёр 22 чэрвеня 2003 года. ПЫТАННІ 1. Хто такí Васíль Бы каў? 2. Калí нарадзíўся бýдучы пісьмéннік? 3. Што Васíль Бы каў рабíў у Вíцебску? 4. Якíм чы нам лёс Быкава звязáны з вайной? 5. Калí былí надрукавáныя пéршыя творы пісьмéнніка? 6. Якáя тэма з сáмага пачáтку стáла для празáіка асноўнай у яго творчасці? 7. Пра што гаварыкаў у сваíх творах? ў Бы 8. Яка я аповесць прынéсла Васілю Быкаву шырокую вядомасць? 9. Як пачалí ўспрыма публікáцыі ваéнных аповесцяў? ць пісьмéнніка пасля 10. Калí Васíль Бы каў атрымáў ганаровае звáнне Народнага пісьмéнніка Беларýсі? 11. Як звязáна творчасць пісьмéнніка і кіно? 12. Якíя мастáцкія фíльмы паводле твораў Бы кава можна прыгадáць? 13. Чамý кры тыкі нападáлі на пісьмéнніка? Што яны бáчылі ў творах пра вайнý? 14. Як рэагавáла кры тыка на раскрыццё Быкавым праблéмы калектывізáцыі? 15. Як успрыня ў пісьмéннік неабходнасць выéхаць з Беларýсі? 16. Дзе жыў Бы каў пасля таго, як пакíнуў Радзíму? 17. Калí не стáла выдáтнага беларýскага пісьмéнніка? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Сусветна вядомы пісьменнік; нарадзіўся ў 1924 годзе; юнаком трапіў на фронт; тэма жорсткасці вайны, лёсаў цывільных насельнікаў і звычайных радавых; распавядаў «акопную праўду» вайны, імкнуўся паказаць яе праўдзівае жудаснае аблічча; шырокую вядомасць прынесла пісьменніку аповесць «Трэцяя ракета»; прызнаны майстра ваеннай прозы; Народны пісьменнік Беларусі; творы сталі падставаю для мастацкіх фільмаў; з-за бескампраміснасці стаў аб’ектам нападаў крытыкі; пісьменніка абвінавачвалі ў скажэнні праўды ваеннага ліхалецця, крытыкавалі за раскрыццё праблемы калектывізацыі; змушаны пакінуць Радзіму; вярнуўся ў Мінск невылечна хворы; памёр у 2003 годзе. СЛОЎНІК аблічча – oblicze акопны – okopowy былі апублікаваныя – zostały opublikowane імкненне – dążenie жорсткасць вайны – okrucieństwa wojny невылечна – nieuleczalnie пакута – męka, męczarnia прызнаны майстра – uznany mistrz радавы – szeregowy раскрыццё – przedstawianie, odkrywanie, ujawnianie скажэнне – wypaczenie, sfałszowanie сусветна вядомы – światowej sławy хворы – chory юнак – młodzieniec 146 РАЗДЗЕЛ VI. СЛАВУТЫЯ ЛІТАРАТАРЫ – ЛІРНІКІ РОДНАГА КРАЮ VASIL BYKAŬ (WASYL BYKAU) (1924–2003) Vasil Bykaŭ to światowej sławy pisarz białoruski. Jego twórczość charakteryzuje dążenie do ukazania prawdziwego oblicza wojny, jej niszczącego wpływu na losy zwy-kłych ludzi – żołnierzy i cywili, którzy doświadczyli okrucieństwa okupacji. Uważa się, że jest uosobieniem sumienia narodu. Przyszły pisarz urodził się 19 czerwca 1924 roku na Witebszczyźnie. Studiował sztukę w Witebsku. Będąc młodzieńcem, trafił na front. Brał udział w wyzwoleniu Białorusi, Rumunii, Bułgarii, Węgier, Jugosławii, Austrii spod okupacji niemieckiej. Po raz pierwszy utwory Vasila Bykava ukazały się w druku w 1947 roku. Od samego początku działalności twórczej temat okrucieństw wojennych, losów cywili i zwykłych szeregowych żołnierzy, stał się przewodnim dla pisarza. Własne przeżycia, wspomnienia wojenne, ból związany ze stratą przyjaciół i towarzyszy broni, cierpienie i mękę przeniósł na karty swych utworów. Powieść Trzecia rakieta z 1962 roku uczyniła pisarza powszechnie znanym. Powieści Ballada alpejska, Martwych nie boli, Obelisk, Pójść i nie wrócić postawiły Bykava w szeregu światowej sławy mistrzów prozy wojennej XX wieku. W 1980 roku Bykaŭ został uhonorowany mianem „Narodowego Pisarza Białorusi”. Niektóre jego utwory stały się podstawą filmów fabularnych. Niezapomniane wrażenie wywierają fi lmy Zły znak, Dotrwać do świtu, Trzecia rakieta oraz inne, których podstawę stanowią powieści Bykava. Mimo uznania i popularności życie pisarza wcale nie było proste. Bezkompromisowość jego prozy stała się powodem ataków ze strony krytyków, którzy zarzucali mu wypaczenie prawdy i pomniejszanie bohaterstwa Armii Czerwonej. Zwłaszcza ostro atakowano Bykava za sposób przedstawiania problemu kolektywizacji Białorusi i jej strasznych konsekwencji. Pisarz został zmuszony do opuszczenia ojczyzny. Dla patrioty był to ogromny cios. Przez kilka lat mieszkał w Czechach, Finlandii, Niemczech. W 2003 roku, nieuleczalnie chory, powrócił do Mińska. Narodowy Pisarz Białorusi zmarł 22 czerwca 2003 roku. Notatki CIEKAWE FAKTY I INFORMACJE CZY WIESZ, ŻE ... twórcą pierwszej komedii w literaturze białoruskiej jest Kajetan Maroszewski (Kaja-tan Marašeŭski). W 1787 roku stworzył utwór pod tytułem Komedia. Pojawia się w nim znany w literaturze światowej temat faustowski. Diabeł zakłada się o duszę chłopa i trzykrotnie wypróbowuje go. Chłop nie może dotrzymać obietnicy, a zatem w końcu diabeł zabiera go do piekła. Komedia Maroszewskiego uważana jest za pierwszy znaczący utwór nowej literatury białoruskiej. ... najwybitniejszy białoruski dramatopisarz dziewiętnastowieczny Wincenty Dunin-Marcinkiewicz (Vincent Dunin-Marcinkievič) oraz jego przyjaciel Stanisław Moniuszko są autorami pierwszej opery białoruskiej. Sztuka pod tytułem Idylla powstała w 1846 roku i wystawiona była w teatrze miejskim w Mińsku. W taki sposób tworzone były podwaliny dramaturgii i sztuki teatralnej Białorusi w XIX wieku. ... poeta i publicysta białoruski XIX wieku Franciszek Bahuszewicz (Francišek Bahuševič) jako jeden z pierwszych działaczy białoruskiego odrodzenia narodowego zwrócił uwagę na konieczność zachowania języka narodowego, troski o jego rozwój. W przedmowie do tomiku poezji Dudka białoruska napisał: Bracia rodzeni, dzieci ziemi-matki mojej! Oferując wam swą pracę, muszę porozmawiać trochę o naszej doli-niedoli, o naszym ojczystym odwiecznym języku, który myśmy sami, i nie tylko my, lecz wszyscy ludzie ciemni „chłopskim” mianują, a jest to język białoruski… Czytałem wiele starych papierów, które dwieście, trzysta lat temu na naszej ziemi pisali wielcy panowie w naszej czystej mowie, jakby to zostało napisane wczoraj... ... Nasza mowa jest taka sama ludzka i pańska, jak francuska albo niemiecka, albo jakaś inna... Nasza mowa dla nas jest święta, bo została nam dana od Boga, podobnie jak i innym dobrym ludziom... Nie zostawiajcie więc języka naszego białoruskiego, żebyście nie umarli! … jedna z pierwszych gazet białoruskich w XX wieku to białoruskojęzyczna „Nasza Niwa” („Naša Niva”), która ukazywała się w Wilnie. Stała się ona ośrodkiem zrzeszającym niemal wszystkie białoruskie kręgi kulturalne. Z czasopismem współpracowali przyszli klasycy literatury białoruskiej – Janka Kupała, Jakub Kołas, Maksim Bahdano 148 РАЗДЗЕЛ VI. СЛАВУТЫЯ ЛІТАРАТАРЫ – ЛІРНІКІ РОДНАГА КРАЮ wicz, Maksim Harecki i wielu innych pisarzy. „Nasza Niwa” znacznie przyczyniła się do ukształtowania ideologii białoruskiej, tworzenia korpusu kultury narodowej, rozwoju języka literackiego, nauk humanistycznych. Białoruski ruch narodowy dzięki „Naszej Niwie” stał się czynnikiem geopolitycznym, a okres odrodzenia białoruskiego początku XX wieku określa się jako „okres naszoniwski”. РАЗДЗЕЛ VIІ. ВЫДАТНЫЯ АСОБЫ БЕЛАРУСКАГА КІНО, ТЭАТРА І МУЗЫКІ ROZDZIAŁ VIІ. SŁAWNE POSTACIE BIAŁORUSKIEJ KINEMATOGRAFII, TEATRU I MUZYKI 40. ВІКТАР ТУРАЎ Вíктар Тýраў – выдáтны беларýскі кі нарэжы р і сцэнарыст. Ён унёс вялíкі ўклад у развіццё нацыянáльнага кінематографа. Імя Вíктара Тýрава ўнéсена ЮНÉСКА ў спіс пяцíдзесяці найвялíкшых рэжысёраў свéту. Бýдучы мáйстар кіно нарадзíўся 25 кастры чніка 1936 года ў Магілёве. Лёс сям’í Тýравых трагíчны. Бáцьку расстраля лі нацысты падчáс акупáцыі Беларýсі, а Вíктар рáзам з мáці трáпіў ў канцлáгер на Рэйне. Жахлíвыя пакýты, перажывáнні ваéннага чáсу назаўсёды засталíся ў свядомасці Вíктара Тýрава. Ён зрабíў ýсё, каб пасляваéнныя пакалéнні вéдалі, якíя пакýты вы палі на долю Радзíмы. Героі яго стýжак – лю дзі, чый лёс назаўсёды змянíла вайнá. Пра гэта – фíльмы «Праз могілкі», «Я родам з дзяцíнства», «Вайнá пад стрэхамі», «Сыны ідýць у бой» і íншыя. Працýючы на кінастýдыі «Беларусьфíльм», Тýраў запрашáў да супрацоўніцтва вядýчых беларýскіх пісьмéннікаў. Менавíта дзя куючы гэтаму паўстáў цыкл фíльмаў паводле трылогіі славýтага празáіка Івáна Мéлежа «Палéская хроніка». Гэтыя фíльмы ста лі вяршыняю ў творчасці рэжысёра. Яныраспавядáюць пра жыццё людзéй, поўнае жáрсцяў, нягод, кахáння і пакýтаў. Гэтая прáца Тýрава атрымáла шмат узнагарод на міжнародных кíнафестывáлях. Пазнéй рэжысёр ствары ў па творы Мéлежа серыял «Людзі на балоце. Палéская хроніка». Вíктар Тýраў цікáвіўся актуáльнымі праблéмамі сучáснасці. Так, ён зняў стýжку «Чорны бýсел». У ёй – боль за людзéй, якíя жывýць на зямлí, забрýджанай радыя цыяй пасля авáрыі áтамнай электрастáнцыі ў Чарнóбылі. Гэтая прáца Тýрава атрымáла ў 1993 годзе прыз міжнароднага кíнафестывáлю «Залаты вíцязь». А ў 1994 годзе ў сýвязі з сотымі ўгодкамі кінематагрáфіі стýжка Вíктара Тýрава «Праз могілкі» рашэннем ЮНЕСКА былá ўнéсена ў спіс ста найбольш знáчных фíльмаў свéту. Апошняя прáца рэжысёра – карцíна «Шля хціц Завáльня». У гэтай надзвычай цікáвай стýжцы ажылá старажы тная гісторыя беларýсаў, цудоўна апісáная Янам Баршчэўскім у апавесці «Шля хціц Завальня, альбо Беларусь у фантастычных апавяда ннях». Выдáтнага беларýскага кінематаграфíста не стáла 5 лістапáда 1996 года. ПЫТАННІ 1. Хто такí Вíктар Тýраў? 2. Што можна сказáць пра ўзровень майстэрства беларýскага кінарэжысёра? 3. Калí нарадзíўся бýдучы рэжысёр? 4. Якíм быў лёс сям’í Тýравых у гады вайны? 5. Як ваéнныя гады адбíліся на свядомасці Вíктара? 6. Якíх герояў пакáзваў Тýраў у сваíх фíльмах? 7. Якíя фíльмы Вíктара Тýрава, прысвéчаныя вайнé, можна прыгадáць? 8. На якой кінастýдыі працавáў рэжысёр? 9. Паводле якога твора паўстáў цыкл фíльмаў пра Палéссе? 10. Пра што раскáзвалі палéскія фíльмы Тýрава? Як іх ацанíлі спецыялíсты? 11. Якí серыя л зняў Тýраў па творы Івáна Мéлежа? 12. Чамý прысвéчаны фільм «Чорны бýсел»? 13. Як свет кіно адзнáчыў фільм «Чорны бýсел»? 14. Якáя вáжная падзéя адбывáлася ў 1994 годзе ў свéце кіно? 15. Якáя стýжка Тýрава ўнéсена ў спіс 100 лéпшых фíльмаў свéту? 16. Як назывáецца апошні фільм мáйстра? Чамý ён прысвéчаны? 17. Твор якога áўтара стаў асноваю для фíльма «Шля хціц Завáльня»? 18. Калí не стáла выдáтнага беларýскага кінематаграфíста? 152 РАЗДЗЕЛ VIІ. ВЫДАТНЫЯ АСОБЫ БЕЛАРУСКАГА КІНО, ТЭАТРА І МУЗЫКІ КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Выдатны кінарэжысёр і сцэнарыст; вялікі ўклад у развіццё нацыянальнага кінематографа; у спісе найвялікшых рэжысёраў свету; нарадзіўся ў 1936 годзе; перажыў нямецкі канцлагер; героі стужак – людзі са зламаным лёсам; фільмы «Праз могілкі», «Я родам з дзяцінства», «Вайна пад стрэхамі», «Сыны ідуць у бой»; працаваў на кінастудыі «Беларусьфільм»; зняў цыкл фільмаў паводле трылогіі Мележа «Палеская хроніка»; вяршыня творчасці; некалькі кінаўзнагарод; стужка «Чорны бусел» прысвечана наступствам аварыі ў Чарнобылі; фільм «Праз могілкі» ўнесены ЮНЕСКА ў спіс 100 найбольш значных фільмаў свету; апошні фільм – «Шляхціц Завальня» паводле Яна Баршчэўскага – распавядае пра даўнюю гісторыю беларускага народа; памёр ў 1996 годзе. СЛОЎНІК вяршыня – szczyt забруджаны радыяцыяй – skażony radiacją «Залаты віцязь» – „Złoty Rycerz” жарсць – namiętność кінастудыя – wytwórnia fi lmowa кінафестываль – festiwal fi lmowy прыз – nagroda стужка – tu: fi lm VIKTAR TURAŬ (1936–1996) Viktar Turaŭ był wybitnym białoruskim reżyserem i scenarzystą. Wniósł wielki wkład w rozwój narodowej kinematografii. Na mocy decyzji UNESCO nazwisko Turava zostało wpisane na listę pięćdziesięciu najwybitniejszych reżyserów świata. Przyszły mistrz filmu urodził się 25 października 1936 roku w Mohylewie. Los rodziny Turava jest tragiczny. Ojciec został rozstrzelany przez nazistów podczas okupacji Białorusi, a Viktar wraz z matką trafił do obozu koncentracyjnego nad Renem. Okrucieństwa wojenne, drastyczne przeżycia okresu wojennego na zawsze pozostały w świado-mości Viktara Turava. Zrobił więc wszystko, żeby powojenne pokolenia wiedziały, jakie cierpienia przypadły w udziale ojczyźnie. Bohaterowie jego filmów to ludzie, których los na zawsze został zmieniony przez wojnę. O tym opowiadają filmy takie jak: Droga przez cmentarz, Pochodzę z dzieciństwa, Wojna pod strzechami, Synowie idą w bój i inne. Pracując w wytwórni fi lmowej „Belarusfilm”, Turaŭ zapraszał do współpracy czo-łowych pisarzy białoruskich. Otóż dzięki temu powstał cykl filmów oparty na trylogii słynnego powieściopisarza Ivana Mieleža Kronika poleska. Owe filmy stały się prawdziwym szczytem kariery twórczej reżysera. Opowiadają o życiu ludzi, pełnym namiętno-ści, nieszczęść, miłości i cierpienia. Dzieło Turava otrzymało nagrody na kilku między-narodowych festiwalach filmowych. Nieco później reżyser nakręcił serial pod tytułem: Ludzie na bagnie. Kronika poleska oparty na utworze Mieleža. Viktar Turaŭ interesował się aktualnymi problemami współczesności. Na przykład zrobił film pod tytułem Czarny bocian, w którym z wielkim bólem opowiada o ludziach zamieszkujących tereny skażone radiacją wskutek awarii elektrowni w Czarnobylu. Film ten dostał nagrodę na międzynarodowym festiwalu filmowym „Złoty Rycerz” w 1993 roku. W 1994 roku w związku z jubileuszem stulecia kinematografii decyzją UNESCO fi lm Turava Droga przez cmentarz wpisany został na listę 100 najbardziej znaczących fi lmów świata. Ostatni film reżysera to Szlachcic Zawalnia. W niezwykle ciekawym fi lmie przedstawiona została dawna historia Białorusinów, znakomicie opisana przez Jana Barszczeŭskiego w powieści Szlachcic Zawalnia, albo Białoruś w opowieściach fantastycznych. Wybitny mistrz filmu białoruskiego zmarł 5 listopada 1996 roku. Notatki 154 РАЗДЗЕЛ VIІ. ВЫДАТНЫЯ АСОБЫ БЕЛАРУСКАГА КІНО, ТЭАТРА І МУЗЫКІ 41. МІХАІЛ ПТАШУК Міхаíл Пташýк – выдáтны беларýскі кíнарэжысё́ р. Ён плённа развівáў трады цыі нацыянáльнага кінематографа, прыносячы ямý сусвéтную слáву. Увасобіў на экрáне знáкавыя творы нацыянáльнай літаратýры ХХ стагоддзя. Бýдучы рэжысёр нарадзíўся 28 стýдзеня 1943 года ў Брэсцкай вобласці. З малéнства цікáвіўся кіно, тамý, натурáльна, вы рашыў звязáць сваё жыццё з кінематографам. Хлопец накіравáўся ў Масквý, дзе паступíў у знакамíтае Маскоўскае тэатрáльнае вучы лішча імя Шчýкіна. Потым былí Вышэйшыя рэжысёрскія кýрсы. Пасля атрымáння адукáцыі Міхаíл Пташýк вярнýўся ў Беларýсь. Улéтку 1974 года ён прыйшоў на кінастýдыю «Беларусьфíльм» у Мíнску. Яго з’яўлéнне адрáзу прыцягнýла да сябé ўвáгу спецыялíстаў. Стýжка Пташукá «Пра Вíцю, пра Мáшу і марскýю пяхоту» заваявáла шэраг прэсты жных узнагарод на міжнародных кíнафестывáлях, у тым лíку Гран-пры кінафоруму ў Барселоне. Міхаíл Пташýк – áўтар экранізáцыі твора вядомага беларýскага пісьмéнніка Івáна Шамя кіна «Вазьмý твой боль». Акрамя таго, ён экранізавáў «Чорны зáмак Альшáнскі» Уладзíміра Караткéвіча і «Знак бяды» Васіля Быкава. Гэтыя фíльмы рэжысёр лічы ў найбольш адэквáтным увасаблéннем улáсных творчых памкнéнняў. У 1990 годзе Міхаíлу Пташукý было прыcвоена ганаровае звáнне «Народны арты ст Беларýсі». Кінастýжкі Пташукá адрозніваюцца сваёй драматы чнасцю, глыбокім псіхалагíзмам. Рэжысёр па-майстэ рску пакáзваў унýтраны свет сваíх герояў, іх пачýцці і перажывáнні. Надзвы чай цікáвай і нáват прарочай стáла стýжка Пташукá «Кааператы ў Палітбюро, ці Доўгім бýдзе развітáнне». Рэжысёр здолеў паказáць, наколькі глыбока ў дýшах людзéй сядзíць страх, настальгíя па мінýўшчыне, наколькі моцная гатоўнасць адрачы ся ад бýдучыні ў імяжахлíвага таталітáрнага мінýлага. Фільм атрымáў Гран-пры кінафестывáлю ў Стакгольме. Сусвéтную слáву і прызнáнне дзéячаў амерыкáнскага кінематографа прынéсла Пташукý карцíна «У жнíўні 44-га...». Пасля гýчнай прэм’éры стýжкі ў Злýчаных Штáтах беларýскі рэжысёр атрыма ў прапанову зняць у Галівýдзе фільм пра Другýю сусвéтную вайнý. Яго апошні фільм – «Пéсня Рýжы» – зня ты менавíта па закáзе амерыкáнскай кíнакампáніі. Стýжка – поўны трагíзму і смýтку аповед пра кахáнне, апáленае вайною. Выдáтны рэжысёр загíнуў у áўтакатастрóфе 26 красавікá 2002 года. ПЫТАННІ 1. Хто такí Міхаíл Пташýк? Што можна ўвогуле пра яго сказáць? 2. Што ўвасоблена ў стýжках выдáтнага беларýскага рэжысёра? 3. Дзе нарадзíўся бýдучы кінематаграфíст? 4. Дзе Міхаíл Пташýк атрымáў рэжысёрскую адукáцыю? 5. Калí рэжысёр прыйшоў працавáць на «Беларусьфíльм»? 6. Творы якíх пісьмéннікаў экранізавáў Пташýк? Як ён успрымáў гэтыя фíльмы? 7. Калí рэжысёру прысвоена звáнне «Народны арты ст Беларýсі»? 8. Чым характарызýюцца кінапрáцы Міхаíла Пташукá? 9. Якýю стýжку Пташукá лíчаць прарочай і чамý? 10. Пра што распавядáе фíльм «Кааператы ў Палітбюро»? 11. Якýю ўзнагароду заваявáла стýжка «Кааператы ў Палітбюро...»? 12. Якáя карцíна прынéсла Міхаíлу Пташукý сусвéтную слáву? 13. Пасля якой падзéі Пташýк атрымáў прапанову супрацоўнічаць з Галівýдам? 14. Пра што распавядáе апошняя стýжка рэжысёра? 15. Як скончылася жыццё выдáтнага беларýскага мáйстра кíно? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Выдатны беларускі кінарэжысёр; нарадзіўся ў 1943 годзе; пачаў працаваць на кінастудыі «Беларусьфільм»; дэбютная стужка заваявала шэраг прэстыжных узнагарод; аўтар экранізацыі твораў Шамякіна, Быкава, Караткевіча; Народны арыст Беларусі; фільмы адрозніваюцца драматычнасцю, глыбокім псіхалагізмам; увасобіў на экране знакавыя творы літаратуры; стужка «Кааператыў Палітбюро, ці Доўгім будзе развітанне» распавядае пра страх, настальгію па мінулым, гатоўнасць адрачыся ад будучыні; фільм «Кааператыў...» заваяваў Гран-пры кінафестывалю ў Стакгольме; сусветную славу прынесла карціна «У жніўні 44-га...»; апошні фільм – «Песня Ружы» – пранікнёны аповед пра каханне, апаленае вайною; загінуў у аўтакатастрофе ў 2002 годзе. СЛОЎНІК адрачыся – wyrzec się аповед – opowieść Гран-пры – nagroda główna, Grand Prix заваявала прыз – zdobyła nagrodę прэстыжны – prestiżowy узнагарода – nagroda 156 РАЗДЗЕЛ VIІ. ВЫДАТНЫЯ АСОБЫ БЕЛАРУСКАГА КІНО, ТЭАТРА І МУЗЫКІ MICHAIŁ PTAŠUK (1943–2002) Michaił Ptašuk był znakomitym białoruskim reżyserem filmowym. Znacznie przyczynił się do rozwoju tradycji kinematografii narodowej, promując ją na całym świecie. Przeniósł na ekran przełomowe utwory literatury narodowej XX wieku. Przyszły reżyser urodził się 28 stycznia 1943 roku w obwodzie brzeskim. Od dziecka interesowało go kino, a więc bez wahania zdecydował się, by związać swe życie z kinematografią. Wybrał się do Moskwy, gdzie dostał się na studia do słynnej moskiewskiej uczelni teatralnej im. Szczukina. Ukończył również wyższe kursy reżyserskie. Po skończeniu edukacji Michaił Ptašuk wrócił na Białoruś. Latem 1974 roku podjął pracę w wytwórni fi lmowej „Belarusfilm” w Mińsku. Jego pojawienie się od razu zwróciło na siebie uwagę znawców. Film O Wicie, Maszy i piechocie morskiej zdobył kilka prestiżowych nagród na międzynarodowych festiwalach fi lmowych, w tym Grand Prix festiwalu w Barcelonie. Michaił Ptašuk jest autorem ekranizacji utworu znanego pisarza białoruskiego Ivana Šamiakina Wezmę twój ból. Oprócz tego zrealizował Czarny zamek olszański Uładzimira Karatkieviča, Zły znak Vasila Bykava. Owe filmy uważane były przez reżysera za najbardziej adekwatne wyrażenie jego twórczych dążeń. W 1990 roku został uhoronowany tytułem „Narodowego Artysty Białorusi”. Dzieła filmowe Ptašuka wyróżnia dramatyzm, głęboki psychologizm. Reżyser po mistrzowsku pokazał świat wewnętrzny swych bohaterów, ich uczucia, przeżycia. Niezwykle ciekawy, a nawet proroczy jest fi lm Spółdzielnia „Biuro Polityczne”, albo Pożegnanie będzie długie. Reżyser potrafił pokazać, jak głęboko zakorzeniony jest w duszach ludzkich strach, nostalgia za minionymi czasami, jak ludzie gotowi są wyrzec się przyszłości na rzecz okropnej totalitarnej przeszłości. Film zdobył nagrodę główną festiwalu filmowego w Sztokholmie. Światową sławę i uznanie przedstawicieli amerykańskiego świata fi mowego zdobył fi lm Ptašuka W sierpniu 1944-go... Po wielkiej premierze w Stanach Zjednoczonych białoruski reżyser otrzymał propozycję zrobienia w Hollywood fi lmu o II wojnie świa-towej. Ostatni film Ptašuka – Pieśń Róży – został nakręcony właśnie na zlecenie amerykańskiej wytwórni filmowej. Film ten to pełna tragizmu i smutku opowieść o miłości okaleczonej przez wojnę. Wybitny reżyser zginął tragicznie w wypadku samochodowym 26 kwietnia 2002 roku. Notatki 42. ФЛАРЫЯН ЖДАНОВІЧ Фларыя н Ждановіч – выдáтны дзéяч культýры, рэжысёр, акцёр, пачынáльнік беларýскага прафесíйнага тэáтру. Дзя куючы Ждановічу у Беларýсі паўстáў пéршы дзяржáўны тэáтр, якí цяпéр носіць імя́ Янкі Купáлы. Бýдучы тэатрáльны дзéяч нарадзíўся 28 кастры чніка 1884 года ў Мíнску. Як і яго брат Антон, Фларыя н з сáмага дзяцíнства адрозніваўся артыстычнымі здольнасцямі. Каб атрымáць акцёрскую прафéсію, ён вы браўся вучыцца ў Варшáву. У 1902 годзе, скончыўшы Варшáўскую драматы чную школу, Фларыя н распачáў сцэнíчную кар’éру. Працавáў у розных тэатрáльных калекты вах Беларýсі. Захапíўся маладой беларýскай драматургíяй. І ў 1913 годзе Фларыя́ н Ждановіч пастáвіў камéдыю Янкі Купáлы «Паўлíнка». Сярод гледачоў спектáклю быў сам áўтар. У 1917 годзе Ждановіч ствары ў у Мíнску Пéршае беларýскае таварыства дрáмы і камéдыі. Брат Антон – таксáма прафесíйны акцёр – дапамагáў Фларыя ну ў стварэнні калектыву. Трýпа таварыства складáлася напалову з прафесíйных акцёраў, напалову з амáтараў. Ждановіч здзéйсніў пéршыя пастаноўкі беларýскай драматургíчнай клáсікі, перакладáў на беларýскую мову драматы чныя творы з польскай, рýскай і ўкраíнскай моў. З вялíкім поспехам стáвіліся на сцэне тавары ства п’éсы Янкі Купáлы, Вінцэнта ДýнінаМарцінкéвіча, Каруся Каганцá, творы замéжных драматýргаў. Асаблíваю папуля рнасцю ў гледачоў карыстáліся спектáклі па п’éсах Купáлы «Раскíданае гняздо» і «Паўлíнка». А пéсні і вéршы са спектáкляў неўзабáве можна было пачýць на вýліцах, на вечары нах. У 1920 годзе пад кіраўнíцтвам Фларыя на Ждановіча ў Мíнску адкрыўся Пéршы Беларýскі дзяржáўны тэáтр. Фларыя н не толькі выступáў на сцэне, але і стаў пéршым мастáцкім кіраўніком трýпы, а Антон Ждановіч – акцёрам тэáтрa. У 1930 годзе спецслýжбы разгарнýлі шыро камаштáбную кампáнію цкавáння беларýскай інтэлігéнцыі. Фларыя н Ждановіч быў арыштавáны па сфабрыкавáнай спрáве «Саю за вызвалéння Беларýсі». Пéршапачаткóва быў асýджаны на пяць гадоў лáгеру. У 1937 годзе быў арыштавáны паўторна. Трохі пазнéй арыштавáлі і Антона Ждановіча. Стварáльнік нацыянáльнага прафесíйнага тэáтру быў расстраля ны 22 кастры чніка 1937 года. Праз два мéсяцы быў расстраляны і яго брат. Бязвíнныя ахвя ры стáлінскіх рэпрэсій былí рэабілітавáныя праз прыблíзна двáццаць гадоў пасля гíбелі. 158 РАЗДЗЕЛ VIІ. ВЫДАТНЫЯ АСОБЫ БЕЛАРУСКАГА КІНО, ТЭАТРА І МУЗЫКІ ПЫТАННІ 1. Што можна сказáць пра Фларыя на Ждановіча? 2. Якí тэа тр з’явíўся ў Мíнску дзякуючы намагáнням выдáтнага дзéяча культýры? 3. Калí нарадзíўся бýдучы акцёр і рэжысёр? 4. Дзе Ждановіч атрымáў прафесíйную акцёрскую адукáцыю? 5. Дзе працавáў Ждановіч пасля сканчэння адукáцыі? 6. Калí Фларыя н Ждановіч пастáвіў «Паўлíнку» Янкі Купалы? 7. У чым былá адмéтнасць пастаноўкі «Паўлíнкі»? 8. Якí калекты ў стварылі Фларыян і Антон Ждановічы ў 1917 годзе? 9. Што можна сказáць пра трýпу Тавары ства дрáмы і камéдыі? 10. Што было ў рэпертуáры Тавары ства? Якíя спектáклі асаблíва любíла пýбліка? 11. Калí ў Мíнску адкрыўны тэáтр? ўся пéршы дзяржа 12. Кім былí ў новым тэáтры Фларыя н і Антон Ждановічы? 13. Якáя кампáнія пачалáся ў 1930 годзе? Хто быў яé ініцыя тарам? 14. Што здáрылася з Фларыя нам Ждановічам у 1930 годзе? 15. Якí лёс напаткáў Фларыя на і Антона Ждановіча ў 1937 годзе? 16. Калí былí рэабілітавáныя браты Ждановічы? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Пачынальнік беларускага прафесійнага тэатру; нарадзіўся ў 1884 годзе; распачаў сцэнічную кар’еру ў васемнаццаць гадоў; у 1913 годзе паставіў «Паўлінку» Купалы; стварыў Таварыства драмы і камедыі; здзейсніў першыя пастаноўкі беларускай драматургічнай класікі, перакладаў замежныя драматычныя творы на беларускую мову; асаблівай папулярнасцю ў публікі карысталіся спектаклі па п’есах Купалы; у 1920 годзе ўзначаліў Першы Беларускі дзяржаўны тэатр; цкаванне беларускай інтэлігенцыі ў 1930-ыя гады; арыштаваны па сфабрыкаванай справе; браты Фларыян і Антон Ждановічы расстраляныя; рэабілітаваныя пасмяротна праз дваццаць гадоў пасля гібелі. СЛОЎНІК вечарына – impreza драматычныя творы – sztuki teatralne здзейсніў – dokonał мастацкі кіраўнік – kierownik artystyczny пастаноўка – wystawienie прафесійны тэатр – teatr zawodowy FŁARYJAN ŽDANOVIČ (1884–1937) Fłaryjan Ždanovič był wybitnym działaczem kultury, reżyserem, aktorem, twórcą białoruskiego teatru zawodowego. Dzięki Ždanovičowi na Białorusi pojawił się pierwszy teatr państwowy – dzisiaj teatr imienia Janki Kupały. Przyszły działacz teatralny urodził się 28 października 1884 roku w Mińsku. Fła-ryjan, jak i jego brat Anton, od dzieciństwa wyróżniał się zdolnościami artystycznymi. W celu otrzymania edukacji aktorskiej udał się do Warszawy. W 1902 roku po ukończeniu Warszawskiej Szkoły Dramatycznej rozpoczął karierę sceniczną. Pracował w różnych zespołach teatralnych na Białorusi, zaczął się fascynować młodą dramaturgią bia-łoruską. W 1913 roku wystawił komedię Janki Kupały pt. Paulinka. Wśród publiczności na widowni obecny był również autor sztuki. W 1917 roku Ždanovič założył w Mińsku Pierwsze Białoruskie Stowarzyszenie Dramatu i Komedii. Brat reżysera Anton, również zawodowy aktor teatralny, dzielnie pomagał przy tworzeniu zespołu, który częściowo składał się z zawodowych aktorów, częściowo zaś z amatorów. Ždanovič jako pierwszy wystawił utwory stanowiące klasykę dramaturgii białoruskiej, tłumaczył również na język białoruski sztuki teatralne z języka polskiego, rosyjskiego, ukraińskiego. Wielkim powodzeniem cieszyły się wystawiane na scenie Stowarzyszenia sztuki Janki Kupały, Vincenta Dunina-Marcinkieviča, Karusia Kahańca oraz utwory zagranicznych dramatopisarzy. Szczególną popularnością wśród widzów cieszyły się spektakle na podstawie sztuk Kupały Zburzone gniazdo oraz Paulinka. Pieśni i wiersze z tych spektakli usłyszeć można było na ulicach i prywatnych imprezach. W 1920 roku w Mińsku otworzono Pierwszy Białoruski Teatr Państwowy, na czele którego stanął Fłaryjan Ždanovič. Występował on jako aktor, jednocześnie pełnił funkcję kierownika artystycznego zespołu. Anton Ždanovič został również aktorem teatru. W 1930 roku służby specjalnie rozpoczęły szeroko zakrojoną nagonkę na inteligencję białoruską. Fłaryjan Ždanovič został aresztowany w związku ze sfabrykowaną sprawą „Związku Wyzwolenia Białorusi”. Początkowo dostał wyrok 5 lat łagrów. W 1937 roku aresztowano go po raz drugi. Nieco później aresztowany został również Anton Ždanovič. Twórca narodowego teatru zawodowego został rozstrzelany 22 października 1937 roku. Dwa miesiące później rozstrzelano również jego brata. Niewinne ofi ary represji stalinowskich rehabilitowano dopiero 20 lat po śmierci. Notatki 160 РАЗДЗЕЛ VIІ. ВЫДАТНЫЯ АСОБЫ БЕЛАРУСКАГА КІНО, ТЭАТРА І МУЗЫКІ 43. СТЭФАНІЯ СТАНЮТА Стэфáнія Станю та – выдáтная беларýская актрыса, легéнда нацыянáльнай сцэны. Усё сваё жыццё актры са аддалá Нацыянáльнаму акадэмічнаму тэáтру імя́ Янкі Купáлы. Янá справядлíва лíчыцца адным з сімвалаў беларускага тэатрáльнага мастáцтва. Бýдучая пры ма нацыянáльнага тэáтру нарадзíлася 13 мáя 1905 года ў Мінску ў сям’і вядомага белару скага мастакá Міхаіла Станюты. Ужо з сáмага рáнняга дзяцíнства Стэфáнія вызначáлася вялі кімі артыстычнымі здольнасцямі, мела выдáтны музы чны слых, захаплялася танцам. У 16 гадоў дзяўчына паéхала ў Масквý, дзе на праця гу пяцí гадоў спасцігáла таямнíцы акцёрскага майстэрства. Тáлент у спалучэнні з руплíвай прáцаю ў Беларýскай драматы чнай стýдыі прынёс плён: нарадзíлася сапраўды вялíкая актрыса. Шлях да вяршы пачалá ў тагачáсным нь прафéсіі Стэфáнія Станютакýльтавым тэатрáльным калекты ве – Пéршым таварыстве беларýскай дрáмы і камéдыі пад кіраўнíцтвам Фларыя на Ждановіча. Неўзабáве таварыства было пераўтворана ў Пéршы Беларýскі дзяржáўны тэáтр. Стэфáнія Станю та стáла сапрáўднай зоркаю тэатрáльнай сцэны. Прызнáнне пýблікі прынéслі ролі і ў класíчных спектáклях, і ў пастаноўках нацыянáльных п’ес. Рознабакóвы тáлент дазваля ў актрысе з нязмéнным пóспехам выступáць і ў лірычным, і ў драматы чным, і ў камíчным амплуá. З 1932 года і да канцá жыцця – Стэфáнія Станюта актрыса Беларускага нацыянáльнага акадэмічнага тэáтра імя́ Янкі Купáлы. На купáлаўскай сцэне янá працавáла надзвы чай плённа і аддáна. Грáла ў вялікай колькасці пастановак па п’е сах беларускіх і замежных драматургаў. Зорцы нацыянáльнай сцэны надáдзена ганаровае звáнне Народнай арты сткі Беларусі, янá – лаўрэат Дзяржáўнай прэміі Белару сі. Стэфáнія Станю́ та – не толькі тэатрáльная, алé і кíнактрыса. Янá знялáся ў не калькіх дзесятках мастáцкіх фільмаў, удзéльнічала ў радыё- і тэлеспектáклях. Сярод найважне йшых роляў Станюты – эксцэнтрычная і вытанчаная Мод у п’е се «Гáральд і Мод» Хігінса і Кар’éра. У гэтай ролі Станюта выходзіла на сцэну нáват тады , калі ёй было больш за 90 гадоў. Вялі 6 лістапáда 2000 года, да апошняга кая актрыса пайшлá з жыццяімгне ння не здрáджваючы тэатрáльнай сцэне. ПЫТАННІ 1. Хто така я Стэфанія Станюта? 2. Якое значэнне мáе творчасць актры сы для нацыянáльга тэатрáльнага мастáц тва? 3. Калі нарадзíлася будучая зорка тэатру? 4. Хто быў баніі? цька Стэфа 5. У які м узросце Стэфанія паéхала ў Масквý? З якой мэтаю янá гэта зрабіла? 6. Дзе вучы лася Стэфанія Станюта акцёрскаму майстэрству? 7. У які м калектыве пачалася сцэнічная кар’ера Стэфаніі? 8. Што вядома пра Таварыдыі? Хто ім кірава ства беларýскай дрáмы і камеў? 9. У які х спектаклях удзельнічала актрыса? 10. У які х амплуа выступала Стэфанія Станюта? 11. Калі Станюята ста Янкі Купа ла актрысаю тэатра імялы? 12. Што можна сказáць пра пра цу Стэфаніі Станюты на купалаўскай сцэне? 13. Які м чынам дзяржава адзначыла талент прымы беларускай сцэны? 14. Дзе, акрамя тэатру, грала Стэфанія Станюта? 15. Яка я роля лічыцца адной з найзначнейшых у рэпертуары Станюты? 16. Як доўга актры са грала на сцэне Купалаўскага тэатра? 17. Калі пайшла з жыцця вялікая беларуская актрыса? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Выдатная актрыса, лічыцца адным з сімвалаў беларускага тэатральнага мастацтва; нарадзілася ў 1905 годзе; скончыла Беларускую драматычную студыю ў Маскве; пачатак кар’еры – у Першым таварыстве беларускай драмы і камедыі пад кіраўніцтвам Ждановіча; ролі ў класічных спектаклях і ў нацыянальных пастаноўках; лірычныя, драматычныя і камічныя характары; з 1932 года – актрыса Купалаўскага тэатра; грала ў п’есах беларускіх і замежных драматургаў; прысуджана званне Народнай артысткі Беларусі, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Беларусі; знялася ў дзесятках мастацкіх фільмаў; сярод найважнейшых роляў – Мод у п’есе «Гаральд і Мод» Хігінса і Кар’ера; памерла ў 2000 годзе. СЛОЎНІК аддана – z poświęceniem драматычная студыя – studio dramatyczne захапляцца – fascynować się легенда сцэны – legenda sceny мастацкі фільм – fi lm fabularny плённа – owocnie 162 РАЗДЗЕЛ VIІ. ВЫДАТНЫЯ АСОБЫ БЕЛАРУСКАГА КІНО, ТЭАТРА І МУЗЫКІ STEFANIJA STANIUTA (1905–2000) Stefanija Staniuta jest wybitną akorką białoruską, legendą sceny narodowej. Całe swe życie poświęciła Akademickiemu Teatrowi Narodowemu im. Janki Kupały. Słusz-nie uchodzi za jeden z symboli teatru narodowego. Przyszła pierwsza dama sceny narodowej urodziła się 13 maja 1905 roku w Mińsku. Pochodzi z rodziny słynnego białoruskiego malarza Michaiła Staniuty. Od najwcześniejszych lat wyróżniała się wielkimi zdolnościami artystycznymi, dobrze rozwiniętym słuchem muzycznym, fascynowała się tańcem. Mając 16 lat, udała się do Moskwy, gdzie w ciągu 5 lat poznała tajemnice zawodu aktorskiego. Talent połączony ze żmudną pracą w Białoruskim Studium Dramatycznym doprowadził do tego, że Staniuta osiągnęła prawdziwy sukces, zostając wielką aktorką. Drogę na szczyt aktorstwa Stefanija Staniuta rozpoczęła w Pierwszym Towarzystwie Białoruskiego Dramatu i Komedii, kultowym wówczas zespole teatralnym, na którego czele stał Fłaryjan Ždanovič. Niebawem stowarzyszenie przekształcone zostało w Pierwszy Białoruski Teatr Państwowy. Stefanija Staniuta została prawdziwą gwiazdą sceny teatralnej. Uznanie publiczności zapewniła sobie, grając w klasycznych oraz narodowych sztukach teatralnych. Wszechstronny talent pozwalał aktorce z powodzeniem wcielać się na scenie w postacie liryczne, dramatyczne oraz komediowe. Od 1932 roku do końca życia Stefanija Staniuta była aktorką Białoruskiego Akademickiego Teatru Narodowego im. Janki Kupały. Pracowała tam niezwykle owocnie i z prawdziwym poświęceniem. Występowała w wielu spektaklach opartych na motywach sztuk białoruskich i zagranicznych dramatopisarzy. Gwiazda sceny narodowej została uhonorowana mianem „Narodowej Artystki Białorusi”, laureatką Nagrody Państwowej. Stefanija Staniuta to nie tylko aktorka teatralna, lecz także filmowa. Wystąpiła w kilkudziesięciu filmach fabularnych, brała udział również w spektaklach radiowych oraz telewizyjnych. Do najważniejszych ról Staniuty należy ekscentryczna i wyszukana Mod ze sztuki Harold i Mod Higginsa i Cariera. W tej roli Staniuta występowała nawet wtedy, kiedy miała ponad 90 lat. Wielka aktorka zmarła 6 listopada 2000 roku – do ostatniej chwili wierna scenie teatralnej. Notatki 44. ІРЫНА ЖДАНОВІЧ Іры на Ждановіч – выдатная беларýская актрыса, аднá з найвялíкшых зорак нацыянáльнай сцэны, педагог. Янá стая ла ля вытокаў Купáлаўскага тэáтра, акты ўна спрыяла фармавáнню беларýскай тэатрáльнай школы. Бýдучая актры са нарадзíлася 27 вéрасня 1906 года ў Мíнску. Яé бáцька – вядомы рэжысёр Фларыя н Ждановіч – рáна заўвáжыў акцёрскія здольнасці дзяўчы нкі. Аднойчы ў Пéршым таварыстве беларýскай дрáмы і камéдыі вы́ рашылі пастáвіць дрáму Янкі Купáлы «Раскíданае гняздо». На ролю хлопчыка Фларыя н Ждановіч узяў сваю дачкý. Так і адбыўся дэбют Ірыны Ждановіч на тэатрáльнай сцэне. Дзяўчы нцы было тады ўсяго адзінáццаць гадоў. Няглéдзячы на гэта, Іры на выдáтна парáдзіла з роллю. Так пачалáся тэатрáльная кар’éра Іры ны. З чатырнаццаці гадоў янá ўжо былá штáтнай актрысай Беларýскага дзяржáўнага тэáтра. З-за свайго маладога ўзросту даволі доўгі час выконвала на сцэне ролі дзяцéй – дзяўчы нак і хлопчыкаў. Такое амплуá ў тэáтры назывáецца трáвесці. Таямнíцы прафéсіі Іры на спасцігáла на прáктыцы, беручы ўдзел у шматлíкіх тэатрáльных пастаноўках побач з выда тнымі майстрáмі сцэны, зоркамі нацыянáльнага тэáтру Стэфáніяй Станю таю, Лíдзіяй Ржэцкай і íншымі. У сярэдзіне дваццáтых гадоў Іры на Ждановіч стáла сапрáўднай прымай. А з трыццáтых гадоў у рэпертуáры актры сы з’явíліся вялíкія драматычныя ролі ў п’éсах беларýскіх áўтараў. Кар’е ра на сцэне Купалаўскага тэáтра развівáлася плённа і паспяхова. Рэпертуáр Іры ны Ждановіч станавíўся ўсё больш разнастáйны. З’явíліся ролі ў п’éсах замéжных áўтараў, уключáючы творы вядýчых сусве тных драматýргаў – Шэкспíра, І бсана, Лопэ дэ Вегі. Адной з надзвычай удáных роляў, якáя стáла прыкмéтнай падзéяй у тэатрáльным жыццí Беларýсі, стáла Джульéта ў спектáклі «Рамэ a і Джульéта» паводле Шэкспíра. А сапраўдным трыýмфам Ждановіч стáла роля ў п’éсе «Апошнія» Горкага. У 1940 годзе Іры на Ждановіч атрымáла ганаровае звáнне Народнай арты сткі Беларýсі. На сцэне тэáтра імя Янкі Купáлы Ірына Ждановіч працавáла не толькі як актры са, але і як рэжысёр, з поспехам паставíўшы нéкалькі спектáкляў. Апрачá гэтага, займáлася выклáдчыцкай дзéйнасцю, выкладáла ў Беларýскім тэатрáльна-мастáцкім інстытýце. Выдáтная актры са пайшлá з жыцця 3 снéжня 1994 года ў Мíнску. ПЫТАННІ 1. Хто така 2. Калі нарадзілася будучая актрыса? 3. Кім быў баны? я Ірына Ждановіч? Якáя яé роля ў развіцці беларускага тэатру? цька Іры 164 РАЗДЗЕЛ VIІ. ВЫДАТНЫЯ АСОБЫ БЕЛАРУСКАГА КІНО, ТЭАТРА І МУЗЫКІ 4. Калí адбы ўся дэбют Ірыны на сцэне? У якой п’éсе загрáла дзяўчынка? 5. У якíм узросце Ірысай Беларуўнага тэа на стáла актрыскага дзяржатра? 6. У які м амплуа досыць доўга выступала актрыса? Чаму? 7. З які мі майстрамі выступала на адной сцэне Ірына Ждановіч? 8. Калí актры са перайшлá да выканáння вялíкіх драматычных роляў? 9. Яка я роля Ірыны Ждановіч стáла вялíкай падзéяй у тэатрáльным жыцці? 10. Яка я роля прынесла актрысе сапраўдны трыумф? 11. У п’е сах якіх сусветна вядомых драматургаў грала актрыса? 12. Калі Ждановіч атрымала званне Народнай артысткі Беларусі? 13. Як рэалізава ла сябе Ірына Ждановіч, акрамя акцёрскай прафесіі? 14. Дзе выкладал а Ірына Ждановіч? 15. Калі не стала выдатнай актрысы? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Выдатная беларуская актрыса; стаяла ля вытокаў Купалаўскага тэатра; нарадзілася ў 1906 годзе; бацька – вядомы рэжысёр Фларыян Ждановіч; драма «Раскіданае гняздо» – акцёрскі дэбют; з чатырнаццаці гадоў стала штатнаю актрысай Беларускага дзяржаўнага тэатра; выступала ў амплуа травесці; грала на адной сцэне з легендарнымі артыстамі; вялікія драматычныя ролі; ролі ў п’есах вядучых сусветных драматургаў; выдатным дасягненнем у кар’еры з’яўляецца роля Джульеты; сапраўдным акцёрскім трыумфам стала роля ў п’есе «Апошнія» Горкага; Народная артыстка Беларусі; паставіла некалькі спектакляў як рэжысёр; выкладала ў тэатральна-мастацкім інстытуце; памерла ў 1994 годзе. СЛОЎНІК амплуа – emploi, rola charakterystyczna вытокі – początki даволі – dosyć падзея – wydarzenie пайшла з жыцця – dokonała żywota побач – obok спасцігаць – poznawać травесці – en travesti IRYNA ŽDANOVIČ (1906–1994) Iryna Ždanovič to słynna białoruska aktorka, jedna z największych gwiazd sceny narodowej, wykładowczyni. Z jej imieniem związane są początki Teatru Kupałowskiego, walnie przyczyniła się do kształtowania białoruskiej szkoły teatralnej. Przyszła aktorka urodziła się 27 września 1906 roku w Mińsku. Jej ojciec – znany reżyser Fłaryjan Ždanovič – od samego początku zauważył zdolności artystyczne dziewczynki. Pewnego dnia w Pierwszym Towarzystwie Białoruskiego Dramatu i Komedii postanowiono wystawić dramat Janki Kupały Zburzone gniazdo. Fłaryjan zaangażował swą córkę do roli chłopczyka. W taki oto sposób odbył się debiut Iryny Ždanovič na scenie teatralnej. Dziewczyka miała wówczas 11 lat, jednak, świetnie poradziła sobie z rolą. Od tego momentu zaczęła się kariera artystyczna Iryny. Już w wieku 14 lat została zatrudniona na cały etat jako aktorka w Białoruskim Teatrze Państwowym. Ze względu na wiek dość długo występowała w rolach dziecięcych, grała dziewczynki i chłopców. Takie role w teatrze określa się jako en travesti. Tajemnice profesji aktorskiej Iryna poznawała w praktyce, występując w licznych spektaklach obok wybitnych mistrzów sceny, gwiazd teatru narodowego – Stefaniji Staniuty, Lidziji Ržeckiej i innych. W połowie lat 20. Iryna Ždanovič stała się jedną z wiodących aktorek, zaś w latach 30. zaczęła grać wielkie role dramatyczne w sztukach białoruskich autorów. Kariera na scenie Teatru Kupałowskiego rozwijała się owocnie i pomyślnie. Repertuar aktorki stawał się coraz bogatszy, pojawiły się w nim role w sztukach światowej sławy dramatopisarzy, między innymi Szekspira, Ibsena, Lope de Vegi. Jedną z najbardziej znaczących ról, która stała się prawdziwym wydarzeniem w życiu teatralnym Białorusi, była Julia w spektaklu Romeo i Julia Szekspira. Prawdziwym tryumfem Ždanovič stała się rola w spektaklu Ostatni według sztuki Gorkiego. W 1940 roku została „Narodową Artystką Białorusi”. Na scenie teatru im. Janki Kupały, Iryna Ždanovič występowała nie tylko jako aktorka, lecz również reżyser. Wyreżyserowała i wystawiła kilka spektakli, cieszących się zasłużoną popularnością wśród widzów. Oprócz tego zajmowała się wykładaniem, pracowała w Białoruskim Instytucie Teatralno-Artystycznym. Wybitna aktorka zmarła w Mińsku 3 grudnia 1994 roku. Notatki 166 РАЗДЗЕЛ VIІ. ВЫДАТНЫЯ АСОБЫ БЕЛАРУСКАГА КІНО, ТЭАТРА І МУЗЫКІ 45. ЗІНАІДА БРАВАРСКАЯ Зiнаi да Браварская – выдатная беларуская тэатральная актрыса, рэжысёр. Нале жыць да плеяды майстроў Купалаўскай сцэны. З яе імем звязана цэлая эпоха ў нацыяна льным тэатральным мастацтве. Бýдучая актры са нарадзíлася 31 жнíўня 1916 года на Украíне. З сáмага дзяцíнства Зінаíда адрознівалася артысты чнымі здольнасцямі, тамý, натурáльна, ніхто ў сям’í не здзівíўся, калí янá вы рашыла прысвяцíць сябé сцэне. Таямнíцы акцёрскага майстэрства Зінаíда Бравáрская спасцігáла ў Масквé. Пасля атрымáння дыплому тэатрáльнага інстытýта ў 1937 годзе пераéхала ў Мíнск. Беларýская мова зачаравáла Зінаíду сваёй спéўнасцю і мілагýчнасцю, вéльмі хýтка стáла для яé роднай. А праз год Брава рская стала актрысай Нацыянальнага акадэмi чнага тэатра iмя Янкi Купалы. З гэтым тэатрам Браварская назаўсёды звяза ла свой жыццёвы і творчы шлях. У Купáлаўскім тэáтры Зінаіда Бравáрская працавáла з выдáтнымі майстрáмі беларýскай сцэны. Знаёмства з Фларыя нам Ждановічам, Леанíдам Рахлéнкам, Лíдзіяй Ржэцкай ды íншымі легéндамі нацыянáльнага тэáтру дазваля ла пастаянна ўдасканáльваць акцёрскае майстэрства. Прызнáнне калéг і пýблікі прынéслі Бравáрскай магýтны драматы чны тэмперáмент, экспрэсія, арганíчнасць. Актры са вылучáлася незвычáйна шырокiм дыяпазóнам. Янá з аднолькавым поспехам выконвала ліры чныя, драматычныя, камíчныя ролі. Бравáрская вы канала амáль сто галоўных роляў у тэáтры, падарыўшы гледачáм глыбiню пранікнéння ў псіхалогію сваíх гераíнь, арыгінáльнае светабáчанне, яскрáвы гýмар і сапрáўдныя жáрсці. Сярод найбольш удáлых вобразаў Бравáрскай на сцэне можна згадáць ролю ў спектáклі «Смех лангýсты» паводле п’éсы Джона Мáрэла. У 1967 годзе актры се прысвоена ганаровае звáнне Народная арты стка Беларýсi. Займа лася Зінаіда Браварская і рэжысураю. Яна паставіла некалькі спекта кляў у Купалаўскім тэатры, працавала як рэжысёр на Беларускім радыё. Апрача таго, здымалася ў кіно і шмат гадоў выкладала акцёрскае майстэрства ў галоўнай тэатра льнай вышэйшай навучальнай установе Беларусі. Народнай арты сткі Зінаіды Браварскай не стала 18 лютага 2005 года. ПЫТАННІ 1. Хто такáя Зінаíда Бравáрская? 2. З чым звяза актры на імясы? 3. Дзе нарадз ілася будучая актрыса? 4. Чаму Зінаіда вырашыла стаць актрысай? 5. Дзе Бравáрская атрымасію? ла акцёрскую прафе 6. Калі актрыса прыехала ў Мінск? 7. Як ста вілася Бравáрская да беларускай мовы? 8. Калі Зінаíду Бравáрскую прынялі ў трупу Купалаўскага тэатра? 9. З якíмі выдáтнымі акцёрамі працавáла Бравáрская ў тэа Купа тры імялы? 10. У чым дапамага ла знаёмства са знакамітымі майстрамі сцэны? 11. Што прыне сла Браварскай прызнанне калег і гледачоў? 12. Які дыяпазон мела актрыса? Якія ролі найбольш ёй удаваліся? 13. Колькі роляў вы гледачоў? канала Бравáрская? Чым уражвала яна 14. Якýю ролю можна ўзгадáць у лі ку найбольш удалых у творчасці актрысы? 15. Калі Бравáрскай было прысвоена званне Народнай артысткі Беларусі? 16. Што можна сказáць пра прара? цу Зінаіды Бравáрскай у якасці рэжысё 17. Чым займа лася Бравáрская акрамя тэатральнага мастацтва? 18. Калí не стáла выдáтнай актры сы? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Выдатная тэатральная актрыса, рэжысёр; нарадзiлася 31 жнiўня 1916 года на Украіне; таямніцы майстэрства спасцігала ў Маскве; з 1937 года жыла ў Мінску; актрыса Купалаўскага тэатра; працавала з выдатнымі майстрамі беларускай сцэны; драматычны тэмперамент, экспресія, арганічнасць; шырокi акцёрскі дыяпазон; лірычныя, драматычныя, камічныя ролі; амаль сто галоўных роляў; арыгінальнае светабачанне; адна з найцікавейшых роляў – у «Смеху лангусты» Джона Марэла; Народная артыстка Беларусi; паставіла некалькі спектакляў у Купалаўскім тэатры, на радыё; здымалася ў кіно; выкладала акцёрскае майстэрства; актрысы не стала 18 лютага 2005 года. СЛОЎНІК акцёрскае майстэрства – kunszt aktorski выдатныя майстры – wybitni mistrzowie ганаровае званне – tytuł honorowy гучанне – brzmienie жарсць – namiętność зачаравала – zauroczyła мілагучнасць – harmonijne, piękne brzmienie паводле – według паставіла спектакль – wyreżyserowała spektakl прафесія – fach, zawód п’еса – sztuka teatralna унутраны свет – świat wewnętrzny 168 РАЗДЗЕЛ VIІ. ВЫДАТНЫЯ АСОБЫ БЕЛАРУСКАГА КІНО, ТЭАТРА І МУЗЫКІ ZINAIDA BRAVARSKAJA (1916–2005) Zinaida Bravarskaja to wybitna aktorka teatralna, reżyser. Należy do grona mistrzów sceny Kupałowskiej, z jej osobą związana jest cała epoka w narodowej sztuce teatralnej. Przyszła aktorka urodziła się 31 sierpnia 1916 roku na Ukrainie. Od najwcześniej-szych lat wyróżniała się zdolnościami artystycznymi, dlatego nikt w rodzinie nie był zaskoczony, kiedy zdecydowała poświęcić się scenie. Tajemnice fachu teatralnego Zinaida Bravarskaja zgłębiała w Moskwie. Po uzyskaniu dyplomu uczelni teatralnej, przeniosła się do Mińska. Język białoruski zauroczył Zinaidę swą śpiewnością i pięknym brzmieniem, szybko się z nim oswoiła. Już po roku została aktorką Akademickiego Teatru Narodowego im. Janki Kupały. Z tym teatrem związała swe życie i twórczą karierę. W Teatrze Kupałowskim zetknąła się z wybitnymi mistrzami białoruskiej sceny. Poznała Fłaryjana Ždanoviča, Leonida Rachlenkę, Lidziję Ržecką oraz inne legendarne postacie teatru narodowego. Sprzyjało to ciągłemu doskonaleniu kunsztu aktorskiego Bravarskiej. Niesamowity temperament dramatyczny, ekspresja oraz naturalność przyniosły aktorce uznanie kolegów po fachu oraz publiczności. Wyróżniała się niezwykle szeroką skalą możliwości twórczych, w równym stopniu radziła sobie zarówno z lirycznymi, dramatycznymi, jak i z komediowymi rolami. Zagrała blisko 100 ról głównych w teatrze, prezentując widzom aktorstwo charakteryzujące się głębią zrozumienia świata wewnętrznego przedstawianych bohaterek, oryginalnością odbioru rzeczywisto-ści, wspaniałym poczuciem humoru i prawdziwą namiętnością. Wśród najbardziej zna-czących ról Bravarskiej warto wspomnieć o spektaklu Śmiech Langusty według sztuki Johna Marella. W 1967 aktorka otrzymała tytuł „Narodowej Artystki Białorusi”. Wśród zainteresowań twórczych Zinaidy Bravarskiej znalazła się również reżyseria. Zrealizowała kilka spektakli w Teatrze Kupałowskim, pracowała jako reżyser w Bia-łoruskiej Rozgłośni Radiowej. Oprócz tego zagrała w filmach fabularnych oraz przez długie lata wykładała sztukę aktorską na głównej uczelni teatralnej w kraju. Narodowa artystka Zinaida Bravarskaja zmarła 18 lutego 2005 roku. Notatki 46. МІХАСЬ ЗАБЭЙДА-СУМІЦКІ Міхáсь Забэйда-Сумíцкі – выдáтны беларýскі тэнар, оперны выканáўца. Нарадзíўся 14 чэрвеня 1900 года ў Пружáнскім раёне. У 1920 годзе лёс прывёў Міхася Забэйду-Сумíцкага ў Кітáй, у горад Харбін. Тут ён паступíў ва ўніверсітэт і адначасова пачáў браць урокі вакáлу і мýзыкі. Яго педагогам стáла Ю лія Платнíцкая, якáя працавáла з самíм Фёдарам Шаляпіным. Таленавíты беларýс навучы ўся таксáма граць на нéкалькіх музычных інструмéнтах – скрыпцы, гітáры, мандалíне, балалáйцы. У 1929 годзе Забэйда стаў салíстам Харбíнскай оперы. Працую чы ў тэáтры, падрыхтавáў пятнáццаць вакáльных пáртый сусвéтна вядомых майстроў оперы. Спявáў Забэйда на мове арыгінáлу. Акрамя гэтага, артыст абавязкова ўключáў у сваé выступлéнні беларýскія народныя пéсні і вакáльныя творы беларýскіх кампазíтараў Галкоўскага, Алáдава, Туранкова, Чу ркіна і іншых. У 1932 годзе Забэйда-Сумíцкі пераéхаў у Мілáн, каб удасканáльваць сваё вакáльнае майстэрства. Вучынскага тэ́ ўся ў славýтага італьянара Фернáнда Кáрпі. Беларýскі спявáк з вялíкім поспехам выступáў на сцэне знакамíтага тэáтра «Ла Скáла», шмат éздзіў з выступлéннямі па Ітáліі. У 1935 годзе Міхáсь Забэйда-Сумíцкі пераéхаў у Заходнюю Беларýсь. Шмат выступáў у беларýскіх і польскіх гарадáх. Быў вядýчым арты стам Познанскай оперы, салíстам Варшáўскага радыё. Забэйда-Сумíцкі шмат зрабíў для папулярызáцыі беларýскай народнай пéсні ў свéце. У Вíльні ён пазнаёміўся з выдáтным музы кам і фалькларыстам Рыгорам Шырмам. Адбылíся сумéсныя канцэрты Забэйды-Сумíцкага і хору Шы рмы. А ў 1938 годзе Забэйда выпусціў пéршую з сéрыі пласцíнак з зáпісамі беларýскіх народных пéсень. З 1940 года і да канцá жыцця Міхáсь Забэйда-Суміцкі жыў у Прáзе. У 1963 годзе адбылíся яго канцэрты ў Беларýсі. З вялíкім поспехам яны прайшлí ў Мíнску, Гародні, Ваўкавы ску, Слоніме, Лíдзе, Барáнавічах, Вíцебску, Магілёве, Гомелі. Вялíкі беларýскі тэнар памёр у Прáзе 21 снéжня 1981 года. Да канцá жыцця ён мáрыў вярнýцца ў родны край. Свой багáты архíў і бібліятэку арты ст перадáў Беларýсі. Нéкалькі ты сяч каштоўных дакумéнтаў, што распавядáюць пра жыццё і творчасць выдáтнага спевакá, захоўваюцца ў Мíнску, у Беларýскім дзяржáўным архíве літаратýры і мастáцтва. ПЫТАННІ 1. Хто такí Міхáсь Забэйда-Сумíцкі? 2. Калі нарадзíўся бýдучы спявáк? 3. Калí Забэйда-Сумі цкі апынýўся ў Кітáі? 170 РАЗДЗЕЛ VIІ. ВЫДАТНЫЯ АСОБЫ БЕЛАРУСКАГА КІНО, ТЭАТРА І МУЗЫКІ 4. Хто быў педагогам па мýзыцы Забэйды-Сумíцкага ў Харбíне? 5. На якíх музыўся граць арты чных інструмéнтах навучыст? 6. Калí Забэйда-Сумíцкі стаў салíстам Харбíнскай оперы? 7. Творы якíх беларýскіх кампазíтараў выконваў спявáк? 8. З якой мэтаю беларýскі тэнар паéхаў у Ітáлію? У каго ён вучы ўся? 9. У якíм славýтым італья нскім тэáтры выступáў Забэйда-Сумíцкі? 10. Калí артыст пераéхаў у Заходнюю Беларýсь? Як склáдвалася яго кар’éра? 11. Дзе Забэйда-Суміцкі пазнаёміўся з Рыгорам Шырмам? 12. Калí выйшла пéршая пласцíнка Забэйды з зáпісамі беларýскіх народных пéсень? 13. Калі артыст пераéхаў у Прáгу? 14. Калí і ў якíх гарадáх адбылíся канцэрты спевакá ў пасляваéннай Беларýсі? 15. Калí памёр вялíкі беларýскі тэнар? Дзе цяпéр знаходзіцца яго архíў і чамý? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Выдатны тэнар, оперны выканаўца; граў на скрыпцы, гітары, мандаліне, балалайцы; саліст Харбінскай оперы; спяваў на мове арыгіналу; народныя песні і вакальныя творы беларускіх кампазітараў; пераехаў у Мілан; выступаў на сцэне «Ла Скала»; вядучы артыст Познанскай оперы, саліст Варшаўскага радыё; папулярызацыя беларускай народнай песні; знаёмства і сумесныя канцэрты з Рыгорам Шырмам; пласцінкі з фальклорнымі запісамі; да канца жыцця жыў у Празе, паспяховыя канцэрты ў Беларусі; перадаў уласны архіў і бібліятэку у Мінск. СЛОЎНІК вядучы артыст – wiodący artysta запіс – nagranie навучэнцы – uczniowie народныя песні – pieśni ludowe Мілан – Mediolan пазнаёміўся з – zaznajomił się z паступіў ва ўніверсітэт – podjął studia na uniwersytecie перадаць – przekazać пласцінка – płyta скрыпка – skrzypce сумесны – wspólny сусветна вядомы – światowej sławy МІCHAŚ ZABEJDA-SUMICKI (1900–1981) Michaś Zabejda-Sumicki, słynny białoruski tenor, śpiewak operowy, urodził się 14 czerwca 1900 roku w rejonie prużańskim. W 1920 roku znalazł się w Chinach, w Harbinie. Podjął tam studia prawnicze na uniwersytecie i jednocześnie zaczął pobierać lekcje śpiewu i muzyki. Jego nauczycielką została Julia Płatnickaja, która współpracowała wcześniej z Fiodorem Szalapinem. Utalentowany Białorusin nauczył się również grać na kilku instrumentach muzycznych: skrzypcach, gitarze, mandolinie, bałałajce. W 1929 roku został solistą Opery Harbińskiej. W jego repertuarze znajdowało się 15 partii wokalnych znanych na całym świecie mistrzów opery, wykonywał je w języ-ku oryginału. Do programu występów włączał również białoruskie pieśni ludowe oraz utwory wokalne kompozytorów białoruskich – Hałkowskiego, Aładawa, Turankowa, Czurkina oraz innych. W 1932 roku Zabejda-Sumicki przeniósł się do Mediolanu, aby doskonalić swe umie-jętności wokalne. Został uczniem słynnego mistrza, tenora Ferdynanda Karpi. Prawdziwy sukces odniósł białoruski śpiewak w czasie występów na scenie słynnego teatru La Skala. Zabejda dużo koncertował w różnych teatrach włoskich. W 1935 roku Zabejda przeniósł się na Zachodnią Białoruś. Często występował w bia-łoruskich oraz polskich miastach. Został wiodącym artystą Opery Poznańskiej, solistą Polskiego Radia. Przyczynił się do popularyzowania białoruskich pieśni ludowych na całym świecie. W Wilnie poznał wybitnego muzyka oraz znawcę folkloru Ryhora Šyrmę. Odbyły się wspólne występy Zabejdy-Sumickiego z chórem Šyrmy. W 1938 roku Zabejda wydał pierwszą z serii płyt gramofonowych z nagraniami białoruskich pieśni ludowych. Od 1940 roku do końca życia mieszkał w Pradze. W 1963 roku zostały zorganizowane koncerty Zabejdy na Białorusi. Artysta odniósł sukces w salach koncertowych Mińska, Grodna, Wołkowyska, Słonimia, Lidy, Baranowicz, Witebska, Mohylewa, Homla. Wielki białoruski tenor zmarł w Pradze 21 grudnia 1981 roku. Do ostatniej chwili marzył o powrocie do kraju ojczystego. Swoje bogate archiwum przekazał Białorusi. Kilka tysięcy cennych woluminów o życiu i twórczości wybitnego muzyka znajduje się obecnie w Mińsku w Białoruskim Archiwum Państwowym Literatury i Sztuk Pięknych. Notatki 172 РАЗДЗЕЛ VIІ. ВЫДАТНЫЯ АСОБЫ БЕЛАРУСКАГА КІНО, ТЭАТРА І МУЗЫКІ 47. ЛАРЫСА АЛЕКСАНДРОЎСКАЯ Лары са Александроўская – слынная беларýская оперная спявáчка, тэатрáльны рэжысёр. Дзя куючы надзвычай прыгожаму голасу янá па прáву лíчыцца сíмвалам беларýскага опернага мастáцтва. Бýдучая прымадонна беларýскай оперы нарадзíлася 2 лю тага 1904 года ў Мíнску. Яé дзед быў святаром. З сáмага дзяцíнства было зразумéла, што Лары са мáе незвычáйны тáлент. Яé голас вызначáўся надзвычай шырокім дыяпазонам. Спявáючы ў царкоўным хоры, дзяўчы нка мáрыла пра вялíкую сцэну. Яшчэ бу дучы студэнткай Беларýскага музычнага тэхнікума, Александроўская атрымáла сусвéтную вядомасць. На Міжнароднай музы чнай выстáве ў Фра нкфурце ў 1927 годзе янá бліскýча выконвала беларýскія народныя пéсні. За ла была ў захапленні ад цудоўнага сапрáна маладой спявáчкі. 23 мáя 1933 года спектáклем «Кармэн» распачáўся пéршы сезон у нацыянáльным оперным тэáтры. У галоўнай ролі бліскýча вы ступіла Ларыса Александроўская. Яé манéра выканáння крана ла пранікнёнасцю, лірызмам, непаўторнасцю бáрваў, шчы расцю. Музычнасць, артыстызм, тэмперáмент спявáчкі пакідáў незабы ўнае ўрáжанне ў дýшах гледачоў. У 1938 годзе зорцы беларýскай оперы прысýджана ганаровае звáнне Народнай арты сткі Беларýсі. Выступáла Лары Александроўская і як канцэртная спявáчка. У яé сарэпертуáры вáжнае мéсца займáлі беларýскія народныя пéсні. Падчáс Другой сусвéтнай вайны янá éздзіла з канцэртамі ў склáдзе франтавых брыгáд. Пасля вайны кар’éра Ларысы Александроўскай на óпернай сцэне паспяхова праця гвалася. Янá бліскýча выконвала пáртыі не толькі ў класíчных, алé і ў нацыянáльных операх. У пачáтку пяцідзесягадоў Лары Александроўская занялáся тых сапастаноўкаю оперных спектáкляў. Прáца на пасáдзе галоўнага рэжысёра Вялíкага тэатра оперы і балéта Беларýсі былá не менш плённаю, чым кар’éра спявáчкі. Беларýскія гледачы ўбáчылі і палюбíлі спектáклі, пастáўленыя Александроўскай па творах Яўгéна Цікоцкага, Джузэ пэ Вэрдзі. З вялíкім поспехам ішлí оперы «Стрáшны двор» Маню шкі, «Барыс Гадуноў» Мýсаргскага, «Мазéпа» Чайкоўскага. Вялíкая спявáчка памéрла 23 мáя 1980 года, роўна праз сорак сем гадоў пасля сваёй прэм’éры ў ролі Кармэн. Імя Лары сы Александроўскай носіць нацыянáльны конкурс вакалíстаў, а таксáма прэмія ў галінé тэатрáльнага мастáцтва. ПЫТАННІ 1. Хто такáя Ларыса Александроўская?  2. Калí нарадзíлася бýдучая прымадонна беларýскай оперы? 3. Што можна сказáць пра голас бýдучай спявáчкі? 4. Дзе вучы лася Ларыса Александроўская? 5. Калí спявáчка атрымáла сусвéтную вядомасць? 6. Што выконвала Алекcандроўская на выстáве ў Фрáнкфурце? 7. Калí распачáў прáцу тэáтр оперы і балéта ў Мíнску? 8. Якí спектáкль стаў прэм’éрным? Якýю ролю выконвала ў ім Александроўская? 9. Як было адзнáчана выканáльніцкае майстэрства спявáчкі? 10. З чаго складáўся рэпертуáр беларýскай прымадонны? 11. Якýю пасáду занялá Александроўская ў тэáтры оперы і балéта ў 1950-ыя гады? 12. Творы якíх кампазíтараў пастáвіла Александроўская ў мíнскай оперы? 13. Калí не стáла вялíкай спявáчкі? 14. Што надáла яé смéрці сімвалíчны харáктар? 15. Як ушанавáна імя прымадонны беларýскай оперы? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Cлынная оперная спявачка, сапрана; нарадзілася 2 лютага 1904 года ў Мінску; надзвычай шырокі дыяпазон голасу; студэнтка Беларускага музычнага тэхнікума; бліскучае выступленне ў Франкфурце; 23 мая 1933 года – першая роля – Кармен; шчырая і пранікнёная манера выканання; Народная артыстка Беларусі; важнае месца ў рэпертуары – народныя песні; партыі ў класічных і нацыянальных операх; галоўны рэжысёр тэатра оперы і балета; спектаклі па творах Цікоцкага, Вэрдзі, Манюшкі, Мусаргскага, Чайкоўскага; памерла 23 мая 1980 года; нацыянальны конкурс вакалістаў і прэмія ў галіне тэатральнага мастацтва імя Александроўскай. СЛОЎНІК бліскуча – znakomicie, wspaniale галіна – dziedzina глядач – widz лічыцца сімвалам – uchodzi za symbol незабыўны – niezapomniany плённы – owocny пранікнёнасць – szczerość, prawdziwość (emocji) у пастаноўцы – w reżyserii 174 РАЗДЗЕЛ VIІ. ВЫДАТНЫЯ АСОБЫ БЕЛАРУСКАГА КІНО, ТЭАТРА І МУЗЫКІ ŁARYSA ALEKSANDROŬSKAJA (1904–1980) Łarysa Aleksandroŭskaja to znakomita białoruska śpiewaczka operowa, reżyser teatralny. Dzięki niezwykle pięknemu głosowi uchodzi za postać symboliczną białoruskiej sztuki operowej. Przyszła primadonna urodziła się 2 lutego 1904 roku w Mińsku. Jej dziadek był duchownym. Już w dzieciństwie było jasne, że dziewczynka ma niesamowity talent. Posiadała niezwykle szeroką skalę głosu. Śpiewając w chórze cerkiewnym, marzyła o wielkiej scenie. Będąc studentką Białoruskiego Technikum Muzycznego, Aleksandroŭskaja zdobyła światową sławę. Na Międzynarodowej Wystawie Muzycznej we Frankfurcie w 1927 roku wspaniale zaprezentowała białoruskie pieśni ludowe. Widzowie byli zauroczeni wspaniałym sopranem młodej śpiewaczki. 23 maja 1933 roku spektaklem Carmen otwarto pierwszy sezon w Narodowym Teatrze Opery. W roli głównej znakomicie wystąpiła Łarysa Aleksandroŭskaja. Jej maniera sceniczna dzięki szczerości, liryzmowi, niepowtarzalności barwy głosu nie pozostawiała nikogo obojętnym. Muzyczność, artyzm, temperament śpiewaczki – wszystko to wywarło niezatarte wrażenie na widzach. W 1938 roku gwiazda opery białoruskiej otrzymała tytuł „Narodowej Artystki Białorusi”. Łarysa Aleksandroŭskaja występowała również jako śpiewaczka koncertowa. Ważne miejsce w jej repertuarze zajmowały białoruskie pieśni ludowe. W czasie II wojny światowej jeździła z koncertami w obsadzie brygad frontowych. Po wojnie z wielkim powodzeniem kontynuowała karierę operową. Znakomicie prezentowała się nie tylko w klasycznych, lecz również narodowych sztukach operowych. Na początku lat 50. zajęła się reżyserowaniem spektakli operowych. Jej praca na stanowisku głównego reżysera Teatru Wielkiego Opery i Baletu Białorusi była również bardzo owocna. Powodzeniem i uznaniem widzów cieszyły się spektakle w reżyserii Aleksandroŭskiej według utworów Jaŭhiena Cikockiego, Giuseppe Verdiego. Wielki sukces odniosły wystawiane przez nią opery Straszny Dwór Moniuszki, Borys Godunow Musorgskiego, Mazepa Czajkowskiego. Wielka śpiewaczka zmarła 23 maja 1980 roku, dokładnie 47 lat po swej premierze w roli Carmen. Imieniem Łarysy Aleksandroŭskiej nazwano Narodowy Konkurs Wokalistów oraz nagrodę w dziedzinie sztuki teatralnej. Notatki 48. ІОСІФ ЖЫНОВІЧ Іосіф Жыновіч – выдáтны музы ка-цымбалíст, дырыжор, кампазíтар і педагог. Дзя цымбáлы з вясковага народнага інструмéнта куючы гэтаму чалавéкуператвары ліся ў класíчны, канцэртны інструмéнт. Ён стварыў цымбалазнáўства – навýку пра цымбáльнае мастáцтва. Сёння цымбáлы – адзíн з музы чных сíмвалаў Беларýсі. Нарадзíўся бýдучы музы ка і навуковец 14 мая 1907 года ў збяднéлай шляхéцкай сям’í. Бáцька Іосіфа граў на цымбáлах і быў музы чным мáйстрам, бабýля вéдала шмат народных пéсень. У 1922 годзе Жыновіч трáпіў у Мінск, у Пéршы Беларýскі драматы чны тэáтр. Вясковага музыку-самавýка прынялí ў тэáтр салíстам-цымбалíстам. Адначасова з прáцаю ў тэáтры хлопец праця гваў вучобу пры педагагíчным тэ хнікуме. Пазнéй Іосіф скончыў Беларýскі дзяржáўны ўніверсітэ т і Беларýскую кансерваторыю. Імкнучы ся палéпшыць гучáнне цымбáлаў, Жыновіч удасканáліў старадáўні інструмéнт. Ён пачáў выкарыстоўваць малаточкі, падшы тыя знíзу скýрай. Гэта дадало гýку інструмéнта чысцінí і празры стасці. У 1930 годзе паўстáў Беларýскі дзяржáўны ансáмбль народных інструмéнтаў. Яго кіраўніком стаў Іосіф Жыновіч. Пасля Другой сусвéтнай вайны ён стаў мастáцкім кіраўніком і дырыжорам Дзяржáўнага народнага аркéстра Беларýсі. У Беларýскай кансерватóрыі Жыновіч заснавáў клас цымбáлаў і кáфедру народных інструмéнтаў. Пераклáў для цымбáлаў творы Штрáўса, Шапэна, Вяня ўскага, Крэйслера, Моцарта. Зрабíў апрацоўкі беларýскіх народных тáнцаў, напісáў шэраг твораў для цымбáлаў з аркéстрам. Іосіф Жыновіч шмат выступа ў з канцэртамі ў гарадах Беларусі. З вялікім поспехам адбылі ся шматлікія выступленні беларускага цымбаліста-віртуоза ў розных гарадáх Расíі, Гермáніі, Фінля ндыі, Канáды. Памёр выдáтны музы ка 13 стýдзеня 1974 года ў Мíнску. У знак вялíкай пашáны Дзяржáўнаму народнаму аркéстру Беларýсі надáдзена імя Іосіфа Жыновіча. ПЫТАННІ 1. Хто такí Іосіф Жыновіч? 2. Якýю ролю адыгрáў Жыновіч у развіццí беларýскай музы чнай культýры? 3. Як успрымáюцца сёння цымбáлы дзя куючы Іосіфу Жыновічу? 4. У якой сям’í нарадзíўся бýдучы цымбалíст-віртуоз? 5. Якáя падзéя адбылáся ў жыццí музы кі-самавýка ў 1922 годзе? 6. У я касці каго прынялí Жыновіча ў Пéршы Беларýскі драматычны тэáтр? 7. Чым, апрачá прáцы ў тэáтры, займáўся малады музыка?  8. Якýю адукáцыю атрымáў Іосіф Жыновіч? 9. Якíм чы 176 РАЗДЗЕЛ VIІ. ВЫДАТНЫЯ АСОБЫ БЕЛАРУСКАГА КІНО, ТЭАТРА І МУЗЫКІ нам Жыновіч змянíў цымбáлы? 10. З якой мэтаю музы ка ўдасканаліў старадáўні музычны інструмéнт? 11. Што адбылося ў кар’éры музы кі ў 1930 годзе? 12. Якýю пасáду заня ў Жыновіч у Дзяржáўным народным аркéстры пасля вайны? 13. Што можна сказа ць пра дзейнасць Жыновіча-навукоўца пасля вайны? 14. Што зрабíў Жыновіч-кампазíтар для развіцця цымбáльнага мастáцтва? 15. Дзе выступáў з канцэртамі Іосіф Жыновіч? 16. Калí не стáла музы кі? 17. Як ушанавáна пáмяць пра выдáтнага цымбалíста? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Выдатны музыка-цымбаліст, дырыжор, кампазітар і педагог; збяднелая шляхецкая сям’я; Першы Беларускі драматычны тэатр; саліст-цымбаліст; удасканаліў цымбалы; надаў гуку чысціню і празрыстасць; вясковы народны інструмент стаў класічным, канцэртным; Беларускі дзяржаўны ансамбль народных інструментаў; мастацкі кіраўнік і дырыжор Дзяржаўнага народнага аркестра Беларусі; заснаваў клас цымбалаў і кафедру народных інструментаў; цымбалазнаўства; зрабіў апрацоўкі класічных твораў і народных танцаў для цымбалаў; творы для цымбалаў з аркестрам; шматлікія выступленні цымбаліста-віртуоза ў розных гарадах свету; Дзяржаўны народны аркестр Беларусі імя Жыновіча. СЛОЎНІК ансамбль народных інструментаў – orkiestra złożona z instrumentów ludowych выдатны – wybitny вясковы – wiejski дырыжор – dyrygent збяднелая шляхта – zubożała szlachta кафедра – katedra мастацкі кіраўнік – kierownik artystyczny працягваць – kontynuować удасканаліць – ulepszyć IOSIF ŽYNOVIČ (1907–1974) Iosif Žynovič to wybitny muzyk, cymbalista, dyrygent, kompozytor i pedagog. Dzięki jego działalności cymbały – wcześniej instrument ludowy – stały się klasycznym instrumentem koncertowym. Žynovič jest prekursorem nauki o sztuce gry na cymbałach. Dzisiaj cymbały postrzegane są jako jeden z muzycznych symboli Białorusi. Przyszły muzyk i naukowiec urodził się 14 maja 1907 roku. Pochodził z zubożałej rodziny szlacheckiej. Ojciec Iosifa grał na cymbałach i wykonywał instrumenty muzyczne. Babcia znała dużo pieśni ludowych. W 1922 roku Žynovič przeniósł się do Mińska. Trafił do Pierwszego Białoruskiego Teatru Dramatycznego. Wiejskiego samouka zatrudniono jako solistę-cymbalistę. Pracując w teatrze, Žynovič równolegle kontynuował edukację w szkole przy technikum pedagogicznym. Następnie ukończył studia na Biało-ruskim Uniwersytecie Państwowym oraz w Konserwatorium Białoruskim. Dążąc do tego, aby upiększyć brzmienie cymbałów, Žynovič wprowadził do dawnego instrumentu ulepszenia – zaczął stosować młoteczki do grania, które były podszyte od spodu skórą. Dodało to precyzyjności i przejrzystości wydobywającym się z instrumentu dźwiękom. W 1930 roku został powołany Białoruski Zespół Państwowy Instrumentów Ludowych. Jego kierownikiem został Iosif Žynovič. Po II wojnie światowej stał się kierownikiem artystycznym i dyrygentem Państwowej Orkiestry Ludowej Białorusi. W Bia-łoruskim Konserwatorium założył kierunek gry na cymbałach oraz powołał Katedrę Instrumentów Ludowych. Žynovič zaadaptował na cymbały utwory Straussa, Chopina, Wieniawskiego, Kreislera, Mozarta. Opracował melodie białoruskich tańców ludowych, skomponował szereg utworów na cymbały z orkiestrą. Žynovič często występował na całej Białorusi. Podczas licznych występów w różnych miastach Rosji, Niemiec, Finlandii i Kanady białoruski wirtuoz-cymbalista odnosił wielkie sukcesy. Wybitny muzyk zmarł 13 stycznia 1974 roku w Mińsku. Znakiem wielkiego szacunku dla cymbalisty stało się nadanie Państwowej Orkiestrze Ludowej Białorusi imienia Iosifa Žynoviča. Notatki 178 РАЗДЗЕЛ VIІ. ВЫДАТНЫЯ АСОБЫ БЕЛАРУСКАГА КІНО, ТЭАТРА І МУЗЫКІ 49. «СТАРЫ ОЛЬСА» «Стары Ольса» – вядомы на Беларýсі і ў Еўропе музычны гурт. Ён выконвае старадáўнюю беларýскую мýзыку. Гурт паўстáў у 1999 годзе. Яго стварáльнікам і кіраўніком з’яўля ецца Змíцер Сасноўскі. Мэтай калекты стáла найбольш поўная і даклáдная рэканстрýкцыя вумузы чных традыцый беларуска-літоўскай дзяржавы – Вялíкага Княства Літоўскага. Яно існавáла з сярэдзіны XIII па канéц XVIII стагоддзя. Музы кі Вялíкага Княўнікáльнае спалучэнне беларýскай народнай ства стварылі і прыдворнай мýзыкі з тагачáснымі еўрапéйскімі музы чнымі традыцыямі. Каб адрадзíць гэтую культýрную спецы фіку, «Стары Ольса» спалучáе гучáнне старажы тных беларýскіх інструмéнтаў – дуды, лéры, гýсляў, гудкоў – і агýльнаеўрапéйскіх сярэднявéчных інструмéнтаў – лю тняў, флéйтаў і íншых. Аснову рэпертуáру гуртá складáюць сярэднявéчныя беларýскія народныя балáды і вая рскія пéсні. Таксáма ансáмбль выконвае кампазíцыі з беларýскіх зборнікаў прыдворнай мýзыкі эпóхі Рэнесáнсу і барока – «Полацкага сшы тка», «Вíленскага сшы тка». У творчай скарбонцы калектыву – беларýскія кáнты XVI–XVII стагоддзяў, а таксáма еўрапéйскія папуля рныя мелóдыі эпохі Сярэднявéчча і Рэнесáнсу. «Стары Ольса» супрацоўнічае з ры царскімі клубамі па ўсёй Еўропе, з музéямі, даслéдчыцкімі цэнтрамі, майстрáмі старадáўніх інструмéнтаў, з выканáўцамі старадáўняй му зыкі. Музыкі клапоцяцца пра вяртáнне сучáснаму слухачý гучáння забы Калекты тых інструмéнтаў.ў грáе на максімáльна даклáдных копіях старадáўніх інструмéнтаў. Яны як магá больш наблíжаныя па вы глядзе, тэхналóгіі вырабу і сыравíне да сваíх прататыпаў. У ліку творчых здзяйснéнняў «Старога Ольсы» – цікáвыя тэатралізавáныя канцэрты. Таксáма калекты ў шмат выступáе на фэстах сярэднявéчнай культýры, на ры царскіх турнíрах і фальклорных фестывáлях у Беларýсі і па ўсёй Еўропе. ПЫТАННІ 1. Што за гурт «Стары Ольса»? 2. Якýю мýзыку выконвае калекты ў? 3. У якíм годзе паўстáў гурт? 4. Хто з’яўля ецца стварáльнікам і кіраўніком калектыву? 5. Яка я галоўная творчая мэта гуртá? 6. Што можна сказáць пра традыцыі музыства? каў Вялíкага кня 7. Якíя старадáўнія белару Ольса»? скія інструмéнты выкарыстоўвае «Стары 8. На якíх агульнаеўрапéйскіх інструмéнтах грáюць музы кі гуртá? 9. З якой мэтаю гурт спалучáе гучáнне беларýскіх і еўрапéйскіх інструмéнтаў? 10. Што складáе аснову рэпертуáру «Старога Ольсы»? 11. Творы з якíх беларýскіх зборнікаў грáе калекты ў? 12. Якíя творы ўклю чаны ў творчую скарбонку «Старога Ольсы»? 13. З кім супрацоўнічаюць музы кі «Старога Ольсы»? 14. Пра што клапоцяцца музы кі «Старога Ольсы»? 15. Што можна сказáць пра музы чныя іструмéнты гурта? 16. Што можна прыгадáць з творчых здзяйснéнняў «Старога Ольсы»? 17. У якíх культýрных мерапрыéмствах удзéльнічае калекты ў? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Вядомы музычны гурт; старадаўняя беларуская музыка; рэканструкцыя музычных традыцый; унікальнае спалучэнне нацыянальнай музыкі з еўрапейскімі традыцыямі; старажытныя інструменты; аснова рэпертуару – сярэднявечныя народныя балады і ваярскія песні; кампазіцыі са зборнікаў прыдворнай музыкі – «Полацкага сшытка», «Віленскага сшытка»; беларускія канты; супрацоўніцтва з рыцарскімі клубамі, музеямі, майстрамі старадаўніх інструментаў; клопат пра вяртанне гучання забытых інструментаў; максімальна дакладныя копіі старадаўніх інструментаў; цікавыя тэатралізаваныя канцэрты; выступленні на фэстах сярэднявечнай культуры, рыцарскіх турнірах і фальклорных фестывалях. СЛОЎНІК аснова – podstawa ваярскія песні – pieśni żołnierskie вядомы – znany гучанне – brzmienie даследчыцкі цэнтр – centrum badawcze забыты – zapomniany лера – lira korbowa музычны гурт – zespół muzyczny народны – ludowy паводле – według Полацкі сшытак – „Zeszyt Połocki” прыдворная музыка – muzyka dworska рыцарскі турнір – turniej rycerski старажытны, старадаўні – dawny творчая скарбонка – twórczy dorobek фэст сярэднявечнай культуры – festyn kultury średniowiecznej 180 РАЗДЗЕЛ VIІ. ВЫДАТНЫЯ АСОБЫ БЕЛАРУСКАГА КІНО, ТЭАТРА І МУЗЫКІ STARY OLSA Stary Olsa to znany na Białorusi i w całej Europie zespół muzyczny, który wykonuje dawną muzykę białoruską. Zespół powstał w 1999 roku. Jego założycielem oraz kierownikiem artystycznym jest Źmicier Sasnoŭski. Głównym celem zespołu stało się najpełniejsze i najbardziej wierne zrekonstruowanie tradycji muzycznych państwa białorusko-litewskiego – Wielkiego Księstwa Litewskiego, które istniało od połowy XIII do końca XVIII wieku. Muzycy Wielkiego Księstwa stworzyli oryginalne połączenie białoruskiej muzyki ludowej i dworskiej z ówczesną tradycją europejską. W celu odrodzenia tej specyfi ki kulturowej Stary Olsa łączy brzmienie dawnych instrumentów białoruskich – dudy, liry korbowej, gęśli, hudków – z brzmieniem instrumentów ogólnoeuropejskich – lutni, fletu i innych. Podstawą repertuaru grupy są białoruskie średniowieczne ballady ludowe i pieśni wojskowe. Oprócz tego zespół gra kompozycje pochodzące z białoruskich zbiorów muzyki dworskiej doby renesansu oraz baroku – z „Zeszytu Połockiego”, „Zeszytu Wileńskiego”. Do dorobku twórczego grupy należy zaliczyć wykonanie białoruskich kantat z XVI i XVII wieku oraz popularne europejskie melodie z czasów średniowiecza i renesansu. Stary Olsa współpracuje z bractwami rycerskimi z całej Europy, muzeami i centrami badawczymi, mistrzami zajmującymi się dawnymi instrumentami, z muzykami wyko-nującymi muzykę średniowieczną. Muzycy dbają o ponowne zapoznanie współczesnego słuchacza z brzmieniem zapomnianych instrumentów. Zespół gra na wiernych pod względem wyglądu, materiału, sposobu wykonania replikach dawnych instrumentów ludowych. W dorobku artystycznym Starego Olsy znajdują się ciekawe występy teatralizowane. Oprócz tego zespół bierze udział w licznych festiwalach kultury średniowiecznej, turniejach rycerskich i festiwalach folklorystycznych na Białorusi i w całej Europie. Notatki 50. «ХАРОШКІ» Беларýскі дзяржáўны фальклóрна-харэаграфíчны ансáмбль «Харошкі» – выдáтны тэатрáльны калектыў. Яго справядлíва назывáюць сапрáўднай легéндаю беларýскага тáнца. Нездармá сíмвалам калекты ву абрáны бýсел – птýшка, што сімвалізýе ўсю Беларýсь. Гісторыя ансáмбля пачалáся ў 1974 годзе. Стварáльнік і кіраўнíк «Харошак» – Валянцíна Гаявáя. Гэта надзвы чай таленавíты харэóграф і педагог. Валянцíна Гаявáя – Народная арты Беларýсі. Абапірáючыся на нацыянáльныя сткатанцавáльныя трады цыі, Гаявáя стварыла цэлыя спектáклі, прысвéчаныя гісторыі і штодз ннаму жыццю беларýсаў. У рэпертуáры ансáмбля – больш за дзéсяць канцэртных прагрáм. Гэта «Ту раўская легéнда», «Вéчар у зáмку», «Гукáнне вясны» і íншыя. Так, «Полацкі сшы якí адраджáе выху так» – цудоўны гістарычны балéт,танчаную эпоБеларýскага Рэнесáнсу. «Беларýсы. Поры года» – цікáвае спалучэнне гісторыі і этнагрáфіі. Прагрáма пабудавáная на традыцы йных беларýскіх абрáдах і звы чаях. Народныя тáнцы «Мітýсь», «Гомельская кадры ля», «Вíцебская полька», «Лявоніха», «Гусáрыкі», «Цярэшка», «Закаблýкі», «Падэспáнь» у выканáнні ансáмбля – залаты фонд беларýскай нацыянáльнай харэагрáфіі. Вáртыя асобнай увáгі сцэнíчныя касцю мы «Харошак». Яны ўключáюць элемéнты традыцы йнага народнага адзéння – свíты, намíткі, андарáкі. Таксáма прысýтнічаюць пы шныя рэнесáнсныя і барочныя касцюмы – неад’éмная чáстка нацыянáльнай беларýскай гістары чнай вопраткі. У ансамблі назапáшаныя ўнікáльныя зборы беларýскіх строяў. У дзеся тках калéкцый адлюстравáныя розныя гістары чныя і рэгіянáльныя асаблíвасці нацыянáльнага касцюму. Усяго ў «Харошак» больш за дзве з паловаю ты сячы разнастáйных строяў ручной работы. Шмат якíя з іх – сапрáўдныя шэдэ ўры ткáцтва і дэкаратыўна-пóбытавага мастáцтва. ПЫТАННІ 1. Што можна сказáць пра ансáмбль «Харошкі»? 2. Як назывáюць «Харошак»? 3. Які сімвал ансамблю? 4. Калі пачалáся гісторыя ансамбля «Харошкі»? 5. Хто ствара льнік калектыву? 6. Што можна сказану Гаяву ць пра стварáльніцу «Харошак» Валянцію? 7. Чаму прысвечаныя спектáклі, якія стварыла Валянціна Гаявáя? 8. Колькі канцэртных прагрáм у рэпертуáры «Харошак»? 9. Што можна сказáць пра прагрáму «Полацкі сшы так»? 182 РАЗДЗЕЛ VIІ. ВЫДАТНЫЯ АСОБЫ БЕЛАРУСКАГА КІНО, ТЭАТРА І МУЗЫКІ 10. Што ўяўляе сабою прагрáма «Беларусы. Поры года»? 11. Якія беларýскія тáнцы ўвайшлí ў залаты фонд нацыянáльнай харэагрáфіі? 12. Што можна сказáць пра касцюмы «Харошак»? 13. Якíя дэтáлі традыцыйнага адзéння ўключаны ў сцэнíчныя касцюмы ансáмбля? 14. Якíя касцюмы, апрачá народных, выкарыстоўваюць артысты «Харошак»? Чамý? 15. Колькі калéкцый налíчвае фонд строяў «Харошак»? Што ў іх адлюстравáна? 16. Колькі ўсяго канцэртных строяў у «Харошак»? КЛЮЧЫ ДА ТЭКСТУ Фальклорна-харэаграфічны ансамбль; тэатральны калектыў; сапраўдная легенда; бусел – сімвал ансамбля; стваральнік і кіраўнік – Валянціна Гаявая; надзвычай таленавіты харэограф і педагог; спектаклі, прысвечаныя гісторыі і штодзённаму жыццю беларусаў; больш за дзесяць канцэртных праграм; «Полацкі сшытак» – гістарычны балет; эпоха Беларускага Рэнесансу; «Беларусы. Поры года» – традыцыйныя абрады і звычаі; танцы «Мітусь», «Гомельская кадрыля», «Віцебская полька», «Лявоніха», «Гусарыкі», «Цярэшка», «Закаблукі», «Падэспань» – залаты фонд нацыянальнай харэаграфіі; сцэнічныя касцюмы; элементы традыцыйнага народнага адзення; рэнесансныя і барочныя касцюмы – неад’емная частка нацыянальнай гістарычнай вопраткі; унікальны фонд беларускіх строяў; гістарычныя і рэгіянальныя асаблівасці нацыянальнага касцюму. СЛОЎНІК абрад – obrzęd абапіраючыся – bazując na, na podstawie асаблівасці – cechy charakterystyczne бусел – bocian вопратка – odzież залаты фонд – prawdziwy skarb звычай – obyczaj канцэртная праграма – program koncertowy народнае адзенне – strój ludowy неад’емная частка – nieodłączna część нездарма – nie bez powodu стваральнік – twórca тэатральны калектыў – grupa teatralna штодзённы – codzienny CHAROŠKI Białoruski Państwowy Zespół Folklorystyczno-Choreograficzny „Charoški” to słyn-na grupa teatralna. Słusznie jest uznawana za legendarny zespół taneczny Białorusinów. Symbolem zespołu jest bocian, który jednocześnie uważany jest za symbol całej Biało-rusi. Historia zespołu rozpoczęła się w 1974 roku. Twórcą i kierownikiem „Charošek” jest Valancina Hajawaja, „Narodowy Artysta Białorusi”. Jest bardzo utalentowanym choreografem i pedagogiem. Bazując na narodowej tradycji tanecznej, Hajawaja stworzyła spektakle poświęcone historii i życiu codziennemu Białorusinów. W repertuarze zespołu znajduje się ponad 10 wielkich programów koncertowych wśród nich: „Legenda Turowska”, „Wieczór na zamku”, „Wołanie wiosny” oraz inne. Przykładowo, „Zeszyt Połocki” to wspaniały balet historyczny, odtwarzający wytworną epokę renesansu białoruskiego. „Białorusini”, „Pory roku” to bardzo ciekawe połączenie historii i etnografii. Cały program jest oparty na białoruskich tradycyjnych obrzędach i zwyczajach. Tańce ludowe: mituś, kadryl homelski, polka witebska, lawonicha, husarzyki, cia-reszka, zakabłuki, padespań w wykonaniu zespołu stały się prawdziwym klejnotem bia-łoruskiej choreografi i narodowej. Należy również zwrócić uwagę na kostiumy sceniczne Charošek. Zawierają elementy tradycyjnych ubrań ludowych – świtkę, namitkę, andarak. Zespół posiada również bogate stroje renesansowe i barokowe, które stanowią nieodłączną część białoruskiego narodowego stroju historycznego. Zespół zgromadził unikatowy zbiór strojów biało-ruskich. Są to dziesiątki kolekcji odzwierciedlających różne historyczne i regionalne cechy charakterystyczne stroju narodowego. Ogółem Charoški dysponują ponad 2,5 tys. różnorakich kostiumów ręcznej roboty. Wiele z nich to prawdziwe arcydzieła tkactwa i sztuki dekoracyjno-użytkowej. Notatki 184 РАЗДЗЕЛ VIІ. ВЫДАТНЫЯ АСОБЫ БЕЛАРУСКАГА КІНО, ТЭАТРА І МУЗЫКІ CIEKAWE FAKTY I INFORMACJE CZY WIESZ, ŻE ... tradycje teatru na Białorusi sięgają dawnych czasów. Pierwszym teatrem o zasięgu ogólnokrajowym stała się batlejka – przedstawienie lalkowe. Spektakle batlejki odbywały się zarówno w miastach, jak i na wsi. Nierzadko stanowiły jeden z ważnych elementów jarmarków. Dla przedstawień przygotowywano skrzynkę o wymiarach 1,5 × 1,5 m w kształcie kościoła albo wiejskiej chaty. Skrzynka miała kilka kondygnacji, zdobiona była tkaniną lub kolorowym papierem. Lalki umieszczano na pręcie. W przedstawieniu batlejki używano marionetek na nitkach i pacynek (lalka nakładana na dłoń). Lalki i scena oświetlane były za pomocą świeczek. Bohaterowie batlejki nie tylko mówili, ale też tańczyli i śpiewali. Animator – batlejecznik sterował lalkami, mówił za każdego bohatera, najczęściej też był autorem całej sztuki. Początkowo batlejka przedstawiała scenę narodzin Chrystusa. Z czasem repertuar został urozmaicony, pojawiły się tematy świeckie. Górny poziom batlejki wykorzystywany był dla przedstawienia treści religijnych, dolny zaś – dla treści ludycznych. ... stroje ludowe są uważane za drugi według znaczenia czynnik wskazujący na odrębność kulturową i narodową. Cechy specyficzne wyróżniające Białorusinów spośród ludów sąsiednich pojawiają się w strojach ludowych już w XIV wieku. Mężczyźni ubierali się w koszulę z białego płótna długości do kolana, zakładali wąskie spodnie oraz kolorowy pas. Kobiety zakładały długą – do kostek – białą koszulę, spódnicę z płótna lub wełny i fartuch. W XIV–XVI wieku w ubraniach ludowych pojawił się andarak – spódnica w pasy lub kratkę, sznurowany gorset, pojawiło się też wiele sposobów nakładania namitki – nakrycia głowy zamężnej kobiety. W ubraniach Białorusinów dominują kolory biały i czerwony, jest dużo elementów haftowanych. ... za twórcę narodowej szkoły współczesnej choreografii białoruskiej uchodzi Ihnat Bujnicki, wybitny reżyser i działacz teatralny, aktor, pisarz. Był znawcą zwyczajów ludowych, strojów, tańców. W 1907 roku założył pierwszy teatralny zespół taneczny, który z wielkim powodzeniem występował w Wilnie, Petersburgu, Warszawie. Program zespołu ułożony został z białoruskich tańców i pieśni ludowych. ... wznoszenie gmachu Teatru Wielkiego Opery i Baletu Białorusi zaczęło się w 1933 roku. Początkowo budowano według projektu architekta Georgija Ławrowa, lecz ostatecznie budynek Opery został wzniesiony w stylu konstruktywistycznym według projektu Józefa Łangbarda. Ten architekt zbudował również w Mińsku główny budynek Narodowej Akademii Nauk oraz budynek, w którym mieści się siedziba rządu. Wszystkie dzieła Łangbarda przetrwały II wojnę światową, mimo że miasto uległo prawie całkowitemu zniszczeniu. 186 РАЗДЗЕЛ VIІ. ВЫДАТНЫЯ АСОБЫ БЕЛАРУСКАГА КІНО, ТЭАТРА І МУЗЫКІ АЛФАВІТНЫ СЛОЎНІК SŁOWNIK ALFABETYCZNY А aбýтак – obuwie aбагýльніў – podsumował aбапірáючыся на традыцыю – bazując na tra dycji, na podstawie tradycji абарончы – obronny аблíчча – oblicze аблога – oblężenie абрáд – obrzęd абыя кавы – obojętny аб’ядноўваць – łączyć абязлю дзеў – wyludnił się абярог – amulet агýльнадзяржáўны – ogólnopaństwowy аддáна – z poświęceniem адзéнне – odzież адкры ты – otwarty, dostępny адкры ты помнік – odsłonięto pomnik адкрыццё – otwarcie, odkrycie адміністрацы йная адзíнка – jednostka admi nistracyjna аднáк – jednak, zaś, nie mniej аднойчы ўлéтку – pewnego razu latem адпачы нак – wypoczynek адраджэнне – odrodzenie адрачы ся – wyrzec się адукáцыя – wykształcenie ажы ны – jeżyna азёрны закáзнік – rezerwat wodny акадэмік – członek akademii акцёрскае майстэрства – kunszt aktorski акопны – okopowy актыўны ўдзел – czynny udział амáль – prawie, niemal амáтар грыбоў – wielbiciel grzybów амплуá – emploi, rola charakterystyczna амфíбія – zwierzę ziemnowodne ансáмбль народных інструмéнтаў – orkiestra złożona z instrumentów ludowych Арганізáцыя Аб’яднáных Нáцый – Organi zacja Narodów Zjednoczonych аркéстр – orkiestra aрфагрáфія – ortografi a апéнька – opieńka аповед – opowieść аповесць – powieść «Аповесць мінýлых гадоў» – Powieść minio nych lat апошні – ostatni асаблíвасці – cechy charakterystyczne асвéтнік – krzewiciel oświaty асвéтніцкія погляды – prooświatowe poglądy асíна – osika астрог – więzienie аслупянéлы – osłupiały аснова – podstawa асýджаны – skazany áтамная электрастáнцыя – elektrownia ato mowa атаясáмлівацца – utożsamiać się атрымáла сусвéтную слáву – zdobyła świa tową sławę атрымáў ступéнь доктара – uzyskał tytuł doktora аўтамабíльны завод – zakład samochodowy áўтакатастрóфа – wypadek samochodowy ахоўваць палáц – strzec pałacu ахоўваюцца – są objęte ścisłą ochroną «А хто там ідзé?» – A któż tam idzie? аэрапóрт – port lotniczy Б багáта грыбоў – pełno grzybów байнíца – strzelnica балота – bagno басéйн (мора) – zlewisko басéйн (ракі) – dorzecze батанíчны сад – ogród botaniczny Бáцькаўшчына – ojczyzna баявы тавáрыш – towarzysz broni бéзліч – dużo, bez liku беларусізáцыя – białorutenizacja Беларýскае Паазéр’е – Pojezierze Białoru skie Беларýская градá – Grzęda Białoruska Біясфéрны запавéднік – rezerwat biosfery бліскýча – znakomicie, wspaniale больш за – ponad, więcej niż браць урокі – pobierać lekcje бруснíцы – borówka brusznica будаўнíцтва зáмкy – wzniesienie zamku буйны – duży бýсел – bocian бýхта – zatoka буякí – borówka bagienna былí апублікавáныя – ukazały się w druku, zostały opublikowane бытавáя тэхніка – sprzęt AGD i RTV быў пад пíльным вокам – był obserwowany бярэ пачáтак – bierze początek 188 АЛФАВІТНЫ СЛОЎНІК бясéда – biesiada В вадаём – zbiornik wodny вадзíцца – zamieszkiwać вадзяны роў – fosa «Вайнá пад стрэхамі» – Wojna pod strzecha mi валýн – głaz ваéнны перыя д – okres wojenny вая рскія пéсні – pieśni żołnierskie велізáрны – ogromny вéліч – wielkość, majestat вéлічны – okazały, majestatyczny Венéра – Wenus вéрасень – wrzesień вечары на – impreza вобласць – obwód (jednostka administracyjna) вогнішча – ognisko вóдападзéл – dział wodny водар – woń вопратка – ubrania вучы ўся ва ўніверсітэце – studiował na uni wersytecie вывучáючы – zapoznając się, studiując вы вучыў мову – nauczył się języka выдáтны адпачы нак – wspaniały wypoczy nek выдáтны – wybitny, znakomity выдáтныя майстры – wybitni mistrzowie вы жыў – przetrwał, ocalał выкладáнне – nauczanie вы раб – produkt вырабля ць – wytwarzać, produkować вырашэнне – rozwiązanie вы танчаны – wyrafi nowany вытворчасць – produkcja вытокі – początki выяўлéнчае маста цтва – malarstwo вядомасць у свéце – światowe uznanie, świa- towa sława вядомы – znany вядýчы арты ст – wiodący artysta Вялíкая Айчы нная вайнá – Wielka Wojna Oj- czyźniana вялíкі амáтар – gorący wielbiciel, pasjonat вярнýўся ў – wrócił do вяршы ня – szczyt вясковы – wiejski Г гадзíннік – zegarek галінá – dziedzina галоўны рэдáктар – redaktor naczelny галоўная тэма – główny temat ганаровае звáнне – tytuł honorowy ганары цца – szczycić się гандлёвая плошча – plac handlowy гараджáне – mieszczanie, mieszkańcy miast гарадскí трáнспарт – komunikacja miejska гарачыня – upał гарнастáй – gronostaj, łasica гародніна – warzywa геаграфíчнае становішча – położenie geogra- fi czne геахімія – geochemia гераíзм – bohaterswo Гермáнія – Niemcy Герой Беларýсі – Bohater Białorusi глядáч – widz глядзéльная зáла – widownia годнае жыццё – godziwe życie гожыя куткí – piękne zakątki гонар – duma гонкі – wysoki i prosty голаў, галавá – głowa горад-мільянéр – miasto milionowe гравю ра – rycina грамáдская дзéйнасць – działalność społeczna Гран-пры – nagroda główna, Grand Prix графíн – karafka грузавiк – ciężarówka грунтоўны – poważny, fundamentalny грыбнíк – grzybiarz грыбны дождж – kapuśniaczek гýстанасéлены – gęsto zaludniony гушчáр – gęstwina гучáнне – brzmienie Д даволі – dosyć «Дажы ць да світáння» – Dotrwać do świtu данíна пáмяці – hołd pamięci даслéдаванне гісторыі – studia historyczne даследаванні – badania даслéдчыцкі цэнтр – centrum badawcze дáта заснавáння – data powstania, założenia даўжыня складáе – długość wynosi дачынéнне – stosunek двух’я русны – dwupoziomowy, dwukondyg nacyjny дзвюхпалáтны – dwuizbowy «Дзíкае палявáнне караля Стáха» – Dzikie łowy króla Stacha дзíўны – dziwaczny дзяржáва-заснавáльніца – państwo założycielskie дзяржáўнага значэння – na skalę państwową, o znaczeniu państwowym Дзяржаўная прэмія – nagroda państwowa дзяржáўны дзéяч – mąż stanu дойлід – architekt доўжыцца – trwać драбнéйшы – mniejszy дрáма – dramat драматýрг – dramatopisarz драматы чныя творы – sztuki teatralne драматы чная стýдыя – studio dramatyczne дробналíсцевыя пароды – drobnolistne ga tunki дрыгвá – trzęsawisko духоўная сýтнасць – istota duchowa дырыжóр – dyrygent дыяпазóн голасу – skala głosu дэкараты ўна-побытавае мастáцтва – sztuka dekoracyjno-użytkowa дэкóр – ozdoba, zdobienie Е éднасць – jedność éльнік – las świerkowy Ж жамчýжына – perła жанр – gatunek жарсць – namiętność жахлíвы – okropny, straszny жнíвень – sierpień жорсткасць вайны – okrucieństwa wojny жы вапіс – malarstwo жывёльны свет – świat zwierzęcy жы вяць – zasilają жыхáр – mieszkaniec З забалочаны – bagnisty забарона – zakaz забрýджаны радыя цыяй – skażony radiacją забы ты – zapomniany забяспéчыць – zapewnić заваявáла прыз – zdobyła nagrodę заваявáць прызнáнне – zdobyć uznanie загáд – rozkaz загíнуў – zginął задумéнны – zamyślony займáльны – interesujący, zajmujący закáз – zlecenie, zamówienie заканадáўчая ўлáда – władza ustawodawcza заклапочаны позірк – zatroskane spojrzenie «Залаты вíцязь» – „Złoty rycerz” залаты фонд – prawdziwy skarb замацавáць – utrwalić замéжны – zagraniczny заняпáд – upadek запавéднік, закáзнік – rezerwat запавéдны лес – las reliktowy, rezerwat leśny зáпіс – (tu:) nagranie заснавáльнік – założyciel заснавáў – założył захапíўся палíтыкаю – zaangażował się w po litykę захапля цца – zachwycać się зачаравáла – zauroczyła збалéлы – zmęczony, zbolały збольшага – na ogół, przeważnie, głównie збор грыбоў – grzybobranie збор я гад – zbieranie jagód збяднéлая шля хта – zubożała szlachta звáнне – miano, tytuł, godność звéсткі – wiadomości звы чай – obyczaj згáдка – wzmianka Згуртавáнне беларýсаў свéту «Бáцькаў шчына» – Zrzeszenie Białorusinów Świa ta „Ojczyzna” здолеў паказáць – potrafi ł pokazać здзéйсніў – dokonał з імпэтам – z zacięciem, z impetem злоўжывáнні – nadużycia зміры цца – zaakceptować, pogodzić się змясцíў – umieścił знакамíты – słynny, wybitny «Знак бяды » – Zły znak 190 АЛФАВІТНЫ СЛОЎНІК знáхар – znachor знíшчыць фізíчна – zabić, usunąć зня ты – nakręcony (o fi lmie) зняў серыя л – nakręcił serial зорка – gwiazda з поспехам – z powodzeniem зрабíць рáзам – zrobić wspólnie, wspólnymi siłami зрабíць шчаслíвай – uszczęśliwić зразумéла – przystępnie з’яўля ецца героем – jest bohaterem І імкнéнне – dążenie інтэр’éр – wystrój wnętrz існавáнне – istnienie італья нскі – włoski К «Кааператы ў Палітбюро, ці Доўгім бýдзе развітáнне» – Spółdzielnia „Biuro Polityczne”, albo Pożegnanie będzie długie казáрмы – koszary кáмера – cela камора з харчавáннем – spiżarnia канцэ ртная прагрáма – program koncertowy карысныя выкапні – surowce кастры чнік – październik кáфедра – katedra каштоўныя камянí – drogocenne kamienie керáміка – ceramika кінастýдыя – wytwórnia fi lmowa кінафестывáль – festiwal fi lmowy кірмáш – jarmark кіславáта-салодкі – słodkokwaśny кожны трэці – co trzeci колькасць жыхароў – liczba mieszkańców колькасць стáнцый – ilość stacji красавíк – kwiecień краявíд – krajobraz кранáць – nie pozostawiać obojętnym, dotykać кровапралíтны – krwawy крынíца натхнéння – źródło natchnienia крэпасць – forteca культу рная падзéя – wydarzenie kulturalne, impreza Купáльская ноч – noc świętojańska куст – krzew Л лáгер смéрці – obóz śmierci, obóz zagłady ландшáфтны – krajobrazowy легéнда сцэны – legenda sceny ледніковы перы яд – epoka lodowcowa Лeйпцыг – Lipsk лéра – lira korbowa лёгкія Еўропы – płuca Europy лёкаі – służba лёс – los, przeznaczenie ліры чны пейзáж – pejzaż liryczny лісíчка – pieprznik jadalny, kurka ліхалéцце – ciężkie czasy лічы ўся найбуйнéйшым – uchodził za naj większy лíчыцца сíмвалам – uchodzić za symbol любоў пýблікі – uznanie publiczności ля – obok ляднíк – lodowiec М мáбыць – pewnie магчы масць – możliwość мáе – posiada, dysponuje (np. czasem) маёнтак – dwór, posiadłość мáйстра – mistrz майстэрня – pracownia маладзíца – młoda kobieta манасты р – klasztor мáрна – na próżno маршрýтнае таксí – bus масля к – maślak мастáцкі кіраўнíк – kierownik artystyczny мастáцкі фільм – fi lm fabularny мастáцтва – malarstwo (także: sztuka) махавíк – podgrzybek машы набудавáнне – przemysł maszynowy Мéсяц – Księżyc «Мёртвым не балíць» – Martwych nie boli мілагýчнасць – harmonijne, piękne brzmienie Мілáн – Mediolan мінýўшчына – historia, dawne czasy млекакормячы – ssak мова – język мовавéд – językoznawca мова справаводства – język urzędowy мохавы – mszysty моц – potęga музéй – muzeum музы чны гурт – zespół muzyczny мýжнасць – męstwo мяжá – granica мяркýюць – przypuszczają мя сакамбінáт – zakład masarski Н навакольны – okoliczny навáла – inwazja, wielkie nieszczęście навéдвальнік – zwiedzający навéдваць парк – zwiedzać park навучэнцы – uczniowie надзвы чай – niezwykle, nadzwyczaj над узроўнем мора – nad poziomem morza назаўсёды – na zawsze найбуйнéйшы – największy намагáнні – starania, wysiłki на праця гу – w ciągu напры канцы – pod koniec народнае адзéнне – strój ludowy Народны арты ст Беларýсі – „Narodowy Artysta Białorusi” Народны камісарыят унýтраных спраў (НКУС) – Ludowy Komisariat Spraw We-wnętrznych (NKWD) Народны мастáк Беларýсі – „Narodowy Malarz Białorusi” Народны паэт Белару сі – „Narodowy Poeta Białorusi” Народны пісьме ннік Беларусі – „Narodowy Pisarz Białorusi” народныя пе сні – pieśni ludowe на рыс – esej, szkic насаджэнне – zasadzenie наста ўнік – nauczyciel насýпраць – naprzeciw насы чананае жыццё – różnorodne, pełne wydarzeń życie насяля юць – zamieszkują натурáльны ландшáфт – naturalny krajobraz на ўлонні прыроды – na łonie natury нацы сцкі – nazistowski нацыянáльны – narodowy Нацыянáльны сход – Zgromadzenie Narodowe нацюрморт – martwa natura нашэсце – inwazja неаднаразова – niejednokrotnie небасхíл літаратýры – fi rmament literatury не вéльмі – niezbyt неад’éмная чáстка – nieodłączna część невылéчна – nieuleczalnie невялíкі – niewielki, nieduży незабы ўны – niezapomniany нездармá – nie bez podstawy, słusznie некранýты – nietknięty, pierwotny нéльга – nie można нягоды – nieszczęścia нязломная вéра – niezłomna wiara няўры мслівы – niespokojny О опернае мастáцтва – sztuka operowa П пабáчыў свет – ujrzał światło dzienne павéрхня – powierzchnia, teren паводле – według паводле пры нцыпу – według zasady павялíчвацца – zwiększa się пад аховаю – pod ochroną пад’ёмны мост – most zwodzony падзéя – wydarzenie пазнаёміўся з – zapoznał się z падня ты – podniesiony пайшлá з жыцця – dokonała żywota пакарáнне – kara, wyrok пакíнуты на сталé – pozostawiony na biurku паку та – męka, męczarnia Палáта прадстаўнікоў – Izba Reprezentantów палáцава-пáркавы ансáмбль – zespół pałaco- wo-parkowy палон – niewola палявáнне – łowy паляўнíчы – łowczy, myśliwy памёр ад сухотаў – zmarł na gruźlicę па-ранéйшаму – ciągle, stale парода – gatunek паступíў ва універсітэт – podjął studia na uniwersytecie пасáда – stanowisko (urząd) пасéлішча – siedlisko паспяхова – pomyślnie, z powodzeniem паспяховы – skuteczny, pomyślny пастáвіць спектáкль – wystawić spektakl, wyreżyserować spektakl пастаноўка (твора) – reżyserowanie 192 АЛФАВІТНЫ СЛОЎНІК пастаноўка (спектáклю) – wystawienie (spektaklu) паступовы – stopniowy пасýе да – dostosuje się do паўстáнне Трыбунáла – powołanie Trybunału пах – zapach пашáна – szacunek, cześć пачынáльнік – prekursor пачынáльнік паэзіі – prekursor, twórca poezji пачýць – usłyszeć пейзáжны парк – park angielski, park pejza- żowy пераасэнсавáнне – przemyślenie перадáць – przekazać пераканáцца – przekonać się пераклáдчык – tłumacz пералéсак – zagajnik пераслéдаванне – prześladowanie пéршапачаткóва – pierwotnie, początkowo п’éса – sztuka teatralna пісьмéнства – piśmiennictwo пласцíнка – płyta плённа – owocnie плошча – plac плошча пýшчы – powierzchnia puszczy побач – obok повязь, сýвязь – więzi, łączność Полацкі сшы так – „Zeszyt Połocki” пoдзвiг – czyn bohaterski помнік архітэктýры – zabytek architektury поры года – pory roku поўнае спусташэнне – całkowite spustoszenie поўнасцю – całkiem, w całości праводзіліся сéймы – obradowały sejmy правёў апошнія гады – spędził ostatnie lata прáвілы арфаэпіі – zasady ortoepii прадвы значыла лёс – zadecydowała o losie прадстаўнíк – przedstawiciel прадуглéджвае – przewiduje прадýкцыя – produkty «Праз могілкі» – Droga przez cmentarz практы чна ўся тэрыторыя – prawie całe te rytorium прамысловы цэнтр – centrum przemysłu пранікнёнасць – szczerość, prawdziwość emocji праразáць – przecinać праспéкт Незалéжнасці – Aleja Niepodle- głości праток – kanał прафесíйны тэáтр – teatr zawodowy прафéсія – fach, zawód праця гваць – kontynuować проста – po prostu прыблíзна – około, blisko, w przybliżeniu прывáбліваюць – przyciągają прыгажосць – piękno прыгожае пісьмéнства – literatura piękna прыгнёт – uciemiężenie прыдворная мýзыка – muzyka dworska прыжыццёвы – za życia прыз – nagroda прызнáны мáйстра – uznany mistrz прызямлíцца – wylądować прыйшлося пакíнуць – był zmuszony opuścić прыйшоў у заняпáд – podupadł, popadł w ruinę пры нцып – zasada прыродны помнік – zabytek przyrody прысýд – wyrok прысýтнічаюць элемéнты – są obecne ele menty прыток – dopływ прыхíльнік – zwolennik прэмія – nagroda прэснае возера – jezioro słodkowodne прэсты жны – prestiżowy пы шны – bogaty Р радавы – szeregowy радовішча – złoże разбуры лі – zburzyli, zrujnowali, zniszczyli рáзам – wraz, równocześnie, razem развіццё – rozwój разгалінавáны – rozgałęziony разнастáйная прырода – zróżnicowana przy roda разнастáйны – rozmaity, różnoraki рамáн – powieść рáптам – nagle, nieoczekiwanie, niespodzie wanie раскíдана – porozrzucano «Раскíданае гняздо» – Zburzone gniazdo раскрыццё – przedstawianie, odkrywanie, ujawnienie распавядáюць – opowiadają раслíнны свет – świat roślin растаé снег – topnieje śnieg раўнíна – równina родны – rodzony руплíвасць – dokładność, staranność, praco witość ручáй – strumyk ры жык – rydz ры царскі турнíр – turniej rycerski рэдкія вíды – rzadkie gatunki рэльéф – rzeźba terenu рэпты лія – gad Рэч Паспалíтая – Rzeczpospolita Obojga Narodów С сабрáны – zgromadzony Савéт Рэспýблікі – Rada Republiki садавінá – owoce сáжалка – staw сакавíк – marzec самаахвя рны – ofi arny самавýк – samouk самакіравáнне – samorząd сапрáўдны шэдэ ўр – prawdziwe arcydzieło свабодныя навýкі – nauki wyzwolone, sztuki wyzwolone свéдчанні – świadectwa своеасаблíвы – swoisty, niepowtarzalny, swe go rodzaju святáр – duchowny сéльская гаспадáрка – rolnictwo сёння – dzisiaj, obecnie сінявокая краíна – niebieskooki kraj сістэма вышэйшай адукáцыі – system szkol nictwa wyższego сістэма трáнспарту – system komunikacyjny скажэнне – wypaczenie, sfałszowanie скарб літаратýры – klejnot literatury скончыць жыццё самагýбствам – popełnić samobójstwo скульптýра – rzeźba, posąg скры пка – skrzypce слáвіцца – słynąć снéжань – grudzień смýтны – smętny Сонечная сістэма – Układ Słoneczny спадарожнічаў – towarzyszył спáдчына – dziedzictwo спадчына пісьменніка – dorobek pisarza спалучы цца – połączyć się спалучэнне колераў – połączenie kolorów спасцігáць – poznawać спецыялізавáны – specjalistyczny спёка – upał Спіс сусвéтнай спáдчыны – Lista Światowe- go Dziedzictwa сродак самавыяўлéння – sposób wyrażenia siebie стáвіцца – ustosunkowywać się стагоддзе – wiek, stulecie становіцца цяплéй – robi się cieplej старажы тная гісторыя – długa historia старажы тнае пасéлішча – dawne siedlisko старажы тны, старадаўні – dawny старажытныя арганізмы – wymarłe organizmy, dawne formy życia стáтак – stado стáтуя – posąg стая нка – stanowisko (w archeologii), postój стварáльнік – twórca, prekursor створана – założona, powołana столь – sufi t стры мліваць – powstrzymywać струмéнь – struga стýдзень – styczeń сту жка – film (w branży fi lmowej), wstążka субясéднік – biesiadnik судáк – sandacz судова-апеляцы йная інстáнцыя – instancja sądowo-odwoławcza сунíцы – poziomki сумýе – smuci się сумéсны – wspólny супáсць па чáсе з – być zbieżnym w czasie z супраціўле нне – stawianie oporu, sprzeciw сутарэнні – podziemia, piwnice сусвéтна вядомыя майстры – światowej sła- wy mistrzowie сусвéтны – światowy сустрэць – spotkać «Сыны ідýць у бой» – Synowie idą w bój сыраéжка – gołąbek сямéйная рэлíквія – skarb rodzinny Т Таварыства беларýскай школы – Towarzy stwo Szkoły Białoruskiej тагачáсны – ówczesny тады – wtedy, wówczas 194 АЛФАВІТНЫ СЛОЎНІК таксáма – również тарфя нік – torfowisko творчая скарбонка – twórczy dorobek трáвесці – en travesti трáнспартны вýзел – węzeł komunikacyjny трýнак – napój alkoholowy, alkohol трылогія – trylogia трэць – jedna trzecia туры сцкі маршрýт – szlak turystyczny «Тутэйшыя» – Tutejsi ты чыцца – obejmuje, dotyczy тэатрáльны калекты ў – grupa teatralna тэктанічная карта – mapa tektoniczna Тэўтонскі óрдэн – Zakon Krzyżacki У у асноўным – zasadniczo, przeważnie увайсцí ў гісторыю – przejść do historii, zapi sać się na kartach historii увасобілася – uosobiło się у вы рай – na zimowisko, do ciepłych krajów увéсь час – ciągle, cały czas угодкі – rocznica уголас – na głos, głośno удасканáліць – ulepszyć удзень – za dnia узвéсці зáмак – wznieść zamek узвы шша – wyżyna, wysoczyzna узгáдка – wzmianka узíмку – zimą узнагарода – nagroda узнагароджаны – nagrodzony узначáліў – stanął na czele узначáльваць – kierować, przewodniczyć, stać na czele узорны – wzorcowy у імя мінýлага – na rzecz przeszłości у канцы мéсяца – pod koniec miesiąca уладáр – władca уладкаванне – ustrój, układ улáсны – własny улéтку – latem улонне прыроды – łono natury умераны – umiarkowany умуравáны – wmurowany уначы – nocą унýтранае ўладкавáнне – porządek we wnętrzny, ustrój унýтраны свет – świat wewnętrzny унутры – wewnątrz, w środku упадáе ў мора – uchodzi do morza у пастаноўцы – w reżyserii упершыню – po raz pierwszy упрыгожаны – ozdobiony урáд – rząd ураджэ нец горада – pochodzący z miasta усé – wszystkie, wszelke ускрáіна горада – obrzeża miasta усю ды – wszędzie усялíць надзéю – tchnąć nadzieję утварáюць – tworzą Ф феадáл – feudał, możny фестывáль мастáцтваў – festiwal sztuki фон – tło франтавáя брыгáда – brygada frontowa фэст сярэднявéчнай культýры – festyn kultu ry średniowiecznej Х халадзíльнік – lodówka хараство – piękno харчавáнне – żywność, żywienie хвойныя пароды – gatunki iglaste хворы – chory хлебазавод – piekarnia хмызня к – chruśniak, zarośla хто-нéбудзь – ktokolwiek Ц цéплалюбíвыя пароды – ciepłolubne gatunki цікáвіцца – interesować się «цíхае палявáнне» – „ciche łowy” цкавáнне – nagonka цудоўна – wyśmienicie цытадэль – twierdza, cytadela ця жар нягодаў – trudy i przeciwności цяпéр – tym razem, teraz Ш шанавáнне – szacunek шкадавáў – żałował школьнік – uczeń шмат – dużo шматгрáнная асоба – człowiek wszechstronny шматгрáнны – wielostronny шматлікі – liczny шмат якíя творы – wiele utworów, liczne utwory што – co штогóд – co roku штодзённы – codzienny шчы льнасць насéльніцтва – gęstość zaludnienia шырокалíсцевыя пароды – szerokolistne gatunki шэдэ ўр – arcydzieło шэраг твораў – szereg utworów Ч чалавéцтва – ludzkość чамý – z jakiego powodu, dlaczego чарговы – kolejny чарнíцы – borówka czarna, jagoda чвэрць – jedna czwarta чорныя часы – ciężkie czasy, niesprzyjający okres, zły okres чужы на – obczyzna чужы нец – obcy, obcokrajowiec чыгýначны – kolejowy чыгýнка – kolej żelazna чырвóнагалóвік – koźlarz babka чытáць лéкцыі – wykładać чэрвень – czerwiec Э эпóха Адраджэння – epoka renesansu Ю юнáк – młodzieniec юрыды чны ліцэй – liceum prawnicze Я ядловец – jałowiec якí-кольвечы – jakikolwiek якíм чы нам – w jaki sposób як магá больш – jak najwięcej, w najwięk szym stopniu як прáвіла – z reguły, zazwyczaj яловы – świerkowy янотападóбны сабáкa – pies szopowaty «Я родам з дзяцíнства» – Pochodzę z dzieciń stwa я сеневы – jesionowy яўрэйскі – żydowski яшчэ школьнікам – w wieku szkolnym 196 АЛФАВІТНЫ СЛОЎНІК REDAKTOR Joanna Bernatowicz KOREKTA Grzegorz Korczyński SKŁAD I ŁAMANIE Hanna Wiechecka Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. (12) 631-18-80, tel./fax (12) 631-18-83 Widok znad Morza Mińskiego Zbór kalwiński w Zasławiu, poł. XVI wieku Zamek w Nieświeżu, koniec XVI wieku Staw w Zalesiu, folwark Ogińskich Monaster św. Eufrozyny w Połocku Cerkiew Zbawiciela, XII wiek Kościół Bożego Ciała w Nieświeżu, XVI wiek Kościół Bernardynów w Grodnie, XVI wiek Wieże zamku w Mirze, początek XVI wieku Ratusz w Mińsku Kościół pw. Najświętszej Marii Panny w Mińsku, koniec XVII wieku Sobór Św. Ducha w Mińsku, I poł. XVII wieku Cerkiew pw. Marii Magdaleny w Mińsku, I poł. XIX wieku Kościół pw. św. Franciszka Ksawerego w Grodnie, XVII wiek Wieża dzwonnicza w Nieświeżu, XVI wiek Sobór św. Sofii w Połocku, XI–XVIII wiek Brama Słucka w Nieświeżu, I poł. XVI wieku Narodowa Biblioteka Białorusi w Mińsku Pomnik Eufrozyny Połockiej w Połocku Pomnik Franciszka Skaryny obok budynku Narodowej Biblioteki Białorusi w Mińsku Pomnik litery ў – u niezgłoskotwórczego, Połock Pomnik Jazepa Drazdoviča w Mińsku Pomnik Marca Chagalla w Witebsku Popiersie Tomasza Makowskiego w Nieświeżu Polichromia kościoła Bożego Ciała w Nieświeżu Pomnik Janki Kupały w Mińsku Pomnik Szymona Budnego w Nieświeżu Pomnik Jakuba Kołasa w Mińsku Szymon-muzyk i Hanna, bohaterowie Jakuba Kołasa. Rzeźba na placu w Mińsku Teatr Wielki Opery i Baletu Białorusi w Mińsku Filharmonia w Mińsku Tablica na domu Stanisława Moniuszki w Mińsku Obwodowy Teatr Dramatyczny w Grodnie