ÉTUDES SUR LE TEXTE

dédiées

À HALINA GRZMIL-TYLUTKI

Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds)
ÉTUDES SUR LE TEXTE
dédiées

À HALINA GRZMIL-TYLUTKI

ÉTUDES SUR LE TEXTE
dédiées
À HALINA GRZMIL-TYLUTKI

Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds)

Kraków 2016
Ouvrage imprimé avec le concours de la Faculté des Lettres de l'Université Jagel-
lonne de Cracovie

CRITIQUES

prof. dr hab. Zofia Berdychowska

prof. dr hab. Regina Bochenek-Franczakowa

prof. dr hab. Anna Bochnakowa

prof. dr hab. Urszula Dąmbska-Prokop

prof. dr hab. Anna Drzewicka

dr hab. Halszka Górny

dr hab. Iwona Janowska

dr hab. Kazimierz Jurczak

dr hab. Anna Klimkiewicz

prof. dr hab. Janina Labocha

prof. dr hab. Bronisława Ligara

dr hab. Joanna Porawska

prof. dr hab. Jan Prokop

prof. dr hab. Wacław Rapak

dr hab. Anna Sawicka

prof. dr hab. Barbara Sosień

dr hab. Ewa Stala

prof. dr hab. Marcela Świątkowska

COUVERTURE
Emilia Dajnowicz

CORRECTION

Françoise Collinet, Jean-Pierre Darcel
CC-BY-NC-SA 3.0 PL

La publication en version électronique est disponible librement sur le site
ruj.uj.edu.pl

Les exemplaires du livre sont gratuits et ne peuvent pas être vendus

ISBN (version papier): 978-83-946655-3-1
ISBN (version électronique): 978-83-946655-4-8

Biblioteka Jagiellońska
Kraków 2016

al. Mickiewicza 22, 30-059 Kraków
tel. 12 663 35 89, tel./fax 12 633 09 03
http://ruj.uj.edu.pl
ruj@uj.edu.pl

Table des matières

À la mémoire du Professeur Halina Grzmil-Tylutki (1954-2015)

Urszula DĄMBSKA-PROKOP........................................................... 7

Publications de Halina GRZMIL-TYLUTKI........................................... 11

Halina GRZMIL-TYLUTKI : Initiation à la linguistique textuelle.................. 15

LINGUISTIQUE

Leszek Bednarczuk : Spójniki zdaniowe a konektory tekstowe...................... 61

Waldemar Czachur : Inscenizowanie bliskości w polskich i niemieckich orę-
dziach noworocznych. Przyczynek do lingwistyki kulturowej i międzykul-

kulturowej................................................................... 73

Urszula DĄMBSKA-PROKOP : Kilka uwag o gatunku tekstów........................... 97

Joanna GÓRNIKIEWICZ : Quelle approche de l'apposition en classe de gram-
maire descriptive à l'université ?.................................... 109

Agata KOMOROWSKA : Pragmática del discurso electoral y el uso de nosotros .	121

Renata KRUPA : Les marqueurs discursifs de contact en polonais et en français.

Quelques observations....................................................... 135

Teresa MURYN, Małgorzata NIZIOŁEK : La métonymie avec le marqueur de

totalité tout dans le discours : l'intensification inférée.................. 145

Marta PAWŁOWSKA : Una ojeada al sistema de los tiempos pasados en español

y francés medieval reflejado en textos literarios........................... 154

Iwona PIECHNIK : Textes bibliques en langages argotiques....................... 170

Dorota PIEKARCZYK : Językowe wyobrażenia tekstu mówionego i pisanego....	186

Dorota PUDO : Le texte littéraire en cours de FLE en entreprise................ 212

Dorota ŚLIWA : L'intensité comme facteur d'expression de l'émotion dans le
discours de Jean-Paul II au corps diplomatique (2005). Étude du texte paral-
lèle polonais et français................................................ 229

Maria WOJTAK : Litanie do Matki Bożej w analizie genologicznej................. 243

Andrzej ZIELIŃSKI : Sobre el origen discursivo de la perífrasis <ir + gerundio>	259

LITTÉRATURE

Magdalena Bartkowiak-Lerch : La Comedia delle ninfe fiorentine : nella selva

dei sensi .................................................................. 273

Regina Bochenek-Franczakowa : Wspomnienia Élisabeth Vigée Le Brun

- autoportret na tle epoki przełomu Oświecenia.............................. 281
6

Table des matières

Katarzyna DYBEŁ : Oblicza słowa w Persewalu Chrétiena de Troyes............... 292

Gabriela Gavril-Antonesei : Ipostaze feminine în cultura română a secolu-
lui al XIX-lea : „Marianne"-le româneşti................................... 306

Maria GUBIŃSKA : Démasquer la Russie selon Astolphe de Custine (Lettres de

Russie) ou le jeu comme stratégie d'écriture............................... 315

Agnieszka Kukuryk : Poésie graphique du début du XXe siècle - le texte ico-

nique en tant que signe(s)................................................. 323

Regina LUBAS-BARTOSZYŃSKA : Teksty autobiograficzne polskich arystokra-

tek w XX wieku............................................................. 335

Barbara MARCZUK : Vers la parabole : lecture herméneutique de la nouvelle

32 de L'Heptaméron de Marguerite de Navarre................................ 355

Gabriela Meinardi : Antoine de Saint Exupéry - pisarz i pilot : dwie sfery

egzystencji : tekst i przesłanie........................................... 366

Ewelina MITERA : La composition et la narration dans les œuvres de Jules Bar-
bey d'Aurevilly............................................................ 385

Magdalena Patro-Kucab : „Felińska? Twych zaszczytów nie będę tu głosić".

Józefa Omiecińska w świetle listów, wierszy i pamiętników dziewiętnasto-
wiecznych .............................................................. 399

Rozalya Sasor : Les lletres de batalla i l'estil notarial al Tirant lo Blanc de Joa-

not Martorell.............................................................. 412

Anna Walczuk : That Amazing Art of Words: the World, Time and Eternity

in the Poetry of T.S. Eliot and Elizabeth Jennings......................... 428

ÉPILOGUE

Kazanie podczas Mszy świętej pogrzebowej ś.p. prof. dr hab. Haliny
Grzmil-Tylutki, Kraków, 7.07.2015
Zdzisław Józef KIJAS OFMConv.................................................. 443
À la mémoire du Professeur
Halina Grzmil-Tylutki (1954-2015)

Ce livre, hommage posthume à Halina Grzmil-Tylutki, s'ouvre sur son itiné-
raire scientifique et rassemble ensuite, écrits par ses collègues et amis, les
textes où sa pensée s'élargit, développée en multiples directions.

Est ajouté à ce volume un inédit de Halina, Initiation à la linguistique tex-
tuelle, qui allait être le début d'un manuel de grammaire textuelle qu'elle pré-
parait pour ses étudiants en philologie romane et que la maladie ne lui avait
pas permis de terminer. Cette amorce d'un grand ouvrage théorique témoigne
du sérieux qu'elle mettait à préparer ses cours, d'abord à l'actuelle Université
Pédagogique où, jeune assistante, elle co-fondait en 1977 le département de
philologie romane, puis à l'Université Jagellonne (où elle avait fait ses études)
et où, ensuite, s'est déroulée sa carrière universitaire ultérieure. L'Initiation à la
linguistique textuelle, publiée ici avec quelques minimes corrections, peut déjà
servir à une analytique d'un « savoir institué » qu'est aujourd'hui la science
du texte. Non seulement elle renseigne sur l'état des lieux où se trouvent les
recherches sur le texte, non seulement elle illustre, par de riches exemples, la
complexité de la « grammaire du texte », mais aussi, ou avant tout, elle ouvre
aux étudiants des perspectives sur cette discipline spécifique, encore peut-être
ignorée par eux, qu'est l'analyse du discours.

Car Halina se trouvait trop à l'étroit dans l'étude de la structure du fran-
çais, matière qu'elle enseignait à ses étudiants, matière aussi à laquelle elle
a contribué en publiant, en 1995 (en collaboration), une Gramatyka opisowa
w ćwiczeniach (Exercices de grammaire descriptive) et où elle cherchait à dé-
passer les cadres stricts de la morphologie et de la syntaxe du français. Dans sa
thèse de doctorat, Métaphore : jeu de redondance sémantique dans le texte, elle met
en relief l'importance de cette figure rhétorique servant à modifier, dans les
énoncés, le sémantisme, tantôt en l'amplifiant et par conséquent l'enrichissant,
tantôt en permettant de jouer avec le sens, de suggérer plus que celui-ci ne dit
ouvertement.

Car, souligne-t-elle dès le début, l'analyse du texte ne peut s'arrêter au
niveau de la langue et du style. « L'enseignement de la linguistique - écrit-elle
dans l'Initiation à la linguistique textuelle publiée ici - a longtemps eu pour fon-
dement l'étude de la morphosyntaxe qui est très importante pour la maîtrise
des règles de grammaire » (p. 15). Cependant, c'est « La linguistique de l'énon-
ciation [qui] a rendu claire la différence majeure entre la phrase et l'énoncé et
nous a montré que c'est avec ce dernier que l'homme communique ». C'est
8

Urszula Dąmbska-Prokop

l'énoncé qui « est porteur de sens, il est une unité sémantique et pragmatique
avec laquelle nous communiquons et agissons dans nos communautés discur-
sives » (ibidem).

Ainsi Halina a-t-elle fait, dans ses recherches et aussi dans ses cours pour
doctorants, un grand pas vers l'analyse du discours, terrain qu'elle maîtrisait
bien. Elle publie, en 2000, Francuski dyskurs ekologiczny w perspektywie aksjo-
logicznej (Le discours écologique - français et polonais - du point de vue axio-
logique). Ce livre accentue le rôle que la langue joue dans toute communi-
cation, et surtout dans le discours choisi, illustré par des écrits à première vue
tout-à-fait « objectifs ». Elle y étudie notamment aussi bien les textes traitant
d'actuels grands problèmes de l'écologie que des articles de presse sur la vie
des animaux, dans la presse spécialisée ou même dans celle qui s'adresse aux
enfants. Elle montre que tous ces textes servent à modeler - disons tout de
suite : à manipuler - la façon de percevoir la réalité, car ils persuadent, véhi-
culent plus ou moins ouvertement l'opinion de leurs auteurs, ne sont jamais
axiologiquement neutres. Mettant en relief ce façonnement idéologique, elle
tente non pas tant d'accuser ces auteurs que de protéger les lecteurs contre « le
mensonge » que toute comunication par la langue est susceptible de trans-
mettre.

Elle publie ensuite, en 2007, son Gatunek w świetle francuskiej teorii dyskursu
(Le genre à la lumière de la théorie française du discours). Ce livre montre l'évo-
lution de la réflexion sur le genre et les perspectives nouvellement ouvertes
par les recherches génologiques. Le genre y est présenté comme « un outil »
permettant, dans la communication par la langue, de construire et de com-
prendre les énoncés. Le genre est un produit du discours, il résulte - dit Halina
- de la forme qu'avaient choisie les protagonistes du discours, ses véritables
« metteurs en scène ».

Dans un livre de synthèse, Francuska lingwistyczna teoria analizy dyskursu.
Historia, tendencje, perspektywy (La théorie du discours à la française. Histoire,
tendances, perspectives), qu'elle publie ensuite (en 2010), elle expose, d'une
manière plus large et à la fois très concise, ses vues sur le genre et le discours ;
elle y accentue aussi les problèmes axiologiques impliqués dans les textes et
y jouant un rôle particulièrement important. Ce livre présente le discours
comme une institution sociale conditionnant le choix des faits de langue et
imposant des normes d'emploi, de même que, souvent, le choix de la forme du
texte. Le discours, fonctionnant dans une situation concrète, réalise un but que
se propose d'atteindre le sujet communiquant, donc celui qui « laisse des traces »
dans son énoncé, lisibles dans les faits de langue choisis.

Ce livre montre l'apport considérable d'Halina dans la typologie des dis-
cours. Il introduit en Pologne la pensée, auparavant peu connue, des chercheurs
français et suisses sur l'histoire, les méthodes et perspectives offertes par l'ana-
lyse du discours. Lu et cité, ce livre étonne par la largeur des vues et par la
profondeur de sa pensée. Il découvre des horizons où différents domaines
À la mémoire du Professeur Halina Grzmil-Tylutki (1954-2015)

9

s'unissent pour ouvrir l'accès à une intelligence approfondie du texte : socio-
logie, herméneutique, rhétorique, théorie de l'argumentation et, bien sûr, lin-
guistique. Il montre une réflexion claire, logique et novatrice sur les discours
en communication, leur nature, leur importance et leur impact. Car ce que
nous disons est conditionné, certes, par notre compétence linguistique et par
notre culture générale, mais dépend aussi - et cet impact n'est pas minime
- de la situation où se fait la communication. Ainsi agissons-nous dans les
cadres que nous impose le discours : enseignement, politique, tribunaux, reli-
gion, et aussi nos conversations de tous les jours. Chacun de ces domaines
obéit à ses règles propres, et l'analyse du discours permet de le comprendre,
comme elle permet également d'améliorer la communication. Halina est la pre-
mière à rendre compte à ses lecteurs des différences entre la manière d'en-
tendre le discours à l'anglosaxonne (où d'ailleurs elle se montre compétente) et
celle que propage et développe l'« École Française de l'analyse du discours »
(en citant de préférence Dominique Maingueneau). Son livre est un manuel
qui, à la fois, rend compte, critiquement, de l'état où se trouvent actuellement
des recherches, invite à les continuer et propose plusieurs analyses minu-
tieuses de différents discours. C'est un ouvrage qu'il faut traduire, par exemple
en français et en anglais, tant il marque une étape importante dans l'évolution
de la linguistique.

Après cette « somme » de ses recherches, Halina a eu encore plusieurs occa-
sions, lors de différents colloques, de contribuer à la théorie qu'elle a adoptée
et développée. L'un de ses derniers articles publiés, La prolifération des théories
discursives : inconvénient ou avantage ? (2015), rappelle le besoin de prendre en
considération, en analysant le texte, tout ce qui le détermine, ses aspects stylis-
tiques, son fonctionnement pragmatique et surtout les perspectives qu'ouvrent
différentes propositions de l'analyse du discours.

Le profil de Halina Grzmil-Tylutki resterait incomplet si l'on ne rappelait
pas ici son activité au sein la Société Internationale Scientifique Fides et Ratio,
dont elle a été l'une des fondatrices et où elle a organisé des colloques et rédigé 2
volumes d'études : Postmodernizm i fundamentalizm a prawda - od idei do praxis
(Postmodernisme et fondamentalisme face à la vérité - de l'idée à la praxis) en
2010 et Godność w perspektywie nauk (La dignité du point de vue des sciences)
en 2012.

Nous ne pouvons pas, non plus, oublier la passion et la bienveillance qui la
caractérisaient lors de ses séminaires à l'Université et qui lui ont valu la sym-
pathie, l'estime et la reconnaissance de ses étudiants.

Halina nous a quittés le 1er juillet 2015, jour de la fête de sa sainte patronne,
à l'âge de 61 ans.

Urszula Dąmbska-Prokop

Publications
de Halina Grzmil-Tylutki

Livres

1994 - Métaphore : jeu de redondances sémantiques dans le texte, Kraków : Wyższa
Szkoła Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej, 192 p.

1995 - Gramatyka francuska w ćwiczeniach, Częstochowa : Educator, 216 p. (avec
Urszula Dąmbska-Prokop).

2000 - Francuski i polski dyskurs ekologiczny w perspektywie aksjologii, Kraków :
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 130 p.

2007 - Gatunek w świetle francuskiej teorii dyskursu, Kraków : Universitas, 278 p.

2010 - Francuska lingwistyczna teoria dyskursu. Historia, tendencje, perspektywy,
Kraków: Universitas, 366 p.

Coédition de livres

2010a - Enseigner le FLE aux débutants à la philologie romane. Nouveaux défis, Kra-
ków : Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego (avec Ewa Krakowska-
Krzemińska).

2010b - En quête de sens. Études dédiées à Marcela Świątkowska. W poszukiwaniu
znaczeń. Studia dedykowane Marceli Świątkowskiej, Kraków: Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego (avec Joanna Górnikiewicz, Iwona Piechnik).

2010c - Postmodernizm i fundamentalizm a prawda - od idei do praxis, Kraków:
Polska Akademia Umiejętności (avec Agnieszka Hennel-Brzozowska).

2012 - Godność w perspektywie nauk, Kraków: Fides et Ratio (avec Zbigniew
Mirek).

Articles

1982 - Pewna próba semantycznej interpretaq'i tekstu literackiego, Rocznik
Naukowo-Dydaktyczny WSP 84 : Prace Historyczno-Literackie 4 : 121-125.

1983 - Métaphore en tant que déviation sémantique, Rocznik Naukowo-Dydak-
tyczny WSP 86 : Prace Romanistyczne 1 : 159-184.

1984 - Quelques réflexions sur la définiton sémantique du discours étrange
par Sorin Alexandrescu, Neophilologica 4 : 20-27.

1985 - Les rapports syntagmatiques et le problème de la redonance sémantique,
Zeszyty Naukowe UJ. Prace Językoznawcze 81 : 57-87.

1986 - Quelques conséquences de l'hypothèse concernant la redonance séman-
tique dans les syntagmes, Neophilologica 5 : 25-41.

1988 - La connotation et les traits sémantiques supplémentaires, Neophilologica
7 : 23-34.
12

Publications de Halina Grzmil-Tylutki

1989 - La tautologie et la contradiction - et la structure sémantique, Romanica
Wratislaviensia 30 : 123-127.

1992 - Métaphore et baisse de la redonance, (in :) Études de linguistique romane
et slave, Wiesław Banyś, Leszek Bednarczuk, Krzysztof Bogacki (red.), Kra-
ków : Universitas, 283-286.

1993 - La distribution lexicale et et le contenu sémantique, Studia Romanica
Posnaniensia 17 : 129-133.

1994 - Métonymie ou métaphore ?, Studia Romanica Posnaniensia 19 : 21-24
(avec teresa Muryn).

1999a - Dyskurs : kompetenqa i wartościowanie, (in :) Wartościowanie w dys-
kursie edukacyjnym, Jan Ożdżyński, Sławomir Śniatkowski (red.), Kraków :
Edukacja, 105-114.

1999b - Dyskurs, wartościowanie, kompetenq'a, Sprawozdania z Posiedzeń Ko-
misji Naukowych 42/1 : 21-23.

2000a - Discours et évaluation, Romanica Cracoviensia 1 : 95-100.

2000b - Le discours écologique dans la perspective axiologique, Linguistica
Silesiana 21 : 25-33.

2001 - Le discours écologique est-il écologique ?, (in :) Ślady obecności. Księga
pamiątkowa ofiarowana Urszuli Dąmbskiej-Prokop przez kolegów, uczniów i przy-
jaciół. Traces d'une présence. Mélanges offerts à Urszula Dąmbska-Prokop par ses
collègues, élèves et amis, Iwona Piechnik, Marcela Świątkowska (éds), Kra-
ków : Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 151-154.

2002 - Le sujet discursif, Romanica Cracoviensia 2 : 136-139.

2004a - Les ouvriers de la onzième heure, (in :) Amico e Maestro. Miscellanea in
onore di Stanisław Widłak. Przyjaciel i Mistrz. Studia dedykowane Stanisławowi
Widłakowi, Marcela Świątkowska, Roman Sosnowski, Iwona Piechnik (a cura
di), Kraków : Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 153-158.

200b - Prière - procédure ou dialogue ?, Romanica Cracoviensia 4 : 227-235.

2005a - Le discours religieux dans le monde contemporain. L'amour comme
réponse à l'agression, Synergies Pologne 2/2 : 48-58.

2005b - Le genre auctorial et le sens du discours. Un exemple : méditation,
(in :) Relations sémantiques dans le lexique et dans le discours, Krzysztof Bogacki,
Anna Dutka-Mańkowska (dir.), Warszawa : Uniwersytet Warszawski. Wy-
dział Neofilologii. Instytut Romanistyki, 119-131.

2005c - Qui est-ce qui l'a dit ? Le dialogisme montré et le dialogisme masqué
dans l'énonciation discursive, Romanica Cracoviensia 5 : 25-35.

2006 - Le discours et la liberté d'expression, Romanica Cracoviensia 6 : 66-69.

2007 - La norme générique et ses transgressions, (in :) Norme, normativité, trans-
gression, Anna Bochnakowa, Agnieszka Marduła, Teresa Tomaszkiewicz
(dir.), Łask : Leksem, 177-183.

2008a - Gatunki dyskursywne a strategie manipulacyjne, Tekst i dyskurs - Text
und Diskurs 1 : 87-98.
Publications de Halina Grzmil-Tylutki

13

2008b - Typologia gatunków w świetle francuskiej szkoły dyskursu, (in :) Języko-
znawstwo historyczne i typologiczne. W 100-lecie urodzin Profesora Tadeusza Mi-
lewskiego, Leszek Bednarczuk, Wojciech Smoczyński, Maria WojtyłaŚwie-
rzowska (red.), Kraków: PAU, 2008, 271-278.

2009a - Le « fait divers », un genre rédactionnel et méta-discursif, Synergies
Pologne 6/2 (Linguistique : « Le sens et la complexité »), 45-58.

2009b - Gatunek - kategoria analizy dyskursu, Biuletyn Polskiego Towarzystwa
Językoznawczego 65 : 89-100.

2010a - L'analyse du discours à la française - tendances majeures et proposi-
tion d'une typologie de discours, (in :) Des mots et du texte aux conceptions de
description linguistique, Anna Dutka-Mańkowska, Teresa Giermak-Zielińska
(dir.), Warszawa : Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 173-181.

2010b - Discours politique, discours nationaliste, discours persuasif, discours
manipulant : une même typologie ?, (in :) Discours du nationalisme en Europe,
Greta Komur-Thilloy, Agnès Celle (éds), Paris : L'improviste, 153-164.

2010c - Jan Paweł II - Najlepszy Ojciec. Analiza dyskursywna, (in :) Karol Woj-
tyła - Jan Paweł II. Słowa prawdy i życia. Szkice lingwistyczne, Kazimierz Ożóg,
Bożena Taras (red.), Rzeszów : Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszow-
skiego, 11-21.

2010d - Les Mélanges - un genre du discours scientifique, (in :) En quête de sens.
W poszukiwaniu znaczeń. Études dédiées à Marcela Świątkowska. Studia dedyko-
wane Marceli Świątkowskiej, Joanna Górnikiewicz, Halina Grzmil-Tylutki,
Iwona Piechnik (éds.), Kraków : Wydawnictwo Uniwersyteu Jagiellońskiego,
218-223.

2010e - Rola gatunku w komunikacji międzykulturowej. Dziennikarski „fait
divers", (in :) Słowo w dialogu międzykulturowym, Władysław Chłopicki, Maria
Jodłowiec (red.), Kraków: Tertium, seria Język a komunikacja 25 : 55-65.

2011a - L'analyse du discours et la didactique des langues. Nouveaux défis,
(in :) Discours, acquisition et didactique d'un dialogue. Les termes d'un dialogue,
Pascale Trévisiol-Okamura, Greta Komur-Thilloy (éds), Paris : Orizons,
155-165.

2011b - L'axiologie discursive - entre l'implicite et l'explicite, Synergies Pologne
8 : 247-254.

2011c - L'évolution des genres politiques sous l'influence de la publicité : un
pacte orienté vers un rêve et une offre, Romanica Cracoviensia 11 : 166-175

2011d - Gatunek jako kategoria społeczno-językowa, (in :) Gatunki mowy i ich
ewolucja, t. IV : Gatunek a komunikacja społeczna, Danuta Ostaszewska (red.),
Katowice : Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 33-43.

2011e - Kwestie gatunku i komunikacji społecznej z perspektywy polskiej, nie-
mieckiej i francuskiej tekstologii, (in :) Gatunki mowy i ich ewolucja, t. IV : Ga-
tunek a komunikacja społeczna, Danuta Ostaszewska, Joanna Przyklenk (red.),
Katowice : Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 515-552 (avec Maria
Wojtak, Zofia Bilut- Homplewicz, Waldemar Czachur).
14

Publications de Halina Grzmil-Tylutki

2011f - Terminologia a dyskurs. Na przykładzie orędzia, gatunku dyskursu
religijnego, Roczniki Humanistyczne 59/8 : 53-63.

2012a - Axiologie des contes - entre la tradition et la modernité, (in :) Le Petit
Prince et les amis au pays des traductions. Études dédiées à Urszula Dąmbska-Pro-
kop, Joanna Górnikiewicz, Iwona Piechnik, Marcela Świątkowska (éds), Kra-
ków : Księgarnia Akademicka, 466-474.

2012b - Dyskurs - pojęcie wieloznaczne, (in :) Termin w językoznawstwie, Do-
rota Brzozowska, Władysław Chłopicki (red.), Kraków : Tertium, seria Język
a komunikacja 31 : 225-235.

2012c - Francuska analiza dyskursu a badania kontrastywne, Tekst i dyskurs
- Text und Diskurs 5 : 223-230.

2012d - Dyskurs w filologii, Stylistyka 21 : 398-411 (avec Janina Labocha, Anna
Duszak, Ingo H. Warnke, Dorota Miller).

2014a - Francuska analiza dyskursu po zwrocie pragmatycznym, (in :) Pragma-
tyka, retoryka, argumentacja : obrazy języka i dyskursu w naukach humanistycz-
nych, Piotr Stalmaszczyk, Piotr Cap (red.), Kraków : Universitas, 245-264.

2014b - Langues spécialisées ou langues discursives : question terminologique
ou choix épistémologique ?, Roczniki Humanistyczne 62/8 : 27-47.

2015a - Czy każda wypowiedź jest realizaq'ą gatunku ?, (in :) Gatunki mowy
i ich ewolucja, t. V : Gatunek a granice, Danuta Ostaszewska, Joanna Przy-
klenk (red.), Katowice : Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 52-63.

2015b - La prolifération des théories discursives : inconvénient ou avantage ?,
(in :) Linguistique du discours : de l'intra- à l'interphrastique, Teresa Muryn,
Salah Mejri (éds), Frankfurt am Main : Peter Lang, 179-189.

2016 - Initiation à la linguistique textuelle, (in :) Études sur le texte dédiées
à Halina Grzmil-Tylutki, Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona
Piechnik (éds), Kraków : Biblioteka Jagiellońska, 15-59.
Études sur le texte dédiées à Halina Grzmiì-Tyìutki
Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds), Kraków, Biblioteka Jagiellońska, 2016

Halina Grzmil-Tylutki

Université Jagellonne
de Cracovie

Initiation à la linguistique textuelle

Introduction

L'ouvrage que nous proposons est né d'une expérience personnelle, celle des
cours d'initiation à la linguistique textuelle donnés aux étudiants de philologie
romane à l'Université Jagellonne de Cracovie. L'ouvrage leur est adressé de
prime abord et s'attache essentiellement à la notion de texte et à son analyse.

L'enseignement de la linguistique a longtemps eu pour fondement l'étude
de la morphosyntaxe qui est très importante pour la maîtrise des règles de gram-
maire. La linguistique de l'énonciation a rendu claire la différence majeure entre
la phrase et l'énoncé et nous a montré que c'est avec ce dernier que l'homme
communique. L'énoncé, peu importe sa longueur et son degré de complexité,
est porteur de sens, il est une unité sémantique et pragmatique avec laquelle
nous communiquons et agissons dans nos communautés discursives.

C'est aux linguistes francophones (Charles Bally, Émile Benveniste) que nous
devons la linguistique de l'énonciation. Cette idée a donné, entre autres, l'im-
pulsion à des recherches en matière des unités d'ordre supérieur à la phrase ;
dans certains pays, comme la Pologne et l'Allemagne, c'est la textualité qui
s'est développée et l'a emporté sur la discursivité, domaine privilégié dans les
études françaises.

Cependant, ce courant existe dans le monde francophone. Jean-Michel Adam,
linguiste français de l'Université de Lausanne, est ainsi un représentant émi-
nent de la linguistique textuelle et de son essor en langue française. Il avoue,
lui-même, en être un des acteurs, avec notamment Michel Charolles, Bernard
Combettes et Lita Lundquist (Adam 2010b : 13). Adam défend l'importance de

* Ce dernier texte de Halina Grzmil-Tylutki, conçu comme la trame d'un futur livre, est
resté inachevé.
i6

Halina Grzmil-Tylutki

la linguistique textuelle au sein des sciences du langage malgré des tendances
post-textualistes dans les études littéraires au XXIe siècle. Le linguiste s'oppose
à l'idée déconstructionniste préconisant la mort du texte, une mort du texte
qui succéderait à la mort de l'auteur prônée par Roland Barthes (1968) et par
Michel Foucault (1969).

La linguistique textuelle est considérée comme une discipline récente, con-
temporaine de l'Analyse du Discours, mentionnée au Congrès mondial de Lin-
guistique Française tenu à Paris en 2008, en tant qu'un de ses sous-domaines,
bien que couplée à la stylistique (Adam 2010b : 14). Mais le terme même de
« linguistique textuelle » remonte au milieu des années 1950 : il a été introduit
pour la première fois par Eugeniu Coseriu (1955, cf. aussi sa Lingüística del texto
publiée en 2007) et repris une dizaine d'années plus tard, en 1969, par Harald
Weinrich (Textlinguistik), un linguiste allemand qui donne les premiers cours
de linguistique textuelle en France, au Collège de France (cf. Adam 2010a : 3,
2010b : 14). Les textes de Coseriu et de Weinrich ne sont pas les seuls textes de
référence en matière. Sans parler d'analyses de textes littéraires qui ont une
histoire plus longue, Adam (2010a) mentionne quelques théories en langue
française qui ont contribué au développement de la linguistique textuelle. On
y trouve l'analyse structurale dans la sémiotique de Roland Barthes (1964,
1970), la praxématique de Robert Lafont et Françoise Gardès-Madray (1976,
1983), la stylistique de Michael Riffaterre (1970) - dans les années 1970, les
travaux de Lita Lundquist dans les années 1980, qui ont rendu accessible la
Textanalyse allemande et, en outre, ont mis en avant l'aspect pragmatique,
complémentaire des dimensions structurale et sémantique. Les années 1980
sont également marquées par l'analyse contextuelle de textes de Teun A. van
Dijk (textes qui ont été traduits aussi en français) ; les années 1990 font appa-
raître la linguistique textuelle considérée comme une sorte de grammaire tex-
tuelle où prévalent les questions de textualité, l'étude de la structuration du
texte (cohésion, cohérence, etc.).

En adoptant une perspective plus large, l'on peut trouver trois grandes
sources de l'intérêt porté à l'analyse de textes. Premièrement, c'est la rhéto-
rique ancienne et l'apport incontournable des Grecs (Gorgias, Aristote) et des
Romains (Quintilien, Cicéron), enrichi par la nouvelle rhétorique du XXe siècle
(Perelman, Toulmin). Deuxièmement, la prolifération des courants structura-
listes en Europe a fait voir le jour, entre autres, à l'étude de la structure narra-
tive formelle des contes merveilleux (Propp), à la narratologie (Greimas, Bré-
mond, Todorov), à l'étude anthropologique (Lévy-Strauss), au fonctionnalisme
pragois (Mathesius, Jakobson) et systémique de Halliday & Hasan (1976) ; ces
travaux ont été suivis par des tentatives d'élaborer des grammaires textuelles
et analyses de structures (Hartmann, Harweg, Petöfi, Isenberg, de Beaugrande,
Dressler, van Dijk). Troisièmement, enfin, les études américaines : le distribu-
tionnalisme (Harris) et l'ethnométhodologie, discipline socio-linguistique basée
sur des observations (Garfinkel, Hymes, Gumperz, Labov) et des interactions
Initiation à la linguistique textuelle

17

(Sacks, Schegloff, Jefferson), ne sont pas à négliger. Pour terminer, on ne peut
oublier l'apport considérable de la pragmatique (Austin, Searle, Grice), surtout
au concept élargi du texte et à l'idée du discours, ni celui de l'anthropologie de
Bakhtine et son dialogisme, bénéfique pour les analyses d'intertextualité et de
polyphonie.

Le terme de grammaire de texte mentionné ci-dessus peut induire en erreur.
Il nous renvoie à un projet dès le début voué à l'échec. Le projet originel ten-
tait de situer la grammaire de texte dans le prolongement de la grammaire de
la phrase analysée selon le modèle explicatif de la grammaire générative et
transformationnelle chomskyenne. On devait donc admettre un locuteur idéal,
capable de produire et de comprendre un ensemble infini de structures tex-
tuelles bien formées d'une langue donnée. Envisageant le texte comme une
phrase étendue, on cherchait des règles de réécriture d'une base textuelle ab-
straite. Ce terme a été proposé dans le projet d'une description structurale des
phrases composant le texte de Bertolt Brecht « L'animal préféré de monsieur K. »
(à la base de Geschichten vom Herrn Keuner, 19671), un projet réalisé à l'Univer-
sité de Constance par Rieser, Hartmann, Petöfi, Ihwe, Köck et van Dijk. Les
linguistes s'étaient réunis afin de créer une grammaire et un lexique abstraits
permettant de générer le texte en question (voir Dijk, Ihwe, Petöfi & Rieser
1972). La tâche s'est avérée trop difficile et impossible ; entre la grammaire de
la phrase et la supposée grammaire du texte, le fossé demeurait insurmontable.
Bref, comme une phrase n'est pas un simple assemblage de mots, un texte
n'est pas un simple et quelconque assemblage de phrases. Van Dijk dira plus
tard à propos d'une structure transphrastique : « La différence avec les gram-
maires de phrase est que les dérivations ne se terminent pas sur des phrases
simples ou complexes, mais sur des n-tuples ordonnés de phrases, c'est-à-dire
sur des séquences » (van Dijk 1973b : 19)2. Le modèle de la grammaire généra-
tive-transformationnelle de N. Chomsky s'appuie sur l'hypothèse qu'il existe
une grammaire universelle commune à toutes les langues, ce qui ne peut pas
avoir d'une simple transposition dans un texte : il est impossible, du moins
à l'étape actuelle de recherches, de construire un modèle formel de la compé-
tence textuelle permettant de distinguer un texte d'un non-texte. Le texte est
apparu comme trop complexe pour être soumis à une série de règles. La diffé-
rence entre les deux grammaires se fonde sur une différence majeure qui se trace
entre deux unités heuristiques relevant de deux ordres distincts : la phrase
appartient à la structure, et le texte, en revanche, est une unité pragmatique et
discursive. Le projet manqué s'est trouvé pourtant à l'origine de quelques thé-
ories avançant des modèles formels d'analyse de structures transphrastiques :
à côté de Teun A. van Dijk, il faut citer János S. Petöfi et Igor A. Mel'cuk avec
Alexandre K. Zolkovski, chacun ayant pris sa propre voie d'investigations.

1 La traduction française: Histoires de monsieur Keuner, trad. fr. Maurice Regnaut, Paris:
L'Arche.

2 Nous citons ce passage dans la traduction française de Jean-Michel Adam (2010a: 5).
18

Halina Grzmil-Tylutki

L'éventail de problèmes propres à la linguistique textuelle est si imposant
qu'il reste impossible de les traiter tous dans le cadre de cette étude. Nous met-
tons de côté le modèle de composition issu de la rhétorique, dit dispositio - ré-
servé plutôt à l'analyse stylistique. Nous ne nous occuperons pas non plus des
signes de ponctuation qui sont sans doute des éléments de cohésion. Ils re-
présentent quelques valeurs fondamentales : valeur prosodique (rendre compte
graphiquement de l'intonation, du rythme et des pauses), valeur syntaxique
(segmenter la phrase, le texte, et rendre compte de sa hiérarchisation), valeur
communicative (montrer la modalité) et valeur sémantico-pragmatique (signa-
ler le changement de sens, de thème, l'hétérogénéité énonciative, le type de
discours, le commentaire, etc.). Nous n'entrerons pas dans les détails de struc-
tures péri- ou paratextuelles. Ne trouveront pas de place non plus des ques-
tions d'intertextualité ni celles des fonctions jakobsoniennes (Jakobson 1963)
ou encore des études connexes qui s'interrogent sur le texte (poétique, hermé-
neutique, stylistique, narratologie etc. Cette étude se limite à l'examen de
quelques problèmes choisis.

Deux visées sous-tendent cette étude et déterminent son organisation : la défi-
nition des notions fondamentales pour la linguistique textuelle, définies comme
telles dans les livres de référence et des propositions successives d'analyse de
textes sous l'angle de la notion abordée. Chaque analyse est une application gui-
dée, un exercice d'entraînement permettant de confronter la théorie à la pratique.

La démarche adoptée recourt à plusieurs théories linguistiques adoptant les
étiquettes de linguistique textuelle ou de textologie. L'étude comporte cinq par-
ties, chacune centrée sur un aspect de la description du texte. Le tout s'achève
par une bibliographie sélective.

I.	Le texte

Étymologiquement, le mot texte vient du latin et est introduit par Quintilien
(Ier siècle) dans son Institution oratoire (livre IX, ch. 4), donc assez tard. Textus
qui signifie 'chose tissée, tissu, trame' dérive du verbe texere 'tisser, tramer'.
L'accent est donc mis sur la texture, sur un assemblage non disparate, mais
organisé d'unités linguistiques interdépendantes les unes des autres dans un
enchaînement ; le tissage fait penser aux relations, à une structure où tout se
tient, à une structure cohésive et cohérente.

Déjà Weinrich, considéré comme un des noms de référence pour la linguis-
tique textuelle, met en évidence le caractère unitaire et hiérarchisé du texte :

C'est manifestement une totalité où chaque élément entretient avec les autres
des relations d'interdépendance. Ces éléments ou groupes d'éléments se suivent
en ordre cohérent et consistant, chaque segment textuel compris contribuant à
l'intelligibilité de celui qui suit. Ce dernier, à son tour, une fois décodé, vient
éclairer rétrospectivement le précédent (Weinrich 1973 : 174).
Initiation à la linguistique textuelle

19

Une remarque analogue se trouve chez Halliday & Hasan (1976 : 293) :

Un texte (...) n'est pas un simple enchaînement de phrases (...). Un texte ne
doit pas du tout être vu comme une unité grammaticale, mais comme une unité
d'une autre espèce : une unité sémantique. Son unité est une unité de sens en
contexte, une texture qui exprime le fait que, formant un tout, il est lié à l'envi-
ronnement dans lequel il se trouve placé.3

Comme nous l'avons souligné dans l'Introduction, la textologie ne se re-
vendique pas du générativisme envisageant le texte comme une phrase éten-
due. Le texte relève d'un autre ordre, il est souvent le synonyme de l'énoncé et
mobilise une étude pluridisciplinaire, translinguistique.

On ne saurait décomposer le texte en phrases, comme on peut décomposer
une phrase en syntagmes (...) le rapport du tout à la partie ne relève pas du
même degré de prévisibilité (Soutet 1995 : 325).

La définition linguistique du texte pose des problèmes. Autant de théories,
autant de définitions, avec, en plus, l'usage courant identifiant le texte à un
énoncé écrit. Si l'on voulait extraire les différents traits de textualité, il faudrait
mentionner :

■ nature hors-phrastique soulignant l'unité d'un autre ordre que la phrase,

■ structure sémantique et logique, donc cohérente,

■ énoncé linguistique fini, conforme à l'intention du locuteur et à l'attente du

destinataire, construit selon les règles de grammaire d'une langue donnée
(cf. Dressler 1972),

■ unité fondamentale de communication dans une situation concrète, un macro-

acte,

■ forme langagière cohésive (sémiotique au sens large) d'une activité de com-

munication, définie par des critères pragmatiques et linguistiques,

■ événement communicatif (occurrence) qui doit répondre aux 7 critères de

Beaugrandes & Dressler (1981ab, voir ci-dessous) pour ne pas être traité de
non-texte,

■ unité marquée par le genre et le style.

Le texte peut être purement verbal, mais il peut aussi être accompagné de
codes non-verbaux, plurisémiotiques, où différents types de signes sont mé-
langés ; il peut aussi être non-verbal. De ce point de vue, nous pouvons distin-
guer des textes :

1) verbaux,

2) non-verbaux (par exemple : les signes du code de la route ou les formules
mathématiques),

3) mixtes (par exemple : les BD ou de nombreuses publicités).

3 Nous citons ce passage dans la traduction française de Jean-Michel Adam (2010a: 5).
20

Halina Grzmil-Tylutki

Des exemples d'un texte verbal :

1. En avril, ne te découvre pas d'un fil, en mai, fais ce qu'il te plaît.

2. Il était une fois un gentilhomme qui épousa, en secondes noces, une femme, la plus
hautaine et la plus fière qu'on eût jamais vue. Elle avait deux filles de son humeur, et
qui lui ressemblaient en toutes choses. Le mari avait, de son côté, une jeune fille, mais
d'une douceur et d'une bonté sans exemple : elle tenait cela de sa mère, qui était la
meilleure personne du monde. (Charles Perrault, Cendrillon ou la petite pantoufle de
verre).

Des exemples de textes non-verbaux :

1.	(a + b)2 = a2 + 2ab + b2	2.

Des exemples de textes mixtes :

1.

Auteur : Benjamin Rabier (1864-1939)

Source : http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b9011427x/
(Bibliothèque Nationale de France), domaine public
Initiation à la linguistique textuelle

21

2.

Les Prodigieuses Aventures de YoYo et Yé-yette (date d'édition : 1932)

Texte et illustrations de Maurice Lemainque

http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b10501751j/f7.item.r=bande%20dessin%
C3%A9e (Bibliothèque Nationale de France), domaine public
22

Halina Grzmil-Tylutki

Parmi les premiers qui ont essayé d'énumérer des critères de textualité, pour
pallier les difficultés de sa définition, se trouvaient deux linguistes allemands :
Robert de Beaugrande et Wolfgang Dressler qui ont publié en 1981 leur Ein-
führung in die Textlinguistik (Tübingen : Niemeyer), immédiatement traduit en
anglais (Introduction to Text Linguistics, London & New York : Longman, 1981).
Pour qu'une suite de phrases soit un texte, il faut qu'elle réalise simultanément
7 principes, considérés dès lors comme les critères de la textualité : cohésion,
cohérence, intentionnalité, acceptabilité, informativité, situationnalité et inter-
textualité. Ces principes ne concernent pas uniquement la structure du texte
(cohésion, cohérence), mais aussi l'attitude du locuteur (intentionnalité) ou du
récepteur (acceptabilité, informativité) face au texte, des relations entre le texte
et son contexte (mise en situation, cohérence), de même que des relations entre
le texte en question et d'autres textes (intertextualité). Il faut ajouter qu'à la lu-
mière des recherches récentes en textualité, ces sept critères ne paraissent plus
si importants ; néanmoins ils valent être mentionnés.

I.1.	La cohésion4

Elle concerne la surface du texte, son niveau syntaxique et sémantique : il
y est question de l'ensemble des moyens linguistiques qui assurent les liens
intra-phrastiques et inter-phrastiques du texte.

■ exemple 1

D'incolores idées vertes dorment furieusement.

Cette fameuse phrase (énoncé) de Noam Chomsky (1957) a permis au père
du générativisme de montrer une différence entre la grammaticalité et l'accepta-
bilité. Or, la phrase est cohésive en tant que structure syntaxique mais elle viole
certaines règles sémantiques : elle répond aux règles de grammaire (N+Adj ;
N+V ; V+Adv ; place ; accords en genre, en nombre, etc.) sans pourtant respecter
des liens sémantiques (contradiction entre vert et incolore, asémantisme, manque
d'itérations isotopiques entre idée et dormir ou entre dormir et furieusement). Pour-
tant, elle peut être acceptable comme exemple d'un rêve, d'hallucinations, d'une
ivresse, d'un langage poétique imagé ou d'un ouvrage de science fiction.

■ exemple 2

La scène 2 de l'acte V de Dom Juan ou le Festin de pierre de Molière (ce frag-
ment est souvent cité par les textologues comme exemple de non-consistance) :

Sachez, Monsieur, que tant va la cruche à l'eau, qu'enfin elle se brise ; et comme dit
fort bien cet auteur que je ne connais pas, l'homme est en ce monde ainsi que l'oiseau sur
la branche ; la branche est attachée à l'arbre ; qui s'attache à l'arbre, suit de bons pré-
ceptes ; les bons préceptes valent mieux que les belles paroles ; les belles paroles se trouvent

4 Nous n'approfondirons pas ici les questions abordées ; la plupart de ces problèmes
seront le véritable sujet de l'analyse ses pages qui suivent.
Initiation à la linguistique textuelle

23

à la cour ; à la cour sont les courtisans ; les courtisans suivent la mode ; la mode vient de
la fantaisie ; la fantaisie est une faculté de l'âme ; l'âme est ce qui nous donne la vie; la
vie finit par la mort ; la mort nous fait penser au Ciel ; le ciel est au-dessus de la terre ;
la terre n'est point la mer ; la mer est sujette aux orages ; les orages tourmentent les
vaisseaux ; les vaisseaux ont besoin d'un bon pilote ; un bon pilote a de la prudence ; la
prudence n'est point dans les jeunes gens ; les jeunes gens doivent obéissance aux
vieux ; les vieux aiment les richesses ; les richesses font les riches; les riches ne sont pas
pauvres ; les pauvres ont de la nécessité ; nécessité n'a point de loi ; qui n'a point de loi
vit en bête brute ; et, par conséquent, vous serez damné à tous les diables.

Le texte de Molière cité applique le schéma de concaténation qui consiste
à répéter plusieurs anadiploses, figures de style s'appuyant sur la reprise du
dernier mot d'une proposition au début de la proposition qui suit (le schéma
utilisé : _A /A_B /B_C / C_D /D_ etc.). Dans cette scène, le valet Sganarelle
essaie de réfuter les arguments de don Juan, son maître, mais il s'y perd don-
nant preuve d'une autoridiculisation. Le texte cité est parfaitement cohésif au
niveau syntaxique, mais paraît illogique, donc non-acceptable sémantiquement.
Autrement que dans le texte précédent où l'asémantisme concerne la structure
intra-phrastique, ici nous avons affaire à une sorte de non-consistance au niveau
inter-phrastique. Cette manière de s'exprimer peut se justifier dans une situa-
tion où soit le locuteur veut mettre son interlocuteur en colère, soit il veut
gagner du temps ; on pourrait encore imaginer d'autres interprétations de la
fonction phatique ainsi réalisée.

■ exemple 3

Ci-dessous, dans l'incipit du conte de Charles Perrault, intitulé Cendrillon ou
la petite pantoufle de verre, nous avons souligné (en gras) les mots ayant pour
fonction d'assurer la cohésion au texte :

Il était une fois un gentilhomme qui épousa, en secondes noces, une femme, la plus
hautaine et la plus fière qu'on eût jamais vue. Elle avait deux filles de son humeur, et
qui lui ressemblaient en toutes choses.

Le mari avait, de son côté, une jeune fille, mais d'une douceur et d'une bonté sans
exemple : elle tenait cela de sa mère, qui était la meilleure personne du monde.

Nous y trouvons la substitution des mots par d'autres noms ou pronoms,
signes ayant par excellence une fonction de substituts. Les relations entre toutes
ces formes observent les règles grammaticales de la langue française (genre,
nombre, etc.).

I.2.	La cohérence

Ce sont les relations conceptuelles qui assurent la cohérence : sa continuité
et sa progression, son niveau sémantique et pragmatique, le sens qui naît d'un
rapport entre le savoir textuel et le savoir sur le monde. Comme dans l'exemple :
Pierre s'est cassé le genou. Il est tombé du vélo, où, apparemment, sont décrites
24

Halina Grzmil-Tylutki

deux situations différentes, mais le lecteur est capable de leur donner sens et
d'y voir une relation du type effet-cause. Le lecteur établit cette relation grâce
à son savoir extra-linguistique, à son expérience du monde, à ses capacités
cognitives et intellectuelles de présupposer, d'inférer, etc.

En voici un exemple :

La cohérence, ici plus riche, parce que concernant le niveau langagier asso-
cié à l'aspect iconique, est assurée grâce à plusieurs savoirs dont dispose le ré-
cepteur du message : la conscience des normes génériques de la publicité, l'unité
thématique (relations homme-femme) et le savoir sur le monde alimenté par
les stéréotypes, d'une part et par les débats publics actuels, d'autre part.

I.3.	L'intentionnalité

Elle concerne l'intention chez l'émetteur de produire un message cohésif et
cohérent et de transmettre un sens ou d'influer le récepteur.

Si l'on parcourt les exemples précédents, on y cherche toujours les inten-
tions qui étaient à l'origine de leur production. Quant à l'exemple de l'affiche
citée plus haut, on peut constater, sans entrer dans les détails d'une analyse,
qu'il est question d'une campagne pour l'égalité des sexes et, en outre, pour la
parité. La contradiction entre l'image et le texte langagier n'est qu'illusoire :
elle renforce le message, et son intention est de démasquer et briser les stéréo-
types.

En ce qui concerne les exemples asémantiques : les incolores idées vertes de
Chomsky et la tirade de Sganarelle, il faut admettre qu'une intention a généré
Initiation à la linguistique textuelle

25

ces textes, à condition qu'ils aient été « réellement » produits dans une situa-
tion précise (y compris toute fiction). Par ailleurs, on voit ici comment plu-
sieurs critères s'interpénètrent afin d'établir la textualité : cohésion, cohérence,
intentionnalité, mise en situation et autres.

1.4. L'acceptabilité

Elle concerne l'attente du destinataire. Le destinataire s'attend en principe
à recevoir un message cohérent, acceptable, significatif. Pour en revenir aux
exemples cités de la publicité, on admet qu'elle est acceptable : le récepteur,
ayant reconnu chez l'émetteur l'intention de lui adresser un message cohérent,
fait l'effort de compléter le message, de combler d'éventuelles lacunes, de dé-
clencher un processus cognitif, de faire des inférences nécessaires pour inter-
préter la publicité qui s'avère alors acceptable. Selon ce principe, le destina-
taire reconnaît la rentabilité du message, se voit capable de coopérer et, le cas
échéant, d'interagir.

Un exemple :

- Tu es fatigué ?

- Pas trop.

La réponse est acceptable, même si aucun des éléments de la question n'a
été repris. Le sens est justement à récupérer en tant que réponse à une ques-
tion. L'ellipse grammaticale fait partie de la coopération des interlocuteurs et
de leur connaissance des règles conversationnelles.

1.5. L'informativité

Elle concerne l'équilibre entre la transparence du message et son opacité,
entre l'explicite et l'implicite ; tout texte doit harmoniser le prévisible et le
non-prévisible, le connu et l'inconnu, l'attendu et l'inattendu et compenser un
éventuel manque dans cet équilibre.

Il faut reconnaître que les cas extrêmes ne sont pas bien vues : les textes
totalement transparents, où le contenu est prévisible, connu et attendu ne sont
pas intéressants et peu ou non-informatifs. À titre d'exemple, les énoncés En
été il fait chaud et en hiver il fait froid (à propos de notre sphère climatique) ou Le
triangle a trois angles sont dépourvus d'intérêt et ennuyeux. Par contre, les
textes à cent pour cent informatifs, c'est-à-dire n'apportant que des informa-
tions nouvelles, inattendues, imprévisibles posent de graves problèmes com-
municatifs, donc ne sont pas informatifs non plus : ils sont dépourvus de sens
dans des situations bien précises. L'on peut citer encore une fois l'extrait de la
pièce de Molière (Dom Juan ou le Festin de pierre, acte V, scène II) où, à l'éloge
de l'hypocrisie fait pas Dom Juan, son serviteur Sganarelle répond :
26

Halina Grzmil-Tylutki

(...) tant va la cruche à l'eau, qu'enfin elle se brise ; et comme dit fort bien cet
auteur que je ne connais pas, l'homme est en ce monde ainsi que l'oiseau sur la
branche ; la branche est attachée à l'arbre ; qui s'attache à l'arbre, suit de bons
préceptes ; les bons préceptes valent mieux que les belles paroles ; les belles paroles
se trouvent à la cour ; à la cour sont les courtisans ; les courtisans suivent la mode ;
la mode vient de la fantaisie ; la fantaisie est une faculté de l'âme ; l'âme est ce qui
nous donne la vie; la vie finit par la mort ; la mort nous fait penser au Ciel ; le ciel
est au-dessus de la terre ; la terre n'est point la mer ; la mer est sujette aux orages ;
les orages tourmentent les vaisseaux (... )

Le mieux est de garder le juste milieu aristotélicien (aurea mediocritas). Le
principe de coopération des interlocuteurs, connu aussi sous le nom de ma-
ximes conversationnelles de Grice, vont dans le même sens :

■ maxime de quantité : Donnez autant d'information qu'il est requis (mais
pas plus),

■ maxime de qualité (véridicité) : Ne dites pas ce que vous croyez faux ou ce
pour quoi vous manquez de preuves,

■ maxime de pertinence (relation) : Parlez à propos,

■ maxime de manière (clarté) : Soyez clair, ordonné, bref, non-ambigu, évi-
tez les obscurités.

Certains textes sont pourtant prédisposés à être plus opaques que d'autres,
par exemple les publicités, pour susciter de l'intérêt et motiver le destinataire
à s'engager à décrypter le message afin que celui-ci se grave plus profondé-
ment dans les esprits.

Un exemple :

Dimanche, 13 octobre. Plus ensoleillé que nuageux. Chaud. 12 °C/23 °C, 0%.

Lundi, 14 octobre. Ensoleillé. Doux. 11 °C/19 °C, 0%.

Mardi, 15 octobre. Ensoleillé. Doux 6 °C/17 °C, 0%.

Cette information sur les prévisions météo est brève, claire, pertinente ; il
y est autant d'informations que nécessaire. La maxime de véridicité fait défaut
parce que le texte concerne des prévisions. Le texte est pleinement informatif
malgré la présence de signes non linguistiques, mais unanimement acceptés.

I.6.	La « situationnalité »

Elle concerne des liens entre le texte et son contexte, la situation dans la-
quelle il est créé ou fonctionne. Une pancarte avec l'avis : Ne pas marcher sur les
pelouses est autorisée à proximité d'une pelouse (protégée) ou à côté de celle-ci,
mais elle serait un échec si on la mettait au bord d'une piscine. La situation-
nalité demande donc de respecter le principe de pertinence et d'adaptation.
Initiation à la linguistique textuelle

27

■ exemple 1 :

Le signe routier signifiant « virage à droite » signale un virage dangereux
et doit être placé à une distance approximative de 150 m avant l'endroit
dange-reux. La pertinence et l'adaptation à la situation sont incontournables.

■ exemple 2 :

Tant va la cruche à l'eau qu'à la fin elle se casse.

Le texte cité est un proverbe et en tant que tel, il a un sens général : à s'ex-
poser sans cesse à un danger, on finit par le subir. Mis dans un contexte parti-
culier, il peut revêtir différentes significations, en fonction du contexte, d'un
élément de cohérence. Imaginons-nous une situation où un petit enfant essaie
à plusieurs reprises d'approcher ses doigts de la flamme d'une bougie. La mère
l'avertit :

- N'y touche pas !

À l'entendre pleurer après s'être brûlé, elle murmure :

- Tant va la cruche à l'eau qu'à la fin elle se casse.

L'interprétation adaptée à la situation est simple : la cruche est l'image d'un
enfant, l'eau est une figure de la flamme et enfin l'action de brûler est représen-
tée par le verbe se casser.

I.7.	L'intertextualité

Elle concerne une « interaction textuelle » (terme de Julia Kristeva 1969),
des textes mis en relation à l'intérieur d'un texte donné, par le biais de cita-
tions, de parodies, un pastiche, du plagiat, d'allusions, de références, etc. Il est
à remarquer que cette relation peut être explicite, comme dans le cas d'une
citation, ou implicite comme dans une allusion. C'est la tâche du lecteur ou du
critique d'établir cette relation d'intertextualité. Parfois, cela revient tard, après
s'être approprié ces autres ouvrages.

■ exemple 1 :

Le prix Nobel de Médecine 2013 a été décerné lundi aux Américains James Rothman
et Randy Schekman et à l'Allemand Thomas Südhof, a annoncé le jury. Le trio a été
récompensé pour ses découvertes sur le système de transport à l'intérieur de la cellule,
pour que « les molécules soient transportées à la bonne place dans la cellule au bon
moment », selon le comité Nobel. Le Point, 8 oct. 2013.
28

Halina Grzmil-Tylutki

Dans ce texte informatif, les journalistes commentent, dans un discours
indirect, un événement à la fois social et langagier. Les paroles ne sont pas
« entendues » ni rapportées directement, excepté un îlot textuel attribué aux
juristes du comité Nobel. Il y a tout de même l'écho de la parole prise dans le
commentaire qui manifeste une intertextualité explicite par le biais du verbe
annoncer et du connecteur selon.

■ exemple 2 :

L'Âne : - Que tu as de grandes dents. Je veux dire blanches. On doit te le dire tout
le temps. T'as un sourire, je te le jure, éblouissant. (...).

Fiona : - (...) je ne comprends pas. C'est étrange. Ce baiser devrait me rendre belle.

Shrek : - Mais Vous êtes belle, princesse.

Dans les deux extraits du film américain Shrek (2001) en français on fait des
allusions aux contes merveilleux de Perrault : d'une part, au Petit Chaperon
rouge et d'autre part, à La Belle au bois dormant. Les grandes dents font penser
à la rencontre du Chaperon rouge avec le loup déguisé en grand-mère de la
fillette. Le baiser du prince rend la vie à la princesse ensorcelée et évoque sa
transformation.

Le slogan mis en bas, à droite de la publicité : Liberté - Egalité - Parité est
une sorte de pastiche ou citation détournée (Adam & Bonhomme 2000 & 2012,
Bonhomme 2010) de la devise de la République Française. Ce qui n'est pas
sans importance pour l'interprétation de la publicité.

Les 7 critères mentionnés et analysés ci-dessus jouent, dans l'optique de
R. Beaugrande et W. Dressler (1981ab), le rôle de principes régulateurs qui
devraient faciliter la réception du texte. Ils devraient rendre cette perception
rentable, efficace et appropriée, c'est dire : permettre de minimiser l'effort de

■ exemple 3 :
Initiation à la linguistique textuelle

29

réception, donner l'impression que le texte remplit toutes les conditions pour
être compris et ainsi permettre d'unir tous les critères de la textualité avec le
contexte, la situation.

L'analyse textuelle en langue française doit beaucoup à Jean-Michel Adam
qui s'interroge, dans ses nombreux ouvrages, sur les catégories pertinentes
pour l'analyse des textes :

Les solidarités syntaxiques entre unités de la langue n'ont qu'une portée très limitée.
Dès que l'on passe le seuil de la phrase pour entrer dans le domaine transphrastique,
d'autres systèmes de connexion apparaissent, qui ne reposent pas sur des critères synta-
xiques mais sur des marques et des instructions relationnelles de portée plus ou moins
lointaine (...). La tâche de la linguistique textuelle est de définir les grandes catégories de
marques qui permettent d'établir ces connexions qui ouvrent ou ferment des segments
textuels plus ou moins longs. Ces marques ne recoupent que partiellement des catégories
morpho-syntaxiques définies dans le cadre de la linguistique de la langue. (...) les do-
maines textuel et morpho-syntaxique sont différents et assez largement indépendants.
(Adam 2005 : 36-37)

Dans cette étude nous essaierons de montrer ces catégories textuelles et leur
apport dans l'unité solidaire : structurale, sémantique et fonctionnelle qu'est le
texte.

Le texte se présente à nos yeux dans sa linéarité qui n'est qu'illusoire. En
effet, le texte repose sur une structure hiérarchique. Il est un macro-signe, une
macro-proposition, ayant ses Signifiant (Sa), Signifié (Sé) et Référent (Ré). C'est
un objet dynamique, orienté. Il est le signe qui réalise simultanément trois
actes : il parle de quelque chose (acte de référence) pour en dire quelque chose
d'autre (acte de prédication) afin de communiquer au récepteur une intention
particulière de l'émetteur (acte illocutoire). Ce référent global régit tous les
choix opérés à différents niveaux de cette structuration hiérarchique.

Il faut souligner que le texte n'est pas seulement l'objet préféré de la lin-
guistique. Il reste au centre du grand intérêt porté par les représentants de dif-
férentes zones d'activité humaine et ceci depuis l'Antiquité. L'on peut dire que
les premiers textologues étaient des exégètes de la Bible. Le lien des études lit-
téraires avec le texte est incontournable. À l'époque moderne, le texte inté-
resse, entre autres, le domaine de la traduction, de la culture, du théâtre, des
médias, de la publicité ; les sociologues, les politologues, les psychologues tra-
vaillent aussi avec des textes.

II.	Le genre discursif

La linguistique contemporaine a introduit un nouveau terme, concurrent
au texte : le discours. Ce terme a fait rapidement carrière, non seulement dans
les sciences humaines, mais aussi dans le langage courant ; on peut dire que
tout est discours.
30

Halina Grzmil-Tylutki

L'usage courant oppose, en général, le texte au discours comme une pro-
duction écrite versus une production orale (la conception du discours y est
semblable au propos de Benveniste). La linguistique d'aujourd'hui ne partage
pas cette optique : les deux notions recouvrent la totalité des productions lan-
gagières, et sémiotiques au sens large. En outre, actuellement, on récuse cette
distinction entre le texte et le discours en linguistique textuelle. L'étude de
textes prend en compte les pratiques discursives, comme c'est le cas de la tex-
tologie polonaise qui envisage le texte dans sa dimension pragmatique. Aussi
Adam réintègre-t-il sa linguistique textuelle dans la théorie du discours.

Dans la théorie française du discours le texte est considéré comme un pro-
duit concret de l'activité discursive, comme un objet portant des traces de cette
activité contextualisée.

L'école française d'analyse du discours, rebaptisée, après 1983, « l'analyse
française du discours », est un des courants fondamentaux de la linguistique
contemporaine de l'Hexagone. Il est donc justifié d'en évoquer le cadre général
dans cette étude.

Le discours, en gros, est un texte en contexte, une unité domaniale. C'est la
façon de traiter la langue et la société en tant qu'activité institutionnalisée des
sujets interagissant dans des situations précises. Cette activité est présupposée
par le contrat discursif établi entre les partenaires et réalisé par les protagonistes
dans leur mise en scène du dire, par le biais de choix stratégiques. L'analyse
du discours est une science interdisciplinaire : elle lie avant tout la linguistique
avec la sociologie (le discours est aussi défini comme un rituel socio-langa-
gier) ; elle s'attache avant tout à étudier :

■ le type du discours - lié à une zone d'activité humaine (discours : poli-
tique, journalistique, juridique, éducatif, scientifique, religieux, administratif,
médical, etc.),

■ le positionnement - une sorte de point de vue idéologique au sein d'un type
de discours : une doctrine, une école, un courant, une tendance, un mouve-
ment etc. (par exemple : le réalisme, le surréalisme, le classicisme, le roman-
tisme en littérature ; le thomisme, le jansénisme dans la religion ; le nationa-
lisme, l'anarchie dans la politique, etc.),

■ la catégorie du sujet (on peut envisager le discours comme une activité
socio-langagière des infirmières, des étudiants, des policiers, des mères, des
commerçants, etc.),

■ la stratégie (à titre d'exemple : polémique, didactique, persuasive, infor-
mationnelle, etc.).

D'autres facteurs liés au discours sont le temps, le lieu, le médium, le genre.
Maingueneau (1998) complète la définition du discours en énumérant 8 aspects
co-présents dans chaque activité discursive : le discours est une unité hors-
phrastique, orientée, active, interactive, contextualisée, prise en charge, norma-
tive et interdiscursive.
Initiation à la linguistique textuelle

31

Le discours est une institution (il est institué) et définit ses propres dénota-
tions. Cela veut dire qu'en dehors de lui, les objets sont dépourvus de sens.
Cela veut dire aussi que les sujets d'une même communauté discursive ont
des points de référence forts qui leur permettent de communiquer en pleine
sécurité, de s'identifier avec cette communauté.

Le discours, en tant qu'activité, événement vécu, motive le choix de formes,
de structures, bref, d'une scénographie préférée ; à titre d'exemple, les nomi-
nalisations sont omniprésentes dans un texte administratif et les passivations
abondent dans les textes juridiques.

La linguistique textuelle rencontre l'analyse du discours dans la question cen-
trale des genres, étiquetés dans la théorie française comme genres discursifs.

Le discours est une activité domaniale et toute activité est orientée, ayant
une ou plusieurs visées précises. Le discours englobe un espace sémiotique, lié
au domaine, où interagissent les partenaires mis en relations normées par le
type du discours. Ces interactions sont téléologiques, orientées vers un but
précisément défini, et ce processus est appelé genre. Toute activité discursive
se répartit entre plusieurs genres, chaque discours a son répertoire de genres
stable à un moment donné de l'histoire ; à titre d'exemple, le discours journa-
listique se distribue en débat, reportage, feuilleton, journal télévisé, émission
radiophonique, transmission, interview etc., le discours religieux - en prière,
litanie, encyclique, messe, homélie, etc., le discours administratif - en règle-
ment, circulaire, décision, contrat, etc., et ainsi de suite.

D'autre part, les mêmes étiquettes émergent dans différents discours, par
exemple : une lettre peut tout aussi bien exprimer des relations du discours
privé que public, commercial, religieux, administratif, médiatique, littéraire,
etc. ; un tract peut représenter le discours politique, écologique, médical, com-
mercial, etc. Dans tous ces cas, nous avons affaire à un invariant de forme et de
but discursif ; les différences visent les relations intersubjectives et contextuelles,
donc le propre du discours en tant qu'activité interhumaine / interperson-
nelle. À titre d'exemple, un tract a pour but de manifester certaines idées, de
les mettre en valeur et, grâce aux stratégies persuasives, cherche à militer en
faveur de ces idées et des milieux qui les répandent, à attirer l'attention d'un
certain nombre de récepteurs et à capter le maximum d'adhérents pour le pro-
gramme donné. Et ceci dans une forme brève, concise, engagée, évaluative,
employant des énumérations, des exclamations, des épithètes, des hyperboles,
etc. Le lien de cette forme avec le discours s'exhibe dans la dénomination qua-
lifiante qui remplit la forme du contenu domanial (tract politique, tract publi-
citaire / médiatique, tract écologique, etc.).

Le genre est un modèle sur lequel les partenaires du discours moulent leur
intention communicationnelle. L'intention et le but constituent un invariant
qui se traduit par des régularités compositionnelles, autrement dit, des formes
préférées. Les convergences structurelles attestent l'appartenance de ces textes
à une même série générique (différents reportages, feuilletons, interviews,
32

Halina Grzmil-Tylutki

prières, encycliques, règlements, décisions, etc.). Le produit final de cette acti-
vité est donc le texte. Le texte, objet empirique, matérialise le discours (activité
domaniale) dans le genre. Il porte des traces génériques (scénographie pré-
férée, régularité compositionnelle) et discursives (relations interpersonnelles,
contexte, sémantique).

Limité par des contraintes discursives et génériques, le locuteur est tout de
même libre dans le choix des formes d'expression, depuis les formes transpa-
rentes jusqu'aux formes opaques en ce qui concerne le modèle générique. La
liberté est plus ou moins grande en fonction du genre. Il est intéressant de
mentionner ici la typologie la plus réussie des genres, celle de Maingueneau
(2004) qui distingue quatre types de genres institués : les trois premiers sont
routiniers, le quatrième est auctorial. Les genres routiniers constituent un con-
tinuum de productions textuelles ; sont aussi à envisager des textes placés aux
confins de types voisins, des textes annonçant une transformation et une hybri-
dation possible. Mais, en général, les trois routines ont chacune leurs caractéris-
tiques fondamentales. Les genres du 1er type sont les plus transparents quant
à la norme, les plus formalisés, les plus schématisés ; la variation, si possible,
est très limitée. Nous y avons, par exemple, la carte d'identité, le passeport,
l'acte de naissance, l'échange des consentements lors d'un mariage catholique,
la communication entre le cockpit et la tour de contrôle, l'annuaire télépho-
nique, le catalogue de bibliothèque, etc. Les genres cités en exemple ont une
visée entièrement utilitaire, la forme doit être immédiatement identifiable et
indiquer le but poursuivi sans l'obscurcir. Il est difficile de parler de leurs
auteurs qui sont réduits à une forme grammaticale sans possibilité de marquer
personnellement les textes produits.

Les genres du type 2 et 3 acceptent des scénographies plus variées, allant
des plus ou moins transparentes jusqu'aux plus ou moins opaques. Les textes
peuvent être marqués par un style individuel. La prière, le manuel, la lettre, la
recette de cuisine sont sans doute moins variés dans leurs formes que la chan-
son, la publicité, la blague, l'allocution, etc. De nos jours, les auteurs aiment
choquer le public par le choix de formes à leurs productions langagières et
sémiotiques, néanmoins, certains stéréotypes génériques sont toujours en jeu.

Le type 4 représente le genre auctorial où la catégorie même du genre fait
problème : le rôle dans l'identification du genre est attribué à l'auteur du texte
(intentio auctoris) qui le fait dans l'acte dénominatif. La méditation, la préface,
l'aphorisme sont institués comme genres grâce aux étiquettes qui les an-
noncent. L'étiquetage est aussi nécessaire dans le cas de ré-catégorisation auc-
toriale (trans-accentuation selon Bakhtine 1978) qui peut faire d'une anecdote
un toast, d'un conte de fées une recette, d'un débat un cours universitaire ou
d'un poème une prière.

Pour résumer : le genre est un dispositif de communication déterminé par
des situations socio-historico-culturelles données, relativement stables. Il se
définit par deux traits fondamentaux : le but discursif, trait générique par ex-
Initiation à la linguistique textuelle

33

cellence, et la scénographie préférée et il constitue un maillon intermédiaire
entre le texte et le discours.

Si l'on y ajoute la découverte des œuvres posthumes du philosophe russe
Mikhaïl Bakhtine (1895-1975), on comprendra mieux l'importance de cette
catégorie. Plus de deux mille ans après Aristote, Bakhtine souligne l'impor-
tance des conditions externes au genre dans la caractérisation de celui-ci ; le
genre est déterminé non seulement par des facteurs compositionnels et stylis-
tiques, mais justement aussi par le type de destinataire, le statut socio-psycho-
logique du locuteur, ses intentions et la situation de communication. L'anthro-
pologue russe nous a rappelé que les genres du discours nous sont donnés au
même titre que notre langue maternelle, qu'ils s'introduisent conjointement
dans notre expérience et dans notre conscience. Il a souligné que les genres
organisent notre parole de la même façon que le font les formes grammaticales
(syntaxiques) et que nous apprenons donc ces deux types de normes simulta-
nément, en étroite corrélation.

Il est très intéressant de laisser parler Bakhtine lui-même :

Lorsque nous choisissons un type donné de proposition, (...) nous [le] sélectionnons
en fonction du tout de l'énoncé fini qui se présente à notre imagination verbale et qui
détermine notre opinion. L'idée que nous avons de la forme de notre énoncé, c'est-à-dire
d'un genre précis de la parole, nous guide dans notre processus discursif. (Bakhtine
1984 : 285)

Les formes de langue et les formes types d'énoncés, c'est-à-dire les genres du discours,
s'introduisent dans notre expérience et dans notre conscience conjointement et sans que
leur corrélation étroite soit rompue. Apprendre à parler c'est apprendre à structurer des
énoncés (...). Les genres du discours organisent notre parole de la même façon que l'or-
ganisent les formes grammaticales (syntaxiques). Nous apprenons à mouler notre parole
dans les formes du genre et, entendant la parole d'autrui, nous savons d'emblée, aux
tout premiers mots, en pressentir le genre, en deviner le volume (...), la structure com-
positionnelle donnée, en prévoir la fin, autrement dit, dès le début, nous sommes sen-
sibles au tout discursif qui, ensuite, dans le processus de la parole, dévidera ses différen-
ciations. Si les genres du discours n'existaient pas et si nous n'en avions pas la maîtrise
(...) l'échange verbal serait quasiment impossible. (ibidem).

Nombreux linguistes reprennent l'idée bakhtinienne en soulignant qu'il n'y
a pas d'énoncés sans qualification générique, que tout énoncé représente et fait
partie d'un genre donné. Le sémanticien François Rastier a souligné l'impor-
tance de la notion de genre :

Il n'existe pas de texte (ni même d'énoncé) qui puisse être produit par le seul système
fonctionnel de la langue (au sens restreint de mise en linguistique). En d'autres termes,
la langue n'est jamais le seul système sémiotique à l'œuvre dans une suite linguistique,
car d'autres codifications sociales, le genre notamment, sont à l'œuvre dans toute com-
munication verbale (Rastier 1989 : 37)
34

Halina Grzmil-Tylutki

III.	Qualification générique des textes

S'il est vrai, comme le dit Bakhtine, que nous sommes capables d'identifier
le genre discursif aux tout premiers mots, tentons d'illustrer cette hypothèse
par quelques incipits textuels.

1.

Il était une fois, voici bien longtemps, un pauvre meunier qui avait trois fils. Les

deux aînés étaient très paresseux, mais le plus jeune travaillait dur.

Voilà le conte merveilleux (Le chat botté de Charles Perrault), un genre du
discours littéraire. Plusieurs facteurs en témoignent. D'abord, la formule d'in-
troduction, typique pour ce genre, qui nous emmène dans un monde fictif,
magique : Il était une fois - renforcé ici par voici bien longtemps - veut dire « par-
tout » et « nulle part » ou encore « au lieu et temps peu précis, imaginé ». En-
suite, la description d'un état, dit « situation initiale »5, dans lequel se dé-
roulera une action narrée. Dans cette situation initiale nous sont présentés les
héros et parfois aussi d'autres éléments du contexte. Le temps utilisé est bien
l'imparfait de description. D'emblée est annoncée l'opposition, si chère aux
contes, entre le bien et le mal (être paresseux vs travailler dur). Reconnaître le
conte merveilleux dans cet incipit nous conduit à prévoir le tout composition-
nel, la structure narrative avec le déclenchement de l'intrigue, une suite d'ac-
tions, le dénouement, la morale, la transformation des héros et du contexte, et
ainsi de suite.

2.

An ti tussif opi a cé

Dans quel cas le médicament VICKS TOUX SÈCHE pastille est-il prescrit ?

Ce médicament contient un antitussif opiacé qui bloque le réflexe de la toux en

agissant directement sur le cerveau.

C'est une notice de médicament (Vicks Toux sèche pastille). Un texte procé-
dural incrusté de parties explicatives et descriptives. La notice contient des
informations clés pour le bon usage du médicament par le patient. À cette fin,
elle se compose de quelques rubriques obligatoires, prévisibles à partir de l'in-
cipit (composition ; indications ; contre-indications ; interactions ; mode d'em-
ploi ; effets indésirables, etc.) souvent introduites par des questions, comme
c'est le cas ici. Le couple question-réponse donne au texte un caractère expli-
catif auquel les descriptions sont assujetties. Explication, description, instruc-
tion sont typiques des notices. Dans le cas analysé, le lexique dévoile qu'il
s'agit du discours médical et, en conséquence, la notice s'interprète comme
une notice de médicament.

5 II en sera question dans la partie IV consacrée aux types de textes.
Initiation à la linguistique textuelle

35

3.

a. Nana. J'ai 35 ans brune aux yeux bleus aux formes généreuses, j'aime voyager
et (...).

b. JJ. Romantique oui, mais pas niaise non plus. Je suis quelqu'un de sociable,
aimant rire (...).

Les deux exemples appartiennent au genre de l'annonce matrimoniale, genre
du discours des services. Le style bref, concis, concret est celui d'une annonce.
Le nom (prénom, pseudonyme, initiale, etc.) posé au début du texte et délimité
du reste par un point, devient l'objet / le thème de description. Celle-ci se
focalise sur les traits physiques et le caractère de la personne-thème. Il faut
bien remarquer que la personne se présente elle-même (la présence du pronom
je) et étale ses « qualités » en vue de plaire à une autre personne ainsi visée.
Cette auto-présentation persuasive est un exemple d'une annonce matrimo-
niale / pour un site de rencontres.

4.

10,30. Jésus reprit la parole, et dit : Un homme descendait de Jérusalem à Jéricho.
Il tomba au milieu des brigands, qui le dépouillèrent, le chargèrent de coups, et s'en
allèrent, le laissant à demi mort.

C'est une parabole évangélique (celle du bon Samaritain, selon St Luc), un
genre du discours religieux, d'origine littéraire. Déjà la numérotation en cha-
pitres et versets est typique du découpage du texte biblique. On a donc affaire
à un texte faisant partie de la Bible. La phrase introductrice (Jésus reprit la parole,
et dit) indique un texte de l'Évangile et le verbe dire annonce directement la
parole de Jésus. Le signe des deux points donne accès direct à ces paroles (le
discours direct). Le texte rapporté est un texte narré : une suite d'actions ex-
primées au passé simple et situées sur le fond d'une situation décrite à l'im-
parfait. Le héros de cette narration (toujours un être humain) exprimé comme
indéfini peut redonner au tout un caractère universel. Le plan de l'image se
confond avec le plan du réel (l'ancrage dans la réalité géographique, histo-
rique, culturelle). De cette constatation, il n'y a qu'un pas à y chercher une
figure d'exemple (paradeigma, exemplum), un des arguments aristotéliciens.
L'exemple a un caractère didactique, éducatif et est un élément de la démon-
stration. Ce dispositif est, a priori, compatible avec une allégorie et avec une
parabole. Le contexte religieux fait choisir le deuxième genre. Le dramatisme
de l'histoire annonce, en outre, la possibilité d'un choix moral.

5.

Le FIGARO. - Quand on travaille autant que vous, comment résiste-t-on à l'épar-
pillement ?

Éric-Emmanuel SCHMITT. - Je vis vraiment avec le sentiment que c'est chaque fois
la première fois.
36

Halina Grzmil-Tylutki

Une interview. Le schéma : question - réponse suggère un genre dialogal.
Les acteurs du dialogue sont réels, connus et, en plus, l'un d'eux représente le
journal : nous avons donc affaire au discours journalistique (médial / média-
tique). Si l'on efface les noms, le dialogue reste toujours basé sur l'échange des
tours de parole (dits interventions) qui sont en stricte corrélation avec des
règles d'alternance qui organisent la circulation de la parole. Ici, nous avons
affaire à une paire adjacente, unité minimale de l'échange : interaction initia-
tive et interaction réactive ; le premier énoncé (orienté) terminé, le deuxième
est attendu comme une réaction pertinente.

L'échange Q-R ici montré implique une question ouverte (et en plus infor-
mative commençant par qui, quoi, quand, comment, etc.) qui permet à l'interviewé
d'agir à son gré et de s'engager personnellement. Cet échange concerne la vie
professionnelle, du moins c'est ce qu'on peut espérer, vu le début. Si l'on revient
au contexte des noms des acteurs, il est clair qu'il s'agit d'une interview cultu-
relle (la typologie de Charaudeau 2005 : 175) et d'une interview de presse : non
seulement le nom du journal en est le témoin, mais aussi l'absence d'interven-
tion d'ouverture et le passage direct au corps de l'interaction. La confrontation de
paroles n'est pas spontanée, elle est reprise et adaptée aux critères rédactionnels.

6.

1. Le port du bonnet de bain et la douche sont obligatoires avant chaque activité.

2. Plonger seulement dans la partie profonde de la piscine.

3. Il est seulement permis d'accéder à la promenade pieds nus ou munis de...

Le règlement - genre du discours administratif. C'est un document par le-
quel une autorité administrative compétente soumet à une règle, à une disci-
pline les membres d'un groupe, d'une assemblée, etc. C'est l'ensemble des
prescriptions (lois et devoirs) qui doivent être suivies par eux. En général, on
a affaire à des règlements intérieurs d'une entreprise, d'une institution, etc. ; il
s'agit donc d'une situation bien précise.

Quels sont les indices permettant de reconnaître dans le texte cité un règle-
ment ? L'énumération introduit de l'ordre et une sorte de hiérarchie des pres-
criptions rédigées dans un style directif, impersonnel, sec, précis et standardisé.
Les tours impersonnels et les infinitifs ont deux fonctions majeures : d'une part,
ils manifestent un style officiel, formel ; d'autre part, ils traitent le récepteur du
message de façon catégorielle, en tant qu'utilisateur des biens communs mis
à disposition. L'acte directif se traduit par la présence de termes de la modalité
déontique (sont obligatoires ; il est permis), renforcés par des déterminants ou
adverbes totalisants/ d'exclusion (chaque ; seulement) : à côté de leur caractère
impératif, ces modalisateurs rendent compte d'une asymétrie des rôles, propre
à l'administration, entre l'autorité et les citoyens. Le ton sec, formel, précis est
indispensable à ce que les prescriptions soient bien interprétées, de façon uni-
voque, sans aucune ambiguïté. Dans notre exemple, le champ lexical indique
qu'il s'agit d'un règlement intérieur de la piscine.
Initiation à la linguistique textuelle

37

7.

Gâteau au chocolat
Ingrédients /pour 8 personnes
200 g de chocolat
100 g de sucre
100 g de beurre

On reconnaît aisément la recette de cuisine, cet autre discours de services.
C'est un texte procédural qui permet de réaliser les actions prédiquées. Ce
texte est facilement reconnaissable en raison de sa structure stéréotypée, d'une
disposition fixée des éléments faisant partie d'un contenu constant. La struc-
ture tripartite du texte : nom du plat, ingrédients et préparation est obligatoire
et fixe. Nous avons, le cas échéant, les deux composants de cette structure. Le
deuxième, la liste des ingrédients porte des unités de mesure et est disposée en
forme d'une colonne ce qui est le plus fréquent de nos jours. Une indication
facultative du nombre de personnes s'y ajoute comme un facteur facilitant. Les
étiquettes (gâteau, ingrédients) et, en outre, le lexique culinaire donnent la
touche finale à l'identification du genre.

8.

Cet après-midi : le temps restera perturbé aujourd'hui avec l'arrivée de nouvelles
pluies par l'ouest. Près des Pyrénées, après une accalmie la nuit dernière et ce matin, des
précipitations faibles reprendront.

Les prévisions météo appartiennent au discours médiatique. C'est un texte
informatif, au style sec, non-émotionnel. Il s'agit de présenter des événements
futurs (exprimés avec le temps « futur simple ») comme des faits qui devraient
s'accomplir. La forte probabilité de cette prévision se justifie par l'expérience,
les observations, les analyses et le savoir des météorologues. Le contenu est
ancré dans le monde réel (des noms géographiques apparaissent) et dans l'ac-
tualité temporelle (cet après-midi ; aujourd'hui ; la nuit dernière ; ce matin) et spa-
tiale (l'ouest). Il est donc adressé aux lecteurs, spectateurs, auditeurs des jour-
naux nationaux ou régionaux. Parfois, cette probabilité est exprimée à l'aide de
la modalité épistémique (par exemple le conditionnel), mais ce n'est pas le cas
ici. Le lexique professionnel renforce l'identification du genre.

9.

Si tous les jours vous faites la tête, comment voulez-vous que les autres vous
abordent. Sortez, voyez du monde et vous verrez la vie sous un autre angle.

L'horoscope est un exemple du discours de loisirs (ou divertissement). Le
texte de l'horoscope concerne également l'avenir, mais, au contraire des prévi-
sions météo, il prend pour base l'astrologie, joue sur les émotions et essaie
d'établir une relation quasi-personnelle avec le lecteur. A cette fin, il emploie
le pronom vous vacant auquel peut s'identifier toute personne lisant le texte.
38

Halina Grzmil-Tylutki

Le temps présent met en avant le caractère ou l'état actuel de la personne ; le
futur, par contre, est ici un temps pour les conseils. Le texte est donc tout aussi
bien indirectement que directement persuasif : il porte sur le comportement
espéré du destinataire. Il prévoit l'avenir des personnes nées sous un signe
concret du zodiaque - c'est donc un horoscope.

10.

Maître Corbeau, sur un arbre perché,

Tenait en son bec un fromage.

Maître Renard, par l'odeur alléché,

Lui tint à peu près ce langage : (...)

La fable (Le Corbeau et le Renard de La Fontaine), genre littéraire, le plus sou-
vent versifié, fictif, représente le monde humain de façon satirique. C'est un
récit, texte narré dont les héros sont, en général, des animaux personnifiés.
Dans notre exemple, les deux acteurs sont introduits et présentés, avant que
l'action ne commence, ce qui est typique de la narration. Ce sont des animaux
incarnant des caractéristiques humaines : le Renard, écrit avec une majuscule
(tout comme le Corbeau), se met à parler. Ces quelques observations consti-
tuent des traces de ce genre, qui est une histoire allégorique, à visée didac-
tique : son but est d'illustrer une morale et de dénoncer les vices des hommes
et de la société.

11.

Oscars du meilleur film, du meilleur réalisateur, du meilleur scénario et de la meil-
leure photographie, Birdman est le grand triomphateur de la cérémonie du 22 février.

C'est le début d'un article de presse dans la catégorie « information » (Le
Monde, le 23 fév. 2015, « Birdman : un film brillant mais trop bodybuildé »)
- le discours médiatique / journalistique. Le texte a le caractère d'une relation,
d'un compte-rendu des faits, des événements réels, situés dans l'actualité (ici,
il s'agit d'événements de la veille de la publication). Le savoir du lecteur sur la
cérémonie des Oscars 2015, sur les catégories du prix et sur les titres des films
nominés est ici actualisé et enrichi de détails référentiels. Le style objectif,
neutre, non engagé, distancé, professionnel est typique d'un article d'informa-
tion, qui répond aux questions classiques (ici réalisées seulement partiellement
vu la dimension de l'extrait) : qui ?, quoi ? quand ?, où ?, comment ? (et éven-
tuellement : pourquoi ?).

12.

Sur le moyen unique :

Attendu, selon l'arrêt attaqué (Versailles, 29 juin 2006) qu'au sein des magasins
Champion, plusieurs catégories de salariés sont tenues de porter une tenue de travail,
pour des raisons d'hygiène, de sécurité, de contact avec la clientèle ou (...)
Initiation à la linguistique textuelle

39

Le texte appartient au discours juridique et représente un de ses genres :
l'arrêt (L'arrêt de la Cour de cassation, Chambre sociale, 1 Audience publique du
mercredi 21 mai 2008). Sur le moyen unique est une formule introductrice aux
arrêts de cassation rendus en France. Le connecteur attendu que fait partie des
rares connecteurs permettant aux juristes de bien reconnaître le type textuel
des décisions. Il ouvre des paragraphes et assure l'efficacité du style juridique.
Qualifié de causal (Lundquist 1983), d'argumentatif ou d'organisateur textuel
(Adam 1990, 2005) et, plus récemment, d'annonceur (N0lke 2014), parce qu'il
annonce des stratégies discursives particulières, des stratégies argumentatives.
Les arrêts de la Cour de cassation suivent toujours la même construction et les
attendu que, placés en outre en tête des alinéas, organisent un enchaînement
argumentatif prévisible. Ce sont des annonceurs forts car ils anticipent des
enchaînements stratégiques obligatoires, pragmatiquement prévisibles.

L'expression : selon l'arrêt attaqué est aussi une variante d'une formule pla-
cée à cet endroit du texte de l'arrêt. L'on peut aussi citer comme caractéristique
de la structure du texte juridique la forme passive (sont tenues) couramment
employée afin de mettre en relief les bénéficiaires de la loi (mis en position du
sujet) au détriment de l'agent de l'action, effacé en tant qu'identifié au législa-
teur institutionnalisé.

13.

BUT : Être le dernier joueur à rester en jeu, c'est-à-dire le dernier joueur n'ayant pas
fait faillite.

Materiel

1 plateau de jeu

1 casier pour le Banquier (...)

Le texte ressemble par sa structure à certains textes déjà présentés (notice
de médicament, règlement, recette) : c'est un type procédural, instructionnel,
composé de trois parties obligatoires : but du jeu, matériel et règles (possi-
bilités et contraintes). Les principes qui régissent cette instruction coïncident
avec ceux exposés précédemment. Le lexique indique le jeu. Ce sont les règles
du jeu, elles relèvent du discours des loisirs.

14.

Par « tenue du dimanche », j'entends un look confortable des orteils jusqu'au som-
met du crâne. Aujourd'hui, ça tombe bien, on est dimanche, mais je porterais tout aussi
bien cette tenue un autre jour (...)

Le blog (mot anglais, francisé en blogue, appelé aussi : cybercarnet ou bloc-
notes) est un genre du discours médiatique (ici : le blog de mode de Chloé, du
1er février 2015, publié sur le site : www.lapenderiedecloe.com) ; c'est un genre
d'origine littéraire (littérature documentaire ; journal intime), une publication
périodique, régulière, chronologique de billets centrés autour d'un sujet donné.
40

Halina Grzmil-Tylutki

Une sorte de journal, de mémoire publié sur Internet, un aveu rendu public,
un exhibitionnisme émotionnel visant une autoprésentation, une autocréation,
l'appartenance à un groupe des célébrités, le besoin d'avoir une audience. La
variété stylistique, le mélange multimédias, la couleur de fonds (arrière-plan),
les émoticônes, les renvois à d'autres sites, les interactions, les commentaires
des visiteurs, etc. sont des indices du blogue. L'incipit présenté, extrait de son
milieu naturel, porte tout de même quelques traits qui favorisent son identifi-
cation : le style lâche (un look ; ça tombe bien), personnel (je), émotionnel, intime
(la blogueuse crée son image, se concentre sur elle-même), actualisé (aujour-
d'hui ; on est dimanche) - propre au journal.

15.

Paris, le mercredi 09 octobre 2013

Madame, Monsieur,

Titulaire d'un Bac Pro Commerce, je suis actuellement à la recherche d'un premier

emploi dans la vente de prêt-à-porter. (...)

Le premier coup d'œil sur la composition du texte ne laisse aucun doute :
on a affaire à une lettre. Le petit fragment du corps de cette lettre écrite dans
un style formel, professionnel, standardisé le place dans le discours adminis-
tratif : c'est une lettre de motivation (au poste de vendeur/ vendeuse). Cet
incipit dévoile ainsi le reste effacé : la composition tripartite (1. identification
de l'auteur, du destinataire et du sujet ; 2. autoprésentation pointant sur des
données biographiques, qualifications professionnelles, possibilités, plans, etc.
hiérarchisés de façon pertinente ; 3. déclaration d'être prêt à entreprendre cer-
taines activités proposées) annonce les formules finales de politesse, la signa-
ture. Il nous laisse aussi prévoir des stratégies discursives qui font de l'auteur-
demandeur d'emploi un « offreur » / un « vendeur » qui vante ses qualités et
se présente sous son meilleur jour. On peut prévoir également la disposition
des trois parties et d'autres éléments sur la page, ainsi que des renvois inter-
textuels à l'annonce pour un poste de vendeur, à titre d'exemple.

16.

Seigneur, prends pitié,

Ô Christ, prends pitié, (...)

Sainte Rita, avocate puissante auprès de Dieu, prie pour nous,

Sainte Rita, joie de tes parents âgés, prie pour nous, (...)

La litanie (de Sainte Rita), du discours religieux, est une prière de supplica-
tion (du grec : litaneía). Dans le cas présent, elle se compose de trois parties
structurées de la même façon. La structure est fondée sur des parallélismes
sémantiques et syntaxiques : des invocations suivies de supplications ; des
apostrophes renforcées par des anaphores et suivies des prédications.
Initiation à la linguistique textuelle

41

Dans la première partie, se succèdent les invocations à un Dieu unique en
trois personnes (Seigneur, Christ, Père Céleste, Seigneur Jésus, Esprit Saint,
Trinité Sainte) et la supplication : prends pitié (de nous). Ensuite, le corps de la
litanie est constitué d'invocations à Sainte Rita (une apostrophe, une anaphore),
accompagnées de descriptions coréférentielles apposées au sujet (thème) et
suivies des supplications (prie pour nous). Enfin, la troisième partie repose sur
le parallélisme des invocations à l'Agneau de Dieu et des supplications (par-
donne-nous, exauce-nous, prends pitié de nous).

La première et la troisième parties sont communes à toutes les litanies et
forment un cadre de la prière : l'incipit et l'excipit sont schématiques. Le corps
de la litanie est intéressant en tant que texte et ses premiers mots témoignent
aussi des caractéristques génériques propres à ce genre. Tout énoncé a une
forme d'une apostrophe à l'objet ; il faut admettre que l'objet du texte est iden-
tique avec son destinataire : la litanie parle en même temps à et de la même
personne. Les invocations à la Sainte forment un paradigme de prédicats poé-
tiques (avocate puissante auprès de Dieu, joie de tes parents âgés, amie de la solitude
dès ton enfance, généreuse et bienveillante envers tous, etc.), un paradigme de syno-
nymes poétiques valables uniquement pour Sainte Rita et qui ont une valeur
axiologique très forte, honorifique et symbolique. Leur accumulation revêt jus-
tement cette fonction d'hyperbole afin de renforcer l'apothéose de la personne
glorifiée. Le style noble, le pathos lyrique appartiennent à la caractéristique de
ce genre.

17.

Grande voix de l'émancipation des femmes musulmanes et du dialogue des cultures,
l'écrivaine algérienne Assia Djebar, membre de l'Académie française, est décédée
vendredi à Paris à l'âge de 78 ans.

La romancière, décédée dans un hôpital parisien, sera enterrée, selon ses vœux (...)

La nécrologie est un genre journalistique / médiatique dans la catégorie
« opinion » (l'article à la une du journal Le Parisien du 7 février 2015 : « Décès
de la romancière algérienne Assia Djebar, grande voix de l'émancipation des
femmes »). Il est facile d'y reconnaître la nécrologie grâce à la présence d'un
mot-clé faisant partie du champ sémantique de la mort : décès (c'est notre cas),
disparition, deuil... Le but de l'article est d'informer du décès et de rendre
hommage au défunt.

L'article se compose de trois parties : ouverture (le premier paragraphe),
corps et chute (le dernier paragraphe). L'ouverture de l'exemple cité apporte
surtout l'information relative au décès et à l'enterrement ; information précédée,
en général et de façon canonique, d'une présentation valorisante de la personne.

À ces premiers mots, on prévoit la suite du genre. La chute qui résume son
œuvre, est aussi axiologique. Dans le corps sont cumulés les faits importants
de la vie professionnelle du défunt, incrustés d'évaluations et, parfois, des cita-
tions (au discours direct) des personnes connues (dans notre texte, on cite, par
42

Halina Grzmil-Tylutki

exemple, François Hollande). La description donnée est un portrait dynamique
dessiné avec des attributs, des appositions, des épithètes, des anaphores lexi-
cales, des comparaisons qui prolifèrent. Le portrait est fait au présent atem-
porel avec lequel on essaie de rapprocher la silhouette et de l'immortaliser. La
chute comporte le passé simple qui résume un parcours de vie.

Par analogie, l'on pourrait essayer d'attribuer aux excipits la même qualité
de propriété générique, même si ce n'est pas aussi évident dans tous les cas ;
certains excipits peuvent néanmoins être traités comme des indices formant,
avec les incipits, des cadres génériques.

Citons comme exemple :

■ Amen - pour la prière,

■ Agneau de Dieu, prends pitié de nous - pour la litanie,

■ Veuillez agréer, Monsieur, l'expression de mes sentiments distingués - pour une

lettre

■ Vous remerciant par avance de l'intérêt que vous porterez à ma candidature, je vous

prie de croire, Madame, Monsieur, à l'assurance de mes sentiments respectueux.
Marie Dupont - pour une lettre de motivation,

■ Le mariage du prince et de la Belle au bois dormant fut célébré avec un faste excep-

tionnel. Et ils vécurent heureux jusqu'à leur mort - pour un conte merveilleux
(La belle au bois dormant de Perrault).

■ 16 Ainsi les derniers seront les premiers, et les premiers seront les derniers. - pour la

parabole (Les ouvriers de la onzième heure, Matthieu, 20, 1-16).

■ Faire cuire le gâteau environ 20 minutes sur thermostat 5. - pour une recette de

cuisine (le gâteau au chocolat).

■ Et notre vieux Coq en soi-même / Se mit à rire de sa peur :/ Car c'est double plaisir

de tromper le trompeur. - pour une fable (La Fontaine : Le Coq et le Renard).

■ Ainsi fait et jugé par la Cour de cassation, chambre sociale, et prononcé par le pré-

sident en son audience publique du vingt et un mai deux mille huit. - pour un
arrêt de la Cour de cassation (le même que cité déjà).

Non seulement les incipits témoignent de la généricité textuelle. Toute
l'organisation du texte est contrôlée par la catégorie du genre. Cette catégorie
prime sur l'usage de la langue, comme le dit F. Rastier : « Aucun texte n'est
écrit seulement 'dans une langue' : il est écrit dans un genre en tenant compte
des contraintes d'une langue » (Rastier 2004 : 125).

IV.	Les 4 types des genres

Conformément aux définitions et caractéristiques présentées, le genre est
un attribut obligatoire de tout énoncé, il transforme un faisceau de signes
en un communiqué intentionnel, en un dispositif de communication dans une
situation socio-historico-culturelle déterminée. Le genre n'existe qu'intersub-
jectivement, comme une des compétences indispensables pour fonctionner dans
Initiation à la linguistique textuelle

43

une communauté, la compétence générique étant, en un sens, plus importante
que la compétence linguistique, car c'est par les genres qu'on communique.
Les fautes langagières rendent l'énoncé acceptable, les erreurs au niveau du
genre, par contre, perturbent sa compréhension. Le texte n'a donc d'interpré-
tation qu'en fonction du genre (et du discours). Le genre unit la forme linguis-
tique avec une intention communicationnelle et le fonctionnement social.

Dans la définition du genre élargie, celle qui inclut des propriétés discur-
sives, comme c'est le cas de la linguistique polonaise, nous trouvons 4 types
d'aspects :

1. l'aspect structural (le modèle compositionnel),

2. l'aspect pragmatique (le contexte de communication : émetteur, récep-
teur, but, force illocutoire),

3. l'aspect cognitif (façon de représenter le monde, points de vue, axiologie),

4. l'aspect stylistique (les indices du style).

Les genres s'identifient, en général, avec des événements socio-langagiers,
comme la prière, le cours, la leçon, l'interview, le débat, la consultation, l'exa-
men, et ainsi de suite. Parfois, ils s'unissent pour créer des collections de genres
(le terme de Wojtak 2004) comme dans le cas de la messe (composée de prières,
homélie, chants, etc.).

Vu l'importance du genre dans une communauté pour les liens et la com-
munication de ses membres, il faut apprécier toutes les tentatives de classe-
ment de cette catégorie.

Nous avons déjà mentionné la typologie de Maingueneau (p.ex. 1999, 2004)
comme la plus adéquate et la plus réussie. Elle se réfère à la conception de
l'énoncé comparé à la scène théâtrale (suite à la métaphore de Goffman (2009)
où les acteurs incarnent différents rôles sociaux et mettent en scène leur
parole. Maingueneau a discerné trois plans scéniques qui s'imposent en même
temps, avec évidence :

1. la scène englobante (elle correspond au type du discours, au contrat en-
gageant les partenaires, aux relations intersubjectives et situationnelles),

2. la scène générique (elle correspond au genre et par conséquent, elle con-
cerne le but de l'activité domaniale qu'est le discours, ainsi que la forme pré-
férée adéquate),

3. la scénographie (elle correspond au texte et à sa forme réelle).

On voit bien que ce qui est réellement vécu et réalisé dans cet événement,
c'est le texte, qui, cependant, laisse percevoir des traces d'un type du discours
et de son genre. Les deux premières scènes « définissent conjointement ce
qu'on pourrait appeler le cadre scénique du texte. C'est lui qui définit l'espace
stable à l'intérieur duquel l'énoncé prend sens, celui du type et du genre de
discours » (Maingueneau 1998 : 70). La scénographie, quant à elle :

implique ainsi un processus en boucle paradoxale. Dès son émergence, la parole

suppose une certaine situation d'énonciation, laquelle, en fait, se valide progres-
sivement à travers cette énonciation-même. La scénographie est ainsi à la fois ce
44

Halina Grzmil-Tylutki

dont vient le discours et ce qu'engendre ce discours ; elle légitime un énoncé qui, en
retour, doit la légitimer, doit établir que cette scénographie dont vient la parole
est précisément la scénographie requise pour énoncer comme il convient, selon
le cas, la politique, la philosophie, la science, ou pour promouvoir telle mar-
chandise... (ibidem : 71).

La relation qui s'établit entre la scénographie et son cadre scénique a permis
à Maingueneau (2004) de proposer une typologie distribuant tous les genres
entre 4 modes de généricité instituée.

Les genres institués de mode (1) « ne sont pas ou peu sujets à variation.
Les participants se conforment strictement à leurs contraintes » (Maingueneau
2004 : 112).

Un exemple :

L'échange des consentements au mariage catholique.

Lui : Moi je te reçois comme épouse et je te promets de rester fidèle dans

le bonheur et dans les épreuves, dans la santé et dans la maladie, pour t'aimer tous les
jours de ma vie.

Elle : Moi je te reçois comme époux et je te promets de rester fidèle dans

le bonheur et dans les épreuves, dans la santé et dans la maladie, pour t'aimer tous les
jours de ma vie.

Le discours religieux (catholique) est singulier parmi d'autres : il transcende
la réalité vécue pour allier le profane au sacré. Le contrat discursif engage les
fidèles, d'une part, et Dieu avec les évêques, successeurs des apôtres, d'autre
part. Ce contrat se réalise dans l'Église catholique qui est l'ensemble des chré-
tiens (des baptisés) en communion avec le pape et les évêques, une institution
à la fois humaine et divine, visible et à la fois invisible, spirituelle, une com-
munauté de foi, d'espoir et d'amour. L'Église est en ce monde un sacrement de
salut. Elle se considère comme dépositaire de la foi universelle et garant de la
sainte doctrine (en la personne du pape). L'Église prêche la vérité révélée, celle
de Dieu qui est éternel et immuable. L'Église est donc une institution à évo-
lution lente, mais certaines choses ne changeront jamais, par exemple les
dogmes, immuables et, par définition, non négociables. De même, les sacre-
ments demeureront inchangés, parce qu'ils ont été institués par le Christ et
confiés à l'Église. Les sacrements sont des signes visibles du don gratuit de
Dieu (la grâce) qui permettent aux hommes de participer à la vie divine (voir :
Catéchisme de l'Église Catholique, n° 11316). L'un des 7 sacrements est le
sacrement de mariage.

Le Catéchisme de l'Église Catholique définit le mariage comme « l'alliance
matrimoniale, par laquelle un homme et une femme constituent entre eux une
communauté de toute la vie, ordonnée par son caractère naturel au bien des
conjoints ainsi qu'à la génération et à l'éducation des enfants », laquelle alliance

6 Voir : www.vatican.va/archive/FRA0013/ P30.HTM (consulté au printemps 2015).
Initiation à la linguistique textuelle

45

« a été élevée entre baptisés par le Christ Seigneur à la dignité de sacrement »
(Catéchisme de l'Église Catholique, n° 16017).

L'histoire du sacrement de mariage est longue ; sa liturgie s'est constituée
entre les IVe et XI-XIIe siècles. Le pape Nicolas Ier (858-867) a vu le fondement
du mariage dans le libre consentement et lui seul. L'idée de sacrement s'est for-
mée au Moyen-Âge : le mariage est devenu un signe de l'amour du Christ et
de l'Église. Le concile de Trente en a fait un dogme en soulignant que les époux
sont eux-mêmes les ministres du sacrement. Aussi a-t-il montré que c'était le
Christ qui a institué le mariage : l'on peut consulter, par exemple, l'Evangile
selon Saint Matthieu (Mt 19, 3-9) ou selon Saint Marc (Mc 10, 2-12), ou encore
la Première épître aux Corinthiens de l'apôtre Paul (1Co 7, 10-11) où il est
question de l'unité et de l'indissolubilité du mariage. L'unité a déjà été explici-
tée dans le Livre de la Genèse (Gn 2, 24 : « C'est pourquoi l'homme quitte son
père et sa mère et s'attache à sa femme, et ils deviennent une seule chaire »).

Tout ce contexte discursif se reflète dans le consentement matrimonial qui
est « l'acte de la volonté par lequel un homme et une femme se donnent et se
reçoivent mutuellement en une alliance irrévocable pour constituer le mariage »
(le Code de droit canonique, Can. 1057, § 28). Dans l'alliance entre un homme
et une femme se révèle le plus pleinement l'histoire des alliances entre Dieu et
l'humanité. Le sacrement sanctifie cette alliance et situe l'amour des époux au
cœur de l'amour de Dieu pour les hommes.

Le consentement est l'élément constitutif du mariage. Sa formule reste im-
muable et doit être prononcée sans aucune erreur afin que le mariage soit
valable. La scénographie textuelle n'admet aucune modification. La scénogra-
phie comportementale d'ailleurs non plus : les fiancés se donnent la main et
l'assistant-témoin (le prêtre) pose sa main droite sur leurs mains jointes ou
l'étend vers les futurs époux. Le discours en tant que rituel socio-langagier
associe le social et le langagier dans une seule et même logique : l'un des aspects
appelle toujours l'autre.

Ce sont l'homme et la femme qui sont les célébrants du sacrement, ils se
marient eux-mêmes et s'engagent devant Dieu, représenté par un assistant
mandaté par l'Église (prêtre, diacre, exceptionnellement un laïc délégué par
l'évêque) et devant l'église rassemblée. La liturgie est donc nécessaire pour
« consacrer » le mariage. La dignité du consentement mutuel s'appuie sur
4 piliers fondamentaux : la liberté, l'indissolubilité, reconnues au Moyen-Âge
et explicitées dans les livres saints de la Bible (dans le consentement par des
actes directs : je te reçois..., je te promets...), la fidélité exprimée clairement (je te
promets de rester fidèle dans le bonheur et dans les épreuves...) et la fécondité, re-
trouvée dans l'amour que les futurs époux se promettent, dans leur don total
et dans leur ouverture au don de la vie (pour t'aimer tous les jours de ma vie).
À l'instar du Christ qui a donné sa vie pour nous.

7 Voir : www.vatican.va/archive/FRA0013/ P4U.HTM (consulté au printemps 2015).

8 Voir : www.vatican.va/archive/FRA0037/ P3S.HTM. (consulté au printemps 2015).
46

Halina Grzmil-Tylutki

En énonçant la formule du consentement, les fiancés participent à un acte
performatif : dire c'est faire. Les deux candidats deviennent désormais mari et
femme, au nom de l'Église, devant Dieu qui légitime et bénit leur alliance. La
parole donnée engage toute leur vie.

Les genres institués de mode (2) : « les locuteurs produisent des textes indi-
vidués, mais soumis à des cahiers des charges qui définissent l'ensemble des
paramètres de l'acte communicationnel » qui prescrivent « la thématique, la
durée, les rôles des participants, etc. » (Maingueneau 2004 : 112-113). Ces genres
routiniers laissent à l'auteur une marge de manœuvre dans le choix de la
composition et de moyens stylistiques, néanmoins cette souplesse reste sous le
contrôle des contraintes génériques.

Un exemple : la recette de cuisine.

C'est un texte procédural du domaine (discours) des services à visée pra-
tique qui est de permettre au lecteur de réaliser un plat à partir de quelques
consignes. Sa structure canonique comporte 3 éléments obligatoires : nom du
plat, ingrédients et préparation qui apparaissent dans cet ordre. Sous l'éti-
quette de textes procéduraux, Adam (1997, 1999, 2001, etc.) a rassemblé les
productions qui ont en commun de dire de faire et de dire comment faire en pré-
disant un résultat et en incitant directement à l'action. Se conformer à une recette
de cuisine, c'est réaliser une transformation d'un état initial (ingrédients, ob-
jets isolés) en un état final (plat). Réaliser cette transformation c'est, pour le lec-
teur, suivre les étapes programmées sur les conseils du scripteur. Ces étapes
sont représentées par des prédicats actionnels massifs organisés selon une
chronologie à respecter (p.ex. : éplucher, laver, essorer, tailler, couper, peler, émin-
cer, émietter, écaler, mélanger, battre, verser, décorer, etc.). Ce sont des verbes, dans
la plupart des cas, performatifs explicites, ce qui paraît naturel dans un texte
du type instructionnel. Les conseils sont en général donnés à l'infinitif, ce qui
efface le sujet énonciateur (souvent les mêmes recettes circulent dans les livres
de recettes et sur les sites Internet) et laisse la place du destinataire vacante
(tout lecteur est invité à se sentir le destinataire de l'instruction). Dans les
exemples cités, nous avons plutôt des infinitifs (ex. 2, 3, 5, 6, 8 et 9). Plus rares,
quoique considérés comme des variantes routinières sont des impératifs de la
2e personne du pluriel où l'invitation est plus marquée (ex. sortez, préchauffez,
préparez, piquez, cassez, ajoutez, etc. : ex. 1, 4) ; nous avons aussi trouvé l'impéra-
tif de la 2e personne du singulier (râpe, mélange, ajoute, verse : ex. 7) et une ex-
pression d'adresse directe (Il te faut... : ex. 8) qui réduisent la distance entre les
deux protagonistes, bien que toujours indéterminés. Nous notons ainsi une
certaine liberté dans l'emploi des formes verbales.

Les exemples (1-9) montrent différentes possibilités de modifier la scéno-
graphie de la recette, les 3 éléments obligatoires étant observés ; il est vrai
qu'actuellement la forme de recette, réduite aux éléments obligatoires, paraît
pauvre et peu convaincante (ex. 1), des éléments ajoutés donnent des ren-
seignements supplémentaires mais importants du point de vue de l'adaptation
Initiation à la linguistique textuelle

47

de la recette aux circonstances et besoins (pour combien de personnes, diffi-
culté, temps, coût, ustensiles, saison, nutrition). Fréquents sont les éléments
persuasifs : la photo du plat et parfois la documentation de sa préparation, le
souhait de « bon appétit ! », les variations des caractères d'imprimerie, de la
mise en page ou des encadrements, la mise en relief de l'histoire du plat ou de
ses traits exceptionnels, des conseils quant au choix du vin ou d'autres sug-
gestions du chef. Il arrive que la scénographie de la recette soit adaptée aux
récepteurs jeunes par divers ajouts : les couleurs, les équipements scolaires, la
visualisation d'ingrédients, d'ustensiles et de moyens de mesure (il est ques-
tion non seulement de faire faire, mais aussi de montrer comment faire), ainsi que
des allusions aux contes merveilleux (ex. la galette du petit chaperon rouge où
non seulement apparaissent des dessins de héros du conte, mais aussi on rap-
pelle à l'enfant dans la dernière étape des préparations (appelées ici « déroule-
ment ») d'emmener la galette chez la grand-mère et de faire attention au loup.

Ensuite viennent les genres institués de mode (3) : ils se distinguent par
l'absence de scénographie préférentielle.

Certes, bien souvent des habitudes se prennent, des stéréotypes se mettent en place
(...), mais il est de la nature de ces genres d'inciter à l'innovation. Ce nécessaire renou-
vellement est lié au fait qu'ils doivent capter un public (...). L'innovation néanmoins n'a
pas ici pour fonction de contester la scène générique (Maingueneau 2004 : 113).

A vrai dire, il n'y a pas d'une scénographie unique préférée, celle-ci change
avec la mode ou les courants esthétiques dominants. Des stratégies persua-
sives, manipulatoires, ludiques prévalent d'où l'importance d'une forme attra-
yante, originale, innovatrice. Ces genres sont pourtant aussi dits routiniers,
cela veut dire qu'ils portent tout de même des marques génériques. L'on peut
penser à la publicité et à son évolution. Si l'on passe en revue l'art de la sé-
duction commerciale et qu'on compare « les placards » du XVIIe et du XVIIIe
siècles dus au développement de la presse écrite, de petites annonces de La
Gazette, avec des créations sémiologiques ayant recours à de nouvelles techno-
logies (images, dessins et autres types de graphismes) et, enfin, avec les spots
télévisés, etc., on aura un panorama d'une grande évolution du genre de la pu-
blicité dont le nom est apparu en 1689 afin de signifier l'action de porter à la
connaissance du public. Puis, en 1829, il a désigné le fait d'influencer les achats
du public.

Un autre genre qui n'obéit pas à une seule et même scénographie est la
chanson (du discours de loisirs) représentant la musique populaire. Tradition-
nellement, elle se compose de couplets alternant avec un refrain. Celui-ci re-
prend chaque fois et régulièrement les mêmes paroles, tandis que le couplet
les différencie pour faire évoluer le récit. Les deux composantes portent des
caractéristiques non seulement textuelles mais aussi mélodiques. La rime et le
rythme sont aussi des traits pertinents. On remarque par exemple tous ces
traits dans une comptine Alouette, gentille alouette. Il serait vain de présenter ici
tout un éventail de chansons. Lire et écouter / regarder leurs interprétations
48

Halina Grzmil-Tylutki

(vocales et gestuelles), en suivant des clips, nous fera sentir les différences et
l'évolution du genre. Ne me quitte pas de Jacques Brel (décédé en 1978) ne res-
semble pas structurellement à Mon mec à moi de Patricia Kaas (toujours en
vogue) et les deux se distinguent de Qui sème le vent récolte le tempo (1991) ou
de La concubine de l'hémoglobine (1994) de MC Solaar. Ces dernières chansons
représentent un rap, une forme de diction des textes mi parlés et mi chantés,
plutôt scandés, rimés et rythmés, une sorte d'hybride de mots et de musique.
Les spécialistes soulignent que la base musicale du rap est pauvre et consiste
à mixer des extraits de disques avec d'autres sources sonores. Le rôle dominant
est alors attribué aux paroles qui sont plutôt récitées que chantées. Au niveau
textuel nombreuses sont donc les figures de mots, portant sur la forme, notam-
ment sonore, comme, par exemple : l'assonance, l'homophonie, l'allitération, la
paronomase, etc.

Voici quelques exemples de figures de mots :

Ensorceler le pacte et sceller la beauté du corps

On me traite de traître quand je traite de la défaite du silence

J'ai vu la concubine de l'hémoglobine

Balancer des rafales de balles normales et faire des victimes

C'est accablant, troublant, ce ne sont pas des balles à blanc

Science sans conscience égale science de l'inconscience

Les genres institués de mode (4) :

sont les genres proprement auctoriaux, ceux pour lesquels la notion même de 'genre'
pose problème. (...) Il s'agit de genres qui sont par nature 'non saturés', de genres dont
la scène générique est prise dans une incomplétude constitutive. C'est à un auteur
pleinement individué (...) qu'il revient d'autocatégoriser sa production verbale (Main-
gueneau 2004 :113).

L'intervention de l'auteur dans l'identification générique du texte est donc
nécessaire. L'intentio auctoris est explicitée dans le processus de dénomination
qui donne accès à l'interprétation.

Exemple : La méditation
1.a.

Le voyage de la tête au cœur : Moins tu éprouves de besoins, plus tu deviens
libre, plus tu trouves de la joie en tout ce qui existe, et tu découvres que, en fait, tout
cela ne se trouve pas à l'extérieur, mais que tout cela se trouve à l'intérieur de nous.
(www.coursdereligion.be/voyage_tete_coeur)

1.b.

Invictus :

Aussi étroit soit le chemin, nombreux les châtiments infâmes,
je suis le maître de mon destin, je suis le capitaine de mon âme.
Initiation à la linguistique textuelle

49

2.

31(...) Le royaume des cieux ressemble à une graine de moutarde qu'un homme a prise
pour la semer dans son champ. 32C'est la plus petite de toutes les semences ; mais quand
elle a poussé, elle dépasse les autres plantes du potager et devient un arbuste, si bien que
les oiseaux du ciel viennent nicher dans ses branches. (Mc 4,30-32 ; Lc 13,18-19).

3.

Dites, Si C'était Vrai
Dites, dites, si c'était vrai

S'il était né vraiment à Bethléem, dans une étable
Dites, si c'était vrai

Si les rois Mages étaient vraiment venus de loin, de fort loin
Pour lui porter l'or, la myrrhe, l'encens
Dites, si c'était vrai

Si c'était vrai tout ce qu'ils ont écrit Luc, Matthieu
Et les deux autres,

Dites, si c'était vrai

Si c'était vrai le coup des Noces de Cana
Et le coup de Lazare
Dites, si c'était vrai

Si c'était vrai ce qu'ils racontent les petits enfants
Le soir avant d'aller dormir

Vous savez bien, quand ils disent Notre Père, quand ils disent Notre Mère
Si c'était vrai tout cela
Je dirais oui

Oh, sûrement je dirais oui

Parce que c'est tellement beau tout cela

Quand on croit que c'est vrai

Méditer vient du latin meditari, dérivé de mederi, et signifie 'prendre soin'
(de sa vie intérieure), réfléchir profondément, soumettre quelque chose à un
examen intérieur. La méditation peut prendre la forme d'une oraison mentale
ou d'un écrit sur un sujet philosophique ou religieux, les deux discours pré-
destinés à débattre d'importants sujets existentiels. Il s'ensuit de la définition
typologique de Maingueneau, citée plus haut, que ce type générique (4) ne suit
aucun modèle structural et se manifeste à travers différentes mises en scène,
pleinement individuées. Le destinateur en impose l'interprétation au niveau
du genre en y attribuant une étiquette catégorielle. Ainsi, la méditation ne l'est
que lorsqu'elle porte cette indication paratextuelle catégorisante.

Il est un fait incontournable : au sein du discours religieux, il y a de la place
pour ce genre qui permet de « prendre soin de sa vie intérieure », donc pour la
méditation. Ses représentants prolifèrent sous forme de bouquins ou de sites
avec des pensées des saints, à titre d'exemple, ou d'autres textes incitant à ré-
fléchir, des textes - il faut l'avouer - hétérogènes structurellement. Les exemples
50

Halina Grzmil-Tylutki

1 et 3, donnés ici, proviennent de sites Internet consacrés à la méditation où
l'autocatégorisation est manifestement explicitée :

1. « Textes à méditer »9.

3.	« Textes à méditer : Noël », sitecole10.

Le principe de ce genre auctorial réside non seulement dans l'autocatégo-
risation de textes difficilement répertoriés, mais aussi dans la recatégorisation
de textes qui réalisent des scénographies routinières. Pour rester dans le dis-
cours religieux, citons la parabole, la prière, le proverbe, la prophétie, le com-
mandement, le sermon, la lettre... Notre deuxième exemple illustre ce cas.
Nous avons la parabole de la graine de moutarde et du levain (Mc 4,30-32 ; Lc
13,18-19), donc le genre institué de type 2. Aussi le troisième exemple, vient-il
de la routine de type 3 : c'est la chanson de Jacques Brel, intitulée Dites, si
c'était vrai. La parabole et la chanson ont été décrites en tant que genres dans le
chapitre III (p. 35) et respectivement IV (p. 47).

Tous les trois exemples ont été (re)catégorisés par leurs sujets communi-
cants comme des méditations. Interpréter un texte soit comme une parabole
ou une chanson, soit comme une méditation, c'est faire trois opérations diffé-
rentes. Les scénographies incitent à l'un, les dénominations tracent un autre
chemin de lecture. La (re)catégorisation générique réoriente l'interprétation du
texte en question, instaure de nouvelles relations entre les partenaires, pose de
nouvelles finalités, reconfigure le texte, elle en change le sens. Il faut remar-
quer que dans le cas de l'exemple n° 1 (a et b), il serait difficile de rattacher ces
textes à un genre quelconque : leur structure, bien que semblable à des sen-
tences, n'y est pas pleinement identifiable (par exemple à cause de l'adresse
personnelle : « tu »).

Mais une fois étiquetés, tous ces textes exemplaires commencent à fonction-
ner comme le genre de la méditation qui invite à réfléchir profondément afin
de prendre soin de sa vie intérieure. Le destinataire du texte donné s'identifie
donc avec le locuteur, soit qu'il en est l'auteur, soit qu'il se l'approprie jusqu'à
s'identifier avec la scène énonciative. Il peut considérer le texte comme le
dictum qu'il fait précéder par modus : « je crois que..., étant donné que..., à sup-
poser que... », ou autres (ex. 2) ; il est invité à s'identifier avec le protagoniste
sujet exprimé par la 1re personne du singulier (je suis - ex. 1b) ou à entrer dans
un dialogue et « répondre » par sa réflexion (le pronom clitique tu à valeur gé-
nérique - ex.1a, ou le pronom exclusif vous effacé dans la forme modale jussive
dites - ex. 3). Par ailleurs, les thèmes à méditer doivent être sérieux et impor-
tants afin de pouvoir influer sur la vie intérieure de l'homme. Les textes 1a et
1b emploient des mots abstraits et universels (besoin, libre, joie, exister, destin,
maître, âme, châtiment), le présent dit gnomique, omnitemporel, des quantifica-
teurs généralisants (moins, plus, tout, nombreux, nous inclusif). Le texte 2 est

9 www.coursdereligion.be/meditations, consulté le 15.03.2015.

10 http://sitecoles.formiris.org/?WebZoneID=590&ArticleID=2458, consulté le 15.03.2015.
Initiation à la linguistique textuelle

51

allégorique et il faut le lire au niveau d'une éthique universelle. Enfin, le texte
3 est recommandé comme une méditation pour Noël : il y est question des
scènes liées à la Nativité et d'autres scènes évangéliques. La vie de Jésus peut
aussi être, et est souvent, un sujet à méditer. Le destinataire, identifié au desti-
nateur, s'interroge sur la vérité des événements présentés sous forme d'hypo-
thèse, pour conclure au présent atemporel : c'est tellement beau tout cela quand on
croit que c'est vrai.

La méditation, en tant que réflexion en action, a une structure argumenta-
tive. Les textes donnés à méditer ne représentent pas tout le raisonnement, on
est invité à le découvrir. Sont donnés soit des prémisses, soit des garants, soit
une conclusion, à partir desquels il faut faire des inférences, donc raisonner,
approfondir sa réflexion.

V.	Cohérence. Cohésion

La notion de cohérence est apparue dans les années 1970-1980 ; son intro-
duction est ainsi attribuée à van Dijk (1972, 1977) et à Petöfi (1973). Cette no-
tion est très importante dans la linguistique textuelle : elle traduit le fait de
traiter un assemblage de phrases concret comme un texte, comme un signe (un
macro-signe), ayant non seulement son signifiant, mais également son signifié
et son référent.

Le texte est un énoncé, ayant son énonciateur et son co-énonciateur à qui le
message est adressé. Le sens du texte dépend donc non seulement de sa struc-
turation, mais aussi de la prise en charge par le locuteur du contenu référen-
tiel, de l'aspect axiologique, de sa visée, de l'intention, du point de vue à trans-
mettre. C'est le locuteur qui confère à l'énoncé une force illocutoire et une
certaine potentialité argumentative, comme le dit Jean-Michel Adam, plus ou
moins partagée par l'autre.

On admet de façon apriorique chez le locuteur l'intention de produire un
texte cohérent, aussi transparent ou opaque soit-il, on admet aussi que les inter-
locuteurs coopèrent dans le processus de communication (le principe majeur
dominant les maximes de Grice) afin que celle-ci soit réussie, conformément
à l'étymon latin (cohaerentia < cohaerere 'adhérer ensemble')11. C'est alors, en der-
nière instance, le travail interprétatif de l'interlocuteur qui dévoile la cohérence
du texte en question. Remarquons, que cette interprétation est fonction de la
com-préhension du texte, des capacités intellectuelles de l'interprétant, surtout
dans le cas de la poésie ou de la publicité qui se présentent comme polyiso-
topes. Dans certains cas extrêmes, des sur-interprétations sont aussi possibles.

11 La cohérence est surtout compréhensible dans l'optique de la pragmatique. Impor-
tante paraît aussi la recherche sur la pertinence (cf. Sperber & Wilson 1986), ce que souligne
Charolles : « la recherche d'une pertinence optimale gouverne l'interprétation des énoncés
isolés en situation aussi bien que des séquences d'énoncés » (Charolles 2011 : 153).
52

Halina Grzmil-Tylutki

Notons aussi que ce travail d'interprétation est possible chez le co-énonciateur
grâce à ses compétences : discursive, générique, textuelle et linguistique, grâce
aux savoirs partagés par les interlocuteurs, des savoirs encyclopédiques et
situationnels.

En travestissant la fameuse phrase de Chomsky (déjà citée à la p. 22) en :

J'ai vu d'incolores idées vertes. Elles dormaient furieusement. - nous pouvons
constater que cet enchaînement est parfaitement grammatical : il y a des accords
entre les noms et les verbes, les noms et les adjectifs, il y une concordance des
temps, une substitution pronominale adéquate, etc. Même si elle est gramma-
ticale, cette suite de phrases paraît a-sémantique : il n'y a pas de compatibilité
sémantique entre le nom abstrait idée et sa description physique (couleurs, dor-
mir), en outre, il y a une contradiction entre incolore et vert, entre dormir (qui
implique l'état improductif, tranquille) et furieusement (qui, par contre, appelle
la violence et l'impétuosité). On dirait que le texte est incohérent. Le co-énon-
ciateur est pourtant capable de donner à cet énoncé une interprétation cohé-
rente s'il partage avec l'énonciateur le même point de vue, le même savoir sur
la nature somnambulique ou poétique (à titre d'exemple) du texte qui s'écarte
des lois naturelles.

En recevant un message quelconque, le récepteur cherche spontanément
à établir des liens de cohérence. Il fait un effort inférentiel afin de reconstruire
les relations logiques, sémantico-logiques, qui manquent et qui sont à la base
de la cohérence. Celle-ci concerne le contenu du texte, l'information qu'il
véhicule au niveau aussi bien explicite qu'implicite. La cohérence fait donc
partie de l'ordre cognitif.

Prenons un exemple : L'enfant s'est brûlé le doigt. Il s'est mis à pleurer. Ou,
dans l'ordre inverse : L'enfant s'est mis à pleurer. Il s'est brûlé le doigt. L'emploi
du substitut pronominal et de l'article défini indique la coréférence des « objets »
(le même enfant, le même doigt). Le lecteur des deux textes n'a aucune diffi-
culté à les interpréter correctement. Dans les deux cas, il est question d'une
relation logique - ontologique entre la cause (brûlure) et la conséquence (dou-
leur et réaction), relation parfaitement connue de l'expérience humaine.

Evidemment, les deux textes supra peuvent être rendus immédiatement
clairs, lorsque la cohérence est assurée au niveau local, formel, superficiel, lin-
guistique : L'enfant s'est brûlé le doigt donc il s'est mis à pleurer. L'enfant s'est mis
à pleurer parce qu'il s'est brûlé le doigt. Ce type de cohérence formelle est appelé
la cohésion (ou la continuité selon Charolles), suite au fameux livre de Halli-
day & Hasan, publié en 1976 sous le titre Cohesion in English. En tant que phé-
nomènes linguistiques, les marques de cohésion concernent tous les niveaux :
la phonologie et la prosodie (ex. rime, rythme, assonances, intonation, accent),
la morphologie (ex. homogénéité formelle, néologismes), la syntaxe (ex. prono-
minalisation, nominalisation, ellipse, conjonction), la sémantique (ex. substitu-
tions lexicales), aussi la configuration textuelle (ex. les alinéas, les organisateurs
métadiscursifs qui délimitent au sein du texte des ensembles d'ordre disposi-
Initiation à la linguistique textuelle

53

tionnel). Les marques de cohésion sont en même temps des indices de cohé-
rence ; la première concerne la grammaticalité, la deuxième - l'acceptabilité.

Les marques de cohésion ne fonctionnent donc jamais que comme des signaux ou dé-
clencheurs (cf. F. Cornish 1990) stimulant des processus d'élaboration inférentielle dans
lesquels les informations contextuelles et les connaissances d'arrière-plan des sujets jouent
un rôle essentiel. (Charolles 1995 : 126)

Autrement dit, les marques de cohésion sont des instructions interpréta-
tives qui permettent au récepteur de faire des opérations de raisonnement à par-
tir des données linguistiques textuelles et contextuelles. Ces inférences entre
les énoncés successifs passant par des connaissances du monde, sont souvent
appelées « inférences de pontage », suite à l'étiquetage proposé par H.H. Clark
(1977), cité par Charolles (1995 : 131).

Voici deux exemples où l'interprétation s'appuie sur des inférences faites
à partir de la connaissance du monde :

1. Un vieux médecin écossais donne des conseils à son fils qui va lui succéder :

- N'oublie pas Mac, lorsque tu vends à un malade du sirop pour la toux, de lui
prescrire également une analyse d'urine.

- Pourquoi, père ?

- Parce que, comme ça - fait le vieux docteur - tu récupères la bouteille.

Pour comprendre cette histoire drôle, il faut savoir que le sirop pour la toux
se vend dans des bouteilles et qu'on apporte l'urine à l'analyse dans un réci-
pient fermé, une petite bouteille, par exemple. Le malade pourra profiter de la
bouteille de sirop qu'il a sous la main, sans trop se préoccuper de chercher un
autre récipient.

2. Un clochard sonne à une porte :

- B'jour, madame. Auriez-vous quelque chose pour moi ?

- Êtes-vous déjà allé chez ma voisine ?

- Euh, oui, madame.

- Et... elle vous a offert de son gâteau ?

- En effet.

- Mon pauvre monsieur ! Entrez vite, je vais vous préparer du bicarbonate.

Le raisonnement dans l'interprétation de cette blague passe aussi par la
connaissance du monde et par des allusions supposées : la dame en question
doit savoir que sa voisine soit fait de mauvais gâteaux, soit les garde trop long-
temps et les sert défraîchis aux clochards. Le gâteau défraîchi provoque des
problèmes gastriques. La meilleure solution, dans ce cas-là, est d'utiliser du
bicarbonate de sodium qui soulage démangeaisons et gastralgies.

Charolles rapproche l'idée de cohérence de celle de pertinence qui est défi-
nie par Sperber et Wilson « en termes d'équilibre entre les gains information-
nels et les coûts de traitement » (Charolles 1995 :137), parce que tout énoncé est
gouverné par une règle de « cohérence avec le principe de pertinence opti-
54

Halina Grzmil-Tylutki

male » (ibidem : 135). Selon Charolles, « les déductions plus ou moins labo-
rieuses censées représenter les calculs accomplis par les sujets pour récupérer
la cohérence reprennent en les adaptant (...), le modèle de dérivation des actes
de langage indirects » (ibidem : 134). Sans aucun doute, ces calculs sont coû-
teux : pour réduire le coût d'interprétation, on recourt aux marques de cohé-
sion qui guident l'interprétation, « lorsqu'il est souhaitable de minimiser la
marge de liberté d'interprétation ou de maximiser la rapidité d'interprétation »
(Charolles cité par Péry-Woodley 1993 : 65). La cohésion n'est pourtant pas une
condition nécessaire et suffisante de la cohérence textuelle qui dépend entière-
ment du jugement posé par le récepteur ; il s'agit d'un jugement de plausibilité
entre les événements dénotés par le texte.

En gros, la cohérence est d'ordre global, cognitif, concerne des liens logiques
entre les idées. La cohésion, par contre, concerne le niveau local, micro-struc-
turel, textuel ; elle concerne toutes les opérations assurant le suivi dans la liné-
arité textuelle. ...

Bibliographie

ADAM Jean-Michel, 1990, Éléments de linguistique textuelle : théorie et pratique de l'ana-
lyse textuelle, Liège : Mardaga.

ADAM Jean-Michel, 1992, Les textes : types et prototypes, Paris : Nathan.

ADAM Jean-Michel, 1997, L'argumentation publicitaire : rhétorique de l'éloge et de la per-
suasion, Paris : Nathan.

Adam Jean-Michel, 1999, Linguistique textuelle : des genres de discours aux textes, Paris :
Nathan.

ADAM Jean-Michel (éd.), 2000, La presse écrite : des genres aux mélanges de genres, Lau-
sanne : Fac. des Lettres.

ADAM Jean-Michel, 2001, Genres de la presse écrite et analyse de discours, Besançon : PUF-C.
ADAM Jean-Michel, 2005, La linguistique textuelle : introduction à l'analyse textuelle des
discours, Paris : Armand Colin.

ADAM Jean-Michel, 2010a, L'analyse textuelle des discours. Entre grammaires de texte et
analyse du discours, conférence lors d'une journée d'hommage à P. Charaudeau :
L'analyse du discours dans les sciences du langage et de la communication, Lyon II,
04.06.2010, www.unil.ch/ files/live/sites/fra/files/ shared/ATD.pdf (03.2015).
ADAM Jean-Michel, 2010b, L'émergence de la Linguistique Textuelle en France :
entre perspective fonctionnelle de la phrase, grammaires et linguistiques du
texte et du discours, Revista Investigaçoes - Linguistica 23/2 : 11-47.

ADAM Jean-Michel, 2011, Genres de récits : narrativité et généricité des textes, Louvain-
la-Neuve : Academia & Paris : L'Harmattan.

ADAM Jean-Michel, BONHOMME Marc, 2000, Analyses du discours publicitaire, Tou-
louse : Ed. universitaires du Sud.

ADAM Jean-Michel, BONHOMME Marc, 2012 (1997), L'argumentation publicitaire, Paris :
Armand Colin.

AUSTIN John L., 1970, Quand dire c'est faire, trad. fr. Gilles Lane, Paris : Seuil.
Bakhtine Mikhaïl, 1978, Esthétique et théorie du roman, Paris : Gallimard.
Initiation à la linguistique textuelle

55

Bakhtine Mikhaïl, 1984, Esthétique de la création verbale, Paris : Gallimard.

BARTHES Roland, 1964, Eléments de sémiologie, Communication 4 : 91-135.

BARTHES Roland, 1970, L'empire des signes, Paris : Flammarion.

BARTHES Roland, 1968, La mort de l'auteur, Mantéia 5 : 12-17.

BARTHES Roland, 1981, L'analyse structurale du récit, Paris : Seuil.

BEAUGRANDE Robert de, DRESSLER Wolfgang U., 1981a, Einführung in die Textlin-
guistik, Tübingen : Niemeyer.

BEAUGRANDE Robert de, Dressler Wolfgang U., 1981b, Introduction to text linguis-
tics, London : Longman.

Bonhomme Marc, 2010, Citations parodiques et iconicité dans le discours publici-
taire, Revel Communications du IVe Ci-dit, en ligne : http://revel.unice.fr/sympo
sia/cidit/index.html?id=386 (consulté au printemps 2015).

Bremond Claude, 1964, Le message narratif, Communications 4 : 4-32.

Bremond Claude, 1973, Logique du récit, Paris : Seuil.

Bremond Claude, Todorov Tzvetan, Barthes Roland, Metz Christian, 1964,
Recherches sémiologiques, Paris : Seuil.

CHABROL Claude (éd.), 1973, Sémiotique narrative et textuelle, Paris : Larousse.

CHARAUDEAU Patrick, 1983, Langage et discourse : élements de sémiolinguistique (théo-
rie et pratique), Paris : Hachette.

CHARAUDEAU Patrick, 2005, Les médias et l'information. L'impossible transparence du
discours, Bruxelles : De Boeck.

CHARAUDEAU Patrick, MAINGUENEAU Dominique (dir.), 2002, Dictionnaire d'analyse
du discours, Paris : Seuil.

CHAROLLES Michel, 1976, Grammaire de texte - théorie du discours - narrativité,
Pratiques 11/12 : 133-154.

CHAROLLES Michel, 1995, Cohésion, cohérence et pertinence du discours, Travaux
de Linguistique 29 : 125-151.

CHAROLLES Michel, 2011, Cohérence et cohésion du discours, (in :) Dimensionen der
Analyse von Texten und Diskursen, Carla Marello, Klaus Hölker (eds.), Berlin : Lit
Verlag, 153-173.

CHAROLLES Michel, COMBETTES Bernard, 1999, Contribution pour une histoire ré-
cente de l'analyse du discours, Langue française 121 : 76-115.

Chomsky Noam A, 1971 (1965), Aspects de la théorie syntaxique, Paris : Minuit.

CHOMSKY Noam A, 1979 (1957), Structures syntaxiques, Paris : Seuil.

CLARK Herbert H., 1977, Inferences in comprehension, (in :) Basic processes in
reading : Perception and comprehension, David LaBerge & S. Jay Samuels (eds.),
Hillsdale, NJ : Lawrence Erlbaum Associates, 243-263.

COMBETTES Bernard, 1992, L'organisation du texte, Metz : Université de Metz, Centre
d'analyse syntaxique.

CORNISH Francis, 1990, Anaphore pragmatique, référence, et modèles du discours,
(in :) L'anaphore et ses domaines, Georges Kleiber, Jean-Emmanuel Tyvaert (éds.),
Metz : Université de Metz.

COSERIU Eugenio, 1955, Determinación y entorno. Dos problemas de una lingüís-
tica del hablar, Romanistisches Jahrbuch 7 : 29-54.

COSERIU Eugenio, 1994 (1980), Textlinguistik: Eine Einführung, Tübingen : Francke.

COSERIU Eugenio, 2007, Lingüística del texto. Introducción a la hermenéutica del sentido,
Óscar Loureda Lamas (ed.), Madrid : Arco/Libros.
56

Halina Grzmil-Tylutki

DIJK Teun A. van, 1972, Some aspects of text grammar. A study in theoretical lunguistics
and poetics, The Hague : Mouton.

DIJK Teun A. van, 1973a, Grammaires textuelles et structures narratives, (in :) Sé-
miotique narrative et textuelle, Claude Chabrol (éd.), Paris : Larousse, 177-206.

DIJK Teun A. van, 1973b, Text grammar and text logic, (in :) Studies in text grammar,
János S., Petöfi Hannes Rieser (eds.), Dordrecht : Reidel, 17-78.

DIJK Teun A. van, 1977, Text and context : explorations in the semantics and pragmatics
of discourse, London : Longman.

DIJK Teun A. van, 1981, Le texte : structures et fonctions. Introduction élémentaire
à la science du texte, (in :) Théorie de la littérature, Áron Kibédi Varga (éd.), Paris :
Picard, 63-93.

DIJK Teun A. van, IHWE Jens, PETÖFI János S., RIESER Hannes, 1972, Two text gram-
matical models: a contribution to formal linguistics and the theory of narrative,
Foundations of Language 8 (4) : 499-545.

DIJK Teun A. van, PETÖFI János S. (eds.), 1977, Grammars and descriptions (studies in
text theory and text analysis), Berlin & New York : Walter de Gruyter.

Dressler Wolfgang U., 1972, Einführung in die Textlinguistik, Tübingen : Niemeyer.

FOUCAULT Michel, 1969, L'archéologie du savoir, Paris : Gallimard.

FOUCAULT Michel, 1971, L'ordre du discours, Paris : Gallimard.

Garfinkel Harold, 2007, Recherches en ethnométhodologie, Paris : PUF.

GENETTE Gérard, Jauss Hans Robert, SCHAEFFER Jean-Marie, Scholes Robert,
STEMPEL Wolf Dieter, VIËTOR Karl, 1986, Théorie des genres, Paris : Seuil.

GOFFMAN Erving, 2009 (1959), La mise en scène de la vie quotidienne, t. 1 : La présenta-
tion de soi, t. 2 : Les relations en public, trad. fr. Alain Accardo, Paris : Minuit.

Greimas Algirdas J., 1966, Sémantique structurale : recherche de méthode, Paris : Larousse.

Greimas Algirdas J., 1969, Éléments d'une grammaire narrative, L'Homme 9 : 71-92.

GREIMAS Algirdas J., 1970-1983, Du Sens I-II, Paris : Seuil.

GRICE Herbert Paul, 1979, Logique et conversation, Communication 30 : 57-72.

GUMPERZ John J., 1982, Discourse strategies, Cambridge : Cambridge University Press.

GUMPERZ John J., 2008, Interactional sociolinguistics : a personal perspective, (in :)
The Handbook of discourse analysis, Deborah Schiffrin, Deborah Tannen, Heidi
Hamilton (eds), Oxford : Wiley-Blackwell, 215-228.

Halliday Michael A.K., HASAN Ruqaiya, 1976, Cohesion in English, London : Longman.

HARRIS Zellig S., 1951, Structural linguistics, Chicago : University of Chicago Press.

HARRIS Zellig S., 1952, Discourse analysis, Language 28/1: 1-30

HARRIS Zellig S., 1963, Discourse analysis reprints, The Hague: Mouton.

HARTMANN Peter, 1972 (1964), Text, Texte, Klasse von Texten, (in :) Strukturelle
Textanalyse — Analyse du récit — Discourse analysis, Walter A. Koch (Hrsg.), Hildes-
heim : Fink, 1-22.

Hartmann Peter, 1975, Textlinguistische Tendenzen in der Sprachwissenschaft,
Folia Linguistica 8 : 1-49.

Harweg Roland, 1968, Pronomina und Textkonstitution, München : W. Fink.

Harweg Roland, 1972, Stilistik und Textgrammatik, Zeitschrift für Linguistik und
Literaturwissechaft 2/5 : 71-81.

Hymes Dell, 1972, Models of the interaction of language and social life, (in :) Directions
in sociolinguistics, John J. Gumperz, Dell Hymes (ed.), New York : Holt 38-71.

HYMES Dell, 1982, Prague Functionalism, American Anthropologist 84/2 : 398-399.
Initiation à la linguistique textuelle

57

IHWE Jens, 1972, Linguistik in der Literaturwissenschaft, München : Bayerischer Schulbuch.

ISENBERG Horst, 1971 (1968), Überlegungen zur Texttheorie, (in :) Literaturwissen-
schaft und Linguistik, Jens Ihwe (Hrsg.), Frankfurt a/M : Athenäum, t. I : 155-172.

JAKOBSON Roman, 1963 (1960), Linguistique et poétique, trad. Nicolas Ruwet, (in :)
Essais de linguistique générale, t. 1 : Les fondations du langage, Paris : Minuit, 209-248.

KÖCK Wolfram K., 1973, Time and text : towards an adequate heuristics, (in :) Studies
in text grammar, János S., Petöfi Hannes Rieser (eds.), Dordrecht : Reidel, 113-204.

KRISTEVA Julia, 1969, Sèmeiôtikè : recherches pour une sémanalyse, Paris : Seuil.

Labov William, 1976 (1972), Sociolinguistique, trad. fr. Alain Kihm, Paris : Minuit.

Labov William, Waletzky Joshua, 1967, Narrative analysis. Oral versions of per-
sonal experience, (in :) Essays on the verbal and visual arts, June Helm (ed.),
Seattle : University of Washington Press, 12-44.

Lafont Robert, Gardes-Madray Françoise, 1976, Introduction à l'analyse textuelle,
Paris : Larousse.

LAFONT Robert, GARDES-MADRAY Françoise, SIBLOT Paul, 1983, Pratiques praxéma-
tiques, Mont-Saint-Aignan : Cahiers de linguistique sociale.

LEVI-STRAUSS Claude, 1958-1973, Anthropologie structurale, I-II, Paris : Plon.

Lundquist Lita, 1980, La cohérence textuelle : syntaxe, sémantique, pragmatique, K0ben-
havn : Nyt Nordisk Forlag.

LUNDQUIST Lita, 1983, L'analyse textuelle : méthode, exercices, Paris : Cedic.

Maingueneau Dominique, 1979, Initiation aux méthodes de l'analyse du discours : pro-
blèmes et perspectives, Paris : Hachette, 151-182.

MainGUENEAU Dominique, 1998, Analyser les textes de communication, Paris : Dunod.

MAINGUENEAU Dominique, 1999, L'énonciation en linguistique française, Paris : Hachette.

MAINGUENEAU Dominique, 2004, Le discours littéraire : paratopie et scène d'énonciation,
Paris : Armand Colin.

Mathesius Vilém, 1975, A functional analysis of present day English on a general linguis-
tic basis, Josef Vachek (ed.), The Hague & Paris : Mouton & Prague : Academia.

Mel'CUK Igor A., ZOLKOVSKI Alexandre K. = MenbqyK Mropb A., ^o^kobckmm
AneKcaHgp K., 1984, ToAKoßo-KOMÖmamopmiü cAoßaph coßpeMemoeo pyccKoeo X3um:
onumu ceMaHmuKO-cmmaKcmecKoeo onucaHun pyccKoü AeKCUKU = Explanatory com-
binatorial dictionary of modern Russian, Wien : Wiener Slawistischer Almanach.

MONTE Michèle, PHILIPPE Gilles (dir.), 2014, Genres & textes : déterminations, évolu-
tions, confrontations : études offertes à Jean-Michel Adam, Lyon : PU de Lyon.

N0LKE Henning, 2014, Les annonceurs : une fonction textuelle, (in :) Genres & textes :
déterminations, évolutions, confrontations : études offertes à Jean-Michel Adam, Michèle
Monte, Gilles Philippe (dir.), Lyon : PU de Lyon, 181-193.

PERELMAN Chaïm, 1968, Éléments d'une théorie de l'argumentation, Bruxelles : PUB.

PERELMAN Chaïm, 1970, Le champ de l'argumentation, Bruxelles : PUB.

PERELMAN Chaïm, 1977, L'empire rhétorique, Paris : Vrin.

PERELMAN Chaïm, Olbrechts-Tyteca Lucie, 2008, Traité de l'argumentation : la nou-
velle rhétorique, Bruxelles : Éditions de l'Université Libre de Bruxelles.

PERY-WOODLEY Marie-Paule, 1993, Les écrits dans l'apprentissage. Clés pour analyser
les productions d'apprenants, Paris : Hachette.

PETÖFI János S., 1973. Towards an empirically motivated grammatical theory of
verbal texts, (in :) Studies in text grammar, János S. Petöfi, Hannes Rieser (eds),
Dordrecht : Reidel, 205-275.
58

Halina Grzmil-Tylutki

PETÖFI János S. (ed.) 1979, Text vs sentence, Hamburg : Buske.

PETÖFI János S. (ed.), 1983, Micro and macro connexity of texts. Hamburg : Buske.
PETÖFI János S., 1986, Texture, composition, signification. Vers une textologie
sémiotique», Degrés 46-47 : 1-27.

PETÖFI János S., RIESER Hannes (eds.), 1973, Studies in text grammar, Dordrecht : Reidel.
Propp Vladimir, 2015, Morphologie du conte, Paris : Point.

RASTIER François, 1989, Sens et textualité, Paris : Hachette.

RASTIER François, 2004, Poétique et textualité, Langages 153 : 120-126.

REVAZ Françoise, 2009, Introduction à la narratologie, Bruxelles : De Boeck.

RICŒUR Paul, 1992, Lectures II, Paris : Seuil.

Rieser Hannes 1977, Textgrammatik, Schulbuchanalyse, Lexikon, Hamburg : Buske.
Riffaterre Michael, 1970, Essais de stylistique structurale, Paris : Flammarion.
Riffaterre Michael, 1979, La production du texte, Paris : Seuil.

SACKS Harvey, SCHEGLOFF Emanuel A., JEFFERSON Gail, 1974, A simplest systematics
for the organization of turn-taking for conversation, Language 50/4: 696-735.
Schiffrin Deborah, TANNEN Deborah, HAMILTON Heidi (eds), 2008 (2001), The Hand-
book of discourse analysis, Oxford : Wiley-Blackwell.

SEARLE John R., 1972 (1969), Les actes de langage, Paris : Hermann.

SOUTET Olivier, 1995, Linguistique, Paris : PUF.

SPERBER Dan, WILSON Deirdre, 1989 (1986), La pertinence, Paris : Minuit.

TODOROV Tzvetan, 1978, Les genres du discours, Paris : Seuil.

TODOROV Tzvetan, 1980 (1971), Poétique de la prose, Paris : Seuil.

TOULMIN Stephen E., 1993 (1958), Les usages de l'argumentation, Paris : PUF.
Weinrich Harald, 1969, Textlinguistik: Zur Syntax des Artikels in der deutschen
Sprache, Jahrbuch für Internationale Germanistik 1/69 : 61-74.

WEINRICH Harald, 1971, The textual function of the French article, (in :) Literary
Style, Seymour Chatman (ed.), London : Oxford University Press, 221-240.
WEINRICH Harald, 1973 (1964), Le temps : le récit et le commentaire, Paris : Seuil.
WOJTAK Maria, 2004, Gatunki prasowe, Lublin : Wyd. UMCS.

Summary

Introduction to text linguistics
The article presents origins and main principles of the text linguistics.

This is the last, unfinished study by Halina Grzmil-Tylutki.

Streszczenie

Wprowadzenie do lingwistyki tekstu

Artykuł przedstawia początki i podstawowe założenia lingwistyki tekstu.

Jest to ostatnie, niedokończone studium autorstwa Haliny Grzmil-Tylutki.
Linguistique

Études sur le texte dédiées à Halina Grzmiì-Tyìutki
Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds), Kraków, Biblioteka Jagiellońska, 2016

Leszek Bednarczuk

Akademia Polonijna
w Częstochowie

Spójniki zdaniowe a konektory tekstowe

Pionierskie publikacje przedwcześnie zgasłej Haliny Grzmil-Tylutki na temat
gatunków mowy (2000, 2007, 2010) oraz inne prace krakowskiej szkoły roma-
nistycznej lingwistyki tekstu przeniosły na grunt polski koncepqe Ch. Bally
(1966, przekład U. Dąmbska-Prokop) i jego następców (L. Tesnière, O. Ducrot,
P. Charaudeau, D. Maingueneau). Zaproponowane przez wymienionych uczo-
nych koncepcje skłaniają do zastanowienia się nad wzajemnymi stosunkami
między zdaniem, tekstem i gatunkami dyskursu oraz ich mechanizmami spój-
nościowymi. W tym miejscu chciałbym się zająć stosunkiem spójników zdanio-
wych do konektorów tekstowych, których funkcje w znacznej części nakładają
się na siebie, ale różnią nacechowaniem stylistycznym i strukturą łączonych
składników zdania i tekstu. Przedmiotem moich rozważań jest propozycja for-
malnej klasyfikacji spójników, którym przypisuję relacyjne znaczenia konekto-
rów tekstowych.

Spójniki

Termin oùvôeo^oç wprowadził Arystoteles, a klasyfikacji spójników doko-
nał Dionizjusz Trak i logicy szkoły stoickiej, którzy stworzyli podstawy składni
logicznej, skąd nauka o spójnikach i ich funkcjach została przeniesiona do
składni językoznawczej. Na jej gruncie pojawił się podział zdań złożonych na
parataktyczne (współrzędne) i hipotaktyczne (podrzędne). Większość współ-
czesnych badaczy do parataktycznych zalicza zdania (i łączące je spójniki):
kopulatywne / łączne, alternatywne / rozłączne, dysjunktywne / wyłączające,
adwersatywne / przeciwstawne. Natomiast w obrębie hipotaksy sprowadza się
zdania podrzędne do odpowiadających im części zdania głównego: podmio-
towe, przydawkowe, orzecznikowe, dopełnieniowe, okolicznikowe, a te ostat-
nie dzieli się na komparatywne / porównawcze, kondycjonalne / warunkowe,
62

Leszek Bednarczuk

koncesywne / przyzwalające, temporalne / czasowe, finalne / celowe itd. Nie
ma natomiast zgody co do zdań kausalnych / przyczynowych i konkluzyw-
nych / wynikowych, zaliczanych do parataksy lub hipotaksy.

Spośród wyróżnionych przez K. Bühlera (1934), a zastosowanych do badań
składniowych przez T. Milewskiego (1952: 74-92), trzech technik językowych:
nazywania, wskazywania i konotacji spójniki ze względu na swoją funkcję naj-
bliższe są konotacji, nie służą jednak do współoznaczania, lecz (współ)łącze-
nia składników wypowiedzi.

W zależności od wzajemnych relacji łączonych składników można wyróż-
nić połączenia jednostek o różnej i tej samej funkcji. W pierwszym wypadku
(relacja „wertykalna") wykładnikami łączności są końcówki, przyimki i spój-
niki hipotaktyczne, w drugim (relacja „horyzontalna") są nimi spójniki para-
taktyczne, które korespondują z przysłówkami i partykułami (Antoine 1958
I: 316-329). Zauważyć jednak należy, że istnieje pewien typ spójnika, który
sposobem użycia zbliża się do jednostek relacji wertykalnej i nadaje się raczej
do łączenia wyrazów niż zdań. Odziedziczone z epoki praindoeuropejskie *kue
'i' oraz *ue 'albo' były pierwotnie postponowane po każdym składniku wypo-
wiedzi, co utrudniało łączenie większych jednostek syntaktycznych, np. greckie
nat^p àvôprôv-T£ 0£<5v-t£, łacińskie noctes-que dies-que, staroindyjskie naktą-va
divą-va itp. Podobny, postpozytywny typ spójnika spotykamy m. in. w języku
Tatarów krymskich, np. baba-ły oguł-ły 'ojciec i syn' oraz w wotiackim rodziny
ugrofińskiej, np. dzitsij-än kion-än 'lis i wilk' Z kolei w języku telugu kopula-
tywne -nnu / -nni nie tylko jest postponowane jak końcówka, ale ulega także
harmonii wokalicznej. Można więc je nazwać wyrazowym typem spójnika,
w przeciwieństwie do normalnego - zdaniowego (Bednarczuk 1971: 156-157).

Niekiedy w funkqi spójnika wystąpić mogą przysłówki (np. pol. względnie
'albo'), zaimki relatywne, anaforyczne, czasami nieokreślone. Nasuwa się
w związku z tym pytanie, czy istnieje jakaś głębsza różnica, między jednostka-
mi nazywającymi, wskazującymi a łączącymi. Zwrócono na to uwagę w logice,
gdzie wyróżnia się dwa rodzaje nazw: samodzielnie znaczące - cathegorematica
i niesamodzielnie znaczące - syncathegorematica. Obszernie różnicą pomiędzy
obu rodzajami nazw zajął się R. Ingarden (1960: 116-122), który wyróżniając
nazwy i słówka funkcyjne, wydziela następujące składniki znaczenia nazwy:
intenqonalny wskaźnik kierunkowy, treść materialna, treść formalna, moment
egzystenqalnej charakteryzacji i fakultatywnie moment egzystencjalnej pozyqi.
Poza tym nazwy posiadają według niego składniki heterogeniczne i niepo-
dzielne, natomiast słówka funkcyjne same nie mogą wytworzyć żadnego przed-
miotu, a znaczenie ich nie da się rozbić na składniki heterogeniczne. Jeżeli
ograniczymy się do samych spójników, to różnica wyjdzie jeszcze wyraźniej,
gdyż spośród pięciu składników znaczenia nazwy można im będzie przypisać
tylko treść formalną. Zatem z punktu widzenia logiki najogólniejszą różnicą
pomiędzy jednostkami nazywającymi a łączącymi jest brak przy spójnikach
odniesienia przedmiotowego.
Spójniki zdaniowe a konektory tekstowe

63

Zaproponowana niżej klasyfikacja dotyczy nie tyle samych spójników, lecz
tylko funkcji przez nie spełnianych, gdyż funkcja syntaktyczna jest jednostką
płaszczyzny systemowej, odpowiadającą pozyqi fonemu i morfemu, a realizuje
się w naszym wypadku przez różne spójniki, jak fonemy przez allofony, a mor-
femy przez allomorfy. Przyjęte za kryteria formalne sposób, zakres i powta-
rzalność odnoszą się do funkcji spójnikowych, mogą bowiem istnieć spójniki
o węższym zakresie użycia niż dany typ funkq'i i odwrotnie, jeden spójnik może
pełnić kilka różnych funkcji. Przede wszystkim jednak kryterium funkcyjne
ma wartość ogólnojęzykową, pozwala więc na zastosowanie do języków róż-
nych rodzin. Inna rzecz, że nie zawsze funkqa musi znaleźć formalny wykład-
nik w danym języku, dlatego też klasyfikacja nasza dotyczyć będzie typów
funkcji spójnikowych, wyróżnionych na podstawie ich wartości ontologicznej,
sprawdzonej oczywiście przez fakt występowania w wielu językach.

W logice od dawna wiadomo, że spójnik kopulatywny łączy w sposób
symetryczny składniki, czyli, co zastosował do językoznawstwa A. Peskovskij
(1956: 461-464), można łączone przez niego składniki przestawiać bez zmiany
sensu całości wypowiedzi, np. ojciec i matka idzie = matka i ojciec idzie. Podobnie
zachowują się spójniki alternatywny, dysjunktywny i niektóre spójniki adwer-
satywne, które można nazwać „symetrycznymi" w przeciwieństwie do „asyme-
trycznych": relatywny, kondycjonalny, koncesywny, kauzalny, konkluzywny,
eksplikatywny, finalny i komparatywny. Trzeba się jednak zastrzec, pomijając
wyjątki wywołane przeważnie względami treściowo-stylistycznymi, że w wy-
padku łączenia zdań spójniki „symetryczne" przestawiać można tylko wtedy,
jeśli czasowniki w nich użyte są w tym samym trybie. Trudno się jednak zgo-
dzić z twierdzeniem A. Peskovskiego (1956: 465), że spójniki grupy pierwszej
(nazwane tu „symetrycznymi") łączą składniki wewnątrzzdaniowe, a pozos-
tałe nie, gdyż spójnik komparatywny i niekiedy sekundarnie inne (Klemen-
siewicz 1957: 261-268) mogą łączyć wyrazy.

Ze względu na zakres użycia można wyróżnić spójniki łączące tylko zdania
- jednofunkcyjne oraz zarówno zdania jak i wyrazy - dwufunkcyjne; do tych
ostatnich oprócz „symetrycznych" należy, jak już wspomniano, spójnik kom-
paratywny. Ponieważ podział nasz dotyczy nie samych spójników, lecz tylko
funkqi przez nie spełnianych, zrozumiałe jest istnienie spójników dwufunkcyj-
nych nie łączących wyrazów, np. w języku polskim ato(li), aliści, ależ, jednak,
natomiast, przecież, wszak, zaś łączą głównie zdania i większe wypowiedzi (Bed-
narczuk 1967: 68-108). W związku z tym wydaje się pociągające przypuszcze-
nie, że do łączenia wyrazów spójniki typu zdaniowego zastosowano wtórnie,
na co wskazuje ich pierwotne znaczenie, oraz fakt, że na gruncie wyrazowym
ich funkqe spełniały pierwotnie jednostki łączności wertykalnej, głównie przy-
imki i końcówki: kopulatywną - instrumentalis sociativi, adwersatywną i po-
równawczą - ablativus. Przemawia za tym również etymologia niektórych spój-
ników dwufunkcyjnych wywodzących się przysłówków oraz postać fonetyczna,
np. słowiańskiego a, i bez protetycznego j-, co było pierwotnie możliwe tylko
64

Leszek Bednarczuk

w pozycji nagłosu absolutnego, więc po przerwie na początku zdania. Także
spójnik dysjunktywny, jeśli powstaje z negacji, a jest formalnie odróżniana
negacja wyrazowa od zdaniowej, to zawsze z ostatniej, np. w indoeuropejskim
nigdy z *«-privativum. Wreszcie pamiętać trzeba, że zdania łączą wszystkie
spójniki, a wyrazy tylko niektóre. Można więc przypuścić, że funkqą prymarną
zarówno historycznie, jak i opisowo spójników typu zdaniowego jest łączenie
zdań, a sekundarną - wyrazów, natomiast przy typie wyrazowym rzecz się ma
odwrotnie, jak to mało miejsce przy praindoeuropejskich *kue 'i' oraz *ue 'albo'.

Zajmiemy się teraz bliżej związkiem zachodzącym pomiędzy formą syntak-
tyczną łączonych składników a funkcją poszczególnych spójników. Dla uwi-
docznienia różnicy i podobieństw w stosunku do jednostek łączności werty-
kalnej zostały wzięte pod uwagę również końcówki i przyimki.

Przy kategoriach nominalnych, do których należy rodzaj, liczba, przypadek
i stopień, odpadają oczywiście spójniki jednofunkcyjne. I tak dla połączeń spój-
ników dwufunkcyjnych oraz przyimków rodzaj i liczba są obojętne, dla spójni-
ków - także przypadek, mają natomiast znaczenie dla końcówek w językach flek-
syjnych, podczas gdy w aglutynacyjnych, gdzie kategoria liczby jest wyrażana
przez speqalny morfem, jest ona dla końcówek obojętna. Stopień przymiotnika
jest dla spójników symetrycznych i końcówek obojętny, natomiast decyduje
o użyciu odpowiedniego spójnika komparatywnego, por. polskie jak i niż.

Przy kategoriach werbalnych dochodzą spójniki jednofunkcyjne, odpadają
przyimki, a końcówki nominalne zostają zastąpione przez werbalne. Liczba,
osoba, strona, dla wszystkich spójników są w zasadzie obojętne. Aspekt i czas
nie są ważne na ogół dla spójników dwu funkcyjnych bez komparatywnego
stopni równych, a dla pozostałych, o ile nie istnieje kategoria w rodzaju con-
secutio temporum, również nie mają znaczenia. Dla końcówek, jeżeli morfemy
wyrażające funkcję strony, czasu, trybu, aspektu potraktujemy jako ich elementy
składniowe, będą oczywiście ważne. Na tym tle rysuje się wyraźnie pośrednie
stanowisko spójników dwufunkcyjnych, zbliżających się do końcówek i przy-
imków zakresem, a łączących się z jednofunkcyjnymi sposobem użycia.

Dokładniejszego omówienia wymaga związek zachodzący pomiędzy funk-
cją spójnika a trybem czasowników w łączonych przez niego zdaniach. Zagad-
nieniem tym zajęto się w gramatykach języków klasycznych w dziale składni,
o tzw. rządzie spójników. Zauważono również, że po imperatiwie, i niektó-
rych czasownikach spójnik kopulatywny nabiera zabarwienia finalnego, a alter-
natywny - konkluzywnego. Poza tym stwierdzić można, że dla spójnika ad-
wersatywnego i częściowo komparatywnego stopni różnych użycie trybów
jest w zasadzie obojętne. Przy kopulatywnym, alternatywnym i dysjunktyw-
nym funkcja trybu nie ma znaczenia, musi być taki sam w obu łączonych zda-
niach, a zmiana tego układu modyfikuje funkcję spójnika: kopulatywny po
imperativie zmienia się w finalny, np. pol. idź i ('aby') zobaczysz, a alterna-
tywny w kauzalny, np. idź, albo ('bo') pożałujesz. Po spójnikach jednofunkcyj-
nych w zdaniu podrzędnym nie może wystąpić imperativus. Wyjątek stano-
Spójniki zdaniowe a konektory tekstowe

65

wią czasowniki ruch psychicznego w poprzedniku, np. pol. wiesz, co zrób. Przy
spójniku finalnym na ogół, zwłaszcza w momencie jego powstania, w następ-
niku stoi zwykle subiunctivus (coniunctivus), a jako spójnik może wystąpić
kopulatywny, jak w polskim a-by z odmienną forma czasownika posiłkowego:
a-bym, a-byś, a-by, itd.

Dalszą podstawą naszej klasyfikaqi jest powtarzalność spójnika w obrębie
jednostki nadrzędnej, czyli zjawisko mono- i polisyndetonu. Od właściwego
polisyndetonu odróżnić należy wieloczłonowe konstrukqe eliptyczne, które
zbliżają się do niego tym, że w obu wypadkach mamy do czynienia ze zjawis-
kiem występowania spójnika przy każdym z łączonych składników, lecz w poli-
syndetonie każdy następny składnik łączy się z poprzednim, a w wieloczło-
nowej konstrukcji eliptycznej składniki następne nawiązują bezpośrednio do
pierwszego, z pominięciem członów pośrednich, jak we francuskim il ne tra-
vaille pas, mais s'amuse, mais fait du sport (Wartburg & Zumthor 1958: 69).
Różnią się poza tym od siebie zakresem i wpływem na funkqę spójnika; wielo-
członowe konstrukqe eliptyczne są możliwe przy wszystkich spójnikach z wy-
jątkiem kopulatywnego, alternatywnego oraz dysjunktywnego i nie zmieniają
w zasadzie jego funkcji, natomiast w polisyndetonie nie występują kauzalny,
konkluzywny, finalny i komparatywny z tym, że przy spójniku adwersatyw-
nym, relatywnym, kondyqonalnym i koncesywnym, więc jedynie możliwych
w obu typach konstrukcji, następuje zmiana ich funkcji prymarnej na alterna-
tywną (przykłady Bednarczuk 1971: 49-59), a ta ostatnia zdradza tendencję,
zwłaszcza w połączeniach więcej niż dwu składników, do przejścia w kopula-
tywną, np. łac. prudenter quod dicta loqui-ue tacere-ue posset (Stolz & Schmalz
1900: 775).

Dotychczas omawialiśmy polisyndeton sekundarny, natomiast spójnik dys-
junktywny jest polisyndetyczny prymarnie i podobnie jak przy kontynuantach
praindoeuropejskich *kue 'i' oraz *uë 'albo' obserwować można zjawisko sekun-
darnego monosyndetonu, który dwu ostatnim umożliwiał łączenie większych
jednostek syntaktycznych, a spójnikowi dysjunktywnemu pozwala na przej-
ście w nie występujący w polisyndetonie spójnik komparatywny. Spójnik dys-
junktywny sprowadza się w większości języków bądź do polisyndetycznie
użytej negacji, jak w staroindyjskim na...na, słowiańskim ni...ni. Tak więc ze
względu na powtarzalność spójnika w obrębie jednostki nadrzędnej można je
podzielić na niewystępujące w polisyndetonie - rezultatywny, finalny i kom-
paratywny; polisyndetyczne ze zmianą funkcji - adwersatywny, relatywny,
kondyqonalny, koncesywny i częściowo alternatywny, oraz nie zmieniające
funkcji w polisyndetonie - kopulatywny, częściowo alternatywny, i polisynde-
tyczny prymarny - dysjunktywny. Zauważyć tu jeszcze trzeba, że pomiędzy
polisyndetyzmem a zależnością funkcji spójnika od trybu czasowników łączo-
nych przez niego zdań zdaje się zachodzić związek, mianowicie tylko funkqe
wymagające tego samego trybu u obu czasowników są polisyndetyczne: kopu-
latywna, alternatywna i dysjunktywna.
66

Leszek Bednarczuk

Zarówno spójniki jak i spełniane przez nie funkqe można podzielić na proste
i złożone. Jednak materiał językowy pokazuje, że nie zachodzą tu dokładne
odpowiedniości. Wydaje się, że za funkcję złożoną można uznać tylko taką,
która w przeważającej większości badanego materiału posiada identyczna lub
podobną strukturą spójnika, a tam gdzie występuje dany spójnik w formie
niezłożonej, istnieje potencjalnie forma złożona, którą na podstawie ogólnego
schematu można utworzyć. Dane gramatyki porównawczej i obserwacje po-
szczególnych języków różnych rodzin pozwalają stwierdzić, że tylko funkqa
koncesywna jest złożona i składa się ze znaczenia uwydatniająco-wzmacnia-
jącego + modalne, co zwykle sprowadza się, jak zauważył Z. Gołąb (1954: 74),
do połączenia spójnika kopulatywnego + kondycjonalny, np. arabskie wa-lau
'i jeśli', staroindyjskie yady-api 'jeśli też', łacińskie et-si 'i jeśli', pol. chocia-ż itp.
Pozornym wyjątkiem jest starogermańskie thoh (partykuła wzmacniająco-prze-
ciwstawna), która, jak wykazał O. Behaghel (1928 III: 648), pierwotnie występo-
wało ono tylko z coniunctivem, który stanowił uzupełniający składnik modalny.

Co się tyczy relaqi parataksa - hipotaksa, to za formalną właściwość pierw-
szej z nich należy uznać przestawność łączonych przez spójnik składników:
kopulatywny, alternatywny, dysjunktywny, adwersatywny, a hipotaksy - nie-
przestawność: relatywny, komparatywny, kondycjonalny, koncesywny, finalny
oraz kauzalny, konkluzywny i eksplikatywny, które w uproszczeniu można
nazwać typem rezultatywnym.

Konektory

W przeciwieństwie do spójników, które są obecne we wszystkich gatun-
kach mowy, to konektory występują dziś głównie w tekstach pisanych, ale
występują także w gatunkach oralnych, przechowywanych w pamięci ludz-
kiej: magia, religia, mitologia, folklor, bajka ludowa, przede wszystkim poezja
epicka, jak to ma miejsce np. w poematach Homera i u wielu innych ludów nie
znających pisma. Leksem konektor, francuskie connecteur pojawia się w języku
francuskim w końcu XVIII wieku, a dziś w większości języków europejskich
jest terminem technicznym i oznacza przede wszystkim '(z)łącze, przewód'
(elektryczny, gazowy) i w tym znaczeniu pojawia się najczęściej w internecie.
We francuskiq lingwistyce tekstu termin connecteur występuje również z pre-
cyzującymi jego zasięg określeniami c. logique, pragmatique, textuel, syntaxique,
propositionel, także jako nazwa tradycyjnego spójnika (Touratier 1994: 543).
Termin ten do językoznawstwa został przeniesiony przez generatywistów
z logiki (składni logicznej), gdzie był używany wymiennie z funktor, operator.

W językoznawstwie polskim zjawisko łączenia ze sobą jednostek ponad-
zdaniowych było analizowanie od dawna. S. Jodłowski (1934: 64-70) zwrócił
uwagę, że komunikaqa językowa polega na nawiązywaniu nowych treści do
innych, znanych z kontekstu, konsytuacji lub wiedzy ogólnej. Wyróżnił on
w obrębie zdania człon nawiązujący i rozwijający, włączające dane zdanie
Spójniki zdaniowe a konektory tekstowe

67

w myślowy ciąg wypowiedzi. Z kolei Z. Klemensiewicz 1950: 13-57) użył ter-
minu nawiązanie użył na określenie stosunków pomiędzy zdaniami i zespołami
zdań w obrębie większej wypowiedzi, stanowiącej skończony zespół zdań.
Koncepcję tę rozwinęli w latach 60-80 i autorzy kolejnych opracowań skład-
niowych rozszerzając ją na strukturę tekstu i jego mechanizmy spójnościowe
(kohezja, koherencja).

Dziś w językoznawstwie polskim, termin konektor jest często nadużywany,
np. w umieszczonej w internecie „klasyfikaqi części mowy" czytamy:

konektory - leksemy o funkcji łączącej będące wskaźnikami relacji syntaktycz-
nych [...] wyróżnia się trzy klasy funkcjonalne leksemów: spójniki to konektory
spełniające funkcję wskaźnika relacji syntaktycznej między wyrażeniami zda-
niowymi (składnikami zdania złożonego), nie będące składnikiem żadnego z łą-
czonych wyrażeń. Niektóre spójniki mogą również łączyć niezdaniowe skład-
niki wyrażenia składowego (np. grupy imienne lub składniki grupy imiennej);
relatory (tradycyjnie nazywane zaimkami względnymi / relatywnymi) to konek-
tory o funkcji wskaźnika relacji między wyrażeniami zdaniowymi (komponen-
tami zdania złożonego), będące składnikiem syntaktycznym jednego z nich. Ze
względu na właściwości morfologiczne można wyróżnić relatory odmienne (np.
co, jaki, który) oraz nieodmienne (np. gdzie, kiedy, skąd, dokąd). Natomiast przyimki
to konektory będące wskaźnikami zależności syntaktycznej grupy imiennej.
Określają (implikują) one przypadek zależnego od siebie rzeczownika.

Właściwe konektory tekstowe nie były dotychczas przedmiotem systema-
tycznej analizy i klasyfikacji. Niezwykle bogatego materiału dostarczają prace
M. Grochowskiego i jego współpracowników na temat polskich partykuł. Za-
proponowana przez uczonych toruńskich klasyfikacja gniazdowa partykuł
(Grochowski et al. 2014) dotyczy w znacznej mierze konektorów, a z kolei praca
K. Kleszczowej (2015) ukazuje proces powstawania partykuł, konektorów i spój-
ników. Wiele cennych obserwacji na temat struktury tekstu i konektorów po-
święcili romaniści we Francji i w innych krajach (por. bibliografia).

Podsumowanie

Przedstawione obserwacje prowadzą do wniosku, że mimo oczywistych
różnic, znaczenia relacyjne konektorów tekstowych odpowiadają w przybliże-
niu funkcjom spójników zdaniowych. Jak widać w załączonej tabeli, spójniki
parataktyczne (1-3): kopulatywny, alternatywny i adwersatywny, z wyjątkiem
dysjunktywnego (4), znajdują odpowiedniki wśród konektorów. Spośród spój-
ników hipotaktycznych (6-12) komparatywny, kondycjonalny, koncesywny,
kauzalny, konkluzywny, temporalny i finalny również znajdują odpowied-
niki, z wyjątkiem spójnika (i zaimka) relatywnego (5). Pojawia się natomiast
szereg konektorów nie znajdujących odpowiedników funkqonalnych wśród
spójników. Spośród nich (13-18) można by nazwać rozwijającymi: wyliczenie,
ilustracja, uściślenie, podsumowanie, zakończenie, a (19-20) metatektowymi.
68

Leszek Bednarczuk

Wydaje się, że w zależności od gatunku tekstu liczbę konektorów można mno-
żyć i różnicować wewnętrzne; np. przeciwstawienie może być wyrażane przez
zaprzeczenie, odmienność, opozycję, restrykcję, ponowienie.

Co się tyczy funkcji znaczeniowej konektorów, to w przeciwieństwie do
spójników zachowują one znaczenie leksykalne, nie są jednak składnikami
(członami syntaktycznymi) łączonych zdań. W większości przypadków pocho-
dzą one z przysłówków, wyrażeń przysłówkowe, partykuł złożonych, a ich gra-
matycznymi składnikami są często przyimki. Na ich rolę jako operatorów sce-
nografii dyskursu administracyjnego zwróciła uwagę Profesor Halina Grzmil-
Tylutki, stwierdzając, że wyrażenia przyimkowe typu w związku, ze względu,
zgodnie i ich odpowiedniki francuskie

stają się rutyną scenografii, która wymusza (ale też jest wymuszana przez)
określone relacje podmiotowo-sytuacyjne (typ dyskursu - scena globalna) i okreś-
lony cel pragmatyczne (gatunek - scena generyczna) [...]. Hierarchizują i porząd-
kują elementy świata, ustalają zależności w ciągu argumentacyjnym, prowadzą
od przesłanek do wniosków" (Grzmil-Tylutki 2007: 115-117).

SPÓJNIKI

1. kopulatywny / łączny i, oraz
(dawne a)

2. alternatywny / rozłączny albo, lub

3. adwersatywny / przeciwstawny
ale, lecz

4. dysjunktywny / wyłączający ani

5. relatywny / względny czy, że

6. komparatywny / porównawczy jak,
niż

7. kondycjonalny / warunkowy jeżeli

8. koncesywny / przyzwalający choć

9. kauzalny / przyczynowy bo,
ponieważ

10. konkluzywny / wynikowy więc,
zatem

11. temporalny / czasowy kiedy, gdy

12. finalny / celowy aby, żeby

13. -

14. -

15. -

16. -

17. -

18. -

19. -

20. -

KONEKTORY

dołączenie a także, ponadto, jak również, co więcej

wybór z jednej strony....z drugiej,
czasem...czasem

przeciwstawienie przeciwnie, zamiast,
tymczasem

porównanie podobnie ( jak), w ten sposób, jakoby

warunek jeśli jednak, pod warunkiem,
przypuszczalnie

przyzwolenie (po)mimo to, tym niemniej, wszelako
przyczyna jako że, bo rzeczywiście, a ponieważ

wynik tak więc, zatem, przeto

następstwo następnie, potem, wtedy

cel, zamiar tak aby, w celu

wyjaśnienie mianowicie, innymi słowy, w ten

sposób

wyliczenie po pierwsze.. .po drugie
ilustracja na przykład, przykładowo
uściślenie właściwie, dosłownie, w szczególności
podsumowanie w sumie, krótko mówiąc
zakończenie w końcu, wreszcie
metatekstemy np., por. / cf. ,vide...
ramy metatekstowe (formuła inicjalna /
finalna)
Spójniki zdaniowe a konektory tekstowe

69

Bibliografia

ANTOINE Gérald, 1958-1962, La coordination en français, t. I-II, Paris: Éditions d'Artrey.

BALLY Charles, 1966, Stylistyka Bally'ego, wybór i wstęp Urszula Dąmbska-Prokop,
red. Renata Mayenowa, Warszawa: PWN.

BednARCZUK Leszek, 1965, Zagadnienie formalnej klasyfikacji spójników, Lingua
Posnaniensis X: 79-90.

Bednarczuk Leszek, 1967, Polskie spójniki parataktyczne, Wrocław: Zakład Naro-
dowy im. Ossolińskich.

BEDNARCZUK Leszek, 1971, Indo-European parataxis, Kraków: Wyd. Naukowe Wyż-
szej Szkoły Pedagogicznej.

BEDNARCZUK Leszek, 2012, Esquisses de linguistique comparative, Kraków: Polska
Akademia Umiejętności.

BEHAGHEL Otto, 1923-1932, Deutsche Syntax, I 1923, II 1924, III 1928, IV 1932, Hei-
delberg: Winter.

BÜHLER Karl, 1934, Sprachtheorie. Die Darstellungsfunktion der Sprache, Jena: Fischer.

DĄMBSKA-PROKOP Urszula, 1960, Le style indirect libre dans la prose narrative
d'A. Daudet, Kraków: Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego.

DĄMBSKA-PROKOP Urszula, 1969, Quelques propositions d'analyse syntaxique du fran-
çais contemporain en application aux romans d'Alain Robbe-Grillet, Wrocław: Zakład
narodowy imienia Ossolińskich.

DĄMBSKA-PROKOP Urszula, 1979, La profondeur de la phrase française. Problèmes stylis-
tiques, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

DĄMBSKA-PROKOP Urszula, 2012, Wokół tekstu. Składnia, gramatyka tekstu, stylistyka
przekładoznawstwo, Kraków: Sztuka i Wiedza.

DUCROT Oswald, 1980, Les mots du discours, Paris: Minuit.

GROCHOWSKI Maciej, 1986, Polskie partykuły: składnia, semantyka, leksykografia, Wroc-
ław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

GROCHOWSKI Maciej, 1997, Wyrażenia funkcyjne. Studium leksykograficzne, Kraków:
Polska Akademia Nauk, Instytut Języka Polskiego.

GROCHOWSKI Maciej, Kisiel Anna, ŻABOWSKA Magdalena, 2014, Słownik gniazdowy
partykuł polskich, Kraków: Polska Akademia Umiejętności.

GROSS Gaston, PIOT Mireille (éds), 1988, Syntaxe des connecteurs, Langue Française 77.

GRZMIL-TYLUTKI Halina, 2000, Francuski i polski dyskurs ekologiczny w perspektywie
aksjologii, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

GRZMIL-TYLUTKI Halina, 2007, Gatunek w świetle francuskiej teorii dyskursu, Kraków:
Universitas.

GRZMIL-TYLUTKI Halina, 2010, Francuska lingwistyczna teoria dyskursu. Historia, ten-
dencje, perspektywy, Kraków: Universitas.

JODŁOWSKI Stanisław,1934, O nawiązujących i rozwijających członach zdania,
Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego IV: 64-70.

KLEMENSIEWICZ Zenon,1950, O syntaktycznym stosunku nawiązania, Slavia XIX:
13-27.

KLESZCZOWA Krystyna, 2015, U źródeł polskich partykuł. Derywacja funkcjonalna, prze-
miany, zaniki, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.

Lundquist Lita, 1980, La cohérence textuelle: syntaxe, sémantique, pragmatique, Copen-
hague: Nyt Nordisk Forlag Arnold Busck.
70

Leszek Bednarczuk

ŁOJASIEWICZ Anna, 1992, Własności składniowe polskich spójników, Warszawa: Wydaw-
nictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

MILEWSKI Tadeusz, 1952, Stanowisko składni w obrębie językoznawstwa, Biuletyn
Polskiego Towarzystwa Językoznawczego XI: 74-92.

MILEWSKI Tadeusz, 1954, Odpowiedniki indoeuropejskie zdań złożonych w języ-
kach Indian amerykańskich, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego XIII:
117-146.

N0LKE Henning (éd.), 1988, Opérateurs syntaxiques et cohésion discursive dans les langues
slaves et romanes, K0benhavn: Nyt Nordisk Forlag.

PESKOVSKIJ Aleksandr M. = nemKOBCKHH AneKcaHgp M., 1956, Russkij sintaksis
v naucnom osvescenii = PyccKuü cuHmaKcuc 6 HayuHOM ocßew,eHuu, Moskva:
GUPIMPRSFSR (rocygapcTBeHHoe yqe6HO-negarorwHecKoe ragaTenbCTBO mhhhc-
TepcTBa npocBem,eHMa PCOCP).

STOLZ Friedrich, SCHMALZ Joseph, 1900, Lateinische Grammatik: Laut- und Formen-
lehre, Syntax und Stilistik, München: Beck.

ROSSARI Corinne, 2000, Connecteurs et relations de discours: des liens entre cognition et
signification, Nancy: Presses Universitaires de Nancy.

Touratier Christian, 1994, Syntaxe latine, Louvain-La-Neuve: Peeters Publishers.
Wajszczuk Jadwiga, 1997, System znaczeń w obszarze spójników polskich, Warszawa:
Uniwersytet Warszawski. Katedra Lingwistyki Formalnej.

WARTBURG Walther von, Zumthor Paul, 1958, Précis de syntaxe du français contem-
porain, Berne: Francke.

Summary

Sentence conjunctions and text connectors

Pioneering works of Professor Halina Grzmil-Tylutki on the discursive genres
prompt us to ponder on the structure of texts et their cohesion, which is guaranteed,
among others, by the connectors. The aim of my notes is an attempt to define
relations between text connectors and sentence conjuntions, as well as to classify of
both the cohesion means, while paying attention to the formal properties of the
conjunctions.

Since all the types of conjunctions link the sentences together and only some of
them put sentences and words in touch with each other (copulative, alternative,
disjunctive, adversative, comparative), one can define the conjunction in the modern
Indo-European languages as "a free morpheme linked to the sentence". Other
criteria, which allow to classify the conjunctions are : repetitivity (polysyndeton),
(ir)reversivity of the reunited elements, and the structure of the compound clause
(the use of the moods, among others), which allows to distinguish between para-
taxis and hypotaxis. We pointed out the likeness of coordinating conjunctions to
adverbs and particles, as well as the likeness of subordinate conjunctions to pre-
positions and relative pronouns, which are not free morphemes, but constituents of
the utterance.

In some languages, there are also conjunctions linked to the word: in the Proto-
Indo-European age the conjunctions *kue 'and', *ue 'or' probably were placed as suf-
fixes and endings after every linked word, the same as in Latin noctes-que dies-que,
Spójniki zdaniowe a konektory tekstowe

71

etc. We can find similar structures in other language families, for example in
Crimean Tatar (Crimean) baba-ły oguł-ły 'father and son', or in Votiak (Permian)
dzitsij-än kion-än 'fox and wolf'.

As the connectors are concerned, most of them find their functional equivalents
among the conjunctions; however one can find here new categories, such as:
illustration, explication, clarification, summary, ending, metatextual elements, text
frames and others in accordance with the text type. Unlike the conjunctions, the
connectors keep their first lexical meaning, but they are not syntactic constituents
of the clauses, which are linked thanks to them. In most instances, they derive from
adverbs and / or particles, often followed by a conjunction or a preposition.

Résumé

Conjonctions phrastiques et connecteurs textuels

Les travaux pionniers de Professeur Halina Grzmil-Tylutki consacrés aux genres
discursifs incitent à réfléchir sur la structure des textes et sur leur cohésion, laquelle
est garantie, entre autres, par les connecteurs. Le but de mes remarques est une
tentative de définition des relations entre les connecteurs de texte et les conjonc-
tions de phrase ainsi qu'une classification de ces deux moyens de cohésion en fai-
sant en même temps attention aux propriétés formelles des conjonctions.

Comme tous les types de conjonctions relient des propositions, et que seulement
quelques-uns d'entre eux mettent en rapport des propositions et des mots (copula-
tif, alternatif, disjonctif, adversatif, comparatif), on pourrait définir la conjonction
dans les langues indo-européennes modernes comme « un morphème libre attaché
à la phrase ». D'autres critères permettant de classifier les conjonctions sont : la
répétivité (polysyndète), l'(ir)réversivité des éléments réunis, ainsi que la structure
de la phrase complexe (entre autres, l'emploi de modes), ce qui permet de distin-
guer la parataxe de l'hypotaxe. On a signalé la ressemblance des conjonctions de
coordination aux adverbes et aux particules, de même que celle des conjonctions
de subordination aux prépositions et aux pronoms relatifs, qui ne sont pas des
morphèmes libres, mais des constituants de l'énoncé.

Pour certaines langues, on pourrait parler de conjonctions attachées au mot :
à l'époque pré-indo-européenne les conjonctions *kue 'et', *ue 'ou' furent probable-
ment placées comme suffixes et désinences après chacun des mots reliés, comme
dans le latin noctes-que dies-que, etc. On retrouve des structures analogues dans
d'autres familles de langues, par exemple dans le tartare de Crimée (le criméen)
baba-ły oguł-ły 'père et fils', ou dans le votiak (le permien) dzitsij-än kion-än 'renard
et loup'.

En ce qui concerne les connecteurs, la plupart d'entre eux trouvent leurs corres-
pondants fonctionnels parmi les conjonctions ; on rencontre cependant ici des caté-
gories nouvelles telles que : illustration, explication, clarification, résumé, termi-
naison, éléments métatextuels, cadres du texte et d'autres selon le type du texte. Au
contraire des conjonctions, les connecteurs gardent leur première signification lexi-
cale, sans être pour autant les constituants syntaxiques des propositions qu'ils relient.
Dans la plupart des cas, ils sont dérivés d'adverbes et/ ou de particules, souvent
suivis d'une conjonction ou d'une préposition.
72

Leszek Bednarczuk

CONJONCTIONS	CONNECTEURS
1. copulatif et	addition puis, de plus, ainsi que, de même que
2. alternatif ou	choix ou bien, soit...soit, d'une part...d'autre part
3. adversatif mais	opposition pourtant, par contre, néanmoins
4. disjonctif ni...ni	-
5. relatif que	-
6. comparatif comme	comparaison si...que, semblement, plus que
7. conditionnel si	condition à condition que, pourvu que
8. concesssif bien que	concession malgré, toutefois, même si
9. causal car, pour	cause à cause de, en effet
10. conclusif donc	conclusion en conclusion, pour conclure
11. temporel quand	temps d'abord, ensuite, alors, plu tard
12. final pour que	but afin que, de façon que
13. -	explication à savoir, c'est-à-dire
14. -	énumération premièrement, deuxièmement...
15. -	illustration par exemple, tel que
16. -	clarification notamment, précisément
17. -	résumé en résumé, (en) bref, en somme
18. -	terminaison en fin, à la fin de, finalement
19. -	éléments métatextuels voir p., p.ex., cf.
20. -	cadres métatextuels début/fin
Études sur le texte dédiées à Halina Grzmiì-Tyìutki
Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds), Kraków, Biblioteka Jagiellońska, 2016

Waldemar Czachur

Uniwersytet Warszawski

Inscenizowanie bliskości w polskich
i niemieckich orędziach noworocznych.
Przyczynek do lingwistyki kulturowej
i międzykulturowej

1.	Wprowadzenie

Orędzia noworoczne są w komunikacji politycznej specyficznym gatunkiem
tekstu, w swojej funkqi zbliżonym do przemówień wygłaszanych z okazji
świąt narodowych, jednak ze względu na okoliczność wygłaszania mają inną
strukturę, styl i funkcję. Kierowane są one do obywateli - w zależności od sys-
temu i kultury politycznej danego kraju - albo przez głowę państwa (w Pol-
sce), albo przez szefa rządu (w Niemczech) i najczęściej transmitowane przez
telewizję państwową i radio. Zakładamy wstępnie, że ich celem jest dokonanie
podsumowania kończącego się roku, zakreślenie wyzwań roku nadchodzą-
cego oraz przekazanie społeczeństwu życzeń noworocznych w szczególnym
momencie, jakim jest noc sylwestrowa.

W przemówieniach noworocznych istotną rolę odgrywają emoqe. Orędzia
wygłaszane są w doniosłej chwili, na przełomie lat: podsumowane zostają wy-
darzenia minione, z radością wita się te nadchodzące, a fakt przejścia ze sta-
rego w nowe jest okazją do refleksji nad kwestiami najważniejszymi. Chwila
ta jest świadomie wykorzystywana przez polityków, dlatego na pozytywnych
emocjach, wynikających z kontekstu sytuacyjnego, zasadza się inscenizowana
w orędziach noworocznych bliskość między politykami a obywatelami. Istotną
są w tym kontekście również strategie autopromocyjne (Kalisz, Loewe, Tyc

2015)	i/lub strategie autoprezentacyjne (Zielińska 2016a).
74

Waldemar Czachur

Celem niniejszej pracy jest spojrzenie na kwestię budowania relaqi między
politykiem w roli nadawcy a obywatelem w roli odbiorcy w orędziach nowo-
rocznych, bazujące na polsko- i niemieckojęzycznym korpusie tekstów, z per-
spektywy zarówno genologii lingwistycznej (Witosz 2005), jak i szeroko poję-
tej lingwistyki kulturowej (Anusiewicz 1995). Ponieważ analiza oparta będzie
na tekstach polskich i niemieckich, badania obejmą również kwestie stosowa-
nych w obu kulturach politycznych środków i strategii językowych oraz ich
kulturowych uwarunkowań. W tym sensie rzeczona praca jest przyczynkiem
do pogłębienia refleksji teoretycznej i metodycznej w zakresie lingwistyki kul-
turowej i międzykulturowej (Földes 2003, 2007, Linke 2011, Tienken 2015, Sha-
rifian 2016, Czachur 2016b, 2017).

2.	Orędzie noworoczne jako gatunek mowy

Orędzie to swoista forma przemówienia politycznego, wygłaszanego do oby-
wateli przez najważniejsze osoby w państwie z okazji świąt narodowych i/lub
państwowych. W zależności od okazji - np. święto narodowe, sytuacje kryzy-
sowe czy szczególne daty, jak Nowy Rok - orędzie przybiera różną formę
i treść. Ich wspólną funkcją jest perswazyjne działanie na odbiorców. Celem
orędzia noworocznego jest budowanie poczucia wspólnoty, a realizowane jest
ono poprzez odwoływanie się do więzi społecznych w formie życzeń nowo-
rocznych, bilansu roku mijającego oraz formułowania wyzwań na rok nadcho-
dzący. Tym samym orędzia odgrywają zarówno funkcję perswazyjną, jak
i integrującą: politycy odwołują się bowiem do wspólnych doświadczeń, war-
tości i wyzwań stojących przed daną społecznością. Ich głównym zadaniem
jest symboliczne inscenizowanie narodu jako wspólnoty dzięki wspólnym
zadaniom, wspólnym emocjom i wspólnej świadomości zbiorowej (Sztompka
2002; Wagner, Świątkiewicz-Mośmy 2010).

Nasuwa się pytanie, na czym - z perspektywy genologii lingwistycznej -
polega różnica między orędziem noworocznym a przemówieniem politycz-
nym wygłaszanym na przykład z okazji świąt narodowych czy państwowych.
Dokonując porównania obydwu gatunków należy uwzględnić warunki ramo-
we, w jakich powstał każdy z tekstów (m.in Wojtak 2001). Orędzia noworoczne
w odróżnieniu od przemówień innego typu nagrywane są w odpowiednim
pomieszczeniu, z uwzględnieniem określonej scenografii i scenerii. Ważnymi
elementami wizualnymi są zatem choinka, płonąca świeca, kwiaty, flaga naro-
dowa i Unii Europejskiej, a także postawa ciała (pozyq'a siedząca vs. stojąca)
oraz gestykulaqa (Loewe 2013). Przemówienia okolicznościowe, jak np. z okazji
świąt narodowych, wygłaszane są na żywo, co zmniejsza możliwość insceni-
zacji i działającej na emocje aranżacji otoczenia.

Na płaszczyźnie funkcji orędzia noworocznego, która warunkuje również
strukturę całego gatunku, wyróżnić można za Hollym (1996: 318) trzy domi-
Inscenizowanie bliskości w polskich i niemieckich orędziach noworocznych

75

nujące rodzaje działań językowych. Wychodzimy zatem z założenia, ze poli-
tyk w orędziu:

■ podsumowuje wydarzenia z ubiegłego roku, wspominając je, i jednocześ-
nie ocenia pozytywnie wspólnotę i jej członków;

■ snuje plany na rok następny, zapowiadając kierunki reform, apeluje o ich
poparcie i jednocześnie ocenia pozytywnie wspólnotę i jej członków;

■ solidaryzuje się z narodem, dziękując, pozdrawiając i składając życzenia,
przez co ocenia pozytywnie wspólnotę i jej członków.

Jak wynika z powyższego, wartościowanie realizowane jest w każdym wy-
żej wymienionym działaniu, w pozytywnych aktach mowy (por. Wieczorek
1999: 42), również i przede wszystkim dlatego, iż ocena stanowi nieodzowny
element budowania relaqi (m.in. Barańczak 1975, Sager 1981, Adamzik 1984,
Puzynina 1992, Jakosz 2016). Ponadto należy wskazać na silny związek war-
tościowania z funkqą perswazyjną, ponieważ „jeśli wypowiadamy się o okreś-
lonym obiekcie (wprost lub nie wprost) jako dobrym lub złym, to nie tylko
dostarczamy odbiorcy wiedzy o przekonaniach wartościujących nadawcy, lecz
także nakłaniamy odbiorcę do przyjęcia podobnych przekonań, a czasem też
i podobnych odczuć" (Jakosz 2016: 92). Cztery mechanizmy perswazji zapro-
ponowane przez Barańczaka jednoznacznie pokazują konstytutywną rolę war-
tościowania dla perswazji: emocjonalizacja odbioru, wspólnota świata i języka,
symplifikaqa rozkładu wartości oraz odbiór bezalternatywny (Barańczak 1975).
Jednak do pełnego zrozumienia zjawiska wartościowania konieczne jest uchwy-
cenie go przez pryzmat dyskursywny, przez pryzmat subiektywizmu nadawcy,
na co zwracała szczególną uwagę Grzmil-Tylutki, stwierdzając, że „każda kono-
taqa jest nacechowana aksjologicznie [...] sam wybór jest bowiem wartościu-
jący. Nawet wybór języka denotującego konotuje określoną postawę nadawcy,
jego ideologię" (Grzmil-Tylutki 2000: 57). Antropologiczne spojrzenie na kon-
kretne użycie języka w jego aksjologicznym wymiarze jest dla lingwisty o tyle
istotne, że umożliwia efektywniejsze wydobycie określonego ideologicznego
kontekstu polityka nadawcy, a przez to wyekscerpowanie punktu widzenia
właściwego dla wartościowania.

Wychodzę z założenia, że kategoria punktu widzenia warunkuje subiek-
tywną perspektywę wartościowania, wyrażającą się w sądzie oceniającym,
w akcie oceniającym. Za Marią Krauz (2015) przyjmuję, że wartościowanie jest
terminem ogólniejszym, opartym na intelektualnych właściwościach umysłu
człowieka, natomiast dla oceny charakterystyczne są subiektywizm oraz emocje
i one „stanowią pewnego rodzaju nadwyżkę, która ma pomóc odbiorcy w przy-
jęciu punktu widzenia nadawcy" (Krauz 2015: 295).

Pozytywne sądy oceniające odnoszące się do budowania poczucia wspól-
noty są cechą inherentną orędzi noworocznych. Nawet jeśli w przemowach
wygłaszanych z okazji świąt narodowych i państwowych zjawisko perswazji
również wykorzystuje jednoznacznie pozytywne ocenianie wspólnoty (Reisigl
2007), to ich oficjalny charakter nie daje okazji do zarządzania emocjami,
76

Waldemar Czachur

przenikania się prywatności z podniosłością, jaka jest możliwa w wieczór syl-
westrowy. Strategie służące do realizacji funkcji integrującej, a w tym funkqi
wartościująco-perswazyjnej, realizowane są przy pomocy tych działań, które
umożliwiają językowe budowanie relacji pomiędzy nadawcą a odbiorcą.

3.	Budowanie i inscenizowanie relacji jako koncepcja działania
a poczucie wspólnoty

Wszystkie wymienione wcześniej rodzaje działań - jak wspominanie, ape-
lowanie, dziękowanie, gratulowanie, składanie życzeń - stosowane są w orę-
dziach noworocznych w celu zbudowania relacji nadawcy z odbiorcą, czyli
polityka z obywatelami za pośrednictwem mediów, a służy to realizacji głów-
nego celu działań politycznych, czyli funkcji perswazyjnej (Loewe 2012). Rela-
cja pojmowana jest tutaj jako kategoria społeczna, realizowana w ramach dzia-
łań językowych, nie zawsze jednak w takim samym wymiarze (Sager 1981,
Adamzik 1984, Puzynina 1992, Łaziński 2006). Budowanie relacji nie jest zatem
komponentem działań językowych, lecz pewną intencją, uwidaczniającą się
w sposobach przedstawiania wydarzeń. Jest ono zatem ściśle związane ze spo-
sobem, w jaki rozmówcy rozmawiają o świecie (wydarzeniach, osobach, itd.).
W związku z tym należy wstępnie założyć, że w komunikacji politycznej świa-
domie stosuje się strategie w szczególny sposób uwzględniające potrzeby
i oczekiwania odbiorcy, dlatego sądy oceniające, aktywujące u odbiorcy pozy-
tywne emocje są w tym procesie kluczowe.

Relaqe międzyludzkie postrzegać należy jako rodzaj współpracy tworzonej
w dużej mierze w interakcji językowej. Jak zauważa Holly (2000: 1384) relaqe
to wieloaspektowe, odznaczające się różnym stopniem stabilności, trwałe
i dynamiczne elementy komunikaqi, będące jednocześnie przejawem kompe-
tencji kulturowych. Nawet jeśli specyfika ich budowania uwarunkowana jest
kulturowo, to muszą być stale tworzone od nowa, a składową kompetencji
kulturowej będzie wiedza na temat takich kategorii społecznych, jak wiek,
płeć, status oraz cechy indywidualne, jak np. role warunkowane instytucjonal-
nie. Uwzględnić tu należy także istotne dla budowania relaqi oczekiwania
uczestników zdarzenia komunikacyjnego.

Jeśli spojrzymy na orędzie noworoczne jako instrument budowania pozy-
tywnych relacji między nadawcą a odbiorcą, to w celu zrozumienia specyfiki
tych działań przywołać można model Hollego i jego cztery płaszczyzny two-
rzenia relaqi między rzeczonymi uczestnikami komunikaqi. Na płaszczyźnie
horyzontalnej politycy zabiegają o zbudowanie poczucia bliskości i zaufania
u obywateli i potencjalnych wyborców, natomiast na płaszczyźnie wertykalnej
ze względu na odmienny status artykułują asymetrię w komunikacji i posia-
daniu władzy. Na płaszczyźnie ewaluatywnej dokonywane jest pozytywne
ocenianie siebie i adresata, a na płaszczyźnie afektywnej nacisk kładziony jest
Inscenizowanie bliskości w polskich i niemieckich orędziach noworocznych

77

na zdobycie sympatii (Holly 2000: 1384). Intencją polityków jest zatem, by
mimo wyższego statusu (relacja władzy) poprzez swoje działania polegające
na implicytnym i eksplicytnym pozytywnym ocenianiu odbiorcy zainscenizo-
wać bliskość, zaufanie i sympatię (Czachur 2010). Inscenizowanie jest tu rozu-
miane jako „element celowego i retorycznego działania jednostki w określo-
nych warunkach" (Schmitt 2003: 194). Nadawcy sięgają po prototypowe i spo-
łecznie utrwalone sposoby kreowania wybranych ról. Zielińska (2016a) pisze
w tym kontekście o strategiach autoprezentacyjnych, jak np. dobry i odpowie-
dzialny gospodarz, by w ten sposób pozyskać legitymację do nawiązywania
specyficznej formy emocjonalnej bliskości z odbiorcą. Celem takiego działania
w komunikowaniu politycznym jest wywołanie u odbiorcy (w tym przypadku
- u obywateli i potencjalnych wyborców) uczucia identyfikacji i integracji,
a więc przynależności i wspólnoty. O procesie budowania wspólnoty pisze
Duszak (2002) w następujący sposób:

People construct their social identities on the basis of various socially and
culturally relevant parameters. These include ethnicity, nationality, professional
status and expertise, gender, age, as well as ideology and style of living. The
sense of belonging to a group fulfils the human desire for solidarity, rapport,
safety or psychological comfort that comes from sharing things with other
people. However, by aligning with some we also detach ourselves from others.
This, in turn, may generate feelings of anxiety, distance or even hostility to the
alien. In addition we may choose to adhere to a number of groups, or change
our alignments. Multiple group membership is nothing unusual given the
number of roles that people normally assume in the course of their social lives
and the variety of needs that they want to satisfy through communal action.
(Duszak 2002: 2)

W obliczu wielu społecznych różnorodności, o których mowa była wyżej,
rolą nadawcy w dyskursie politycznym jest konsolidowanie wspólnoty. Jak
wskazuje Zielińska (2016b), różne strategie realizacji schematu posiadania są
„jednym z fundamentów, na których opiera się strategia dyskursywna ukie-
runkowana na budowanie poczucia wspólnoty", ponieważ jest w nich „miejsce
na współdzielenie dóbr (nasz dochód, nasze pieniądze), współuczestniczenie
w życiu rodzinnym (nasze dzieci), aż po współistnienie w literalnym tego poję-
cia znaczeniu (nasze imię i nazwisko, nasz mózg)" (Zielińska 2016b: 405-406).

Celem niniejszej pracy nie jest ukazanie ról i ich językowych realizacji, ale
refleksja nad mechanizmami budowania relacji pomiędzy nadawcą a odbiorcą
w gatunku, jakim jest orędzie, przy pomocy pozytywnych sądów oceniających.
Dlatego też analizie poddane zostaną wybrane kategorie, które z perspektywy
lingwistycznej odpowiedzialne są za budowanie relacji oraz strategie pozy-
tywnego oceniania komunikowaniu politycznym. Do nich zaliczam z jednej
strony klasyczne kategorie z obszaru badań nad grzecznością, jak powitania,
formy adresatywne, życzenia i pożegnania, a z drugiej strony analizę tych
zjawisk językowych, które Bralczyk (2007: 150) uważa za kluczowe dla budo-
78

Waldemar Czachur

wania bliskości i emocji, a w tym identyfikaqi, jak zaimki osobowe w pierw-
szej osobie liczby mnogiej wir/my oraz zaimki dzierżawcze unser/nasz; określenia
wskazujące na tożsamość, takie jak Deutschland/Polska, naród, ojczyzna/Nation,
Vaterland, Land, a także leksemy, przy pomocy których określane są relaqe
(np. Polski z innymi krajami): wspólnie/gemeinsam, przyjazny/freundschaftlich,
partner/Partner itd. W kolejnym rozdziale na przykładzie orędzi noworocznych
ukazane zostanie, jakimi środkami językowymi realizowane są rzeczone stra-
tegie i role w języku polskim i niemieckim.

4.	Badania kontrastywne a lingwistyka międzykulturowa

Jak wskazują badania, każde porównanie zachowań języka z dwóch róż-
nych obszarów kulturowych implikuje również porównanie ze sobą kultur
(Grzmil-Tylutki 2000, Smykała 2009, Czachur 2011). Na język nie patrzymy
tylko przez pryzmat systemu języka, ale przede wszystkim działań języko-
wych, a one są zawsze uwarunkowane kulturowo. Dlatego też wzmożone za-
interesowanie relacją języka i kultury doprowadziło do powstania lingwistyki
kulturowej, która wychodzi z założenia, że

język może być traktowany jako środek wyrazu i przekazu informacji - lecz
także, a może przede wszystkim, jako medium, twór, a zarazem proces zawie-
rający (prezentujący) dorobek kulturowy danej wspólnoty komunikatywnej,
będący wyrazem praktyki społecznej tej wspólnoty oraz jej doświadczeń utrwa-
lonych i nagromadzonych w ciągu wielu pokoleń. Język oprócz tego jest nośni-
kiem, przekaźnikiem i zbiorem wszelkich wartości, ocen i wartościowań tudzież
norm postępowania, wokół których koncentrują się zachowania, działania, prze-
konania oraz system etyczno-normatywny danej społeczności (danego narodu)
(Anusiewicz 1995: 12).

Zaznaczyć jednak należy, i to uświadomił nam silnie konstruktywizm, że
język to nie tylko sejsmogram kultury, ale również środek kształtujący kul-
turę. Celem lingwistyki kulturowej jest ukazywanie kulturotwórczej funkqi
języka, a także kulturowości języka. Językowe działania w tym ujęciu stają się
praktykami kulturowymi, tworzącymi rzeczywistość (Mucha 2016, Czachur
2016a). Kluczowa dla zrozumienia istoty języka w tym kontekście jest inter-
akcyjna koncepcja znaku, według której „komunikowanie jest procesem świa-
domym i celowym, a sam komunikat należy rozpatrywać w kategoriach teleo-
logicznych: jako przekonywanie, ustalanie wspólnego sensu, jako tworzenie,
a nie odtwarzanie sensu" (Warchala 2003: 79). Semiotycy powiedzą, że istotę
kultur „stanowi ciągła wymiana komunikatów, więc semiotyka sygnifikacji
jest tu skorelowana z semiotyką komunikaqi" (Czerwiński 2015: 31). Nie
miejsce tutaj na pogłębioną refleksję nad różnymi koncepqami relacji języka
i kultury. Dla potrzeb pracy wychodzimy z założenia, że lingwistykę między-
kulturową potraktować można jako perspektywę badawczą dla tych badań
Inscenizowanie bliskości w polskich i niemieckich orędziach noworocznych

79

porównujących różne języki i ich użycia, u których podstaw leży szeroko
pojęta kulturowa teoria języka, czyli zarówno ta uwarunkowana semiotycznie,
jak i studiami nad kulturą. Pojęcia międzykulturowość nie traktuję tutaj jako
zjawiska typowego dla międzykulturowych sytuacji komunikacyjnych - któ-
rych uczestnicy pochodzą z różnych kręgów kulturowych, co może powodo-
wać zwiększone niebezpieczeństwo nieporozumień o podłożu kulturowym
- ale jako atrybut odnoszący się do badań kontrastywnych o charakterze kul-
turowym. Celem lingwistyki międzykulturowej jest zatem identyfikowanie
różnic i podobieństw w użyciu języka na płaszczyźnie poszczególnych słów,
formuł językowych, gatunków tekstu czy dyskursu pod kątem ich kulturo-
wych konceptualizaqi (Wierzbicka 2007, Czachur 2007b, 2011, 2013, 2015,
Dąbrowska-Burkhard 2013, Dreesen 2015).

Przeprowadzona analiza wpisuje się w obszar badań kontrastywnych
o charakterze międzykulturowym, ponieważ stawia sobie za cel uchwycenie
kulturowych cech realizacji koncepcji bliskości w wybranym gatunku tekstu,
jakim jest orędzie noworoczne. Tym samym spełniony jest warunek tertium
comparationis, fundamentalny dla badań porównawczych, którym jest w tym
przypadku zarówno kategoria gatunku, występująca w dwóch wspólnotach
językowo-kulturowych, jak i konkretne pytanie badawcze, czyli kategoria blis-
kości w tychże gatunkach (Czachur 2017).

Korpus obejmuje orędzia noworoczne wygłoszone przez prezydentów Pol-
ski (Aleksander Kwaśniewski, Lech Kaczyński i Bronisław Komorowski) oraz
kanclerzy Niemiec (Gerhard Schröder i Angela Merkel) w latach 2002-20141.
Łącznie analiza dotyczy 18 tekstów : 9 polskojęzycznych i 9 niemieckojęzycznych.

4.1.	Powitania i formy adresatywne

Pozdrowienia, inaczej też powitania, jako kluczowe formy grzecznościowe
służą do rozpoczęcia interakcji werbalnej w komunikacji interpersonalnej (To-
miczek 1983, Marcjanik 2000, Czachur 2007a, Bonacchi 2013). Jest to jednocześ-
nie sygnał inicjujący kontakt, a jego realizacje językowe charakteryzują się wy-
sokim stopniem stereotypizacji (Łaziński 2009, Kostro/Wróblewska-Pawlak

2016). W przypadku komunikacji zapośredniczonej medialnie chodzi o powi-
tanie słuchaczy przez polityka.

Z zebranego materiału wynika, że politycy w orędziach noworocznych nie
używają powitań. Wyjątkiem są przemówienia Aleksandra Kwaśniewskiego
z 2002 oraz 2004 roku, w których pojawiają się formuły: Dobry wieczór Państwu
oraz Serdecznie witam w sylwestrowy wieczór.

Pozostali politycy nawiązują kontakt z widzami za pomocą form adresa-
tywnych, rozumianych tutaj za Tomiczkiem jako „wszystkie wypowiedzi per-

1 W pracy używam następujących skrótów: AK - Aleksander Kwaśniewski, LK - Lech
Kaczyński, BK - Bronisław Komorowski, GS - Gerhard Schröder i AM - Angela Merkel.
80

Waldemar Czachur

formatywne, które [...] służą nadawcy do nawiązania kontaktu językowego
z adresatem/ adresatami, podtrzymania tego kontaktu, jak również do okreś-
lenia statusu społecznego wobec adresata/adresatów zgodnie z przyjętymi
społecznymi normami kulturowymi i obyczajowymi decydującymi o stopniu
i charakterze dystansu między partnerami aktu bezpośredniej komunikacji"
(Tomiczek 1983: 45). W polskojęzycznych orędziach zauważyć można znacz-
nie bardziej rozbudowany zestaw stosowanych form adresatywnych niż
w tekstach niemieckojęzycznych. Kanclerz federalna używa jedynie formuły
Liebe Mitbürgerinnen und Mitbürger [Drogie współobywatelki, drodzy współ-
obywatele], podczas gdy w polskich orędziach dominuje formuła „Szanowni
Państwo!". Jest ona łączona z innymi formami jak np. Szanowni Państwo!, Dro-
dzy Rodacy!, która precyzuje adresata komunikatu.

Zintegrowane w polskojęzycznych tekstach formy adresatywne przez
poszczególnych prezydentów używane były w różny sposób. Kwaśniewski
używał częściej formuły Panie i Panowie!, ale i Drogie Panie! Drodzy Panowie!,
Kaczyński stosował najczęściej formułę: Drodzy Rodacy!. U Komorowskiego
najczęściej występowały formuły: Szanowni Państwo! Drodzy Państwo! Łączenie
takich form adresatywnych jak Drogie Panie, Drodzy Panowie! Rodacy!, Szanowni
Państwo! Drodzy Rodacy! w języku niemieckim nie występuje w ogóle.

Innym ciekawym zjawiskiem, częściowo również uwarunkowanym syste-
mem języka, jest użycie przez niemieckich polityków takich leksemów jak Mit-
bürger, Mitbürgerinnen [współobywatelka, współobywatel], przede wszystkim
w duchu równouprawnienia. Polscy politycy posługują się formułami: Pan,
Pani, Państwo lub Rodacy. Słowo Rodacy odnosi się do członków grupy definio-
wanych przez przynależność do narodu. Różnica między użyciem formuł adre-
satywnych w polskim i niemieckim korpusie polega również na tym, iż stoso-
wane przez polskich polityków formy Pan, Pani, Państwo wpisują się w rejestr
języka codzienno-ofiqalnego, podczas gdy leksemy współobywatelki i współoby-
watele w odróżnieniu od leksemów obywatelki i obywatele mają zabarwienie
wspólnotowe, jednakże o charakterze instytuqonalno-ofiqalnym.

Dokonując porównania, stwierdzić można, iż polscy politycy, używając
formy Rodacy, częściej definiują odbiorców swoich przemówień jako osoby
bliskie poprzez odwołanie do wspólnoty narodowej. Sformułowanie tego typu
może z jednej strony oddziaływać negatywnie, ponieważ uwidacznia się
w nim potenqał ekskluzywny, a z drugiej strony inkluzywny, o tyle, że oby-
watele niebędący Polakami włączani są do wspólnoty. Inny mechanizm włą-
czania do wspólnoty realizowany jest w niemieckich orędziach, ponieważ
oparty jest - oczywiście tylko z perspektywy użycia form adresatywnych - na
koncepcjach wspólnoty obywatelskiej, a nie narodowej, co również w kontekś-
cie doświadczeń historycznych jest zrozumiałe.

Różnice zauważyć można także w zdaniach iniqujących komunikaqę
z odbiorcami. W Polsce politycy rozpoczynają kontakt z obywatelami albo
poprzez odwołanie się do sytuacji, czyli wskazanie na przemijanie czasu, np.:
Inscenizowanie bliskości w polskich i niemieckich orędziach noworocznych

81

mija kolejny rok, kończy się xx, za kilka godzin przywitamy Nowy Rok lub poprzez
wyrażenie radości bycia z odbiorcami, np.: To wielki zaszczyt gościć w Państwa
domach, To dla mnie wielki honor i radość gościć w ten wieczór w Państwa domach,
jak co roku jako Prezydent Rzeczpospolitej, w tę szczególną sylwestrową noc mam
zaszczyt zwrócić się do obywateli z noworocznym przesłaniem.

W orędziach wygłaszanych przez niemieckich kanclerzy komunikaqa ini-
cjowana jest przez odwołanie się do najważniejszych aktualnych wydarzeń
i implikowanych wyzwań dla niemieckiej polityki czy też obywateli, np.: Ein
grauenhaftes Erdbeben hat vor wenigen Tagen die Stadt Bam im Iran zerstört...
[Straszne trzęsienie ziemi sprzed kilku dni zniszczyło miasto Bam w Iranie],
die Bilder unfassbaren Grauens, die wir täglich sehen, sagen uns: Was weit weg
geschieht, geht uns nah... [Obrazy ogromu strachu, które widzimy codziennie,
mówią nam: co dzieje się daleko, dotyczy nas tutaj], Anfang dieses Jahres begannen
die Menschen in Nordafrika und Nahost, in ihrer Region die politische Ordnung
entscheidend zu verändern [Na początku tego roku ludzie w północnej Afryce
i na Bliskim Wschodzie zaczęli zdecydowanie zmieniać porządek polityczny].
W ten sposób ujawnia się bilansujący charakter orędzia, co pozwala na wysu-
nięcie wstępnej tezy, że orędzia noworoczne wygłaszane przez niemieckich
kanclerzy budują - odwołując się do kategorii zaproponowanych przez Sztom-
pkę (2002) - poczucie wspólnoty wykorzystując koncepcję zadaniową, a przez
polskich prezydentów - koncepcję emocjonalizacji i odwoływania do świado-
mości zbiorowej, co wstępnie potwierdza wcześniejsze badania (Czachur 2010).

4.2.	Życzenia noworoczne i podziękowania

Zaproponowana wyżej teza znajduje potwierdzenie również na płaszczyź-
nie aktów składania życzeń noworocznych i podziękowań, będących central-
nym elementem składowym orędzia noworocznego. Jak wskazuje Marcjanik
(2000: 63), życzenia zwyczajowo składane są w początkowej fazie kontaktu.
W przypadku orędzia życzenia noworoczne są ostatnią częścią tekstu, kompo-
nentem zamykającym komunikację nadawcy z odbiorcą. W polskich i niemiec-
kich przemówieniach noworocznych zaobserwować można znaczne różnice
w sposobie realizacji i treści życzeń i pozdrowień, co ukazują poniższe przy-
kłady:

AK, 2003: W sylwestrowy wieczór składamy sobie życzenia, dziękujemy najbliż-
szym za to, że są; że obdarowują nas swoją troską, rodzinnym ciepłem, poświęceniem,
miłością. Zwracając się do Was, Drodzy Państwo, właśnie jak do bliskich, chcę Wam
z całego serca podziękować - wyrazić uznanie wszystkim, którzy swoim codziennym
wysiłkiem wspierają i umacniają naszą Ojczyznę. Także tym, którzy dzisiaj nie mogą
świętować - pełnią służbę, pracują, troszczą się o chorych. Nasze serca są dzisiaj
z Wami! Życzę, aby Nowy Rok 2004 spełnił nasze nadzieje na silną Polskę w silnej
Europie; na rozwój gospodarczy i nowe miejsca pracy; na uczciwość i rzetelność insty-
tucji publicznych i w relacjach między ludźmi.
82

Waldemar Czachur

Wraz z moją rodziną składam Państwu życzenia spokojnych, pomyślnych dni. Ży-
czę wszystkim Polakom - tu, w Ojczyźnie, i tym rozsianym po całym świecie - zdrowia,
sukcesów, spełnienia marzeń. Niech nadchodzący rok będzie udany i szczęśliwy.

Wszystkiego najlepszego!

Życzenia są tu sformułowane bardzo szczegółowo. Są bardzo osobiste
i emoqonalne, realizowane za pomocą takich aktów jak podziękowanie, np.:
chcę Wam z całego serca podziękować, docenienie, np.: chcę wyrazić uznanie wszyst-
kim, którzy swoim codziennym wysiłkiem wspierają i umacniają naszą Ojczyznę,
wspominanie i przypominanie o tych, którzy nie mogą świętować, np.: Także
tym, którzy dzisiaj nie mogą świętować - pełnią służbę, pracują, troszczą się o chorych.
Nasze serca są dzisiaj z Wami. Podjęta została również próba zwrócenia się do
różnych grup zawodowych. Dotyczą one zarówno kraju i zamieszkujących go
obywateli, jak i ich sfery prywatnej. Widać to, choć w znacznie krótszej formie,
także w następnych przykładach:

LK, 2005: W imieniu własnym i mojej żony życzę nam wszystkim, życzę naszej
Ojczyźnie, aby rok 2006 był rokiem solidarności prawdziwej. Abyśmy odnajdywali
w nim jak najwięcej radości z niesienia pomocy i dzielenia się z innymi. Niech nadcho-
dzący czas przyniesie każdemu z Państwa jak najwięcej satysfakcji z wykorzystanych
szans i dobrze przeżytych dni. Do siego roku!

BK, 2014: Życzę nam wszystkim, aby nadchodzący rok napełniał nas nadzieją na
dobrą przyszłość i wiarą we własne siły. Życzę, aby w naszych domach gościła miłość,
zaufanie i szczęście, by otaczali nas kochający i dobrzy ludzie. Niech radość tych syl-
westrowych chwil pozostanie z nami przez wszystkie dni 2012 roku. Niech to będzie
dobry rok!

Zwraca uwagę fakt, że czasownik życzyć występuje konsekwentnie w pierw-
szej osobie liczby pojedynczej w formie inkluzywnego MY, wzmocnionego
przez zaimek wszystkim. Prezydenci najczęściej składają życzenia także w imie-
niu swych małżonek bądź też całych rodzin, np.: Wraz z moją rodziną składam
Państwu życzenia..., W imieniu własnym i mojej żony życzę... i kończą najczęściej
pozdrowieniem typowym dla wieczoru sylwestrowego: Do siego roku!.

Niemieccy politycy natomiast formułują życzenia krótko i w porównaniu
z życzeniami polskimi znacznie mniej emocjonalnie, co ukazują kolejne przy-
kłady:

GS, 2004: Ich wünsche Ihnen und Ihren Familien für 2005 Glück, Erfolg und vor
allem Gesundheit.

[GS, 2004: Życzę Państwu wraz z rodzinami w 2005 roku szczęścia, sukce-
sów i przede wszystkim zdrowia.]

AM, 2007: Ich wünsche Ihnen allen ein erfülltes und gesegnetes neues Jahr 2008!

[AM, 2007: Niech w tym duchu upływa nam nowy rok. Życzę wszystkim
Państwu spełnionego i błogosławionego nowego roku 2008!]
Inscenizowanie bliskości w polskich i niemieckich orędziach noworocznych

83

W życzenia noworoczne nie są, jak w przypadku polskojęzycznych teks-
tów, wkomponowane inne akty, jak podziękowania czy wspominanie, a cza-
sownik wünschen [życzyć] nie jest realizowany w formie inkluzywnego MY.
Zauważyć też trzeba, że znacząca większość życzeń w orędziach niemieckich
poprzedzona jest jednak apelem o charakterze życzeń, np.:

GS, 2003: Weil wir in Deutschland gelernt haben: Wir sind Teil der einen Welt.
Lassen Sie uns mit Vertrauen und Zuversicht ins neue Jahr gehen.

[Ponieważ my w Niemczech nauczyliśmy się: jesteśmy częścią jednego
świata. Wchodźmy z zaufaniem i wiarą w Nowy Rok.].

AM, 2010: Der Philosoph Karl Popper hat gesagt: „Die Zukunft ist weit offen. Sie
hängt von uns ab, von uns allen". Lassen Sie uns in diesem Sinne mit Ideen, mit Neu-
gier, mit Leidenschaft und mit dem Blick für den Nächsten die Lösung neuer Aufgaben
anpacken.

[Filozof Karl Poper powiedział: „Przyszłość jest szeroko otwarta. Ona zależy
od nas, od nas wszystkich". W tym duchu zabierzmy się do rozwiązywania no-
wych zadań, wykazując się kreatywnością, ciekawością, namiętnością i posza-
nowaniem bliźniego.].

Apel o wspólny wysiłek i współpracę realizowany jest przy pomocy kon-
strukqi: Lassen Sie uns ... ins neue Jahr gehen, das neue Jahr angehen, die Lösungen
neuer Aufgaben anpacken [Wchodźmy w Nowy Rok... Obchodźmy Nowy Rok...
Zabierzmy się.], realizowanym w formule inkluzywnego MY, co można inter-
pretować jako część składową życzeń zadaniowych, a nie - jak w polskim kor-
pusie - życzeń emocjonalnych.

Występowanie tego typu działań w polskich orędziach noworocznych może
wynikać z faktu, że wygłaszane są one przez prezydenta, a ten - jak wspom-
niano wyżej - pełni funkqę głowy państwa i reprezentanta kraju. W odróżnie-
niu od kanclerza, zabiegającego również o akceptację swojego programu poli-
tycznego, zabiega on w dużej mierze o poczucie wspólnoty.

4.3.	Określenia służące wzmocnieniu poczucia tożsamości i wspólnoty

Dla budowania relacji między nadawcą a odbiorcą w orędziu noworocznym
kluczowe jest wytworzenie poczucia wspólnoty, w tym poprzez pozytywne
akty oceniające i użycie stosownych leksemów, umożliwiających inscenizację
poczucia wspólnoty, jak zaimki osobowe my/wir, dzierżawcze nasz/unser oraz
etnonimy: Polska, Polak, polskie i Deutschland, Deutsche, deutsch (por. tabela 1 i 2).

Potencjał identyfikacyjny rzeczonych zaimków oraz etnonimów wynika
z faktu, że mogą odnosić się one jednocześnie do nadawcy i odbiorcy, antycy-
pując w ten sposób poczucie zbiorowości i fikcyjną wspólnotę. Są to więc formy
językowe o charakterze inkluzywnym, ponieważ przy ich pomocy nadawca
wyznacza obszary współdzielone z odbiorcą i tym samym modeluje relacje
84

Waldemar Czachur

z nim (Zielińska 2016a: 154). W przypadku wspomnianych etnonimów chodzi
o określenia adresowane do grupy, z którą identyfikuje się także sam nadawca.

Tabela 1. Użycie słów odnoszących się do wspólnoty, jak Deutschland, Deutsche,
deutsch, unser

	GS  2002	GS  2003	GS  2004	5  1 8 < <N	AM  2006	7  1 8 A2	AM  2010	AM  2011	AM  2014
Liczba słów w orędziu	794	804	1071	1049	946	1037	854	814	893
Deutschland	2	10	5	5	4	12	9	5	2
Deutsche	1	3	3	1	1	-	3	-	1
deutsch	-	2	7	1	3	2	-	-	1
unser	8	8	19	14	8	16	19	17	15

Tabela 2. Użycie słów odnoszących się do wspólnoty, jak Polska, Polacy, polski,
nasz

	AK  2002	AK  2003	AK  2004	LK  2005	LK  2006	LK  2007	BK  2010	BK  2011	BK  2014
Liczba słów w orędziu	1223	1325	1362	383	288	380	671	715	453
Polska	20	16	14	4	4	7	5	2	8
Polacy	6	3	9	3	5	3	3	8	-
polski	10	8	12	3	-	4	9	8	5
nasz	13	27	23	5	4	5	20	11	8

Z powyższego zestawienia widać, że użycie leksemów, co do których przy-
jęliśmy, że są odpowiedzialne za budowanie poczucia wspólnoty, w obu kor-
pusach się różni. Na 8262 słów w korpusie niemieckim zastosowanie znalazło
207 leksemów budujących wspólnotę, co daje łącznie 2,5% wszystkich jednos-
tek leksykalnych. Polskojęzyczny materiał liczy 6800 słów, w tym 295 nas inte-
resujących, czyli 4,33%.

Analizując tylko ilościowo występowanie określeń Polska i Deutschland
można zauważyć różnice w użyciu leksemu. Słowo Polska występuje 80 razy,
słowo Deutschland 54 razy, przy czym wszystkie teksty niemieckie są obszer-
niejsze. W niemieckojęzycznym korpusie stanowią one 0,65%, a w polskoję-
zycznym 1,17%. Leksem Deutschland występuje najczęściej w połączeniu z przy-
imkami in [w], ale i z für [dla], auf [na] i aus [z], co jednoznacznie wskazuje, że
słowo Deutschland konceptualizowane jest w kategoriach miejsca. W polskim
korpusie dominującą kolokacją z przyimkiem jest dla Polski, ale nie w Polsce.
Słowo Polska profilowane jest w układzie metaforycznym jako organizm, osoba,
występuje w roli AGENSA, na co wskazują podane przykłady:

Polska dziś daje świadectwo solidarności...

Polska dobrze zdała swój historyczny egzamin...

Polska wróciła na pozycję liczącą się w...
Inscenizowanie bliskości w polskich i niemieckich orędziach noworocznych

85

Polska nie odmawia swojej obecności tam, gdzie...

Polska nie zmarnowała swoich...

Czasowniki odnoszące się do leksemu Polska, użyte w czasie teraźniejszym
i przeszłym, mają charakter aterminatywny, każdorazowo pozytywnie pod-
kreślają przebieg czynności i implicytnie wskazują na pozytywne konsekwen-
cje dla konstruowanej wspólnoty i jej członków. W sytuacji, kiedy rzeczownik
Polska łączy się z czasownikiem posiłkowym być lub stawać się, jego znaczenie
ulega resemantyzaqi w zależności od przypisywanej mu domeny, jak gospo-
darka, Ojczyzna, państwo prawa, Europa. Rzeczona strategia umożliwia po-
szerzenie znaczenia słowa Polska. W każdym z przykładów dokonywany jest
pozytywny akt oceniający:

Polska jest dwudziestą gospodarką świata, jest szóstą...

Polska jest Ojczyzną nas wszystkich, los każdego...

Polska jest jednym z najatrakcyjniejszych miejsc...

Polska staje się państwem prawa, szanującym obywateli.

Polska staje się miejscem, w którym...

Polska zajmuje dzisiaj lepszą pozycję w Europie...

W korpusie niemieckim znajdujemy podobne mechanizmy pozytywnego
oceniania. W odróżnieniu od przykładów polskojęzycznych pojęcie Deutsch-
land występuje rzadko w formie spersonifikowanej oraz w roli AGENSA, a naj-
częściej w konstrukcji Deutschland + czasownik posiłkowy sein [być], wchodząc
tym samym w rolę PATIENSA. Oto przykłady :

Deutschland ist es seiner Geschichte schuldig, die [Niemcy są winni swojej historii]

Deutschland ist das Land der Ideen. [Niemcy są krajem pomysłów.]

Deutschland ist auf gutem Weg, wieder das... [Niemcy są na dobrej drodze...]

Deutschland ist so erfolgreich, weil Sie Tag... [Niemcy są tak skuteczni.]

Deutschland braucht Europa [Niemcy potrzebują Europy.]

Deutschland geht es spürbar aufwärts. Unser Land [Niemcom powodzi się. ]

W jednym tylko wyrażeniu, występującym w trzech orędziach, można mó-
wić o spersonifikowanej koncepcji pojęcia Deutschland w przypadku połącze-
nia z frazą unter Beweis stellen [udowodnić]:

AM, 2007: Deutschland kann seine alte Kraft als das Land des solidarischen Zu-
sammenhalts auch in der globalen Welt wieder neu unter Beweis stellen.

[Niemcy mogą na nowo udowodnić swoją starą siłę jako kraj solidarnego
wsparcia w globalnym świecie.]

Stosunkowo duże różnice w wymiarze ilościowym zauważalne są przy sto-
sowaniu rzeczowników Polacy i Deutsche. W polskojęzycznym materiale stano-
wią one 0,58%, a w niemieckojęzycznym 0,16%. Ciekawą konstrukqą jest użycie
słów Polacy i Deutsche z zaimkami osobowymi my i wir. Jest to zintegrowana
konstrukcja, w skład której wchodzi inkluzywne MY oraz etnonim. W polsko-
86

Waldemar Czachur

języcznym korpusie występuje ona tylko raz, znacznie częściej znajduje zasto-
sowanie w niemieckojęzycznych tekstach w dwóch wariantach.

My, Polacy, mamy powody do satysfakcji...

Wir, Deutsche, wissen aus eigener Erfahrung, dass... [My, Niemcy, wiemy z włas-
nego doświadczenia.]

Wir, Deutsche, wissen, wir sind Teil der... [My, Niemcy, wiemy, jesteśmy częścią.]

Wir, Deutsche, zeigen immer wieder, wozu wir... [My, Niemcy, pokazujemy
ciągle, do czego.]

Wir, Deutsche, nehmen unsere Verantwortung... [My, Niemcy, ponosimy odpo-
wiedzialność.]

Wir Deutschen wissen, wie man Probleme löst... [My, Niemcy, wiemy, jak
rozwiązywać problemy.]

Wir Deutschen wissen, was Solidarität vermag. [My, Niemcy, wiemy, czego
wymaga solidarność.]

Wir Deutschen haben die Kraft zur Solidarität nach [My, Niemcy mamy siłę.]

Wir Deutschen haben das Mitreißende von schwarz...gespürt [My, Niemcy
czuliśmy siłę.]

Wir Deutschen sind uns unserer Stärken selbst. [My, Niemcy, jesteśmy świadomi
naszej siły.]

Wir Deutschen leisten unseren Beitrag, denn das ist [My, Niemcy przyczyniamy
się .]

Konstrukcja Wir, Deutsche oraz Wir Deutschen różnią się od siebie w sposo-
bie budowanie wspólnoty. Druga z nich ma charakter równorzędny, inklu-
zywne MY łączy się ze znaczeniem użytego etnonimu, podczas gdy w pierw-
szym przypadku słowo Deutsche w funkqi apozyqi narzuca swoje znaczenie
zaimkowi wir. Powoduje to z jednej strony wyższy stopień zaangażowania
nadawcy w tworzenie poczucia wspólnoty, a z drugiej strony silniejszy sto-
pień wykluczenia osób, które nie utożsamiają się z projektowaną grupą. Ważne
jest jednak, że obie formuły umożliwiają nadawcy stawania się częścią grupy,
którą językowo tworzą.

Dzięki tym strategiom nadawcy kontekstualizują znaczenie słów Polacy
i Deutsche, używając z jednej strony zaimków my i wir, co wzmacnia poczucie
przynależności, a z drugiej strony łączą je z czasownikami wyrażającymi
aktywność i wrażliwość: wissen, [wiedzieć], nehmen Verantowortung [ponosić
odpowiedzialność], leisten Beitrag [przyczyniać się], zeigen [pokazywać].

Jeśli spojrzymy na użycie etnonimy przymiotnikowe polski i deutsch w obu
korpusach, to zauważalne są największe różnice, zarówno na płaszczyźnie
ilościowej, jak i jakościowej. W polskojęzycznym korpusie stanowią one 0,86%,
a w niemieckojęzycznym 0,19%. W polskich orędziach przymiotnik polski sto-
sowany jest trzy razy częściej niż jego semantyczny odpowiednik w tekstach
niemieckich. Słowo polski występuje najczęściej w kolokaqach z następującymi
rzeczownikami: rodziny, żołnierze, gospodarka, historia, dom, osiągnięcia, sukcesy,
problemy, społeczeństwo, bezpieczeństwo, państwo, demokracja, solidarność, odwaga,
Inscenizowanie bliskości w polskich i niemieckich orędziach noworocznych

87

wolność i zwycięstwo. W niemieckich orędziach przymiotnik deutsch łączy się
najczęściej z następującymi rzeczownikami: Soldaten [żołnierze], Industrie [prze-
mysł], Schule [szkoła], Sozialstaat [państwo soq'alne], Urlauber [urlopowicze],
Touristen [turyści], Innenpolitik [polityka wewnętrzna], Reiseveranstalter [biuro
podróży] i Astronaut [astronauta].

W niemieckich orędziach przymiotnik deutsch przypisywany jest jedynie
rzeczownikom konkretnym, w polskich - również abstrakcyjnym, jak odwaga,
wolność, sukcesy itd. Używanie etnonimów ma na celu poszerzenie przestrzeni
wspólnej, definiowanej przy pomocy kategorii etnicznej.

Kolejną kategorią służącą wzmocnieniu poczucia tożsamości i wspólnoty
stosowaną w orędziach są zaimki nasz i unser. W tym przypadku różnice mię-
dzy oboma korpusami są najmniejsze, zarówno na płaszczyźnie ilościowej, jak
i jakościowej. W polskojęzycznym materiale wynoszą one 1,70%, a w niemiec-
kojęzycznym 1,50%. Podobnie jak w przypadku etnonimów polski i deutsch,
w polskojęzycznym korpusie zaimek nasz stosowany jest zarówno przed rze-
czownikami konkretnymi, jak i abstrakcyjnymi, np.: nasi żołnierze i nasze suk-
cesy, a w niemieckojęzycznym tylko przed rzeczownikami konkretnymi. W obu
korpusach zaimek nasz/unser występuje najczęściej z rzeczownikami kraj i Land.
W polskim materiale 48 razy, w niemieckim 30 razy. Na kolejnych miejscach
w polskim materiale występują słowa: ojczyzna, państwo, żołnierze, myśli, soli-
darność, rodzina, region, dom, a w niemieckim Wirtschaft [gospodarka], Wohl-
stand [dobrobyt], Gesellschaft [społeczeństwo]. W obu korpusach dominuje kolo-
kacja in unserem Land i w naszym kraju, co odczytać można jako użycie słów
nasz kraj i unser land w kategoriach miejsca.

4.4.	Pozytywne sądy oceniające

Jeśli przyjmiemy założenie, że podstawowym celem orędzi noworocznych
jest wywołanie u odbiorców poczucia przynależności do wspólnoty, to można
na tej podstawie postawić tezę, że emocjonalna bliskość w orędziach nowo-
rocznych to również efekt profilowania odbiorców, czyli obywateli, przede
wszystkim jako aktywnych uczestników wspólnoty.

Koncepcja obywatela jako aktywnego uczestnika wspólnoty wzbudza
pozytywne skojarzenia, ponieważ wyraża jego dynamiczność, kreatywność,
chęć zmiany i pomocy innym. W społeczeństwach demokratycznych działanie
postrzegane jest jako podstawowa (także pod względem moralnym) wartość,
ponieważ to poprzez działanie rozwija się zdolna do refleksji jednostka i jedno-
cześnie staje się skuteczna dla otoczenia. Zakłada się przy tym, że jednostki
aktywne należą do określonej wspólnoty działań i że w obrębie takiej wspól-
noty istnieje pewien konsensus, na którym opiera się pozytywnie oceniana
wspólnota (forma państwa, demokracja, naród, ojczyzna, itd.), dostrzegalne
jest wspólne zaangażowanie na rzecz spraw publicznych, wspólne doświad-
czenia i zbiorowe potrzeby. Stąd też podczas konceptualizowania odbiorcy
88

Waldemar Czachur

jako jednostki aktywnej w ramach określonej wspólnoty na podstawie zebra-
nego materiału można zarysować dwie strategie werbalne, za pomocą których
w orędziach noworocznych realizowana jest emocjonalna bliskość.

Działania lub wyniki działań członków danej wspólnoty, w tym przypadku
Polaków i Niemców, oceniane są pozytywnie na podstawie wspólnie akcepto-
walnych wartości. Pozytywnie oceniani są:

■ obywatele (Polacy i Niemcy w formie pochwał, podziękowań, podkreśle-
nia wzorowego zachowania lub wyjątkowych osiągnięć itp.).

■ wspólnoty2 (Polska i Niemicy) w formie pochwał, podziękowań lub pod-
kreślenia wzorowego zachowania czy wyjątkowych osiągnięć itp.).

W dalszej części ukazane zostaną realizacje wskazanych strategii na podsta-
wie zgromadzonych przykładów polskich i niemieckich orędzi noworocznych.

Pierwszy przykład pokazuje, w jaki sposób polityk podsumowuje miniony
rok, podkreślając znaczenie obywateli w odniesieniu do istotnych dla państwa
i społeczeństwa wydarzeń. Kluczowe dla wyżej wymienionych strategii jest
użycie zarówno antroponimów: Polska, Polacy, Niemcy (jako określeń odno-
szących się do obywateli i państwa), jak i stosowanie inkluzywnego MY. Oto
przykład:

AK, 2003: Możemy więc być dumni z dokonań Polaków. Z osiągnięć i tych po-
wszechnie znanych, głośnych, ale i z tych drobnych, często niedostrzeganych, które
także składają się na wspólny sukces naszej Ojczyzny.

Uwaga odbiorcy kierowana jest na dokonania Polaków i ich specyfikację na
te widoczne i niewidoczne, które stają się podstawą sukcesu ojczyzny. Zwią-
zek ten oddaje istotę zaangażowania obywateli na rzecz kraju i jest formą pozy-
tywnego oceniania działań jednostek aktywnych. Akt pozytywnego oceniania
realizowany jest tu w następujący sposób:

■ pozytywna ocena Polaków (dokonania Polaków) przez wskazanie na powód
do dumy wyrażony w formie inkluzywnego MY (możemy być dumni z dokonań),

■ zmianą perspektywy na zewnętrzną w celu stworzenia dystansu, który
jest warunkiem legitymizującym pozytywną ocenę,

■ pozytywna ocena wspólnoty (wspólnym sukcesem naszej Ojczyzny) przy
użyciu środków inkluzywnych, zarówno inkluzywnego MY poprzez zaimek
dzierżawczy nasz jak i przysłówka wspólny.

Osiągnięcia zarówno całej wspólnoty, jak i obywateli, mogą być również
wyartykułowane w następujący sposób:

AK, 2004: Polska dobrze zdała swój historyczny egzamin. Polacy dowiedli, że są
narodem niezwykłym, nie tylko odważnym w walce, lecz także sumiennym w pracy.
Nie boimy się nowych wyzwań. Świat to dostrzega, doceniają to nasi sąsiedzi. Rzecz-
pospolita śmiało kroczy ku przyszłości.

2 Pod pojęciem wspólnota rozumiane są takie określenia odnoszące się do grup spo-
łecznych, określanych m.in. za pomocą określeń, jak Nation/naród, Vaterland/ojczyzna,
Polen/Polacy, Deutsche/Niemcy, Polen/Polska i Deutschland/Niemcy.
Inscenizowanie bliskości w polskich i niemieckich orędziach noworocznych

89

Nadawca używa pojęć Polska i Polacy synonimicznie: Polska utożsamiana
jest z Polakami i odwrotnie. W przytoczonym przykładzie w sposób subwer-
sywny realizowane są jednocześnie pochwały, za każdym razem przy pomocy
różnych strategii, wzajemnie silnie się uzupełniających, co wzmacnia zamie-
rzony przekaz. Zastosowana w pierwszym zdaniu metafora personifikująca
w odniesieniu do Polski (Polska dobrze zdała historyczny egzamin), zostaje skon-
kretyzowana w kolejnym zdaniu zarówno na płaszczyźnie nominalizacji
w formie antroponimu (Polacy), jak i predykacji (niezwykli, odważni, sumienni).
W trzecim kroku pochwała wzmocniona jest przez użycie inkluzywnego MY
i jakoby potwierdzenie z perspektywy zewnętrznej (świat to docenia).

Podobna strategia jest stosowana w tekstach niemieckojęzycznych:

AM, 2006: Auch außenpolitisch hat Deutschland an Ansehen gewonnen. Wir sind
ein geachteter und verlässlicher Partner in Europa und der Welt. „Europa gelingt
gemeinsam" - das ist das Motto unserer morgen beginnenden europäischen Ratspräsi-
dentschaft.

[Niemcy zyskały uznanie także na arenie międzynarodowej. Jesteśmy powa-
żanym i godnym zaufania partnerem w Europie i na świecie. „Europa uda się
wspólnie" - to motto naszej zaczynającej się jutro europejskiej prezydencji.]

Przyjęcie perspektywy zewnętrznej uwiarygodniającej i obiektywizującej
ocenę pozytywną najczęściej realizowana jest poprzez użycie inkluzywnego
MY. W ten sposób powstaje relacja między leksemami Deutschland [Niemcy]
a Wir [my], która umożliwia wyrażenie uznania dla osiągnięć adresowane do
poszczególnych obywateli. Widoczne jest to w kolejnym przykładzie:

AM, 2007: Wir spüren es: Deutschland ist auf gutem Weg, wieder das Land der
Lebenschancen für jeden werden zu können. Deutschland kann seine alte Kraft als das
Land des solidarischen Zusammenhalts auch in der globalen Welt wieder neu unter
Beweis stellen.

[Czujemy to: Niemcy są na dobrej drodze, by stać się znów krajem życio-
wych szans dla wszystkich. Niemcy są gotowe, by swoją dawną siłę kraju bazu-
jącego na solidarności wykazać na nowo także w wymiarze globalnym.]

Inna strategia uznawania osiągnięć, zarówno obywateli, jak i wspólnoty,
polega na pochwale zawierającej odniesienia do wspólnej historii i wspólnych
doświadczeń. Umożliwia to z jednej strony aktywowanie tożsamości zbioro-
wej oraz stworzenie punktu wyjścia dla dalszego wartościowania, z drugiej
zaś sprowadza rolę każdego obywatela do bycia nosicielem tychże doświad-
czeń i wartości. Widoczne jest to w kolejnym przykładzie:

AK, 2002: Polacy dobrze wiedzą, że zagrożeń nie można bagatelizować. Pamiętamy
z własnej historii, co znaczy egoizm i krótkowzroczność, jaką cenę musieli zapłacić ci,
którzy nie chcieli umierać za Gdańsk. Polska dziś daje świadectwo solidarności i współ-
odpowiedzialności obecnością naszych żołnierzy w Afganistanie, Syrii, Libanie, Koso-
wie, w innych miejscach.
90

Waldemar Czachur

Poprzez stworzenie emocjonalnej bliskości dzięki unaocznieniu przeszłości
legitymaqę zyskały działania zbrojne polskich żołnierzy. Poprzez stworzenie
wrażenia akceptaqi uprawnione stają się koncepqe polityczne, które z kolei są
podstawą wartościowania. Stworzone w ten sposób poczucie solidarności
i odpowiedzialności ukazuje kolejny przykład:

GS, 2004: Gerade wir Deutschen wissen, was Solidarität vermag. Wir haben gelernt,
in schwierigen Zeiten zusammenzustehen und wir stehen anderen bei, wenn sie auf
unsere Unterstützung angewiesen sind.

[Akurat my, Niemcy, wiemy, co oznacza solidarność. Nauczyliśmy się być
dla siebie wsparciem w trudnych czasach, możemy być nim także dla innych,
jeśli będą naszego wsparcia wymagali.]

Lub też:

GS, 2002: Wir Deutsche wissen aus eigener Erfahrung, dass Diktatoren manchmal
nur mit Gewalt zu stoppen sind. Wir wissen aber auch, was Bomben, Zerstörung und
Verlust der Heimat für die Menschen bedeuten.

[My, Niemcy, wiemy z własnego doświadczenia, że dyktatorów można cza-
sem powstrzymać tylko przemocą. Wiemy również, co dla ludzi oznaczają
bomby, zniszczenie i utrata ojczyzny.]

Co ciekawe, określenie Deutsche (Niemcy jako obywatele) pojawia się tylko
w kontekście wspólnych doświadczeń (po)wojennych i to w przemówieniach
polityka lewicowego (w przemówieniach Angeli Merkel użyte zostało ono
tylko raz). Można zatem założyć, że dochodzi tu do zmonopolizowania odpo-
wiedzialności Niemców za okrucieństwa i że odpowiedzialność ta nie dotyczy
całych (dzisiejszych) Niemiec. Z kolei sformułowania Wir haben gelernt [na-
uczyliśmy się] i wir wissen aus eigener Erfahrung [wiemy z własnego doświad-
czenia] stanowią implicytnie wyrażoną pochwałę Niemców, na co wskazują
odniesienia do końcowej fazy procesu nauczania, czyli do osiągnięć poznaw-
czych wspólnoty i zarazem jej zdolności do wcielania tej wiedzy w praktykę.

Pozytywne ocena obywateli i wspólnoty następuje także w wyniku pod-
kreślenia działań moralno-etycznych. Chodzi tu o działania obywateli lub
wspólnoty, które stanowią reakcje na kryzysy i katastrofy. Za sprawą włącze-
nia płaszczyzny etycznej otwarta zostaje intymna przestrzeń emocji, niezbędna
do zbudowania komunikatywnej bliskości. Akt pozytywnej oceny wyrażane
jest w formie inkluzywnego MY przy użyciu czasownika lub frazy składnio-
wej o znaczeniu ,dowodzić', 'udowodnić' (unter Beweis stellen):

AK, 2003: Dowiedliśmy, że jesteśmy państwem, które poczuwa się do współodpo-
wiedzialności za światowy pokój i bezpieczeństwo. Jesteśmy lojalnym, przewidywalnym,
wypróbowanym sojusznikiem, uczestniczącym w działaniach przeciwko terroryzmowi,
gotowym zaangażować się w pomoc potrzebującym jej narodom.

Inny przykład:
Inscenizowanie bliskości w polskich i niemieckich orędziach noworocznych

91

LK, 2006: W trakcie tych tragicznych zdarzeń okazało się jednak, że Polacy są soli-
darni. Solidarni w pomocy tym, których dotknęło nieszczęście, którzy są w potrzebie.

W drugim przykładzie oddziaływanie aktu pochwały zostaje osłabione,
ponieważ nadawca unika dynamicznego wprowadzenia typu: dowiedliśmy,
pokazaliśmy czy udowodniliśmy i stwarza rzekomo dystans werbalny, który neu-
tralizowany jest pozytywnymi ocenami przy użyciu przymiotników. Strategia
ta stosowana jest także w przemówieniach niemieckich:

GS, 2003: Wir Deutsche wissen, wir sind Teil der einen Welt. Katastrophen, Kriege,
Gewalt oder Terrorismus gehen uns an, auch wenn sie Tausende von Kilometern ent-
fernt stattfinden.

[My, Niemcy, wiemy, że jesteśmy częścią tego samego świata. Nas także
dotyczą katastrofy, wojny, przemoc czy terroryzm, nawet jeśli są oddalone od
nas o tysiące kilometrów.]

Kierunek działania wyznaczają tu historia i wspólne doświadczenia:

GS, 2004: Sie, liebe Mitbürgerinnen und Mitbürger, haben in diesen Tagen groß-
zügig und großherzig gespendet, um in der schlimmsten Not zu helfen. Sie haben damit
verstanden, worum es geht.

[To Wy, drogie współobywatelki i drodzy współobywatele, wspieraliście
hojnie w ostatnich dniach akcje charytatywne, by pomóc tym, którzy znajdują
się teraz w potrzebie. Udowodniliście tym samym, że rozumiecie, o co chodzi.]

Wprawdzie widoczne jest tu pewne zdystansowanie, ponieważ mówca nie
posługuje się formą inkluzywnego MY, jednakże używając sformułowania Sie
haben damit verstanden [Udowodniliście tym samym, że rozumiecie] intensyfi-
kuje on swoje uznanie dla czynów obywateli, również dlatego, że nie uzurpu-
jąc sobie dokonań członków wspólnoty.

5.	Podsumowanie

Celem pracy było opisanie gatunku tekstu, jakim jest orędzie noworoczne
oraz uchwycenie różnic i podobieństw w strategiach budowania relacji pomię-
dzy nadawcą a odbiorcą na podstawie polsko- i niemieckojęzycznych orędzi.
Ustalono, że kategoria bliskości emocjonalnej stanowi cechę konstytutywną
gatunku tekstu orędzie noworoczne w obydwu językach i jest ona elementem
strategicznych działań perswazyjnych polityków, nawet jeśli ci zajmują w pań-
stwie różne stanowiska. Nadawcy pozytywnie oceniają obywateli i wspólnotę,
konceptualizując ich jako aktywnych członków społeczeństwa, przede wszyst-
kim w kontekście bilansu roku ubiegłego oraz wyzwań roku następnego,
w formie pochwał, podziękowań, apelu i życzeń. W tym wyraża się istota per-
swazyjności ich działań. Budowanie poczucia wspólnoty, emocjonalne i zada-
niowe, oraz legitymizowanie aktualnych wyzwań politycznych są także reali-
zowane za pomocą inkluzywnego MY, jak również specyficznymi dla danego
92

Waldemar Czachur

kraju i języka określeniami konstytuującymi tożsamość, które nazwać można
jako określenia wspólnototwórcze. Tym samym należy stwierdzić, że w celu
budowania bliskości emoqonalnej w polskich i niemieckich orędziach nowo-
rocznych stosowane są podobne strategie.

Odmienne jest natomiast zastosowanie poszczególnych strategii w polsko-
i niemieckojęzycznych orędziach z jednej strony na płaszczyźnie interlingwal-
nej i międzykulturowej, a z drugiej strony również na płaszczyźnie intralin-
gwalnej, obejmującej wystąpienia różnych polityków danego kraju. Abstrahując
od różnic w użyciu określeń wspólnototwórczych, jak Polska, Deutschland, Polacy
i Deutsche, zaobserwować można znaczne zróżnicowanie pod względem wy-
boru jednej z wyodrębnionych wcześniej strategii mających na celu stworzenie
bliskości emocjonalnej. Podczas gdy politycy polscy częściej koncentrują się na
podsumowywaniu roku minionego, czyniąc z niego tło dla pochwał, podzię-
kowań oraz życzeń noworocznych składanych obywatelom, niemieccy politycy
dowartościowują obywateli poprzez sformułowania odnoszące się do przy-
szłości, które nierzadko przyjmują formę apelu.

Różnice te są uwarunkowane kulturowo i przyjąć można, że wynikają
z różnych pozyqi nadawcy w obu systemach politycznych. Podczas gdy kanc-
lerze Niemiec wydają się zainteresowani uzasadnianiem politycznych założeń,
prezydent Polski prezentuje się obywatelom w roli „ojca", również dlatego, że
formalnie jako głowa państwa jest bezpartyjny.

Analiza orędzia noworocznego z polsko- i niemieckojęzycznego obszaru
kulturowego pokazała również potencjał prac z zakresu lingwistyki kulturo-
wej, prowadzonych porównawczo, czyli prac z zakresu lingwistyki między-
kulturowej (Czachur 2017). Wiele omawianych zagadnień wymaga ciągle
pogłębionej refleksji, zarówno na płaszczyźnie metodycznej wtoku przygoto-
wań materiału przeznaczonego do badań, opracowania warsztatu metodycz-
nego jak i kulturowej interpretacji badań lingwistycznych. W dobie galopują-
cej gospodarczej globalizacji wśród obywateli narasta poczucie utraty kontroli
nad otaczającą nas rzeczywistością. W tym kontekście zrozumienie Innego
przez pryzmat swoich doświadczeń i nawyków oraz zrozumienie siebie przez
pryzmat Innego staje się szansą, również by być odpornym na fakt, że nie
każde użycie nasz, Polska, Deutschland i unser służy do budowanie otwartej
koncepcji wspólnoty. A taka wspólnota jest warunkiem pokoju w Europie
i świecie. Lingwistyka międzykulturowa staje zatem przed ogromnym wyzwa-
niem, ale i ogromną szansą.

Bibliografia

Adamzik Kirsten, 1984, Sprachliches Handeln und sozialer Kontakt. Zur Integration der
Kategorie „Beziehungsaspekt" in eine sprechakttheoretische Beschreibung des Deutschen,
Tübingen: Gunter Narr Verlag.
Inscenizowanie bliskości w polskich i niemieckich orędziach noworocznych

93

ANUSIEWICZ Janusz, 1995, Lingwistyka kulturowa. Zarys problematyki, Wrocław: Wyd.
UWr.

BARAŃCZAK Stanisław, 1975, Słowo - perswazja - kultura masowa, Twórczość 7:
44-57.

Bonacchi Silvia, 2013, (Un) Höflichkeit. Eine kulturologische Analyse Deutsch - Italien-
isch - Polnisch, Frankfurt am Main: Peter Lang.

BRALCZYK Jerzy, 2007, O języku propagandy i polityki, Warszawa: Trio.

CZACHUR Waldemar (2010): Aufwertungsstrategien im polnischen und deutschen
politischen Diskurs (anhand der Neujahrsansprachen). Eine kultur-kontrastive
Analyse, (in:) Text und Stil, Zofia Bilut-Homplewicz, Agnieszka Mac, Marta
Smykała, Iwona Szwed (red.), Frankfurt am Main: Peter Lang, 327-338.

CZACHUR Waldemar, 2007a, Zur Höflichkeitsforschung der polnischen Germanistik,
Orbis Linguarum 31: 63-75.

CZACHUR Waldemar, 2007b, Konfrontative Textlinguistik am Beispiel deutscher
und polnischer Vereinssatzungen, Convivium. Germanistisches Jahrbuch Polen 2007:
185-205.

CZACHUR Waldemar, 2011, Diskursive Weltbilder im Kontrast. Linguistische Konzeption
und Methode der kontrastiven Diskursanalyse deutscher und polnischer Medien, Wro-
cław: Oficyna Wydawnicza ATUT - Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe.

CZACHUR Waldemar, 2013, Kontrastive Diskurslinguistik - sprach- und kultur-
kritisch durch Vergleich, (in:) Diskurslinguistik im Spannungsfeld von Deskription
und Kritik, Ingo H. Warnke, Ulrike Meinhof, Martin Reisigl (red.), Berlin/New
York: Akademie Verlag, 325-350.

CZACHUR Waldemar, 2015, Kontrastywność w badaniach tekstologicznych. Szanse
i ograniczenia, (in:) Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 5: Gatunek a granice, Olszewska
Danuta, Przyklenk Joanna (red.), Katowice: Wyd. UŚ, 43-51.

CZACHUR Waldemar, 2016a, Discourse linguistics and the discursive worldview,
Explorations: A Journal of Language and Literature 4: 16-32

CZACHUR Waldemar, 2016b, Kultursensitive Linguistik - eine Spezialität der
fremdsprachigen Germanistik?, (in:) Wort - Text - Diskurs, Magdalena Duś,
Robert Kołodziej, Tomasz Rojek (red.), Frankfurt am Main: Peter Lang, 337-249.

CZACHUR Waldemar, 2017, Lingwistyka kulturowa i międzykulturowa. Pytania
badawcze, zadania i perspektywy, (in:) Lingwistyka kulturowa i międzykulturowa.
Antologia, Waldemar Czachur (red), Warszawa: Wyd. UW, 7-38.

CZERWIŃSKI Maciej, 2015, Kultura, dyskurs, znak, Kraków: Wyd. UJ.

DĄBROWSKA-BURKHARDT Jarochna, 2013, Die gesamteuropäischen Verfassungsprojekte
im transnationalen Diskurs. Eine kontrastive linguistische Analyse der deutschen und
polnischen Berichterstattung, Zielona Góra: Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu
Zielonogórskiego,.

DREESEN Philipp, 2015, Sprache - Wissen - Kontingenz. Die Kontrastive Diskurs-
linguistik in der Schulbuchforschung am Beispiel deutscher und polnischer
Geschichtsschulbücher, (in:) Linguistik und Schulbuchforschung. Gegenstände
- Methoden - Perspektiven, Jana Kiesendahl, Christine Ott (red.), Göttingen:
V & R unipress, 53-83

Duszak Anna, 2002, Us and Others. Social Identities across Languages, Discourses and
Cultures, Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.
94

Waldemar Czachur

FÖLDES Csaba, 2003, Interkulturelle Linguistik. Vorüberlegungen zu Konzepten, Problemen
und Desiderata, Veszprém/Wien: Praesens.

FÖLDES Csaba, 2007, Interkulturelle Kommunikation: Positionen zu Forschungsfragen,
Methoden und Perspektiven, Veszprém/Wien: Praesens.

GRZMIL-TYLUTKI Halina, 2000, Francuski i polski dyskurs ekologiczny w perspektywie
aksjologicznej, Kraków: Wyd. UJ.

HOLLY Werner, 1996, Die sozialdemokratischen Bundeskanzler an das Volk. Die An-
sprachen von Brandt und Schmidt zum Jahreswechsel, (in:) Öffentlicher Sprachge-
brauch. Praktische, theoretische und historische Perspektiven. Georg Stötzel zum 60.
Geburtstag gewidmet, Karin Böke, Matthias Jung, Martin Wengeler (red.), Opladen:
Westdeutscher Verlag, 315-329.

HOLLY Werner, 2000, Beziehungsmanagement und Imagearbeit, (in:) Text- und Ge-
sprächslinguistik. Ein internationales Handbuch zeitgenössischer Forschung, Klaus
Brinker, Gerd Antos, Wolfgang Heinemann, Sven F. Sage (red.), Berlin/New
York: Gruyter, 1382-1393.

JAKOSZ Mariusz, 2016, Wartościowanie w internetowych komentarzach do artykułów
prasowych dotyczących stosunków niemiecko-polskich, Katowice: Wyd. UŚ.

KALISZ Aleksandra, LOEWE Iwona, Tyc Ewelina, (red.), 2015, Dyskurs autopromo-
cyjny i jego współczesne odsłony, t. 1, Katowice: Wyd. UŚ.

Kostro Monika, WrÓBLEWSKA-Pawlak Krystyna, 2016, Formy adresatywne
w politycznym dyskursie medialnym: od socjolingwistyki do analizy dyskursu,
(in:) Jak analizować dyskurs? Perspektywy dydaktyczne, Waldemar Czachur, Łukasz
Kumięga, Agnieszka Kulczyńska (red.), Kraków: Universitas, 81-96.

KRAUZ Maria, 2015, Krytyka, wartościowanie, ocena - granice recenzji publicystycznej,
(in:) Gatunki mowy i ich ewolucja, t. 5, Gatunek a granica, Ostaszewska Danuta,
Przyklenk Joanna (red.), Katowice: Wyd. UŚ, 290-303.

ŁAZIŃSKI Marek, 2006, O panach i paniach. Polskie rzeczowniki tytularne i ich asymetria
rodzajowo-płciowa, Warszawa: Wyd. Naukowe PWN.

LINKE Angelika, 2011, Signifikante Muster - Perspektiven einer kulturanalytischen
Linguistik, (in:) Begegnungen. Das VIII. Nordisch-Baltische Germanistentreffen in
Sigtuna vom 11. bis zum 13.6. 2009, Elisabeth Waghäll Nivre, Brigitte Kaute, Bo
Andersson, Barbro Landén, Dessislava Stoeva-Holm (red.), Stockholm: Acta
Universitatis Stockholmiensis, 23-44.

LOEWE Iwona, 2012, Gatunki perswazyjne w komunikacji społecznej, Roczniki
Humanistyczne LX: 169-179.

LOEWE Iwona, 2013, Dyskurs telewizyjny, (in:) Style współczesnej polszczyzny.
Przewodnik po stylistyce polskiej, Ewa Malinowska, Jolanta Nocoń, Urszula Zy-
dek-Bednarczuk (red.), Kraków: Universitas, 289-312.

Marcjanik Małgorzata, 2000, Polska grzeczność językowa, Kielce: Wyd. WSP w Kiel-
cach.

Mucha Katharina, 2016, Diskurs-Konstruktionen als mentale Raumkonstruktionen
- Zur emotiven Funktion von Literatur aus der Perspektive kognitionslinguis-
tischer Theoriebildungen, Journal of Literary Theory 10/2: 271-302.

MÜLLER Markus, 2009, Grammatik und Zugehörigkeit. Possessivkonstruktionen und
Gruppenidentitäten im Schreiben über Kunst, (in:) Wissen durch Sprache: Theorie,
Praxis und Erkenntnisinteresse des Forschungsnetzwerkes „Sprache und Wissen",
Ekkerhard Felder, Markus Müller (red.), Berlin-Boston: Gruyter, 371-420.
Inscenizowanie bliskości w polskich i niemieckich orędziach noworocznych

95

PUZYNINA Jadwiga, 1992, Język wartości, Warszawa: Wyd. Naukowe PWN.

RIESIGL Martin, 2007, Nationale Rhetorik in Fest- und Gedenkreden. Eine diskursanaly-
tische Studie zum „österreichischen Millennium" in den Jahren 1946 und 1996, Tübin-
gen: Stauffenburg.

SAGER Sven F., 1981, Sprache und Beziehung. Linguistische Untersuchungen zum Zu-
sammenhang von sprachlicher Kommunikation und zwischenmenschlicher Beziehung,
Tübingen: Gruyter.

SCHMITT Reinhold, 2003, Inszenieren: Struktur und Funktion eines gesprächs-
rhetorischen Verfahrens, Gesprächsforschung - Online-Zeitschrift zur verbalen Inter-
aktion 4: 186-250.

SHARIFIAN Farzad, 2016, Lingwistyka kulturowa, Etnolingwistyka 28: 31-57.

SMYKAŁA Marta, 2009, Kontrastywna lingwistyka tekstu w Polsce i Niemczech, (in:)
Lingwistyka tekstu w Niemczech i w Polsce. Pojęcia, problemy, perspektywy, Zofia
Bilut-Homplewicz, Waldemar Czachur, Marta Smykała (red.), Wrocław: Ofi-
cyna Wydawnicza ATUT - Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, 277-296.

SZTOMPKA Piotr, 2002, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków: Znak.

TIENKEN Sunsanne, 2017, Wzorce językowe a analiza kulturowa. Ujęcie teoretyczne
i metodyczne, (in:) Lingwistyka kulturowa i międzykulturowa. Antologia, Waldemar
Czachur (red.), Warszawa: Wyd. UW, 39-67.

TOMICZEK Eugeniusz, 1983, System adresatywny współczesnego języka polskiego i nie-
mieckiego, Wrocław: Wyd. UWr.

WAGNER Aleksandra, ŚWIĄTKIEWICZ-MOŚNY Maria, 2010, Premier kreator - komu-
nikacyjne strategie budowania spójności grupowej w exposé premierów Jaro-
sława Kaczyńskiego, Kazimierza Marcinkiewicza, Donalda Tuska, (in:) Język IV
Rzeczypospolitej, Maciej Czerwiński, Paweł Nowak, Renata Przybylska (red.),
Lublin: Wyd. UMCS, 121-134.

WARCHALA Jacek, 2003, Kategoria potoczności w języku, Katowice: Wyd. UŚ.

WIECZOREK Urszula, 1999, Wartościowanie, perswazja, język, Kraków: Księgarnia
Akademicka.

WIERZBICKA Anna, 2007, Słowa klucze. Różne języki - różne kultury, przeł. Izabela
Duraj-Nowosielska, Warszawa: Wyd. UW.

WITOSZ Bożena, 2005, Genologia lingwistyczna. Zarys problematyki, Katowice: Wyd. UŚ.

WITOSZ Bożena, 2009, Dyskurs i stylistyka, Katowice: Wyd. UŚ.

WOJTAK Maria, 2001, Pragmatyczne aspekty analiz stylistycznych tekstów użytko-
wych, (in:) Stylistyka a pragmatyka, Bożena Witosz (red.), Katowice: Wyd. UŚ,
38-47.

ZIELIŃSKA Kinga, 2016a, Druga twarz tabloidu? Językowe działania autoprezentacyjne
podejmowane przez dzienniki Fakt i BILD-Zeitung jako przedmiot badań mediolingwis-
tyki porównawczej, Warszawa: Instytut Germanistyki UW.

ZIELIŃSKA Kinga, 2016b, O tym, że coś może być „nasze", choć wcale do nas nie
należy - gramatyka „posiadania" jako instrument budowania wspólnoty w dys-
kursie prasowym (na przykładzie dzienników „FAKT" i „BILD-Zeitung", (in:)
Dialog kultur: Studia nad literaturą, kulturą i historią. Prace ofiarowane Profesorowi
Tomaszowi G. Pszczółkowskiemu z okazji 65 urodzin = Dialog der Kulturen. Studien
zur Literatur, Kultur und Geschichte. Festschrift für Professor Tomasz G. Pszczółkowski
zum 65. Geburtstag, Anna Górajek, Anna Warakomska (red.), Warszawa: Instytut
Germanistyki UW, 393-408.
96

Waldemar Czachur

Summary

Staging closeness in Polish and German New Year addresses.

A study in intercultural and cultural linguistics

The aim of this work is to reflect on linguistic means of creating a relationship
between a politician, being the message sender, and the citizen, being the message
recipient, in New Year television addresses. The analysis is based on Polish and
German examples, thus the research will concern the linguistic strategies applied in
the two political cultures, as well as the cultural context that shapes them. In this
sense the study is a contribution to the theoretical and methodological discussion
within text linguistics, cultural linguistics and intercultural linguistics.

Résumé

La mise en scène de la proximité
dans les discours de nouvel an polonais et allemand.

Contribution à la linguistique culturelle et interculturelle

Le but de la présente étude est de réfléchir du point de vue de la linguistique
sur la construction des relations entre l'homme politique en tant qu'émetteur et le
citoyen en tant que récepteur dans les discours de fin d'année et de nouvel an.
Puisque l'analyse se base sur les textes polonais et allemands, les recherches em-
brassent aussi les questions des moyens et stratégies linguistiques employés dans
les deux cultures politiques ainsi que leurs conditionnements culturels. Dans ce
sens, l'article est une contribution à la discussion théorique et méthodique dans le
domaine de la linguistique textuelle ainsi que de la linguistique culturelle et inter-
culturelle.
Études sur le texte dédiées à Halina Grzmiì-Tyìutki
Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds), Kraków, Biblioteka Jagiellońska, 2016

Urszula Dąmbska-Prokop

Uniwersytet Jagielloński
w Krakowie

Kilka uwag o gatunku tekstów

Badania Haliny Grzmil-Tylutki (odtąd HG-T) nad gatunkiem i dyskursem
w perspektywie francuskiej szkoły analizy dyskursu stanowią, dzięki otwiera-
nym horyzontom, precyzji rozumowania i ważności podejmowanych tematów,
także dzięki dobranym tekstom które analizuje, dogodny punkt wyjścia dla
wszelkich dalszych rozważań nad tekstem i jego organizaqą, nad gatunkami
tekstów i nad rodzajami dyskursów. Tutaj, w oparciu o Jej dorobek i o wpro-
wadzone przez Nią definicje i rozróżnienia, chciałabym zastanowić się nad
gatunkami dwóch tekstów, różnych bardzo i zarazem wykazujących pewne
cechy wspólne.

1.

W roku 2007 HG-T wydała monografię Gatunek w świetle francuskiej teorii
dyskursu, którą trzeba przypominać, ze względu na bardzo szeroki, a zara-
zem syntetyczny sposób przedstawienia propozycji teoretycznych oraz wyni-
ków badań, zwłaszcza nad gatunkiem, związanym ściśle z dyskursem oraz ze
względu na ukazywane perspektywy dla dalszych poszukiwań. Autorka omó-
wiła rozwój koncepcji genologicznych i podkreśliła w nich miejsce i znaczenie
najnowszych ustaleń badaczy francuskich, w polemice z myślą anglosaską,
rosyjską i polską. Włączając się w dyskusję, zajęła własne wyraźne stanowisko
i opowiedziała się za rozumieniem gatunku jako powtarzalnego „zdarzenia
komunikacyjnego" które uwzględnia cel i kontekst wypowiedzi, jest zarazem,
powtarzam, powiązany z dyskursem jako „instytucją"; dyskurs jest mianowi-
cie rozumiany przez Nią jako akt mowy występujący w danej sytuacji wypo-
wiadania w relaqi między uczestnikami tego aktu, połączonych „kontraktem"
(Grzmil-Tylutki 2007: 15). Jak pisze dalej, w metaforycznym języku francuskiej
szkoły analizy dyskursu - której to szkoły poglądy podziela w dużym stopniu
98

Urszula Dąmbska-Prokop

i propaguje - „typ dyskursu to scena globalna, gatunek to scena generyczna
(razem tworzą ramy sceniczne), a tekst prezentuje się jako scenografia"
(Grzmil-Tylutki 2007: 233).

2.

Odwołując się do propozycji zawartych we wspomnianej monografii
gatunku, chciałabym przyjrzeć się i krótko tutaj porównać dwa bardzo - jak
się wydaje - różne rodzaje tekstu. Jest to z jednej strony powieść Augustin ou le
Maître est là Josepha Malègue, a z drugiej strony właśnie wymieniona roz-
prawa naukowa Gatunek w świetle francuskiej teorii dyskursu. Mimo zanurzenia
w określonej i czytelnej, odmiennej w każdym z dwóch tekstów sytuacji kul-
turowej, można zauważyć, iż łączą je niektóre elementy sceny globalnej czyli
typu dyskursu. Obydwu tekstom przyświeca mianowicie wspólny cel kultu-
rowy i aksjologiczny, podobne, choć osiągane różnymi środkami, osadzenie
w sferze wartości, co wynika w dużym stopniu, jak stwierdza HG-T (w stresz-
czeniu francuskim, 2007: 247) z respektowania „normy generycznej". Monogra-
fia gatunku ma, jak każda praca naukowa, ukazywać prawdę przez nadawcę-
autora oraz zachęcać odbiorcę-czytelnika, poprzez zawierany z nim kontrakt,
do jej odkrywania. Autorka mówi wielokrotnie (m.in. pisząc o gatunku przy-
powieści, s. 187 i nast.) o charakterze „moralizatorskim" wielu gatunków „nio-
sących przesłanie uniwersalne", zachęcających do rzetelnego odczytywania
przekazywanej w nich prawdy. W powieści religijnej Malègue'a cel - „by dać
asumpt do interpretacji zgodnej z doktryną" - jest jeszcze bardziej wyraźny.

Zanim jednak przejdę do omawiania obydwu gatunków, konieczna wydaje
się jeszcze następująca uwaga. Wspomniana rozprawa HG-T występuje tu
w dwóch różnych rolach; chciałabym bardzo by nie były one mylone. Z jednej
strony, jest główną podstawą teoretyczną moich uwag, punktem wyjścia do
refleksji, źródłem definicji, pomysłów czy niektórych przykładów. Z drugiej
strony, oglądana tutaj jako gatunek, sama stanowi interesujący przedmiot bada-
nia jako „produkt działalności dyskursywnej przez gatunek" (Grzmil-Tylutki
2007: 233), czyli tekst, tutaj: „Tekst 1". W dalszym ciągu rozróżnię zatem T1
czyli książkę HG-T o „Gatunku..." i T2 tj. powieść Malègue'a.

3.

Trzeba powtórzyć, że termin dyskurs traktowany jest przez francuską szkołę
analizy dyskursu jako działanie językowe oparte na „zinstytucjonalizowanym
kontrakcie", zawartym między nadawcą i odbiorcą (określanymi jako „pod-
miot komunikujący Ja" i „podmiot odbierający Ty'). Podkreśla się, że relacje
między obu podmiotami odbywają się w danej sytuacji pragmatycznej, są
uwarunkowane kulturowo, społecznie i językowo. Dyskurs realizuje się i jak
Kilka uwag o gatunku tekstów

99

pisze HG-T (2007: 231) „nabiera sensu", w jakimś gatunku, który określa się jako
jego „opakowanie", i uwidacznia się w tekście, wypowiadanym czy pisanym.
Inaczej mówiąc, w ujęciu francuskiej szkoły analizy dyskursu, podziela-
nym przez HG-T, tekst, statyczny produkt procesu językowego, ma właściwości
gatunkowe i zanurzony jest w dyskursie; od czasu Bachtina wiemy przecież,
że mówimy zawsze gatunkami (podobnie jak pan Jourdain, u Moliera mówił
prozą).

Przypomnę, za HG-T (2005: 48-49; przedstawione szerzej w 2007), określenia
przypisane terminowi dyskurs przez Dominique'a Maingueneau, najbardziej
chyba reprezentatywnego przedstawiciela, a jak podkreśla HG-T (2007: 125)
„głównego architekta współczesnej francuskiej szkoły Analizy Dyskursu":

■ Dyskurs realizuje się zazwyczaj w tekście wielozdaniowym. Odnosi się to
zarówno do T1 jak i do T2.

■ Jest zorientowany na cel, który stawia sobie nadawca, autor tekstu. Pisząc
na przykład o gatunku podręczników szkolnych, HG-T stwierdza, iż „Celem
podręcznika jest przekazać wiedzę w sposób rzetelny i zrozumiały, wyrobić
umiejętność posługiwania się daną porcją wiedzy, a także móc ją pogłębić,
sprawdzić, itd." (Grzmil-Tylutki 2007: 154) - i słowa te można odnieść także do
T1, czyli do monograficzny prezentacji wyników badań naukowych nad gatun-
kiem. Natomiast powieść, typ gatunku luźny, nie narzuca autorowi rygorys-
tycznych reguł, jakim podlega rozprawa naukowa, a jednak służy, przynaj-
mniej częściowo, podobnemu celowi. Budując obraz świata, prawdziwy lub
fikcyjny, także przekazuje o nim wiedzę - co zresztą wynika po prostu z pod-
stawowej, symbolicznej funkcji języka. W obydwu omawianych tekstach,
w T1 i w T2, zamiar ukazywania prawdy, komunikowania o czymś ważnym,
wybija się na pierwszy plan. T1 informuje i podejmuje wysiłek krytycznego
przekonania o słuszności i potrzebie dalszych badań nad zawartymi w nim
informatami i opiniami. T2, wywołując emocje, wzruszenia czy zachwyty,
wykorzystuje je jako argumenty, które ukazują zmagania bohatera powieści
o prawdę wiary.

■ Dyskurs stanowi formę / akt działania i ma charakter społeczny. Obydwa
teksty wydane drukiem, weszły w obieg kultury. Zadaniem ich jest oddziały-
wanie na adresatów, partnerów dyskursu, wpisanych w obydwa omawiane
gatunki. W obydwu wypadkach do odbiorców („podmiotów odbierających"
przesłanie) zwraca się podmiot komunikujący, przekazując informacje, argu-
menty, przykłady. W T1 jako gatunku naukowym dominuje funkqa poznaw-
cza. W powieści Malègue'a czytelnicy mają także doznawać wrażeń estetycz-
nych i emocji.

■ Dyskurs ma charakter interaktywny. Zarówno monografia jak i powieść
zwracają się do odbiorcy, o którym można powiedzieć, że powinien być na
pewnym poziomie intelektualnym, umieć myśleć i wyciągać wnioski. Zarówno
w pracy naukowej jak i w powieści oddziaływanie autora na odbiorcę jest
świadome i celowe, celowy jest także wybór „sceny generycznej" czyli właśnie
100

Urszula Dąmbska-Prokop

gatunku, a także „scenografii", tj. poziomu języka, kompozycji, organizaqi
retorycznej i stylistycznej.

■ Dyskurs funkcjonuje w kontekście i w sytuaqi. Monografia, napisana po
polsku, sytuuje się na tle współczesnych, najnowszych badań z zakresu sze-
roko pojmowanego językoznawstwa i włącza się w dyskusję międzynarodową,
także dzięki obszernemu streszczeniu w języku francuskim. Akqa „Augus-
tyna..." ukazana jest we Francji przełomu XIX i XX wieku aż po lata trzy-
dzieste, m.in. na tle konfliktu między raqonalizmem i sqentyzmem z jednej
strony a myślą religijną z drugiej.

■ Podmiot komunikujący zostawia „ślady" w tekście, nawet gdy autorka
monografii o gatunku wybiera „scenografię", tj formę i język właściwe dla
tekstu naukowego. Chciałabym zwrócić uwagę właśnie na ślady dyskursu
zostawiane przez „podmiot komunikujący", który zwraca się poprzez wy-
brany gatunek i kształt tekstu do szerokiego spektrum czytelników. Nasuwa
się oczywiście szereg pytań. Jakiego typu ślady własnych opinii zostawia
HG-T, autorka książki o gatunku, a w jaki sposób „podmiot komunikujący",
Malègue, interweniuje w dzieje Augustyna, które opowiada rozróżniany
w pracy HG-T, i we francuskiej szkole analizy dyskursu, wbudowany w tekst
„podmiot wypowiadający", narrator? Jakie zatem fakty językowe (i inne?)
świadczą w obydwu omawianych tekstach o znaczącej, świadomej roli auto-
rów? I co ich obecność oznacza?

■ Dyskurs podlega normom natury językowej i społecznej.

■ Maingueneau mówi jeszcze o „interdiscours", dyskurs występuje mia-
nowicie obok, czy raczej na tle innych dyskursów. Na uwagi o miejscu oby-
dwu gatunków i tekstów w tradycji badań naukowych czy w tradycji literac-
kiej zabraknie tu jednak miejsca.

4.

Natomiast termin gatunek służy do porządkowania, umożliwia typologię
tekstów, zarówno według cech formalnych jak i według tematyki oraz celu
wypowiedzi. HG-T definiuje gatunek jako „narzędzie porozumiewania się
w określonej sytuaqi społeczno-historyczno-kulturowej" (Grzmil-Tylutki 2007:
121), które generuje sens i pozwala tworzyć i interpretować konkretne wypo-
wiedzi (ibid.: 232). Obydwa pojęcia, dyskurs i gatunek, wywodząc się z poe-
tyki, funkcjonują w językoznawstwie, którego granice przekraczają, nakazują
bowiem zwracać uwagę nie tylko na ukształtowanie tekstów, ale również na
aspekt komunikacyjny oraz także, co tu istotne, na wspomniane już wartościo-
wanie. W przeciwieństwie do charakteru umownego choć przydatnego termi-
nów dyskurs i gatunek jako narzędzi ułatwiających interpretowanie, to tylko
tekst jest faktem konkretnym, efektem „reżyserii formy przez protagonistów
dyskursu" (ibid.: 233).
Kilka uwag o gatunku tekstów

101

Nie ma tu miejsca na przypomnienie pełnej typologii gatunków, omówio-
nej szeroko przez HG-T w rozdziale III-cim jej monografii. Przypomnę tylko,
w dużym skrócie, iż mówi ona, za wcześniejszymi propozycjami Dominika
Maingueneau, o gatunkach auktorialnych, rutynowych i konwersacyjnych. Te
ostatnie, najtrudniejsze do zdefiniowania, cechuje duża swoboda formalna,
łączy zaś cel: utrzymanie kontaktu między rozmówcami i wymiana myśli, opi-
nii itp. Gatunki rutynowe albo „presuponują ściśle określoną scenografię, nie
pozwalając na wprowadzenie żadnych zmian (np. spis telefonów, recepta
lekarska...)", albo, jak np. przewodnik turystyczny czy list, podlegają rutynie
w mniejszym stopniu. Natomiast gatunki auktorialne „implikują dowolność
reżyserii tekstowej (np. reklama, gatunki literackie, filozoficzne...)", stanowią
zatem dzieło autorskie (Grzmil-Tylutki 2007: 126-129); HG-T podkreśla, iż nie
mają one scenografii preferowanej (ich autor ma więc swobodę wyboru środ-
ków formalnych, językowych), a ich „kompozycja nie wykazuje szczególnych
cech identyfikacyjnych" (ibid.: 132).

Podział ten ulega następnie doprecyzowaniu. Maingueneau proponuje inną
typologię (w której pomija, jako odrębne, gatunki konwersacyjne): na gatunki
ustanowione czterech różnych typów. Gatunki określane jako ustanowione
(institués) cechuje, według francuskiego badacza (por. Grzmil-Tylutki 2007:
141), przynależność do zdefiniowanego kontekstu, cel, treść i elementy for-
malne. Trzy pierwsze typy gatunków ustanowionych różni wzrastający od
minimalnego do coraz większego stopień swobody w traktowaniu scenografii
oraz także cel. Są to gatunki utylitarne w typie pierwszym (np. spis telefonów,
konstytuqa, akt notarialny), o ograniczonym poziomie oryginalności w typie
drugim (dziennik TV, list, przepis kulinarny, modlitwa...), aż po jeszcze więk-
szą dowolność w typie trzecim (piosenka, reklama, przemówienie...). Nato-
miast ostatni typ ustanowiony obejmuje gatunki auktorialne (m.in. powieść),
cieszące się swobodą i oryginalnością kompozycyjną i stylistyczną. HG-T do-
daje, kładąc nacisk na odczytywanie ich sensu, że

Gatunek auktorialny jest pojęciem dynamicznym, u jego źródeł leży bowiem
intencja autorska. W filozofii tomistycznej intentio auctoris jest pochodną intentio
voluntatis, a intencją interpretacji powinno być poszukiwanie prawdy wspólnej
dla nadawcy i odbiorcy (Grzmil-Tylutki 2007: 145).

Tytułem dygresji trzeba jednak przypomnieć, że obok spójnej koncepcji
gatunku, ukazanej w T1, istnieją inne sposoby rozumienia pojęcia gatunku.
Spośród bardzo wielu opracowań tego tematu wspomnę tu o artykule Bożeny
Witosz (2001), która m.in. podkreśla „nieostrość" gatunku jako kategorii, „roz-
mytość" jego granic; oba te pojęcia są pomocne przy rozważaniu właściwości
monografii HG-T jako gatunku.

Wracając do omawianej wyżej typologii, podkreślę, że to właśnie typ ga-
tunku ustanowiony i auktorialny stanowi tutaj przedmiot obserwacji. Jego
właściwości charakteryzują T2, powieść Malègue'a o Augustynie. Natomiast
T1, monografia naukowa, realizuje typ ustanowiony o scenografii ograniczo-
102

Urszula Dąmbska-Prokop

nej przez gatunek, forma jego jednak nie w pełni podlega szablonowi. W dobo-
rze środków ekspresji Autorka korzysta z wyraźnego marginesu swobody.
Zawarte w jej książce wielorakie „ślady", osobiste opinie i subiektywne oceny,
każą zastanowić się, czy i ten tekst, T1, nie posiada, z pewnymi zastrzeże-
niami, właściwości gatunków auktorialnych.

5.

Dalsze uwagi poprzedzę przypomnieniem sposobu określania przez HG-T
terminu tekst. Ponieważ gatunek realizuje się w tekście, omówienie jego właś-
ciwości, podobnie jak i właściwości dyskursu, zaczyna się od analizy „sceno-
grafii", tj. specyficznego planu tekstu (2007: 171), a także jego właściwości
retorycznych i stylistycznych. W drukowanym w niniejszym tomie „Wprowa-
dzeniu" przez HG-T do lingwistyki tekstu (Initiation à la linguistique textuelle,
niedokończonej a bardzo potrzebnej książce, przeznaczonej dla studentów,
opartej m.in. na pracach Jeana-Michela Adama oraz Michela Charolles'a),
autorka podkreśla co następuje:

■ tekst złożony jest z wielu zdań tworzących całość,

■ jest spójny semantycznie i logicznie,

■ jest wypowiedzią o charakterze skończonym (ma początek i koniec), zbu-
dowaną zgodnie z regułami danego języka,

■ stanowi jako makroakt podstawową jednostkę komunikaqi językowej,

■ jest formą językową spójną (cechuje go kohezja), zależną od sytuaqi prag-
matycznej,

■ stanowi całość generyczną i stylistyczną.

6.

O książce Gatunek w świetle francuskiej teorii dyskursu można więc powie-
dzieć, iż jest przykładem dyskursu naukowego, który ma na celu - jak pisze
we „Wstępie" HG-T - „ukazanie heurystycznych wartości gatunku w odnie-
sieniu do epistemologii wypowiedzeniowo-dyskursywnej, ukazanie polskiemu
czytelnikowi prężnie rozwijającej się myśli w zakresie analizy dyskursu oraz
skonfrontowanie jej z osiągnięciami polskiej genologii i z bogatą tradycją"
(2007: 18). Indywidualny „podmiot komunikujący", a więc autorka książki,
zwraca się tu do określonego odbiorcy (do czytelnika polskiego, a w streszcze-
niu francuskim także do czytelnika obcojęzycznego). Przedstawia swoje za-
miary: pragnie opisać i ukazać prawdę o wartości gatunku, zaznaczając przy
tem własne stanowisko (poprzez „konfrontację", a więc i krytykę) oraz, po-
przez zwłaszcza analizę szeregu przykładów. Pragnie również zachęcić do
odczytywania głębszego sensu ukrytego w tekście, który podlega wymogom
gatunku i realizuje cele dyskursu.
Kilka uwag o gatunku tekstów

Gatunek auktorialny (? tak przynajmniej - z oczywistymi oporami ze względu
na wymagania formalne którym podlega, próbuję odczytać tę książkę, kryjącą
pod obiektywną narraqą pewną swobodę autorską), na który wydaje się wska-
zywać intenqa autorska oraz interwenqe HG-T w T1, podlega oczywiście
częściowej rutynie, oferując niektóre rytualne ramy. Na przykład kompozy-
cyjne: zwyczajny w pracach naukowych podział na wstęp, rozdziały i pod-
sumowanie; do czego autorka dodaje od siebie, ponad rutyną, słowniczek oraz
długie (ponad 30 stron) streszczenie w języku francuskim. Operuje poziomem
języka właściwym dla wykładu uniwersyteckiego (czy na przykład także dla
przemówień najwyższych władz politycznych, naukowych czy kościelnych).
tj. składnią i słownictwem, odpowiadającym normom natury językowej i spo-
łecznej. Korzysta przytem jednak z możliwości wyboru rozmaitych środków
ekspresji. Wtrąca liczne komentarze świadczące o jej obecności, a zatem o jej
stanowisku, które przełamują schematyzm rygorów języka rozprawy nauko-
wej. Pisze np. „nie jest moim zamiarem ukazywanie podręcznika od tej strony
[tj. od możliwości intelektualnych ucznia], choć obserwaqe mogą wydawać się
(i nic w tym dziwnego) zbieżne. Jak napisałam wyżej - i mieści się to w kon-
wencji książki - moim celem jest..., itd." (Grzmil-Tylutki 2007: 155). Używa
wyrażeń modalizujących aserqę, np. „z mojego punktu widzenia" albo „widać
wyraźnie", „chciałabym podkreślić", „o czym wielokrotnie wspominałam",
itp. Używa również konektorów sygnalizujących jej opinię, np. zastrzeżenie
„wciąż" („Teun van Dijk... pozostający wciąż autorytetem wsród reprezentu-
jących badania anglosaskie teoretyków tekstu...", ibid.: 22), podkreślenie opi-
nii przez „zwłaszcza", czy konkluzję przez częste „więc". Dodaje waloryzu-
jące przymiotniki, np. „sposób nieprzydatny dla innych form wypowiedzi"
(ibid.: 15), itp. Takie fakty językowe ujawniają rozumowanie, dystans lub
powtórzenie mające podkreślić wyrażane stanowisko, są zatem świadomie
wprowadzanymi w tekst interwencjami, a więc śladami obecności Autorki,
ważnymi dla rozumienia dyskursu; stanowią też sygnały zachęcające odbior-
ców do refleksji. Świadczą o pewnej dowolności w traktowaniu rutynowego,
zdawałoby się, gatunku wykładu.

Tekst omawianej monografii gra zresztą dość ostrożnie z konwenqami
wykładu naukowego. Jest to jednak gra na tyle wyraźna, że pozwala odbiorcy
odczytywać w intencjach Autorki także coś więcej niż chęć przekazania pew-
nej ilości wiedzy. Włączając się w dyskusję na temat gatunku i wyrażając własne
zdanie (gdy np. pisze, iż w rozprawie Ewy Teodorowicz-Hellman znajduje się
jej wytłumaczenie „co jest bardzo cenne w pracy badawczej", Grzmil-Tylutki
2007: 175), HG-T przenosi uwagę z terenu gatunku na obszar zainteresowań
dyskursu i jego charakteru aksjologicznego. Problem ten potraktuje szerzej
w następnej monografii, pt. Francuska lingwistyczna teoria dyskursu, gdzie roz-
ważać będzie i wskazywać na wartościowanie w dyskursach politycznym, lite-
rackim, religijnym, ekologicznym (m.in. Grzmil-Tylutki 2010: 303-318) i mó-
wić też będzie o „dyskursie polifonicznym". Z jednej strony bowiem, można
Urszula Dąmbska-Prokop

w T1 dostrzegać rytuał socjo-lingwistyczny, czyli, jak pisze HG-T (m.in. 2005:
49), stronę instytuqonalną: rozprawa naukowa ma własne wymagania, np.
klarowny sposób prezentowania danego odcinka wiedzy. Z drugiej strony,
dyskurs HG-T ma charakter partykularny, indywidualny, ponieważ obecne są
w nim wspomniane subiektywne ślady, w których widać próby dotarcia do
odbiorców i, w dialogu z nimi, zwracanie uwagi na rolę wartości aksjologicz-
nych, tj. przede wszystkim prawdy. Dociera się do niej poprzez funkcje refe-
rencyjną, dydaktyczną i perswazyjną: informować, nauczać, przekonywać; zara-
zem być zrozumiałym i autentycznym. Jak konkluduje (Grzmil-Tylutki 2007:
229): „Sytuaqa dyskursu, rytuał społeczno-językowy są wprawdzie normujące,
ale stale stawiają podmioty w pozycji reagowania, antycypowania, wartościo-
wania". Wartościowanie, gdy np. podkreśla rolę jednego z omawianych przy-
kładów, przypowieści Biblijnej w nakłanianiu „do określonego postępowania"
- jest w omawianej książce wyraźnie obecne.

7.

T2, powieść Josepha Malègue'a Augustin ou le Maître est là, należąca jako
oparta na fikcji do dyskursu literackiego, ilustruje gatunek auktorialny. Jest
wypowiedzią indywidualnego podmiotu, autora, który reżyseruje ją według
własnych, czytelnych i logicznych reguł. Stosuje narrację zgodną z chronologią
wydarzeń, wtapia w nią inne formy (pod-gatunki). W tytule informuje od razu
o tematyce i o charakterze religijnym dyskursu, tj. o tym co HG-T nazwała
positionnement, osadzeniem ideologicznym powieści. Tytuł ten składa się mia-
nowicie z dwóch części: informacyjnej (tekst mówić będzie o postaci noszącej
imię Augustyn, z czytelnym odwołaniem do wielkiego świętego) oraz z części
„deklaratywnej": „Pan jest tu". Słowa Marty z Ewangelii św. Jana stanowią tu
wyznanie wiary autora i sygnalizują szczególne miejsce „Augustyna..." na
mapie francuskich powieści religijnych (co François Mauriac miał podobno
określić jako rodzaj powieści „jakiego jeszcze nie było"). Malègue stwarza
własny, unikalny paradygmat powieści religijnej, który nie mieści się ani
w modelu „starotestamentowym" (oko za oko) Mauriaca ani w przestrzeni
fascynaqi siłą zła (powieści Bernanosa). Można powiedzieć, że Opatrzność
przemawia tu zarówno przez umysł jak i przez serce, wrażliwe na piękno, jak
u Pascala, a nie przez sam rozum jak u innych filozofów.

Należąc więc do gatunku indywidualnego, „auktorialnego", powieść ta
zwraca się, podobnie jak omawiana książka HG-T, do czytelnika na pewnym
poziomie intelektualnym, odbiorcy zbiorowego, sytuowanego w przestrzeni
kulturowej ogólnej, chyba ponad granicami etnicznymi. Autor adresuje roz-
ważania egzystencjalne, wahania i wątpliwości, rozumowanie i zachwyty este-
tyczne bohatera powieści do każdego czytelnika, zarówno tego, który żył
w okresie gdy książka ta powstawała, jak i do czytelnika który żyje dzisiaj. To
niedoprecyzowane, otwarte miejsce adresata - partnera dyskursu - wynika,

104
Kilka uwag o gatunku tekstów

105

i zarazem świadczy o rodzaju kontraktu, jaki na „globalnej scenie" dyskursu
zawiera podmiot komunikujący-autor ze swoimi partnerami-czytelnikami.
Tekst, pisze HG-T, „funkqonuje jako intentio auctoris" i zachęca (zmusza?) do
poszukiwania „prawdy wspólnej dla nadawcy i odbiorcy" (Grzmil-Tylutki
2007: 145). Powieść o Augustynie, jako utwór literacki, służy więc nie tylko
przekazywaniu informaqi o świecie, prawdy o losach bohatera żyjącego
w określonej przestrzeni, ale pełni także role dodatkowe. Znajdują się w niej
także inne struktury gatunkowe: opisy, dialogi, monologi, które obok infor-
mującej, pełnią również funkqę estetyczną. Wprowadzając dodatkowe pod-
gatunki, Malègue różnicuje zarazem dobór „scenografii". Są to różne formy
wypowiedzi (powieść w trzeciej osobie, z wtapianymi w nią interwenqami
alter ego Malègue'a tj. narratora); figury retoryczne (m.in. metafora czy enume-
ratio), środki językowe ewokujące zróżnicowane środowiska społeczne (dialekt
mieszkańców Planezów, styl wysoki dialogu naukowego, wyniosły czy afek-
towany sposób wyrażania się państwa Desgrès de Sablons, itp.).

Kontrakt między partnerami jest tu wyraźny. Gdy w T1 podmiot komuni-
kujący reprezentował w istocie szereg wypowiadających się, wcześniej, obok,
lub w innych miejscach, myślicieli i uczonych, a HG-T pisze, krytycznie, także
„w ich imieniu" - Malègue mówi sam, jest sam podmiotem komunikującym,
autorem powieści, zwraca się jednak, podobnie jak Autorka T1, do odbiorcy
wielorakiego, który pozostaje nieokreślony, ale chyba musi, aby kontakt był
możliwy, znajdować się na pewnym poziomie intelektualnym. W podgatun-
kach w tej powieści, schemat nadawca-odbiorca komplikuje się, czy raczej do-
datkowo wzbogaca.

Przykładowo, poemat Litania ma własny „podmiot wypowiadający" (jest
nim Vaton), różny od „podmiotu komunikującego" czyli autora powieści; ma
także wyraźnego głównego adresata, Opatrzność, do której Vaton-poeta ape-
luje. Dodatkowymi adresatami są równocześnie słuchający „Litanii" Augustyn
i Małgorzata, postacie powieściowe, którym poeta odczytuje swój utwór i któ-
rych czyni współpartnerami modlitwy, a więc których ukazuje w podwójnej
roli osób słuchających Litanii i osób modlących się; współuczestnikami czyni
także Malègue czytelników. Poemat ten nie jest więc tylko osobnym wtrętem,
cytatem występującym w większym utworze, lecz wiąże się z subiektywnym
celem, jaki, jak można sądzić, postawił sobie Malègue. Służy charakterystyce
postaci, ukazując niejasną, rozchwianą postawę emocjonalną i etyczną Vatona.
Uzupełnia obraz rezerwy, z jaką odnosi się do twórczości Vatona Augustyn.
Ukazuje bezkrytyczny zachwyt Małgorzaty. Pełni rolę logicznego argumentu,
który determinuje wahania i niepokoje Augustyna i ukazuje jego postawę mo-
ralizatorską. Tym samym wskazuje na problematykę aksjologiczną dyskursu:
ukazać prawdę, która polega w tej powieści na szamotaniu się bohatera w po-
szukiwaniu, czy w odzyskiwaniu wiary w Boga.

Innym ważnym pod-gatunkiem jest w książce Malègue'a medytaqa w trze-
ciej osobie. Augustyn rozmyśla wielokrotnie nad swoim stosunkiem do Chrys-
io6

Urszula Dąmbska-Prokop

tusa-Człowieka i Chrystusa-Boga, analizuje swoje stany emocjonalne, relacje
wobec innych ludzi, własne zapaści duchowe, itp. Przykładowo tak rozmyśla

0 śmierci swojej matki:

To nawet nie słowo uspokojenie było odpowiednie w tym jej oczekiwaniu na
śmierć. Było zbyt poetyckie, zbyt niedzielne. Różniło się za bardzo od wrażeń
codziennych. To oczekiwanie na śmierć, tak proste i tak spokojne, było podobne
do każdego czekania, na jedzenie, na kładzenie się wieczorne, na jutro które
nastąpi po nocy! Tak jak chora, Augustyn także mu się poddawał, w sposób
naturalny. Zdawało mu się, że matka siedzi na krześle w kościele, trochę przed
Mszą świętą, w skupieniu i odpoczynku. Za chwilę zadźwięczy dzwonek; ona
uklęknie; wejdzie w modlitewne rozmyślanie. Czyż oczekiwanie na śmierć nie
było właśnie takie? Czy nie można by z nią mówić o tym tak, jak ona sama
o tym mówiła? Ta staruszka posuwała się po odcinku drogi który jej jeszcze
pozostał, rytmem tak łagodnym, że nawet nie było ryzyka, iż spowoduje, tą
przechadzką podczas zapadającego wieczoru, zwiększone bicie serce (w części
VII powieści, w rozdziale 4; tł. moje).

Taki rodzaj medytacji nazywa HG-T także „rozpamiętywaniem", „rozwa-
żaniem", co, jak podkreśla, wskazuje na rozumowy charakter tego gatunku,

1 równocześnie bliskie jest rodzajowi pamiętnika intymnego. Stwierdza, że
„Bez względu na obecność (lub brak) form zaimkowych pierwszej osoby
następuje identyfikacja odbiorcy z nadawcą. Ego [czy jak u Malègue'a, zaimek
w trzeciej osobie, „mu"] ogniskuje wiele podmiotów. Bo choć medytacja jest
aktem osobistym, w głębi ducha doświadczamy bycia jednym z innymi"
(Grzmil-Tylutki 2007: 208). Czyli prościej, odbiorca, jako adresat aktu komuni-
kaqi jakim jest powieść Malègue'a, wczuwa się w dramat Augustyna, identyfi-
kuje się z jego emocjami, nie pozostaje obojętny na proponowane mu argu-
menty logiczne oraz rozumie i zapewne akceptuje wyznawane ostatecznie
wartości. A umierając przy końcu powieści, Augustyn sam odkrywa ponow-
nie i uznaje miłosierdzie Boga.

8.

Mówiąc w punkcie 2. o osadzeniu w sferze wartości, a więc o nacechowa-
niu aksjologicznym obydwu omawianych tekstów, myślałam zatem nie tylko
o ich gatunkach, lecz również o charakterze wypowiedzi, a więc o dyskursach,
które gatunki te reprezentują czy realizują. W istocie, w obydwu tekstach kod
językowy nie jest (i nie może być) przeźroczysty, tj. niesie nadbudowane nad
denotacją, nad znaczeniem jednostek języka, rozmaite konotacje. Subiektyw-
ność T1 i T2, choć różna, jest oczywista. Można oczywiście zastanawiać się,
w jakiej mierze monografia naukowa z zakresu językoznawstwa "ma prawo"
ukazywać opinie i przekonania podmiotu komunikującego, podkreślałam już
jednak fakt, iż reprezentuje ona gatunek nie w pełni zrutynizowany, a więc
dopuszczający pewną swobodę ekspresji. Autorzy obydwóch tekstów odciskują
Kilka uwag o gatunku tekstów

107

indywidualne piętno i na tym o czym mówią (na przekazywanych treściach)
i na sposobie w jakim o nich mówią (dokonując wyboru środków językowych)
i na odbiorcach do których się zwracają. HG-T stale podkreśla obecność aksjo-
logii w badaniach językoznawców nad dyskursem (Grzmil-Tylutki 2010: 310
i nast.). We wcześniejszej książce omawiała na przykład i krytykowała spo-
soby manipulowania młodym czytelnikiem przez pisane dla dzieci i mło-
dzieży teksty przyrodnicze (por. 2000). Świat wartości jest obecny zarówno
w powieści jak także i w rozprawie naukowej. Gatunki te są wbudowane
w dyskurs wartościujący poprzez opinie czy oceny (por. cytowane już wyraże-
nie „co jest bardzo cenne w pracy badawczej"). Bo

Praktyki dyskursywne segmentują świat referencjalny na swój sposób, narzu-
cają substancji treściowej własną formę, organizują „swój świat", tworzą własne
denotacje, w konsekwencji „programują" percepcję i opis danej wspólnoty mó-
wiącej (Grzmil-Tylutki 2010: 314).

Konstatację tę odnosi HG-T do każdego dyskursu, stwierdzając, że „teza

0 neutralności języka została poddana w wątpliwość, a znaki kodu zmieniają
swoje nacechowanie aksjologiczne w zależności od rytuału społeczno-języko-
wego, w którym funkqonują" (Grzmil-Tylutki 2010: 316).

Porównanie obu gatunków, rozprawy naukowej i powieści religijnej, choć-
by na niewielkiej ilości przykładów, ukazuje jak sądzę zarówno różnice jak

1 pewne podobieństwa między nimi. Każe też zwrócić uwagę na ważne prze-
konanie HG-T, że gatunki tworzą „swoiste kategorialne continuum" (Grzmil-
Tylutki 2007: 125). Wszelka typologia gatunków ma zatem charakter jedynie
przybliżony. Ale podjęcie tego zagadnienia w monografii Gatunek w świetle
francuskiej teorii dyskursu oraz uważna i rzetelna analiza wielu przykładów ma
ogromne znaczenie heurystyczne. Zaprasza też do dalszych badań, nad gatun-
kiem i nieodłącznym od niego dyskursem. Jest to szczególnie ważne i intere-
sujące zwłaszcza dziś, gdy gatunki bywają chaotycznie (?) mieszane, co jak się
zdaje prowadzi do dezorientacji i ułatwia manipulaqę.

Bibliografia

CHAIGNE Louis, 1941, Anthologie de la littérature spirituelle, Paris: Alsatia.
GRZMIL-TYLUTKI Halina, 2000, Francuski i polski dyskurs ekologiczny, Kraków: Wy-
dawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

GRZMIL-TYLUTKI Halina, 2005, Le discours religieux dans le monde contemporain.

L'amour comme réponse à l'agression, Synergies-Pologne 2/2: 48-58.
GRZMIL-TYLUTKI Halina, 2007, Gatunek w świetle francuskiej teorii dyskursu, Kraków:
Universitas.

GRZMIL-TYLUTKI Halina, 2010, Francuska lingwistyczna teoria dyskursu, Kraków: Uni-
versitas.

MAINGUENEAU Dominique, 1996, Les termes clés de l'analyse du discours, Paris: Seuil.
MAINGUENEAU Dominique, 1998, Analyser les textes de communication, Paris: Dunod.
108

Urszula Dąmbska-Prokop

MALÈGUE Joseph, 1933, Augustin ou le Maître est là, Paris: Spes.

WITOSZ Bożena, 2001, Gatunek - sporny (?) problem współczesnej refleksji teksto-
logicznej, Teksty Drugie 5: 67-85.

Summary

Some notes on the genre of texts

We compare here two texts representing two different genres: a linguistic study
by Halina Grzmil-Tylutki, Gatunek w świetle francuskiej teorii dyskursu [The genre in
the light of the French discourse theory], and a French religious novel, Augustin ou le
Maître est là by Joseph Malègue. A few of the observations about the "scenography"
of both texts, i.e. about their composition as well as rhetorical and stylistic aspects,
display common features of both genres, particularly leur formal opening, which
allow the sobject communicating in the text to make his presence felt, in the form of
interventions, personal opinions and the positionnement, i.e. insistence on the axio-
logic values. Every typology of the genres turns out to be linked to the discourse
nature, on which the genre depends. Further research in this field, whose actual
state is so pertinently analysed in the books by Halina Grzmil-Tylutki, is necessary.

Résumé

Quelques remarques sur le genre de textes

Sont comparés ici deux textes représentant deux genres différents : une étude de
linguistique écrite par Halina Grzmil-Tylutki, Gatunek w świetle francuskiej teorii dys-
kursu [Le genre à la lumière de la théorie française du discours] et un roman reli-
gieux français, Augustin ou le Maître est là de Joseph Malègue. Quelques obser-
vations sur la « scénographie » des deux textes, c'est-à-dire sur leur composition,
aspects rhétorique et stylistique, font voir des traits communs des deux genres, sur-
tout leur ouverture formelle, autorisant le sujet communiquant dans le texte à mar-
quer sa présence, sous forme d'interventions, d'opinions personnelles et du posi-
tionnement, à savoir de l'insistance sur des valeurs axiologiques. Toute typologie
des genres se montre ainsi étroitement liée à la nature du discours dont le genre
dépend. Les recherches dans ce domaine, dont l'état actuel est si pertinemment
analysé dans les livres de Halina Grzmil-Tylutki, demandent à être continuées.
Études sur le texte dédiées à Halina Grzmiì-Tyìutki
Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds), Kraków, Biblioteka Jagiellońska, 2016

Joanna Górnikiewicz

Université Jagellonne
de Cracovie

Quelle approche de l’apposition en classe
de grammaire descriptive à l’université ?

Tous ne savent probablement pas que la Dédicataire a assuré pendant de nom-
breuses années les cours magistraux de grammaire descriptive à l'Université
Jagellonne. J'aimerais donc rappeler son deuxième volet de recherches et de tra-
vail de didacticienne - la morphosyntaxe française. En effet, on s'est toutes les
deux trouvées plus d'une fois confrontées à des difficultés définitoires ou des
difficultés d'analyse. Ces problèmes étaient dus non seulement à la diversité
des approches en grammaire française mais aussi au bagage des connaissances
grammaticales sur la langue maternelle auquel les étudiants se réfèrent de façon
parfois totalement inconsciente. Parmi les nombreuses difficultés rencontrées
dans la pratique pédagogique, nous avons choisi une catégorie fonctionnelle des
plus « récalcitrantes » en grammaire française (Neveu 2000 : 3) - l'apposition.

L'héritage latin

Avant de présenter la notion d'apposition en grammaire française, rendons
à César ce qui est à César et tournons-nous vers les grammaires latines. On doit
l'étiquette grammaticale aussi bien que le contenu notionnel à des grammairiens
latins qui, dès IVe s., parmi d'autres dénominations possibles, qualifient certaines
constructions épithétiques d'apposita. La notion, issue de l'ancienne rhétorique
(Wilmet 1997 : 413), évolue au cours des siècles pour recevoir non seulement le
statut de fonction syntaxique mais également celui de mode de construction (cf.
p.ex. Lago 1994) et le sens - voire les sens - qu'elle a aujourd'hui en grammaire.

En grammaire latine, l'apposition désigne un cas particulier de complé-
mentation nominale, réalisé par un nom fléchi au même cas que le nom sup-
110

Joanna Górnikiewicz

port et coréférentiel avec lui (Longrée 1990 : 8, Neveu 2000 : 5, Samolewicz et
Sołtysik 2000 : 19). Deux sous-types satisfont à cette double définition :

■ l'apposition relative (Samolewicz et Sołtysik 2000 : 19) ou l'apposé de
détermination ou de qualification (Lavency 1997 : 120), qui commute avec une
proposition relative et qui élargit l'extension de la notion à laquelle elle s'ap-
plique : Dionysius, servus meus [Cic., Fam, 13.77.3], Dionysius, mon esclave
(Longrée 1990 : 8) ; Tum Tito Baluentio, [...], uiroforti et magnae auctoritatis [Caes,
G.5.25.6], Balventius, [...] un homme courageux et très écouté (Lavency 1997 :
120). Un nom sans expansion(s) peut également être interprété comme une
apposition : Cicero consul, Themistocles imperato (Longrée 1990 : 11 ; Samolewicz
et Sołtysik 2000 : 19), auquel cas le nom commun est en apposition ;

■ l'apposition circonstancielle (Samolewicz et Sołtysik 2000 : 20-21) ou l'apposé
prédicatif (Lavency 1997 : 120) - qui peut rendre différentes nuances logiques,
commute avec une proposition circonstancielle et qui, tout en complétant le nom
en fonction de sujet, apporte une information sur l'état du référent de ce nom en
rapport avec la prédication principale : Furius puer didicit quod discendum fuit [Cic.
De Or.3.87]. Furius, enfant, a appris ce qu'il fallait apprendre (Lavency 1997 : 121).

Chez les auteurs qui voient un rapport étroit entre fonction et classe morpho-
syntaxique, l'appositio s'applique aussi aux structures du type urbs Roma, flumen
Rhodănus ou rex Ancus. Chez ceux qui le rejettent, ces constructions retrouvent
leur place parmi les épithètes (Longrée 1990, Lavency 1997 : 119, Samolewicz et
Sołtysik 2000 pour certaines constructions). Il s'agit ici des noms propres qui as-
surent l'identification du nom qu'ils complètent et commutent avec un adjectif.

Comme le souligne Neveu (2000 : 7), l'apposition est née de l'observation
d'une curiosité casuelle du latin. En effet, dans la seconde partie de la Gram-
maire générale et raisonnée de Port Royal d'Arnauld et Lancelot (1660/1803) « où il
est parlé des principes et des raisons sur lesquelles sont appuyées les diverses
formes de la signification des mots » (p. 269) et où, il est notamment question des
cas grammaticaux, le génitif, rendu en français par « la particule » de (p. 289), est
décrit comme exprimant le rapport « d'une chose qui appartient à une autre, en
quelque manière que ce soit » (p. 287). Ce rapport général englobe entre autres
le rapport « du nom propre au nom commun, ou de l'individu à l'espèce. Oppi-
dum Lugduni » (la ville de Lyon) (ibid.). Ce rapport, marqué par le génitif, est

plus ordinaire en françois qu'en latin ; car en latin, on met souvent le nom
commun et le nom propre au même cas, ce qu'on appelle apposition : Urbs
Roma, Fluvius Sequana, Mons Parnassus : au lieu qu'en françois l'ordinaire dans
ces rencontres est de mettre ces noms propres au génitif : La Ville de Rome, La
Rivière de Seine, Le Mont de Parnasse (Arnauld, Lancelot 1803 : 289).

Pour ces auteurs, l'apposition (plutôt ce type particulier d'apposition - JG)
ne semble donc pas transférable à la description de la langue française (Neveu
2000 : 6). Elle ne le sera non plus par exemple pour Tesnière (1959/1976 : 165 :
§ 15). Selon Longrée (1990 : 11), il n'est même plus fondé de ranger urbs Roma
ou rex Ancus parmi les appositions, vu que leur fonctionnement syntaxique est le
Quelle approche de l’apposition en classe de grammaire descriptive à l’université ?

111

même que celui des syntagmes liber Marci ([le] livre de Marcus), meus liber (mon
livre), pulcher liber ([un] beau livre) et pour cette raison ces constructions doivent
retrouver leur place parmi les épithètes. Le chercheur ajoute que l'isofonctionna-
lité syntaxique pourrait expliquer pourquoi, dans certaines expressions, le nomi-
natif (ex. urbs Roma) a pu être concurrencé par le génitif (attesté dans le précité
oppidum Lugduni ou oppido Antiochiae [Cic. Att. 5.18.1]) et l'adjectif (ex. urbs
Romana [Liv. 3.6] ou Romana urbs [Liv. 22.6]) (Longrée 1990 : 12, Spevak 2014 :
270). Ce cas grammatical se serait imposé par analogie avec des expressions du
type liber Marci, « analogie fondée sur l'identité de fonction syntaxique au détri-
ment des rapports sémantiques » (Longrée 1990 : 12) (identité vs absence d'iden-
tité de référents). L'auteur en veut pour preuve le correspondant roman de la
tournure : la ville de Paris formé sur le modèle de le livre de Marc1. Un tel déve-
loppement n'est pourtant pas systématique (p. ex. le Mont Parnasse).

L'apposition en grammaire française

Transférable ou non, il n'en demeure pas moins vrai que l'apposition, dans la
deuxième moitié du XIXe s, a bien retrouvé sa place en grammaire française (« la
deuxième grammaire scolaire ») à côté des autres fonctions syntaxiques distin-
guées à l'époque (Neveu 1996 : 12-13, Wilmet 1997 : 413-414). Dans un premier
temps, la notion est réservée à un type particulier de complémentation adnomi-
nale, réalisé par un nom. Cette conception se voit légitimée par la nomenclature
grammaticale de 1910 dans laquelle l'apposition côtoie les trois autres emplois
du nom : sujet, attribut, complément. L'intégration de l'adjectif à la syntaxe d'ap-
position, en dépit des premières propositions datant des années 80 du XIXe s., ne
deviendra officielle qu'en 1949. Elle sera retenue dans la nomenclature de 1975
(Neveu 1996 : 13-14) ainsi que dans celle de 1998. Autre point épineux : l'inclu-
sion (les nomenclatures de 1910 et 1975) ou l'exclusion des appositions liées (celles
de 1949 et 1997/1998) (cf. Béchade 1986 : 167). Les codes officiels ont certes contri-
bué à fixer la notion dans le cadre pédagogique mais les auteurs des travaux des-
tinés à servir d'ouvrages de référence n'ont pas toujours choisi de s'y conformer.

L'apposition nominale, ou l'apposition tout court pour les auteurs qui ré-
servent cette fonction à la classe morphosyntaxique du nom, est

un nom qui complète un autre nom mais le précise en désignant la même
chose (ils ont la même référence) [...] Le nom en apposition se distingue ainsi
du nom complément, qui n'a pas la même référence que le nom auquel il se rap-
porte (Leeman-Bouix 1993 : 31-32, cité aussi par Wilmet 1997 : 415).

Les deux traits définitoires retenus sont vite dégagés : l'appartenance à une
classe précise et la coréférence. Grevisse-Goosse (2016 : § 340) recourent à un

1 Grevisse-Goosse (2016 : § 342, H1) donnent une autre explication. Ils rappellent que les faits
français étaient souvent expliqués par la concurrence en latin du génitif après urbs et flumen.
112

Joanna Górnikiewicz

autre critère des plus cités - celui de la prédication2 : « L'apposition est un élé-
ment nominal placé dans la dépendance d'un autre élément nominal et qui
a avec celui-ci la relation qu'a un attribut avec son sujet mais, sans copule ».
Béchade (1986 : 167) l'évoque de manière explicite : l'apposition (quelle que
soit sa nature, car le grammairien fait partie de ceux qui ouvrent la fonction
à l'adjectif), se présente donc « sous la forme d'un élément phraséologique pré-
dicatif, par rapport à un autre élément phraséologique qui lui sert de support ».
Elle peut être repérée au moyen d'un test syntaxique (ibidem) :

En restituant, par transformation, une phrase-source prenant pour centre le verbe
être, on perçoit nettement le caractère prédicatif de l'apposition qui devient alors
attribut de son support devenu sujet [...]. Cette transformation peut être directe ou
prendre la forme d'une relative, l'apposition étant une sorte de relative elliptique.

Le test est applicable aussi bien aux constructions liées que détachées (recon-
nues comme appositions à l'unanimité), directes qu'indirectes3 (ces dernières
étant exclues par certains grammairiens, p. ex. Ayer 1876 : 297, Gardes-Tamine
1998 : 130), antéposées et postposées :

L'empereur Napoléon ^ Napoléon est un empereur. / L'empereur qu'est Napoléon.
Napoléon Ier, empereur des Français ^ Napoléon est l'empereur des Français. /
L'empereur des Français qu'est Napoléon.

Balzac le romancier ^ Balzac est un romancier. / Le romancier qu'est Balzac.

La ville de Paris ^ Paris est une ville. / Paris qu'est une ville.

Empereur, romancier et ville sont ainsi identifiés comme ayant la fonction d'ap-
position. Dans la formation des phrases attributives - ces phrases-sources - on
tient compte de la force référentielle et de la détermination. Celui des deux
noms / syntagmes nominaux qui a une plus grande force référentielle (nom
propre ou syntagme précédé d'un déterminant défini) sera identifié comme
sujet (il aura la valeur référentielle) (cf. Jonasson 1994 : 73-74). Cela peut être
mis en évidence par le test de la phrase clivée (C'est Napoléon qui est un em-
pereur / l'empereur des Français). L'autre nom / syntagme a une fonction pre-
dicative caractérisante et dénote le rôle de l'élément essentiel ou la catégorie
dans laquelle il est rangé. Toutefois, une telle interprétation ne fait pas l'unani-
mité (cf. Arrivé 1964 : 180, les remarques de Béchade 1986 : 176-177 ou celles de
Grevisse-Goosse 2016 : § 341, 2°). En effet, nombreux sont les grammairiens
enclins à considérer que c'est bien le second élément qui se trouve en apposi-

2 Chez Grevisse-Goosse (2016 : § 320, 340), ce critère ne permet pas d'opposer épithète et
apposition. Les deux expriment « une prédication secondaire ou acquise ne faisant pas l'objet
principal de la phrase ». Le critère de la prédication, comme celui de l'appartenance à une classe
morphosyntaxique précise, n'est donc pas suffisant. Celui de l'identité référentielle vient le com-
pléter (§ 340 a, 3°). Selon Boudreau (1981 : 166), la coréférence est le seul critère que l'on puisse
retenir pour différencier les fonctions d'épithète et d'apposition en grammaire traditionnelle.

3 La préposition de est analysée, dans cet emploi, comme élément vide et la construction in-
directe comme une « variante non significative » de la construction directe (Bonnard 1981 : 276).
Quelle approche de l’apposition en classe de grammaire descriptive à l’université ?

113

tion4 et leur argument vedette est celui de l'accord avec le nom support (Bon-
nard 1981 : 276). Quant au critère formel, la transformation en attribut donnerait
pour le premier et le dernier des exemples précités des versions différentes : Cet
empereur est Napoléon, cette ville est Paris (comp. avec les exemples dans ibid. :
257). Selon Wilmet (1997 : 415), dans les deux cas, le critère retenu est celui de
l'importance attribuée à l'un ou l'autre mot, importance relative et difficile
à « calibrer », puisque si par exemple dans la ville de Paris le premier nom com-
mande bien l'accord (La ville de Paris est belle) il est en même temps « effaçable
salva veritate » (Paris est beau). « Autant prôner un tirage à pile ou face » - conclut-il.

Dans les ouvrages qui tiennent compte de travaux récents sur l'apposition,
les exemples phares illustrant la fonction d'apposition en grammaire tradition-
nelle, à savoir la ville de Rome et le roi Ancus, deux traductions possibles des con-
structions latines urbs Roma et rex Ancus (Longrée 1990 : 8, Riegel et al. 2009 :
355), sont reclassés comme « modifieurs » - de véritables « compléments » du
nom (Riegel et al. 2009 : 342) ou, dans une perspective « rénovée », comme dé-
terminants5 qualifiants (Wilmet 2007 : 140-142, 163 et suiv.). Ces modifieurs
sont situés à l'intérieur du groupe nominal. Ainsi, dans la Grammaire méthodique
(Riegel et al. 2009 : 345), Ancus de la construction le roi Ancus trouverait sa place
parmi les noms propres épithètes : le président Mitterrand, le général de Gaulle, la
rue Balzac, la place Gutenberg ou le style Louis XIV, l'affaire Dreyfus - des séquences
binominales NCom-Npr, non coréférentielles dans la plupart des cas, et les sé-
quences NCom-NCom, elles aussi ouvertes à différentes interprétations, comme le
montrent ces quelques exemples : un livre choc, une pause café, l'objet livre, l'histoire
- géographie, le conflit parents-enfants (ibid. : 345-346). Le critère retenu est syntaxique :

Traditionnellement réservée à l'adjectif et aux participes, la fonction épithète
est, au sens syntaxique du terme, également exercée par le nom dépourvu de
déterminant (d'où l'expression d'« emploi adjectival ») lorsqu'il est directement
postposé au nom qu'il détermine (Riegel et al. 2009 : 345).

Quant à la ville de Rome, la séquence est construite selon le modèle général
N1-prép-N2 dont la réalisation la plus fréquente est la suivante : Nmom noyau
suivi du N2complément de ce nom. On retrouve dans ce sous-type relationnel
aussi bien les traditionnels compléments du nom (compléments déterminatifs)
dotés de valeurs sémantiques très variées : le chat de la voisine, un remède contre
la toux, une bague en or massif, la libération des prisonniers que les constructions
paraphrasables par une construction attributive et, en vertu du critère de la co-
référence, qualifiées en grammaire traditionnelle d'appositions : la catégorie de
l'adjectif ^ l'adjectif est une catégorie (Riegel et al. 2009 : 317-318)6. Pourtant,

4 On retrouve des hésitations similaires p.ex. en grammaire anglaise (Spevak 2014 : 269).

5 Terme utilisé dans l'acception bloomfieldienne (Bloomfield 1961 : 202, Wilmet 2007 : § 28).

6 Un autre sous-type de cette relation générale N1-de-N2, réalisé par les structures du type
cet imbécile de Pierre, s'interprète différemment : N2 forme le noyau et Ni suivi de la préposition
de constitue sa détermination qualitative. De telles structures, volontairement laissées de côté
114

Joanna Górnikiewicz

comme les auteurs y insistent, « ces constructions n'ont strictement rien d'appo-
sitif » (ibid. : 348), puisque l'apposition ne sert pas à « identifier un référent
particulier (...) ou générique » (usage référentiel d'une expression descriptive
qu'est un groupe nominal) mais « à catégoriser comme expression prédicative
un référent déjà constitué » sous une forme particulière « analysable comme une
proposition attributive réduite » (sans copule) (ibid. : 274). Du coup, elle con-
stitue une forme de prédication seconde, qui « se greffe sur n'importe quelle pré-
dication première et comporte elle aussi un thème support et un rhème apport,
respectivement (1) l'apposé7 et (2) l'apposition » (Wilmet 2014 : § 611). Wilmet
le dit formellement dans sa Grammaire critique (2014) : l'opposition pertinente
entre une épithète ou, pour lui, un qualifiant, quelque soit sa nature (l'apparte-
nance à une classe morphosyntaxique) et la construction syntaxique revêtue
(directe ou indirecte), et une apposition « est celle de la détermination, intérieure
au SN [syntagme nominal - JG] (fonction déterminative de quantification et/ou
de qualification), et de la prédication extérieure au SN8 (fonction prédicative
d'attribut et d'apposition ») (Wilmet 2014 : 454). Il décrit donc (ibid. : 454-455) :

le roi LOUIS : qualifiant direct (sous ensemble E' de l'ensemble E « roi ») ;
la ville DE PARIS : qualifiant indirect (sous ensemble E' de l'ensemble E « ville ») ;
Louis XVIII, ROI des Français ou Paris, VILLE des sciences et des arts : appositions
nominales ;

SURPRISE, la fillette laissa choir son bouquet : apposition adjectivale.

[?] L'apposition en grammaire polonaise9

Voyons maintenant comment on peut analyser des exemples analogues en
grammaire traditionnelle polonaise. Cette grammaire - la description syntaxique
proposée notamment par Klemensiewicz (1969) et Jodłowski (1976) - constitue
bien le fondement des connaissances grammaticales des étudiants polonophones.

dans cette contribution, étaient aussi, pour les mêmes raisons, analysées comme appositions en
grammaire traditionnelle (cf. p. ex. Bonnard 1981 : 276, Grevisse-Goosse 2016 : § 342 b).

7 À distinguer de l'apposé chez Lavency (1997 : 120).

8 De même, dans la Grammaire méthodique, les appositions nominales et adjectivales de
Wilmet (ces derniers « traditionnellement appelées épithètes détachées », Riegel et al. 2009 :
355) font partie des modifieurs du groupe nominal entier. Voir aussi la Terminologie gramma-
ticale (1998 : 18-19).

9 En grammaire polonaise traditionnelle (p. ex. Jodłowski 1976), on divise les compléments
adnominaux (aussi bien adjectivaux que nominaux), appelés invariablement przydawki, selon
un critère sémantique. On obtient alors des a) pl. przydawki wyodrębniające - restrictives et b) pl.
przydawki dopowiadające (ou apozycyjne - littéralement : « appositives ») - explicatives. Les pre-
mières sont conjointes au terme subordonnant et ce sont alors soit des épithètes conjointes - pl.
przydawka przymiotna wyodrębniająca, soit des appositions liées (de la grammaire traditionnelle)
- pl. przydawka rzeczowna w związku zgody. Les secondes, celles qui sont séparées du terme
subordonnant, sont : les épithètes et les appositions détachées - pl. przydawka dopowiadająca.
Quelle approche de l’apposition en classe de grammaire descriptive à l’université ?

115

Dans cette perspective, la distinction établie par Wilmet, et l'ouverture de
la fonction à l'adjectif permet de faire correspondre certaines structures et leur
description grammaticale de ces deux langues assez éloignées l'une de l'autre
surtout sur le plan morphologique, à savoir le français et le polonais.

Les traductions polonaises de urbs Roma - miasto Rzym et rex Ancus - król
Ancus sont des constructions binominales dans lesquelles le nom postposé
joue le rôle de modifieur du nom (pour reprendre la terminologie de Riegel et
al. 2009). En syntaxe polonaise traditionnelle, chaque modifieur du nom porte
l'étiquette de przydawka. La przydawka se subordonne au nom support pour en
restreindre et en préciser le sens, elle indique le plus souvent une qualité de
l'objet ou de la notion concerné(e). Parmi les différentes przydawki, celles qui
ont la forme d'un nom ou d'un groupe nominal sont qualifiées de rzeczowne
(nominales). Compte tenu de leur flexion, elles sont ensuite réparties en deux
sous-types : przydawka rzeczowna w związku rządu - le complément du nom en
syntaxe de rection, et przydawka rzeczowna w związku zgody - le complément du
nom en syntaxe d'accord10. Dans le premier sous-type, on rangera p. ex. książka
Marka (le nominatif suivi du génitif), fr. le livre de Marc, lat. liber Marci ; dans
le second, les traductions des exemples qui constituent une pomme de discorde
en grammaire française : miasto Rzym et król Ancus mais aussi les constructions
formées de deux noms communs : statek widmo, fr. un vaisseau fantôme, powieść
„Lalka", le roman « La Poupée », artysta malarz, fr. l'artiste peintre et même
dziewczyna jak łania, fr. une fille (svelte/agile) comme une gazelle11 (cf. p. ex.
Szober 1969, Klemensiewicz 1969, Jodłowski 1976).

La przydawka - fonction primaire12 pour l'adjectif - a une fonction détermi-
native même quand elle est exprimée par un nom. Le critère de l'identité réfé-
rentielle s'avère donc peu pertinent puisque les deux noms réfèrent ensemble
à un seul et même objet (EJOg. 1999 : 52). Voici comment Szober (1969 : 312)
explique la différence entre les deux sous-types de compléments nominaux
(nous raccourcissons en choisissant un seul exemple) :

Cette forme [en rapport d'accord - JG]13 de przydawka semble contredire sa
valeur sémantique puisque, si la przydawka indique une qualité, on pourrait bien
être tenté de croire qu'elle ne peut pas s'exprimer au moyen d'un nom, lequel dé-

10 Le terme de przydawka rzeczowna peut avoir une extension plus large et englober les
constructions prépositionnelles (les traditionnelles przydawki przyimkowe - prépositionnelles),
p. ex. dom z cegły, une maison en briques (cf. Nagórko 2000 : 272-273).

11 Rattachées à ce sous-ensemble en fonction du critère sémantique (Nagórko 1998 : 271).
Voir aussi Szober (1969 : 313).

12 En linguistique polonaise, le terme primaire est utilisé avec une autre signification que
celle présente dans les ouvrages français. Pour les linguistes polonais, une partie du discours
peut remplir une fonction syntaxique primaire (cas le plus fréquent) et une/des fonctions
secondaire(s). Ainsi le nom remplit-il de façon primaire la fonction de sujet ou de complé-
ment d'objet, l'adjectif celle d'épithète.

13 Chez Szober (1969) : przydawka rzeczowna - complément du nom en rapport d'accord,
przydawka dopełniaczowa - le complément du nom au génitif (la rection).
Joanna Górnikiewicz

note un objet. Or, la contradiction n'est qu'apparente. [...] Les noms w mieście Czę-
stochowie (dans la ville de Częstochowa) évoquent-ils des représentations de deux
objets différents, celle de 'ville' et celle de 'Częstochowa' ? Bien sûr que non. [...]
En disant w mieście Częstochowie, on pense à un seul objet - 'la ville', le mot 'Czę-
stochowa' ne renvoie pas, dans ce cas précis, à un objet mais à l'un de ses traits ca-
ractéristiques ; il indique en effet comment se nomme la ville dont il est question [...].

Un nom au génitif peut également jouer le rôle de przydawka. Dans les expres-
sions [telles que] okolice Krakowa (les environs de Cracovie) [...], on se représente
clairement deux objets : 'les environs' et 'Cracovie'. Cela montre que le nom assu-
rant dans une phrase le rôle de przydawka dopełniaczowa (complément du nom au
génitif) ne perd pas sa propre signification, comme le fait celui qui fonctionne
comme przydawka rzeczowna (complément du nom en rapport d'accord). Au con-
traire, il renvoie bien à l'objet qu'il dénote. Il s'ensuit que la valeur sémantique
de ce complément au génitif n'est pas celle du nom déterminant. Elle se déduit en
revanche de la relation que ce nom entretient avec le nom qu'il détermine. Ce rap-
port est exprimé par le génitif [...] : okolice Krakowa c'est plus ou moins la même chose
que okolice należące do Krakowa (les environs appartenant à Cracovie) [.] (trad. JG)

Cette opposition correspond à celle entre la détermination qualitative et la
détermination relationnelle (EJOg. 1999 : 116). Pour comprendre quelle est la
forme grammaticale propre à la détermination qualitative dans les expressions
précitées, il faut rappeler les différences, relevées par Kuryłowicz (1948), dans
le fonctionnement du groupe syntaxique et de la proposition. Dans un groupe,
le rapport de détermination14 est « attributif, au sens large du terme15, par oppo-
sition au rapport prédicatif caractéristique de la proposition (p. 203). Le lin-
guiste allie ensuite la sémantique (détermination) à la syntaxe (dépendance syn-
taxique) en postulant que « le membre fondamental ou constitutif du groupe
est son membre déterminé. Le membre fondamental ou constitutif de la pro-
position est son membre déterminant, c.-à-d. le prédicat » (p. 206). Un détermi-
nant attributif - la przydawka (atrybutywna ou atrybut) n'est donc pas autonome
syntaxiquement (Pisarkowa 1965 : 59), le groupe entier a la même valeur que
le membre déterminé, le représentant de la structure. De plus, la forme du
membre déterminant s'adapte aux exigences imposées par le membre déter-
miné : l'accord dans la détermination qualitative, la rection dans la détermina-
tion relationnelle (cf. EJOg. 1999 : 116). Le rapport unissant le membre détermi-
nant au nom support est étroit, l'ensemble forme une unité accentuelle et de ce
fait, une unité intonative et celle de rythme (Pisarkowa 1965 : 5816). La qualité
attribuée à l'objet est ici présentée comme donnée, attachée à cet objet (lat. attri-

14 Le terme « détermination » est utilisé dans son acception large. La détermination est un
rapport syntaxique entre un mot appartenant une classe morphologique quelconque - le mot
déterminé (pl. wyraz określany) et un autre mot qui assume le rôle de déterminant (pl. wyraz
określający). C'est cette acception large qui est retenue en linguistique polonaise (EJOg. 199 : 116).

15 Kuryłowicz (1948 : 203) précise que dans la grammaire française ce terme a une valeur
différente et est réservé à l'emploi prédicatif. Voir aussi Tesnière (1976 : 150, note 1).

16 Voir aussi l'attribution au sens strict chez Topolińska (1984 : 335-336).

ii6
Quelle approche de l’apposition en classe de grammaire descriptive à l’université ?

117

butus) tandis que, dans la détermination prédicative la même qualité est assertée.
Elle est présentée dans sa relation avec le temps et l'espace (nowoczesne miasto
vs Miasto jest nowoczesne ; Miasto Częstochowa vs To miasto to Częstochowa17).

À côté de ces modifieurs qui sémantiquement restreignent l'extension du nom,
la grammaire traditionnelle répertorie sous le nom de przydawka dopowiadająca
(Jodłowski 1976 : 90) ou orzekająca (Klemensiewicz 1969 : 65) les différentes con-
structions détachées. Il s'agit de noms ou d'adjectifs qui possèdent leurs propres
expansions (cf. dopowiedzenie chez Szober 1967 : 313-314) et qui ajoutent une pré-
cision sur l'objet ou l'être dénotés par un nom dont l'extension est par ailleurs
bien déterminée ou connue. Par son choix terminologique Klemensiewicz
indique que cette przydawka ne dénote pas uniquement une qualité du nom
support mais prédique son existence en alliant la fonction d'épithète ou de
complément du nom (pl. przydawka) et celle de prédicat (pl. orzeczenie). Elle est
séparée du nom support par une pause et constitue une unité accentuelle et
intonative supplémentaire (Klemensiewicz 1937 : 153-154, 1969 : 65). Dans la
graphie sa présence est signalée par une ou deux virgules (Jodłowski 1976 : 90).
Selon Pisarkowa (1965 : 25), ces traits prosodiques (pause, accent, intonation)
ainsi que positionnels (place variable et séparation possible du nom support par
un autre élément de la phrase) signalent le caractère prédicatif de la construc-
tion. L'auteure analyse ces structures dans un cadre large, celui des détermi-
nants prédicatifs, à peu près comme le fait Wilmet (2014 : 608-618) pour le fran-
çais. En effet, Wilmet incorpore dans l'apposition tout type d'élément qui « est
le rhème de la prédication seconde ». Les déterminants prédicatifs, nominaux
ou adjectivaux, sont répartis chez Pisarkowa en deux grands types aux fron-
tières peu nettes. Le premier est marqué morphologiquement (l'emploi de l'in-
strumental), le second, celui qui nous intéresse ici, prosodiquement. Les déter-
minants du type 'prosodique' entretiennent un rapport syntaxique direct avec
le nom support et indirect avec le verbe prédicat P, selon le schéma (Nom + dé-
terminant prédicatif) + P. Le passage ci-dessous en constitue un bon exemple :

Towary kolonialne wydawał gościom Franc Mincel, młodzieniec trzydziestokilko-
letni, z rudą głową i zaspaną fizjognomią. (Prus, Lalka, 1957, PIW, Warszawa)

Les denrées coloniales étaient vendues par Franz Mincel, un jeune homme
d'une trentaine d'années, à la tignasse rousse et l'air endormi. (Prus, La Poupée,
trad. S. Deligne, W. Godlewski et M. Marcq, 1962, Del Duca, Paris)

Mais au contraire de Wilmet qui fait de la notion d'apposition un terme hype-
ronyme pour tous les types attributifs (Forsgren 2000 : 32), la chercheuse polo-
naise essaie de faire correspondre à différents types et sous-types distingués

17 Les phrases de ce type (construites avec la copule to), en fonction du contexte, peuvent
avoir une double interprétation : le référent du sujet est perçu comme se trouvant dans une
relation de coréférence avec son attribut - cette ville et Częstochowa, c'est la même ville, ou
comme doté d'une caractéristique, d'une qualité - le référent de cette ville peut être appelé
Częstochowa, ce qui satisfait au critère de vérité. (cf. Topolińska 1984 : 310)
Joanna Górnikiewicz

les fonctions de la grammaire traditionnelle. Dans l'exemple ci-dessus le déter-
minant prédicatif serait donc analysé comme przydawka orzekająca (predykatywna).

Quant au terme d'apposition, bien ancré dans la terminologie française, il
reste relativement nouveau en syntaxe polonaise et de plus il est aussi compris
différemment selon les chercheurs. Pour les auteurs de l'EJOg. (1999 : 51-52)
ou de l'EJPol (1991 : 22), dans son sens restreint, l'apposition - pl. apozycja -
correspond à przydawka rzeczowna w składni zgody (au sens large elle accueille
en plus l'adjectif détaché). Outre l'accord grammatical, l'apposition présente
deux propriétés structurales : 1) une postposition fréquente et 2) une délimita-
tion par des pauses rendue souvent, quoique non systématiquement, dans la
graphie à l'aide de virgules. Sémantiquement elle peut avoir une fonction res-
trictive (déterminative) (ex. Bóg człowiek, Dieu-Homme, żołnierz bohater, un sol-
dat héros) ou explicative quand elle accompagne un groupe nominal défini, un
nom propre ou un pronom et apporte une caractéristique supplémentaire de
l'objet dénoté (Ja, mistrz wyciągam dłonie, Mickiewicz, Dziady ; Moi, maître, je
tends mes mains ! Les Aïeux, traduit par R. Bourgeois). Le fait que l'apposition
peut se joindre à un nom propre ou à un pronom personnel est un argument de
taille en faveur de son caractère prédicatif (EJPol. 191 : 22, voir aussi Pisarkowa
1965). Toutefois, si les auteurs de l'EJOg. (1999), pour qui l'apposition est une
forme d'attribution (p. 51), admettent qu'il serait possible de parler de la fonc-
tion prédicative des appositions explicatives (p. 52), ils n'adhèrent pas vraiment
à cette opinion. Pour l'entrée « przydawka », on apprend que dans le cas de la
traditionnelle przydawka orzekająca, censée, on l'a vu, joindre la fonction de przy-
dawka et celle de prédicat (à laquelle Pisarkowa 1965 donne la primauté), il s'agit
en réalité du simple caractère non restrictif des éléments apposés (EJOg. 1999 : 471).

Ajoutons encore que la notion d'apposition s'applique en linguistique polo-
naise le plus souvent invariablement à l'emploi détaché du nom et de l'adjectif
(cf. attribution appositive chez Topolińska 1984 : 335). Néanmoins, il arrive
qu'elle soit réservée à un tel emploi du nom (p. ex. Nagórko 2000 : 273-274),
l'adjectif apposé n'ayant pas d'étiquette spéciale (p. 271).

Conclusion

Ce parcours réflexif sommaire nous semble suffisant pour justifier notre
choix. Ce choix, opéré dans une perspective pédagogique qui se veut la plus
adaptée à un public d'étudiants polonophones, est rendu de surcroît légitime
par la Terminologie Grammaticale de 1998 (p. 18-19).

À notre sens, l'approche qui prône que l'opposition pertinente dans l'analyse
de la complémentation adnominale est celle entre la détermination, dans le cas
des éléments intégrés (modification du nom), et la prédication, dans celui des
structures détachées (modification du groupe nominal), mérite d'être retenue.
Elle renoue avec la tradition grammaticale polonaise (la grammaire « tradition-
nelle » est toujours bien présente dans les programmes scolaires) ce qui présente

118
Quelle approche de l’apposition en classe de grammaire descriptive à l’université ?

119

l'avantage non négligeable de ne pas déstabiliser les étudiants dans leurs savoirs
préalables. Les marques explicites (prosodiques et graphiques) de la prédica-
tion seconde qui facilitent l'analyse constituent un bénéfice supplémentaire.

Toutefois comme l'approche traditionnelle de l'apposition est largement pré-
sente dans différentes grammaires de la langue française, la passer sous silence
pourrait mener à la confusion et à l'incertitude chez les étudiants, voire les désta-
biliser dans des connaissances fraîchement acquises. Nous nous proposons donc
de l'évoquer, ne fût-ce que brièvement, pendant les cours de grammaire tout
en sensibilisant les étudiants aux difficultés qui lui sont inhérentes. Ces diffi-
cultés, comme nous ne manquerons pas de l'indiquer aux esprits les plus per-
spicaces et les plus curieux, ont fait déjà l'objet de nombreuses polémiques et
sont à l'origine d'un intérêt grandissant porté à la prédication seconde.

Bibliographie

Arnauld Antoine, LANCELOT Claude, 1660/1803, Grammaire générale et raisonnée de
Port Royal, Paris : Perlet.

ARRIVÉ Michel, 1964, À propos de la construction La ville de Paris : rapports séman-
tiques et rapports syntaxiques, Le français moderne 23 : 179-184.

AYER Cyprian, 1876, Grammaire comparée de la langue française, Paris : H. Georg.

BĄK Piotr, 1979, Gramatyka języka polskiego, 3e éd. Warszawa : Wiedza Powszechna.
BÉCHADE Hervé-D., Syntaxe du français moderne et contemporain, Paris : PUF.
BLOOMFIELD Leonard, 1961, Language, New York : Holt, Rinehart and Winston.
BONNARD Henri, 1981, Code du fiançais courant, Paris : Magnard.

BOUDREAU Jean, 1981, La définition des fonctions apposition et épithète en gram-
maire traditionnelle, Langues et linguistique 7 : 156-181.

EJPol. = Encyklopedia języka polskiego, 1991, S. Urbańczyk (red.), Wrocław : ZN im. Oss.
EJOg. = Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, 1999, K. Polański (red.), Wrocław :
ZN im. Ossolińskich.

Forsgren Mats, 2000, Apposition, attribut, épithète : même combat prédicatif ?

Langue française 125/1 : 30-45.

Gardes-Tamine Joëlle, 1998, La grammaire. Syntaxe, Paris : A. Colin.

Grevisse Maurice, GOOSSE André, 2016, Le bon usage, 16e, Louvain-la-Neuve : De Boeck.
JODŁOWSKI Stanisław, Podstawy składni polskiej, Warszawa : PWN.

JONASSON Kerstin, 1994, Le nom propre, Louvain-la-Neuve : Duculot.

KLEMENSIEWICZ Zenon, 1937, Składnia opisowa współczesnej polszczyzny kulturalnej,
Kraków : PAU.

KLEMENSIEWICZ Zenon, 1969, Zarys składni polskiej, 6e éd., Warszawa : PWN.
KURYŁOWICZ Jerzy, 1948, Les structures fondamentales de la langue : groupe et
proposition, Studia Philosophica III : 203-209.

LAGO Jesús, 1994, L'apposition est-elle une fonction ou un mode de construction ?,
L'Information grammaticale 63 : 12-17.

LAVENCY Marius, 1997, Grammaire latine, Louvain-la-Neuve : Peeters.
Leeman-Bouix Danielle, 1993, La grammaire ou la galère ?, Paris : B. Lacoste & CRDP.
LONGRÉE Dominique, 1990, À propos du concept d'« apposition » : les constructions
rex Ancus et urbs Roma, L'Information Grammaticale 45, 8-13.
120

Joanna Górnikiewicz

NagÓRKO Alicja, 2000, Zarys gramatyki polskiej (ze słowotwórstwem), Warszawa : PWN.
NEVEU Franck, 1996, La notion d'apposition en linguistique française, Le français
moderne 64/1 : 2-27.

NEVEU Franck, 2000, L'apposition : concepts, niveaux, domaines - présentation,
Langue française 125 : 3-29.

PISARKOWA Krystyna, 1965, Predykatywność określeń w polskim zdaniu, Wrocław : ZN im.
Ossolińskich.

RIEGEL Martin, PELLAT Jean-Christophe, Rioul René, 2009, Grammaire méthodique du
français, 4e éd., Paris : PUF.

SAMOLEWICZ Zygmunt, SOŁTYSIK Tadeusz, 2000, Składnia łacińska, Bydgoszcz : Homini.
Spevak Olga, 2014, The Noun Phrase in Classical Latin Prose, Leiden-Boston : Brill.
SZOBER Stanisław, 1969, Gramatyka języka polskiego, 11e éd., Warszawa : PWN.
Terminologie Grammaticale, Ministère de l'Éducation Nationale, 1997/1998, de la Re-
cherche et de la Technologie, Paris : CNDP.

TesniÈRE Lucien, 1976, Éléments de syntaxe structurale, 2e éd., Paris : Klincksieck
TOPOLIŃSKA Zuzanna, 1984, Składnia grupy imiennej, (in :) Gramatyka współczes-
nego języka polskiego. Składnia, Z. Topolińska (éds), Warszawa : PWN, 301-389.
WILMET Marc, 1997, L'apposition : une fonction à réestimer, (in :) Les formes du sens.
Études de linguistique française, médiévale et générale offertes à Robert Martin à l'occasion
de ses 60 ans, G. Kleiber, M. Riegel (éds), Bruxelles : De Boeck Supérieur, 413-422.
WILMET Marc, 2007, Grammaire rénovée du français, Bruxelles : De Boeck.

WILMET Marc, 2014, Grammaire critique du français, Bruxelles : De Boeck & Duculot.

Summary

How to approach apposition in class on French descriptive grammar
at the university level?

The article presents a brief reflection on the traditional definition of apposition
adopted in the French language grammar textbooks and compares it with newer
concepts, in which the difference between attributive modifier and apposition comes
down to the difference between the determination within the nominal group and pre-
dication that is external. This concept, which corresponds to the traditional analysis
of adnominal terms in Polish syntax, is adopted by the author in teaching practice.

Streszczenie

Jak definiować apozycję na uniwersyteckim kursie gramatyki opisowej j. francuskiego?

Artykuł przedstawia krótką refleksję na temat tradycyjnej definicji apozycji przy-
jętej w gramatykach języka francuskiego i zestawia ją z nowszymi koncepcjami,
w których różnica między przydawką a apozycją sprowadza się do różnicy między
determinacją wewnątrz grupy nominalnej i predykacją w stosunku do niej zewnętrzną.
Koncepcja ta odpowiadająca tradycyjnej analizie określeń adnominalnych w składni
języka polskiego, zostaje przez autorkę przyjęta w praktyce pedagogicznej.
Études sur le texte dédiées à Halina Grzmiì-Tyìutki
Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds), Kraków, Biblioteka Jagiellońska, 2016

Agata Komorowska

Universidad Jaguelónica
de Cracovia

Pragmática del discurso electoral
y el uso de nosotros

Introducción

En el presente trabajo nos proponemos analizar el discurso electoral utilizado
por los 4 partidos más importantes de España, esto es, el PP, el PSOE, Ciuda-
danos y Podemos, en la precampaña y campaña electoral de 2015 y de 2016.
Constituye el objeto principal de nuestro interés el nivel pragmático en el len-
guaje empleado por los políticos y, de forma especial, el uso de la forma
nosotros.

Para contestar a la pregunta de con qué finalidades y en qué situaciones se
recurre a la forma plural de primera persona, hemos analizado un corpus com-
puesto por textos escritos, entre ellos, las páginas web de los anteriores parti-
dos, materiales publicados en la prensa o folletos informativos. Asimismo,
hemos investigado los vídeos y las transcripciones de las distintas interven-
ciones orales, realizadas en el mencionado periodo en las Cortes Generales
del Reino de España, en mítines electorales o manifestaciones públicas (caso
del partido Podemos), así como en entrevistas concedidas a la prensa.

Presentaremos los resultados de dicho análisis partiendo de una definición
general del discurso político y las características del lenguaje empleado en el
campo de la política. Posteriormente comentaremos una de estas características,
esto es, la fuerte presencia de los recursos pragmáticos en el discurso en cues-
tión, para, finalmente, centrarnos en la forma nosotros. Describiremos la com-
plejidad de la naturaleza lingüística de la misma y su empleo en el discurso
electoral.
122

Agata Komorowska

1.	Definición del discurso político

Es bien sabido que el mundo de la política recurre con elevada frecuencia
a la manipulación y métodos de persuasión para conseguir sus finalidades.
Incluso hay personas que ofrecen servicios profesionales orientados a políticos
para elaborar estrategias generales o puntuales de actuación. En este sentido se
dispone de una herramienta muy potente: los recursos lingüísticos, capaces de
transmitir de forma disimulada un mensaje aparentemente neutro, que, sin
embargo, sirve para llevar a cabo objetivos muy concretos.

No es de extrañar pues que, desde hace mucho tiempo, los lingüistas en sus
investigaciones pongan el foco de atención en la manera en que se emplea el
sistema lingüístico en el ámbito político, así como en los motivos y las finalida-
des por las que se recurre a determinadas formas lingüísticas.

Sin embargo, desde el principio es preciso señalar que, contrariamente a lo
que afirma Nuñez Cabezas y Guerrero Salazar (2002), numerosos investigado-
res parten de la premisa de que el lenguaje empleado en el entorno político
difícilmente podría calificarse de un lenguaje especial (Coseriu 1987: 13; Fer-
nández Lagunilla 1999: 15). En otras palabras, sostienen que no es posible ser-
virse del término lenguaje político, debido, entre otras razones, a la falta de un
amplio léxico especializado1, así como de estructuras gramaticales y estilís-
ticas específicas.

La primera de las anteriores características tiene su explicación en el hecho
de que la política abarca múltiples ámbitos y, por ello, los políticos emplean el
vocabulario correspondiente a cada uno de los numerosos temas tratados,
desde la economía, hasta la agricultura.

La segunda refleja la idiosincrasia lingüística de cada uno de los políticos,
puesto que en muchos casos el único denominador común para las personas
que se desenvuelven en el mundo político es la pertenencia a una determinada
agrupación política o el mandato social que ostentan para representar una
colectividad. En lo demás, tales individuos pueden proceder de distintas cla-
ses sociales o colectivos profesionales, y presentar diferentes niveles de forma-
ción u orígenes étnico-culturales. Obviamente, tales componentes de su perso-
nalidad se traducen en formas de expresarse particulares; sin mencionar el hecho
de que no se vale de los mismos recursos un socialista que un conservador.

1 Por supuesto, existe una serie de palabras relativas a los regímenes políticos, organis-
mos políticos o modos de ejercer el poder, como la democracia, el parlamento o interpelar (aun-
que es importante decir que esta última palabra se utilizaba antiguamente sin connotaciones
políticas en el sentido de «implorar el auxilio de alguien» (Diccionario de la Lengua Espa-
ñola DLE http://dle.rae.es/?id=Lw6v8bS (consulta: 10.10.2016), y, hoy en día, tampoco se
limita al mundo de la política con su sentido de «pedir explicaciones» (íbidem). No obstante, el
vocabulario estrictamente político es muy escaso en comparación con el léxico de la medi-
cina, el derecho o el deporte, disciplinas en relación con las que sí se habla de lenguajes
especializados.
Pragmática del discurso electoral y el uso de nosotros

123

Asimismo, los políticos presentan sus opiniones en diversas circunstancias,
que no tienen nada en común. Primero, pueden hacerlo tanto por escrito como
de forma oral. Y en segundo lugar, no se limitan a un solo género discursivo,
lo cual determina los recursos lingüísticos utilizados (es evidente que los polí-
ticos no se expresan de la misma manera en una entrevista dirigida a jóvenes,
que en el discurso inaugural de un congreso jurídico)2.

No sin razón pues, Fernández Lagunilla (íbidem: 15) propone hablar más
bien de la lengua utilizada en la comunicación política, sugerencia con la que esta-
mos de acuerdo, aunque creemos que a nivel de discurso, el lenguaje em-
pleado en la politica cuenta con suficientes reglas y rasgos lingüísticos especí-
ficos para que pueda constituir un tema de análisis interesante.

El polisémico concepto de discurso, en este caso político, puede entenderse,
como recuerda Grzmil Tylutki3 (2010: 10-20), de dos formas. En primer lugar,
se relaciona con el contenido ideológico y se suele definir basándose en las
orientaciones políticas concretas: se habla de discurso socialista, revolucionista
o progresista. La segunda interpretación es la de segmento comunicativo supe-
rior al enunciado, dotado de determinadas características discursivas. Y esa
acepción del término discurso es la que nos interesa. Van Dijk (2001: 10) la
comenta de forma más detallada, presentado el discurso como evento comu-
nicativo consistente en el uso del lenguaje para transmitir ciertas ideas y así
entrar en interacciones. Según el lingüista el discurso abarca tanto las formas
orales, como las escritas, siendo importantes para su análisis los elementos
para- y extralingüísticos (íbidem: 15), así como el contexto (íbidem: 27).

En cuanto al discurso político propiamente dicho, vemos la necesidad de
distinguirlo de los demás tipos de discurso mediante una breve descripción
lingüística complementaria a lo que se ha dicho con anterioridad. Pese al
escaso número de recursos lingüísticos propios del lenguaje utilizado en la
política, cabe destacar un rasgo que, sin lugar a dudas, se da de forma explícita
o implícita en cada uno de los mensajes emitidos públicamente por los políti-
cos: según Coseriu (1987: 15-16) se trata del lenguaje usado en la función
bühleriana (Bühler 2004 [1934]) de apelación, o, utilizando la terminología
pragmática de Searle (1986 [1969]), del predominio de los actos de habla direc-
tivos. Ello se debe al hecho de que, al fin y al cabo, todos los políticos en su
actividad pública persiguen el objetivo de convencer a los electores y así man-
tenerse en o conseguir el poder.

De hecho, el predominio de la función apelativa, sea esta explícita o implí-
cita, es el único rasgo siempre presente en cualquier forma de discurso político,

2 La mencionada diversificación de las características lingüísticas de los actos de comuni-
cación en la política es similar a lo que ocurre en el lenguaje empleado en la prensa, tam-
poco definible de forma unívoca (también se debe a los diversos temas tratados y a la multi-
plicidad de géneros utilizados).

3 Obviamente, la autora polaca no se limita únicamente a esas dos definiciones, pero,
vistas las necesidades del presente trabajo, son las que más nos interesan.
124

Agata Komorowska

tanto oral, como escrito o, más aún, en todo acto comunicativo realizado con
fines políticos, sin que este tenga que ver siquiera con el ámbito de la política.
Recordemos que una de las acepciones de la palabra política es la de arte o traza
con que se conduce un asunto o se emplean los medios para alcanzar un fin determi-
nado (DLE4) y en este sentido la función conativa del lenguaje desempeña un
papel determinante.

Varios son los recursos lingüísticos con los que se realiza la función apela-
tiva. Si los políticos presentan sus intenciones de forma abierta, lo más fre-
cuente es el empleo del modo imperativo. Si, por el contrario, quieren transmi-
tir determinados mensajes de forma disimulada5, disponen a nivel pragmático
de toda una serie de elementos lingüísticos, entre los cuales llaman la atención
los deícticos.

Por razones obvias, de entre todas las formas de expresión política, es en el
discurso electoral en la que la función apelativa realizada mediante el uso de
distintos elementos lingüísticos es más visible. En la época de las elecciones,
los políticos se centran en la tarea de convencer a la opinión pública de la ido-
neidad de sus ideas y acciones con el fin de conseguir en los comicios el mejor
resultado posible. Dicho objetivo y el correspondiente contexto socio-político
son la clave para interpretar el discurso electoral realizado mediante diferentes
formas y géneros comunicativos.

Indudablemente, el discurso electoral es un tipo de discurso político por el
hecho de compartir con el mismo prácticamente las mismas características
lingüísticas generales, tanto en el nivel léxico-semántico (frecuencia de uso de
ciertas palabras relacionadas con el funcionamiento de la administración esta-
tal, legislación y economía), como en el nivel morfosintáctico (preferencia por
determinados modos y tiempos verbales, personas gramaticales o tipos de ora-
ción). De igual forma que el discurso político, el electoral presenta una predi-
lección por la función apelativa del lenguaje.

Evidentemente, ciertos rasgos se ven más acentuados debido a las específi-
cas circunstancias temporales en las que se pronuncia, que consisten, como ya
se ha mencionado, en la proximidad de los actos electorales. Por consiguiente,
a partir de ahora nos serviremos del término discurso electoral o político-elec-
toral para referirnos a todo acto de comunicación realizado en el ámbito de la
política en el contexto electoral.

2.	Pragmatica electoral

Al subrayar la importancia de la función apelativa del lenguaje en la comu-
nicación política hemos resaltado que es crucial en la misma el efecto con-

4 http://dle.rae.es/?id=Ta2HMYR (consulta: 12.10.2016).

5 Sea cual sea la situación en la que hablen y el tema de su intervención, el objetivo final
siempre será la búsqueda de apoyo por parte de los votantes.
Pragmática del discurso electoral y el uso de nosotros

125

seguido en el destinatario del discurso político. Lo es más aún en el discurso
electoral. Para provocar, orientar y reforzar determinadas interpretaciones lin-
güísticas los políticos se sirven de múltiples elementos lingüísticos, utilizados
de forma que no coincidan con su uso sistémico. Es la manera por la que el
emisor del mensaje realiza toda una serie de estrategias pragmáticas con el fin
de conseguir lo que se propone.

En dichas circunstancias, en el discurso electoral es necesaria una interpre-
tación pragmática en todos los niveles lingüísticos: tanto el léxico, como el esti-
lístico y gramatical, debido a que en el lenguaje utilizado por los políticos
nada es casual. Especialmente si tomamos en consideración el hecho de que
rara vez sus intervenciones son espontáneas. Más bien suelen seguir un guion
elaborado de antemano por un grupo de especialistas en relaciones públicas.

En el nivel lexicológico, los políticos optan por el uso de palabras clave,
como las voces cambio, empleo, recuperación, crisis, luchar, democracia o bienestar.
En función de las necesidades, pueden causar un efecto positivo en los desti-
natarios del mensaje, principalmente cuando los políticos hablan de sí mismos
o del partido al que representan; o provocar una reacción negativa, habitual-
mente en relación con sus adversarios políticos.

En las siguientes palabras de Rajoy, en calidad de presidente del gobierno
saliente y, a la vez, candidato a la presidencia del gobierno español, pronun-
ciadas el día 16 de marzo de 2016, se observa perfectamente el contraste entre
su propio partido, presentado de forma muy halagadora (1a) y el partido de la
oposición, que, debido a la selección léxica, se muestra como la peor de las
soluciones (1b):

1a) Nosotros hemos planteado, para la próxima Legislatura (...) cinco grandes obje-
tivos. El primer gran objetivo, el crecimiento económico y el empleo. El segundo,
mantener lo que se conocen como los pilares básicos del Estado del Bienestar (pensio-
nes, sanidad, educación pública, servicios sociales). El tercero tiene que ser la defensa
de la unidad de España, de la soberanía nacional y la igualdad de todos los españo-
les, sean quienes sean, vivan donde vivan y hayan nacido donde hayan nacido. El cuarto
gran objetivo es la defensa de los derechos más fundamentales que tienen las perso-
nas, empezando por su vida y por su libertad y, por tanto, combatir al terrorismo
aquí y fuera de aquí.

1b) (...) el déficit exterior alcanzó en 2011 los 29.000 millones de euros largos. Ade-
más, de esto tampoco se acuerda nadie, teníamos dificultades para financiarnos. Por
eso la prima de riesgo aumentaba, reflejando las dudas que había sobre la economía
(...). Entre el último trimestre de 2007 y el primero de 2012, se destruyeron casi tres
millones de empleos en Españay y el paro aumentó en prácticamente 3,5 millones de
personas. A finales de 2011, cuando llegamos al Gobierno, esta destrucción de empleo
masiva continuaba sin solución (...). El impacto social de la crisis fue devastador: El
número de hogares en que todos sus miembros estaban desempleados se incrementó de
forma continua desde 2006 (...). Esta destrucción de empleo generó una dinámica in-
126

Agata Komorowska

sostenible de deterioro de las condiciones sociales (...). La tasa de riesgo de pobreza
o exclusión social (indicador AROPE) registró un incremento significativo (...)».6

Son igualmente estrategias pragmáticas en el nivel lexicológico el uso de
sinónimos o antónimos que no solo se emplean con la finalidad de no repetir
ciertos giros, sino con la de, además, influir en la percepción de la realidad del
destinatario. Los sinónimos utilizados en un mismo enunciado sirven para
recalcar y reforzar ciertas ideas, de la misma manera que los antónimos; si bien
estos últimos lo hacen realzando los contrastes. En el ejemplo 2) Pablo Iglesias,
líder del partido Podemos subraya lo que debería ser la patria soñada, supues-
tamente únicamente posible con el partido en cuestión:

2) La patria (...) que protege a todos los ciudadanos, que respeta la diversidad de
nacionalidad, que asegura que (...).7

Prácticamente los mismos efectos se consiguen con recursos estilísticos, como,
entre otros, la metáfora (3b), las repeticiones (3a) o las preguntas retóricas (3c):

3a) Basta ya de secuestrar la soberanía, basta ya de gobiernos cobardes (...).8

3b) Un programa realista. (...) frente a quienes sacan su medicina para un diag-
nóstico equivocado.9

3c) ¿Qué hemos hecho los españoles?¿O es que la política de empleo y el mo-
delo laboral no funcionan? Es un fracaso absoluto en los últimos años. Ciudadanos
propone nuevo modelo para equilibrar la relación entre trabajador y empresa (...).10

En lo que se refiere a la interpretación pragmática, parece más interesante
aún el nivel morfosintáctico, debido a que los destinatarios del mensaje no
suelen percatarse de las posibles finalidades persuasivas realizadas por el emi-
sor mediante elementos gramaticales. Por una parte, se dan casos evidentes
del denominado lenguaje políticamente correcto. Uno de ellos es el insistente
uso del género femenino sin motivación gramatical (Bosque 2012). Pese a que
el masculino se consideraba siempre género no marcado y, por ende, capaz de
referirse a colectivos masculino y femenino, hoy en día, especialmente en el
ámbito de la política, abundan empleos simultáneos de ambos géneros con
el fin de resaltar la referencia a los dos sexos.

Gramaticalmente tal distinción no es necesaria, pero pragmáticamente, esto
es, en relación con el contexto socio-cultural actual, se precisa subrayar lingüís-

6 www.pp.es/sites/ default/files/documentos/16.03.16_convencion_crecimiento_y_em
pleo.pdf (consulta: 11.10.2016).

7 www.lamarea.com/2015/02/04/ discurso-integro-de-pablo-iglesias-en-la-puerta-del-sol/
(consulta: 11.10.2016).

8 Íbidem.

9 https: / / podemos.info/wp-content/uploads/2015/05/programa_marco_podemos.pdf
(consulta: 11.10.2016).

10 www.lainformacion.com/politica/ texto-integro-del-discurso-de-albert-rivera-en-el-de
bate-de-investidura_wQ3mIbxiOchgaaL8ssnFk3 / (consulta: 11.10.2016).
Pragmática del discurso electoral y el uso de nosotros

127

ticamente la igualdad entre hombres y mujeres, de ahí que se puedan escuchar
fórmulas de tratamiento como españolas y españoles o ciudadanas y ciudadanos.
Tanto es así que hace algunos años surgió una polémica entorno a la palabra
miembra inventada en el espíritu de la corrección política por la ministra de
género de aquel entonces11.

Mientras que el lenguaje políticamente correcto se analiza desde un enfo-
que pragmático, debido a que se trata de significados adicionales interpre-
tables a partir del contexto, teniendo en cuenta la realidad del cambio social,
mucho más interesantes parecen los usos pragmáticos vinculados a la función
apelativa del lenguaje utilizado en la política. Llaman especial atención los
recursos pragmáticos empleados en la época de las elecciones, entre los cuales
destaca el recurrente empleo de la primera persona plural.

3.	Nosotros en el discurso político

Los significados adicionales pragmáticos se interpretan a partir de la situa-
ción comunicativa, cuyos componentes son los interlocutores, el tiempo y lugar
de comunicación, además de otros elementos (Leech 1998: 48, 58-60). En el
caso del discurso electoral y también el político en general, el marco enun-
ciativo tan significativo a la hora de interpretar pragmáticamente el mensaje
transmitido, constituye el punto de partida para las diversas estrategias per-
suasivas basadas en el uso de los elementos deícticos.

Tal y como se ha mencionado, entre las manifestaciones de las marcas per-
sonales discursivas destaca la frecuencia con la que se recurre en el mundo de
la política a la forma nosotros. Se trata de un recurso muy versátil, que cubre
varias necesidades y finalidades comunicativas. Ello se debe al hecho de que la
forma personal de primera persona plural incluya al yo de la situación comu-
nicativa, pero la relación entre el singular y el plural de primera persona no es
de la misma naturaleza que la existente entre el singular y el plural de las for-
mas de tercera persona, él - ellos o ella - ellas.

Estamos de acuerdo con Benveniste (1966), quien subraya que sería erróneo
tratar nosotros como el plural de yo, entendido como suma de varios yo12. Com-
partimos la opinión de Nowikow (1994: 285-286) sobre la pluralización hetero-
génea de la primera persona, en forma de nosotros= yo + no-yo. De hecho, Kury-
łowicz (1975: 44-45) ofrece una explicación etimológica de dicho proceso. El
científico considera que es una pluralización basada en el denominado plural
elíptico, constituido, a su vez, a partir del privileged member, que en el caso de
nosotros sería el hablante. De ahí que el pronombre nos latino equivalga a ego
más otras personas, lo cual en español se convierte en la forma nos-otros.

11 Bibiana Aído, palabra pronunciada en una comparencia en el congreso en 2008.

12 Tampoco nos convence la teoría de la disgregación de yo, en la que el nosotros representa
al «hablante diviso» frente al yo, esto es, el «hablante indiviso» (Almela Pérez 2000: 12-13).
128

Agata Komorowska

En la misma dirección apunta la propuesta de Criado de Val (1980: 28) que
insiste en que la forma nosotros es una extensión de yo, en forma de los concep-
tos de tú o tercera persona añadidos, aunque menciona también los usos de
nosotros como variante más expresiva de yo.

Lo cierto es que las formas en las que se manifiesta la primera persona del
plural evidencian los valores de colectividad frente al yo, expresión de indivi-
dualidad. Fernández Lagunilla (1999: 53) recuerda que detrás del nosotros pue-
den esconderse: el emisor + el/los receptor-es, o bien el emisor + él/ ellos, o bien
yo + vosotros + ellos. Estas serían las referencias personales básicas de la forma
nosotros, esto es, las que determinan la característica sistémica de dicha forma.

La autora contempla también el yo de modestia. No obstante, se podrían aña-
dir además todos los usos pragmáticos de nosotros, analizados más adelante en
relación con el lenguaje empleado en la política.

Para terminar con la descripción del valor sistémico de nosotros, recorde-
mos la distinción planteada respecto a las referencias personales efectuadas.
Como se ha visto, a diferencia de la homogeneidad semántica de los pronom-
bres de tercera persona, nosotros incluye dos papeles discursivos diferentes,
que Bogacki (1991: 77) especifica como «le Locuteur et l'Objet du discours ou
encore le Locuteur et l'Allocutaire». Y en este sentido, se habla del plural exclu-
yente (yo+ ellos) y el plural incluyente (el emisor + el receptor). Si bien a esta
última categoría, se podría añadir también la tercera persona. Sin embargo,
como bien constata Nowikow (1994), se trata de valores semánticos que no dis-
ponen de las correspondientes manifestaciones morfológicas y, por ello, pue-
den interpretarse únicamente en relación con el contexto.

Este factor de incertidumbre en cuanto a la constatación de si el nosotros es
de tipo excluyente o incluyente, o, tal vez, representa al yo expresivo, se apro-
vecha como recurso pragmático en el discurso político. Es comprensible debido
a las características de la situación comunicativa de dicha forma de mensaje,
propicias para ello, así como a las intenciones comunicativas del hablante polí-
tico, que busca conseguir nuevos votantes, y por lo tanto recurre a la función
apelativa del lenguaje. Pero investiguemos la cuestión por partes.

Fijémonos primero en la difuminación de los conceptos de emisor y recep-
tor13. Por una parte, el discurso electoral se dirige a un número incalculable de
potenciales votantes. Por otra, debido las finalidades políticas, no interesa iden-
tificar al yo, puesto que de esta forma el mensaje se individualizaría demasiado,
mientras que lo pretendido es ofrecer la impresión de la fuerza situada en la
colectividad o, en otros casos, distribuir la responsabilidad entre varios sujetos
de forma que no pueda determinarse a un único responsable. Por tanto, se
escogen formas verbales y pronombres plurales o simplemente impersonales.

13 Por cierto, las coordenadas temporales y espaciales de la enunciación también son
conceptos amplios, ya que al emisor político no le interesa limitar el alcance de su discurso
a un momento y un lugar determinados, sino más bien pretende ampliar su alcance espacio-
temporal.
Pragmática del discurso electoral y el uso de nosotros

129

La forma yo se usa en escasas ocasiones, debido a que los políticos suelen
hablar en nombre de sus partidos u otros colectivos sociales. Pocas son las
situaciones en las que se pronuncian en su propio nombre. Son una excepción
los enunciados formados a partir de los verbos de comunicación u opinión,
por su naturaleza emocionalmente neutros, por no decir atenuantes. De hecho,
en las actas de las sesiones parlamentarias se encuentran estas expresiones:
Permítanme que me refiera (...), Creo que debemos.., Les recuerdo que (...). Véanse
los siguientes ejemplos14:

4a) Me explicaré: se ha pedido la reforma del Tribunal Constitucional porque se le
acusa de estar secuestrado por los partidos (...).

4b) Es cierto que en España hay muchos aforados, quizá demasiados; por cierto,
todos ellos — repito —, todos ellos, con el juez predeterminado por la ley.

4c) El tiempo que me resta no sería suficiente para hacer una debida relación de
todas ellas, pero permítanme que les ponga unos ejemplos.

El efecto conseguido es doble: por una parte, al utilizar la forma yo el
hablante asume la responsabilidad personal de lo dicho. Sin embargo, por
otra, los verbos como creer, pensar, decir, de alguna manera, desvían la atención
del contenido transmitido, que podría expresarse perfectamente de forma
directa, sin que se tenga que recurrir a dichas fórmulas adicionales.

Es curioso que el yo no aparezca prácticamente nunca en discursos prepara-
dos con anterioridad; quizá con la única excepción de los verbos performati-
vos: prometo, declaro:

5)	Puedo prometer y prometo, decencia. Puedo prometer y prometo, diálogo. Puedo
prometer y prometo, dedicación.15

Ocurre todo lo contrario en los enunciados espontáneos, en los que los polí-
ticos utilizan la primera persona del singular. La razón parece ser precisa-
mente esa falta de preparación: al no poder controlar todo lo que dicen, debido
a que a veces las emociones se lo impiden, los políticos prefieren recurrir al yo
para no comprometer a su propio partido. Y, a la vez, intentan protegerse a sí
mismos al emplear el mencionado tipo de verbos.

No obstante, en la época electoral lo que con mayor frecuencia se usa es la
forma nosotros. Evidentemente, en el mundo de la política, dicha forma se em-
plea también en otras ocasiones. Es más: hasta se ha acuñado el término nosotros
político (Fernández Lagunilla 1999: 54) por su llamativa repetición16. Si bien es
especialmente interesante analizar qué tipo de nosotros es más popular y con
qué finalidades se emplea en la época electoral. Se trata pues de un periodo en

14 www.senado.es/legis11/publicaciones/pdf/senado/ds/DS_P_11_5.PDF (consulta: 20.12.16).

15 www.efe.com/efe/espana/ portada/ sanchez-puedo-prometer-y-prometo-decencia-dialo
go-dedicacion/10010-2925845 (consulta: 07.11.2016).

16 Se comenta esta cuestión en el interesante artículo «Los deícticos en la política» (Her-
nández Sánchez & López Martínez 2002).
130

Agata Komorowska

el que varios partidos, tanto el gobernante, como los nuevos, sin mencionar la
oposición, se vuelcan en la dinámica y explícita lucha por los votos.

En primer lugar, en el discurso político electoral está presente el nosotros
excluyente, que excluye al auditorio y los posibles destinatarios del mensaje, en
este caso los votantes. El hablante intenta transmitir el mensaje en calidad de
representante de un colectivo más amplio. Aunque no lo precise, se supone
que se trata de su partido.

Llama la atención el hecho de que este tipo de forma plural sea utilizada prin-
cipalmente por el partido gobernante en los debates en el congreso. Es natural
debido a que los gobernantes tienen por objetivo mantenerse en el poder, así
que intentan ampliar su mandato social y, en cierto modo, defenderse. Por ello,
hablan en nombre de su partido, de lo que este ha hecho, resaltando, en su caso,
sus méritos o intentando presentar justificaciones o excusas. Todo ello como si
fuera una especie de informe para los votantes elaborado por los gobernantes.
Es normal entonces que en este caso se opte por el nosotros excluyente:

6)	Mi Gobierno se empleó en la defensa de la legalidad. (...) lo hemos hecho con pru-
dencia (...) nos empleamos a defender la concordia. Hemos remitido a las Cortes los pro-
yectos de ley del tercer sector.17

Asimismo, el nosotros excluyente es utilizado por partidos nuevos, que inten-
tan hacerse un hueco en el mundo político. Normalmente emplean dicha forma
para presentar sus ideologías y programas, como en los ejemplos siguientes:

7a) La libertad y la igualdad son nuestros valores básicos.

(7b) Propugnamos una nueva política lingüística (...).18

En lo que se refiere al nosotros incluyente, esto es el hablante + sus interlo-
cutores u otros destinatarios del mensaje, ya que estos no siempre coinciden
y + además otras personas representadas por el emisor del mensaje (habitual-
mente son miembros del mismo partido), merece la pena recordar una particu-
laridad. A saber: sean quienes sean los interlocutores, el destinatario real son
los votantes. En los mítines o folletos electorales, este hecho es evidente, por la
presencia o la referencia a los mismos. No obstante, en otras situaciones comu-
nicativas, como debates parlamentarios, entrevistas, tertulias, correspondencia
oficial, no se hace mención explícita de ellos, lo cual no cambia que sean los
votantes los destinatarios definitivos.

Son principalmente los partidos candidatos al poder los que optan por el
nosotros incluyente. Es una forma de presentarse como aparentemente exterio-
res al mundo político existente, como fuerza nueva. Su estrategia discursiva
basada en dicho tipo de nosotros se realiza con el fin de convencer al destina-
tario (votante) que, junto con el hablante y su opción política, está formando el

17 www.lamoncloa.gob.es/presidente/ intervenciones/Paginas/2015/ prsp20150224.aspx
(consulta: 19.07.2016).

18 http://portavoz.ciudadanos-cs.org/ideario/ (consulta: 03.09.2016).
Pragmática del discurso electoral y el uso de nosotros

131

mismo colectivo. Ese efecto se consigue precisamente gracias al nosotros inclu-
yente, empleado a modo de confrontación. Por ello, llamaremos dicho fenó-
meno pragmático el nosotros contrastivo.

En primer lugar, se suele aprovechar el contraste entre ellos, concepto en
ocasiones difuso, referente a los demás, sin precisar quiénes son exactamente,
y nosotros, cuya referencia son los españoles:

8a) (...) el totalitarismo y el terror se cernieron sobre nuestro país. Esa gente valiente
está en nuestro ADN y estamos orgullosos.

En otras ocasiones, se contrasta el nosotros equivalente a «los que no nos
sentimos representados por el poder actual» con la forma ellos, referente a las
fuerzas gobernantes, como en el ejemplo 8b):

8b) (...) nos hicieron creer esa mentira según la cual las cosas funcionan si a los más
ricos les va muy bien. Si a los ricos les va bien, a todos nos irá bien. (...) ¡Es mentira!
(...) pero ahora vamos a recuperar nuestro derecho a soñar.19

Finalmente, es necesario mencionar el contraste entre la tercera persona y la
forma nosotros, utilizado con objetivos diferentes de los mencionados con ante-
rioridad, por lo menos a corto plazo, aunque permanecen iguales los definiti-
vos, esto es, los enfocados a convencer al máximo número de votantes.

En este sentido, la tercera persona se puede emplear para describir a poten-
ciales votantes. Sirve para resaltar de forma individual un perfil de votante
concreto con sus características. La forma nosotros, a su vez, se emplea con el
fin de crear el vínculo entre dicho tipo de votante y el hablante, e inscribir a los
dos en el mismo colectivo:

9) La política es tomar decisiones y todos tomamos decisiones todos los días. (...)
Las amas de casa administran seguramente mejor que cualquier ministro que hayamos
tenido. (...) Juntos podemos.20

En el ejemplo 9), el contraste sirve para poner el foco de atención de los des-
tinatarios del mensaje en determinadas características del conjunto político en
cuestión, compartidas supuestamente con los potenciales votantes. Es solución
natural para el discurso de nuevos partidos, todavía en proceso de formación
de alternativas políticas novedosas (por lo menos, así lo presentan ellos).

Otro recurso es el contraste entre nosotros y la tercera persona en su referen-
cia impersonal. La impersonalidad se escoge a la hora de definir las circun-
stancias político-sociales de actualidad para el momento en cuestión, así como
la necesidad de cambios urgentes. Por una parte, lo impersonal sirve para dar la
impresión de objetividad, pero, por otra, se usa para provocar la sensación de
neutralidad emocional.

19 www.lamarea.com/2015/02/04/discurso-integro-de-pablo-iglesias-en-la-puerta-del-
sol/ (consulta 11.10.2016).

20 www.youtube.com/watch?v=B2_Ne3KEcFU (consulta: 30.11.2016).
132

Agata Komorowska

En este panorama el nosotros desempeña el papel de un elemento dinamiza-
dor, que atrae la atención del destinatario. Siendo una forma personal trans-
mite el mensaje de intención de acción frente al estatismo que evocan las for-
mas impersonales. Además, al ser una forma inscrita en la subjetividad, da la
impresión de algo concreto y real, y ante todo, emocionalmente cercano, al
contrario de la distancia dimanante de las formas impersonales.

10a) Las Constituciones democráticas se caracterizan por ser normas estables y dura-
deras (...). (...), existe un amplio estado de opinión - entre expertos y políticos, pero tam-
bién entre los mismos ciudadanos - sobre la necesidad de reformar algunos de sus pre-
ceptos (...). Con ello no queremos decir, ni mucho menos, que la Constitución en su
conjunto haya quedado desfasada y deba iniciarse un nuevo proceso (...).

10b) (...) las reformas que se quieren promover no serán sólo de carácter constitucio-
nal, sino muy especialmente de carácter legal e, incluso, más allá del plano estrictamente
jurídico, su intención también es contribuir a transformar la cultura política de nuestro
país. Respecto a los presupuestos políticos, queremos destacar dos cuestiones. (...).

10c) Este carácter consensual no debe alterarse, más todavía si aprendemos las lec-
ciones de nuestra historia en las que nunca, con anterioridad a 1978, se había aprobado
una Constitución mediante consenso, con el consiguiente fracaso práctico o la falta de
legitimidad social que sabemos.

10 d) (...)A la vista de la experiencia, proponemos la supresión del Consejo.21

4.	Conclusiones

El discurso político tiene como rasgo principal el de realizar la función ape-
lativa del lenguaje. En ocasiones lo hace de forma manifiesta y, a veces, de for-
ma encubierta o indirecta. Lo cierto es que los políticos, sea cual sea el motivo
de sus intervenciones, siempre buscan conseguir más apoyos. Ello se presenta
especialmente visible en la época de las elecciones, en la que la lucha por las
influencias alcanza su grado máximo.

En este sentido, no es nada sorprendente que el discurso político se sirva de
múltiples recursos pragmáticos. Es importante recordar que numerosas estra-
tegias discursivas aprovechan el amplio marco enunciativo, ofrecido por los
métodos de comunicación modernos. Gracias a Internet, la televisión u otras
nuevas tecnologías, se ve modificado el concepto de tiempo y lugar de enun-
ciación: ya no tienen que coincidir, como en la situación de comunicación cara
a cara, denominada por Lyons «canónica» (Lyons 1980: 574). Prácticamente no
existen límites espacio-temporales, en cuanto al número de destinatarios, con-
vertidos en un conjunto abierto.

21 www.ciudadanos-cs.org/ var/public/ sections/page-nuestras.ideas.reformas-democraticas-
institucionales/reformas-democraticas-institucionales.pdf? v=136_0 (consulta: 18.12.2016).
Pragmática del discurso electoral y el uso de nosotros

133

En estas circunstancias, surge en el ámbito político la necesidad de buscar
formas de alentar al votante a identificarse con determinadas agrupaciones
políticas, así como de presentar tales agrupaciones como fuerzas dinámicas,
numerosas y capaces de cambiar la realidad.

Dichas finalidades se pueden llevar a cabo mediante el uso de la forma
nosotros. Por ello, la primera persona del plural se utiliza con especial frecuen-
cia en la época de las elecciones. Los nuevos partidos suelen optar por el nosotros
incluyente, situándose junto con el votante en oposición al partido gobernante.
El partido en el poder, por su parte, utiliza el nosotros excluyente al tener que
aclarar varios asuntos del mandato que finaliza. Su objetivo es principalmente
el de conseguir el efecto de distribución de responsabilidad.

Además de dichas variedades de nosotros, existe una más, que, junto con el
contexto situacional, se basa en el textual: es el nosotros contrastivo empleado en
oposición a la forma de tercera persona. La idea que transmite es la de resaltar
las características de los votantes potenciales, descritos en tercera persona para
luego marcar, mediante la forma nosotros, su pertenencia al mismo colectivo
que el partido en cuestión. En otros casos, el contraste con las formas imperso-
nales sirve para hacer hincapié en la presentación de una determinada opción
política, a la que el nosotros aporta valor de dinamismo, realismo y cercanía
emocional.

Independientemente de la variante y del caso descrito, al fin y al cabo, el
nosotros contribuye en última instancia a la persuasión de los destinatarios
hacia el voto deseado, esto es, se inscribe en la función apelativa del lenguaje.

Bibliografía

Almela PÉREZ Ramón, 2000, ¿Es nosotros el plural de yo?, Estudios de Lingüística de
la Universidad de Alicante 14: 9-17.

Benveniste Émile, 1966, Problèmes de linguistique générale, Paris: Gallimard.

BOGACKI B. Krzysztof, 1991, À propos du fonctionnement des pronoms en français,
(in:) Analyse et synthèse dans les langues romanes et slaves: actes du Ve Colloque Inter-
national et Linguistique Romane et Slave, Harro Stammerjohann (éd.), Tübingen:
G. Narr Verlag, 75-81.

BOSQUE Ignacio, 2012, Sexismo lingüístico y visibilidad de la mujer: www.rae.es/sit
es/ default/files/Sexismo_linguistico_y_visibilidad_de_la_mujer_0.pdf (consulta:
05.08.2016).

BüHLER Karl, 2004 (1934), Teoria języka, Kraków: Universitas.

COSERIU Eugenio, 1987, Lenguaje y política, (in:) El lenguaje político, Manuel Alvar
(coord.), Madrid: Fundación Friedrich Ebert Instituto de Cooperación Iberoame-
ricana, 9-31.

Criado DE VAL Manuel, 1980, Estructura general del coloquio, Madrid: Consejo Supe-
rior de Investigaciones Científicas.

FERNÁNDEZ Lagunilla Marina, 1999, La lengua en la comunicación política, t. I: El
discurso del poder, Madrid: Arco/Libros.
134

Agata Komorowska

GRZMIL-TYLUTKI Halina, 2010, Francuska lingwistyczna teoria dyskursu. Historia, ten-
dencje i perspektywy, Kraków: Universitas.

Hernández SÁNCHEZ Eulalia, LÓPEZ Martínez María Isabel, 2002, Los deícticos
en la comunicación política, Hesperia. Anuario de filología hispánica 5: 155-174.
KURYŁOWICZ Jerzy, 1987, Studia językoznawcze, Warszawa: PWN.

LEECH Geoffrey N., 1998, Principios de pragmática, Logroño: Universidad de La Rioja
Servicio de Publicaciones,.

LYONS John, 1980, Semántica, Barcelona: Teide.

Nowikow Wiaczesław, 1994, Sobre la pluralización de personas gramaticales en las
lenguas románicas: nos, vos/nos alteros, vos alteros, Anuario de lingüística hispá-
nica (Valladolid) 10: 283-300.

NuÑEZ CABEZAS Emilio Alejandro, GUERRERO SALAZAR Susana, 2002, El lenguaje
político español, Madrid: Cátedra.

Real Academia Española, 2014, Diccionario de la lengua española, http://dle.rae.es/
[en línea].

SEARLE John R., 1986 (1969), Actos de habla: ensayo de filosofía del lenguaje, Madrid:
Cátedra.

VAN DIJK Teun A., 2001, Badania nad dyskursem (in:) Dyskurs jako struktura i proces,
Teun A. van Dijk (ed.), Warszawa: PWN, 9-44.

Summary

Pragmatics of the electoral discourse and the use of nosotros in Spanish

The aim of this paper is to comment three attitudes towards a word expressed
by Heidegger, Blanchot and Derrida. Three authors reveal the care of the Word,
but at the same time confirm the weakness of the Word. The accent is stressed over
the ethic dimension of the speech: how to speak without blessing the other. The
only way is to keep one's word.

Streszczenie

Pragmatyka dyskursu wyborczego i użycie formy nosotros w j. hiszpańskim

Artykuł opisuje pragmatyczne użycia rozmaitych środków językowych w hisz-
pańskim dyskursie wyborczym, ze szczególnym uwzględnieniem form pierwszej
osoby liczby mnogiej. Analizie poddane zostały materiały wyborcze oraz wystąpie-
nia polityków z okresu wyborczego w latach 2015-2016, reprezentujących zarówno
ówczesną partię rządzącą, jak i partie opozycyjne i kandydujące.
Études sur le texte dédiées à Halina Grzmiì-Tyìutki
Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds), Kraków, Biblioteka Jagiellońska, 2016

Renata Krupa

Université Jean Moulin
Lyon III

Les marqueurs discursifs de contact
en polonais et en français.
Quelques observations

Le but de cet article est d'examiner la nature et le fonctionnement des mar-
queurs discursifs de contact mais aussi de comparer les approches et la termi-
nologie associées à cette problématique en linguistique polonaise et française.

Le champ d'investigation

Les marqueurs discursifs de contact jouent un rôle aussi particulier qu'im-
portant dans l'interaction à l'oral. Ils permettent une participation active du
locuteur et de l'interlocuteur à la construction de la communication. Ce sont
les éléments linguistiques qui favorisent la réception langagière ainsi que la
dynamique des échanges verbaux. Ils régulent le processus interactif. La di-
mension interactive est une notion centrale dans la description de ces unités
linguistiques. Les marqueurs discursifs de contact constituent un ensemble des
procédés dont dispose le locuteur pour s'assurer l'écoute du destinataire.
Ils sont souvent associés à la fonction phatique et au terme : mot phatique. Ils
s'adaptent à des contextes très différents et présentent des emplois très divers.
Ils sont caractéristiques de l'oral spontané. Il est difficile de donner les caracté-
ristiques de ces mots car leur statut linguistique n'est pas toujours déterminé
de façon claire.

Nous proposons de délimiter le champ d'investigation et de décrire des
marqueurs déverbaux à la deuxième personne de type wiesz/wiecie (tu sais/vous
savez), widzisz/widzicie, (tu vois/vous voyez), słuchaj/słuchajcie (écoute/écoutez), cze-
kaj/czekajcie (attends/attendez), zobacz/zobaczcie (regarde/regardez), rozumiesz/rozu-
136

Renata Krupa

miede (tu comprends/vous comprenez). Dans la langue polonaise, il faut ajouter
à cette liste les empois de politesse à la troisième personne avec pan/pani/pań-
stwo/panie/panowie du type widzi pan, niech pan zobaczy qui correspondent au
vouvoiement français.

Les marqueurs étudiés viennent des verbes mais ils ont perdu leurs catégo-
ries verbales et se sont désémantisés. Ce constat est partagé par les chercheurs
polonais et français : Ozóg (1990 : 43) parle des opérateurs quasi-verbaux de con-
tact. Blanche-Benveniste (1989 : 53) fait remarquer que les constructions en
question, en français, sont des verbes recteurs faibles. Tel est également l'avis
d'Andersen (2006 : 13), pour qui ces marqueurs discursifs en français, ont suivi
un processus de grammaticalisation par lequel ils ont perdu leur rôle de verbe
recteur. Ils n'apportent donc pas de contribution au contenu propositionnel de
l'énoncé. Néanmoins, l'auteur parle « d'une partie du sémantisme de départ »
qui est restée dans ces constructions. Le terme grammaticalisation est utilisé ici
dans son emploi général, indiquant un emploi désémantisé et figé.

Un certain nombre d'entre eux sont issus de la grammaticalisation voire
pragmaticalisation (terme employé par Dostie 2004 proposé pour remplacer
celui de grammaticalisation) des formes pleines, comme les formes verbales en
français : tu sais, tu vois, regarde, écoute, attends, tiens. Par grammaticalisation, on
désigne habituellement un processus diachronique au terme duquel un élé-
ment linguistique perd sa valeur lexicale primitive. Le phénomène de gram-
maticalisation consiste, pour les mots étudiés, à s'éloigner de leur origine ver-
bale, tant par leur morphologie que par leur sémantique. A titre d'exemple,
certains impératifs ont pris la valeur d'une interjection mais le sens du verbe
y est encore légèrement perceptible. Ce passage à l'emploi interjectif est signalé
par Świątkowska (2010 : 70). L'auteure n'hésite pas à parler du verbe-interjection
tiens/tenez et de ses traits morphologiques comme l'opposition singulier/pluriel
qui ne donnent souvent aucune indication sur le nombre de personnes aux-
quelles nous nous adressons. Tiens au singulier s'éloigne du sens verbal origi-
nel et semble avoir perdu toute sa force injonctive. Le contenu sémantique de
ces formes figées est très variable. Et ne s'explique vraiment qu'en fonction du
contexte et des dispositions du locuteur.

Il convient de souligner que le processus de grammaticalisation se fait de
façon graduelle et présente une sorte de continuum. Il s'accompagne de divers
traits reconnus comme caractéristiques du phénomène : fréquence accrue (celle
de wiesz/tu sais, est impressionnante), isolement syntaxique, modification de la
construction, la très large domination de l'emploi au singulier dans le cas par-
ticulier des marqueurs issus des impératifs à la deuxième personne. Nous
allons essayer de mettre en évidence les ressemblances descriptives et séman-
tiques qui existent dans les deux langues.

Tout d'abord, il convient de se demander quelle catégorie (classe) gramma-
ticale ces marqueurs représentent. Il faut dire qu'ils n'entrent pas dans les
classes grammaticales traditionnelles (adverbes, particules, interjections). Il est
Les marqueurs discursifs de contact en polonais et en français. Quelques observations 137

difficile de les ranger dans les catégories usuelles (les marqueurs, les connec-
teurs, les opérateurs) dont les frontières paraissent assez floues.

La terminologie

Le manque de critères linguistiques formels est sans doute à l'origine de la
diversité de significations attachées au mot marqueur discursif de contact dans dif-
férents travaux. Ils constituent une classe non-homogène, comme en témoigne
la diversité des appellations en usage dans la langue polonaise et française.

En linguistique polonaise, on parle des sygnały konatywne les signaux cona-
tifs (Pisarkowa 1975), modulanty les mots modaux (Jodłowski 1977), partykuły
les particules (Grochowski 1986), quasi-czasownikowe operatory kontaktu opé-
rateurs quasi-verbaux de contact (Ozóg 1990), metaoperatory les métaopérateurs
(Awdiejew & Habrajska 2004), operatory interaktywne les opérateurs interactifs
(Awdiejew 2007), operatory metatekstowe les opérateurs métadiscursifs (Char-
ciarek 2010).

En linguistique française, pour nommer le même phénomène, on parle des
connecteurs phatiques/phatèmes (Davoine 1980), mots du discours (Ducrot
1980), opérateurs discursifs (Cosnier & Kerbrat-Orecchioni 1987), ponctuants
de l'oral (Vincent 1993), particules énonciatives (Fernandez-Vest 1994), mar-
queurs discursifs (Dostie 2004) ou plus récemment marqueurs pragmatiques,
connecteurs pragmatiques ou conversationnels, marqueurs de structuration de
la conversation.

La fonction

Il nous semble utile de rappeler une citation de Cosnier (1987 : 292) qui
définit le rôle et la fonction des marqueurs phatiques :

l'expression phatique est un moyen d'expression verbo-vocal utilisé par les
participants d'une interaction verbale. Elle est généralement située aux fron-
tières d'une unité de tour de parole et intervient sur le plan de la co-production
du discours (dimension procédurale) ainsi que sur le plan de l'élaboration co-
opérative de liens socio-affectifs (dimension relationnelle) dans le but d'assurer
la bonne entente entre les interlocuteurs... en tant que continuation d'un acte de
parole, elle fait appel à l'interlocuteur sous forme de demande de rectification et
peut être analysé en tant qu'acte incitatif dans le cadre d'un énoncé coopératif.

Parmi les différentes fonctions spécifiques attribuées aux marqueurs discur-
sifs de contact, que nous pouvons remarquer en polonais et en français, nous
pouvons citer en premier la fonction d'appel à l'écoute, systématiquement
associée à d'autres fonctions dont les plus importantes sont les suivantes :
adoucir la transition vers une nouvelle étape de l'interaction, structurer le dis-
138

Renata Krupa

cours, mettre en relief un aspect du discours ou marquer une rupture sur le
plan de l'organisation discursive, créer des liens entre les interactants.

A. Smith (2007 : 196), dans sa thèse sur la fonction phatique, propose de
regrouper toutes les fonctions associées à l'appel à l'écoute en deux parties. La
première, appelée dimension procédurale, contient les fonctions liées au discours
et à sa structuration. La deuxième, appelée dimension relationnelle, concerne le
niveau relationnel et les liens psychoaffectifs existants entre les participants de
la conversation. C'est une proposition inspirée directement par les travaux
de Cosnier (1987) et Dostie (2004) qui mentionnaient déjà le sens procédural,
intertextuel et interpersonnel des marqueurs.

L'analyse des exemples

Les exemples analysés dans cet article sont tirés d'un corpus de conversa-
tions (langue orale ou dialogues des textes littéraires polonais) recueilli pour
les besoins d'une thèse (Krupa 2010). Certains ont été empruntés aux auteurs
dont le nom apparaît à côté des exemples cités. Les traductions des exemples
sont proposées par l'auteur de cet article et, pour les ouvrages traduits, em-
pruntés aux auteurs des traductions.

L'analyse de différents marqueurs permet de voir les ressemblances et les
différences de fonction et d'emploi de ces constructions. En premier seront
analysés les exemples dont la traduction proposée est proche du sens des
exemples sources. Ensuite, viendront les exemples qui focalisent sur la spécifi-
cité de chaque langue et posent la question de variations culturelles à travers
différents actes de langage.

[Deux collègues au travail]

(1)	Wiesz, ona ci nie pomoże. (corpus)

Tu sais, elle ne t'aidera pas.

[Deux amis]

(2)	Wiesz co ? Chodźmy na cmentarz. (Konwicki)

Tu sais quoi ? Allons au cimetière.

[A la mairie]

(3)	Wie pan co? Będzie pan mógł chwileczkę poczekać,	bo mamy awarię kompu-

terów. (corpus)

Vous savez quoi ? Vous devrez attendre un peu, nous sommes en panne d'ordi-
nateurs.
Les marqueurs discursifs de contact en polonais et en français. Quelques observations 139

[La mère s'adresse à son fils]

(4)	No trzeba jutro to zrobić, wiesz, na spokojnie, bez paniki. (Boniecka)

Il faut le faire demain, tu sais, dans le calme, sans paniquer.

[Deux écoliers]

(5)	Byłem wtedy chory, i rozumiesz, sprawdzian mi nie wyszedł. (corpus)

J'étais malade pendant ce temps et, tu comprends, je n'ai pas réussi mon devoir.

[Deux personnes à table]

(6)	Słuchaj, mówmy o czym innym. (Charciarek)

Ecoute, parlons d'autre chose.

[Deux amis au téléphone]

(7)	Patrz, jak to się dziwnie składa, on wczoraj dzwonił do mnie w tej sprawie.
(Boniecka)

Regarde (tiens), comme c'est bizarre, il m'a appelé hier à ce sujet.

[Deux amis au téléphone]

(8)	Zobacz, jak to jest. Wszyscy o tym wiedzą, ale nikt o tym nie mówi. (corpus)
Regarde, comment c'est. Tout le monde est au courant mais personne n'en parle.

[Programme télévisé]

(9)	- Mówił pan, ze alkoholizm to nie jest choroba ciała, ale to jest choroba duszy.
(corpus)

- Ja, widzi pani, mam problemy z samym sobą.

- Vous avez dit que l'alcoolisme n'est pas une maladie du corps mais de l'âme.

- Vous voyez (vous savez), moi, j'ai des problèmes avec moi-même.

[Deux collègues au travail]

(10)	Ale poczekaj,	to znaczy, ze ciebie juz tutaj nie będzie w maju?(corpus)

Mais attends, cela veut dire que tu ne seras plus là au mois de mai ?

Tous les exemples cités constituent une sorte de signaux régulateurs (Ker-
brat-Orecchioni 1992 : 10) qui permettent d'organiser le contact entre les inter-
locuteurs. Ils permettent de ponctuer l'échange et sont fréquents dans les
140

Renata Krupa

échanges verbaux. Leur fonction consiste à garder un lien phatique avec
l'interlocuteur, à initier la conversation, la continuer ou la finir. Ces marqueurs
discursifs peuvent introduire les différents énoncés.

La fonction dominante de ces unités consiste à marquer les différentes étapes
de l'organisation de la conversation, aux côtés d'autres procédés de nature
prosodique ou lexicale. Il convient également de souligner la nature multi-
fonctionnelle des marqueurs de discours. Ils « marquent l'attitude du locuteur
vis-à-vis de ce qu'il communique (...) ou encore l'organisation qu'il prétend
donner à son discours » (Ducrot 1980 : 99). Dans le cas des exemples cités plus
haut, les marqueurs apparaissent le plus souvent au début de l'énoncé. Du
point de vue morphosyntaxique, ils ressemblent à de véritables propositions
car ils contiennent un verbe conjugué. Cependant, ils sont figés dans une
forme invariable qui n'existe qu'à la deuxième personne du singulier ou du
pluriel ou à la troisième personne du singulier et du pluriel pour les construc-
tions de politesse avec pan/pani/państwo en polonais. Ils jouent le plus souvent
le rôle des marqueurs d'interaction et d'appel à l'interlocuteur. Dans le cas de
certains actes de langage directifs (ex. 2 et 6), ils jouent en plus le rôle d'adou-
cisseurs pouvant accompagner l'impératif.

La fonction des marqueurs étudiés ne s'arrête pas uniquement à l'appel.
Les opérateurs de ce type permettent aussi d'attirer l'attention sur le contenu
propositionnel qui va suivre. Les résultats présentés par Andersen (2006) con-
cernant la langue française démontrent que la valeur lexico-sémantique de tu
sais/vous savez semble indiquer que, ce qui est dit, fait partie du savoir de
l'interlocuteur, mais en réalité, c'est plutôt une information nouvelle qui est
introduite. La fonction de ces marqueurs consiste à introduire une information
non connue par l'interlocuteur et non pas à rappeler une information ancienne
(connue par l'interlocuteur). Dans de nombreux cas, les constructions avec
wiesz/wiecie/wie pan (tu sais/vous savez) apparaissent comme des marques de
politesse pour atténuer l'injonction qui apparaît. A chaque fois, elles intro-
duisent une information nouvelle. Action langagière de wiesz/tu sais permet
de décrire, raconter, commenter, expliquer, renseigner, évaluer, juger, adoucir
un acte. Le sémantisme de ce marqueur est à mettre en relation avec les dif-
férents contextes linguistiques (ex. 1-4) et extralinguistiques où ce marqueur
peut apparaître.

Widzisz/tu vois peut attirer l'attention, insister sur un point, inviter à parta-
ger son vécu personnel (ex. 9), chercher un accord ou renforcer l'énoncé. Il
introduit très souvent une information nouvelle.

Le sens premier de sL·chaj/écoute est de faire un effort de compréhension,
établir un consensus mais parfois aussi de réagir négativement au discours de
l'interlocuteur (ex. 6). Sa fonction pragmatique principale est une demande
d'attention.

Il est important de constater que les marqueurs de contact possèdent sou-
vent un correspondant sur le plan de la forme (zobacz/regarde expression ver-
Les marqueurs discursifs de contact en polonais et en français. Quelques observations 141

bale versus zobacz/regarde opérateur de contact). Ils sont souvent considérés
comme des propositions en incise (ex. 4, 5 et 9). Pour ce qui est du critère
sémantique, dans la majorité des cas ils s'éloignent de l'emploi originel de
l'impératif de ces verbes. Cependant, parfois, ils peuvent être sémantiquement
assez proches (ex. 6). Syntaxiquement parlant, il s'agit souvent des éléments
indépendants, qui ne gardent aucune relation syntaxique avec d'autres membres
de la phrase.

Czekaj, poczekaj/attends se trouve le plus souvent au début de l'énoncé. Il
peut viser à interrompre au moins momentanément l'activité du sujet parlant.
Il peut aussi demander une précision, un éclaircissement (ex. 10). Sa valeur
peut paraître moins interactive car elle n'a pas pour fonction première de
réagir à l'interlocuteur ni d'agir sur lui mais d'exprimer une certaine attitude.

Dans tous les cas, même si la forme impérative est présente, il ne s'agit pas
des emplois directifs où le locuteur réclame à l'allocutaire une réaction en acte.
Cela n'exclut pas l'existence possible d'autres sens.

Variations culturelles

Il arrive que le texte traduit varie sensiblement quant à la forme et le sens.
Cet état de choses est souvent conditionné par les différences culturelles et lin-
guistiques existantes dans la langue source et la langue cible. Deux langues
différentes peuvent exprimer le même acte de langage de façon différente.
Nous pouvons donner comme exemple la différence existante dans la formu-
lation des actes directifs comme des demandes, des ordres, des propositions,
des conseils, des recommandations. Les actes menaçants sont exprimés en fran-
çais souvent indirectement pour ne pas offenser l'interlocuteur ou contiennent
des formes adoucissantes et polies. Dans l'exemple qui suit, nous pouvons
remarquer que la traduction française proposée paraît assez brutale car elle ne
prend pas en considération le marqueur de contact wie pan/vous savez qui
précède l'impératif dans l'énoncé source polonais. Paradoxalement, l'énoncé
traduit est plus direct et moins poli que sa version originale car à la base, il
s'agit d'une proposition ou d'une invitation.

[Un homme rencontre par hasard une connaissance dans la rue et lui propose de
venir à un rassemblement.]

(11)	Wie pan, niech pan wpadnie na kongres słowiański. (Konwicki)

Faites donc un tour au concile slave. (traduction existante)

Vous savez, faites un tour au concile slave (notre proposition).

Nous pouvons observer, dans l'exemple suivant, le changement de sens de
l'énoncé traduit. C'est une faute de compréhension de la part du traducteur
car il s'agit à la base d'un appel à l'ordre introduit par le marqueur słuchajcie/
écoutez et non de l'action d'écouter.
142

Renata Krupa

[Une fille s'adresse à ses deux sœurs qui discutent vivement.]

(12)	Słuchajcie, dziewczyny, spokojnie tylko. (Głowacki)

Ecoutez les filles, mais calmement, c'est tout ce que je vous demande. (traduc-
tion existante)

Ecoutez, les filles, du calme. (notre proposition)

L'une des fonctions des marqueurs discursifs de contact est d'introduire les
différents actes de langage et de faciliter les échanges verbaux. Cela signifie
également, s'adapter aux règles de politesse présentes dans diverses langues.

Conclusion

Nous pouvons conclure en disant que l'emploi des marqueurs discursifs de
contact est semblable dans les deux langues. Pour la plupart, ils ont conservé
l'opposition morphologique singulier/pluriel de l'impératif du verbe dont ils
sont issus. Néanmoins, ils présentent un haut degré de figement. Leur fonction
dominante est celle de communiquer une attitude relationnelle à son interlo-
cuteur mais aussi de contribuer à l'organisation du discours. Ils sont présents
dans le cadre d'une structure dialogale.

Les marqueurs discursifs de contact en polonais et en français n'expriment
pas uniquement la fonction expressive liée aux émotions et aux sensations (éton-
nement, mécontentement, colère, mépris). Ils expriment également la fonction
cognitive car ils peuvent désapprouver ou accepter un comportement, porter
un jugement sur l'information. Etant donné que la plupart des marqueurs sont
polysémiques, la description doit se faire à partir d'une démarche discursive et
pragmatique. Elle devra prendre en considération des facteurs situationnels au
sens large et parfois des connaissances générales que le locuteur prête à l'allo-
cutaire.

Il serait intéressant à l'avenir de comparer les marqueurs de contact en polo-
nais et en français sans passer par les traductions mais en s'inspirant directe-
ment des exemples authentiques. Une telle démarche permettrait sans doute
de saisir plus de particularités propres à chaque langue.

Bibliographie

ANDERSEN Hanne Leth, 2006, Marqueurs discursifs propositionnels, Langue fran-
çaise 154 : 13-28.

AWDIEJEW Aeksy, 2007, Gramatyka interakcji werbalnej, Kraków : Wydawnictwo Uni-
wersytetu Jagiellońskiego.

AWDIEJEW Aleksy, Habrajska Grażyna, 2004, Wprowadzenie do gramatyki komunika-
cyjnej, t. 2, Łask : Leksem.
Les marqueurs discursifs de contact en polonais et en français. Quelques observations 143

Blanche-Benveniste Claire, 1989, Constructions verbales en incise et rection faible
des verbes, Recherches sur le français parlé 9 : 53-73.

BONIECKA Barbara, 2013, Strukturowanie potoczności w komunikacji werbalnej, Lublin :
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

CHARCIAREK Andrzej, 2010, Polskie wyrażenia metatekstowe o funkcji fatycznej i ich
odpowiedniki czeskie i rosyjskie, Katowice : Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
COSNIER Jacques, Kerbrat-Orecchioni Catherine (dir.), 1987, Décrire la conversa-
tion, Lyon : Presses Universitaires de Lyon.

Davoine Jean-Pierre, 1980, Des connecteurs phatiques, tu penses, penses-tu, remarque,
écoute, (in :) Le discours polémique, Catherine Kerbrat-Orecchioni (dir.), Lyon :
Presses Universitaires de Lyon.

DOSTIE Gaétane, 2004, Pragmaticalisation et marqueurs discursifs. Analyse sémantique et
traitement lexicographique, Bruxelles : Duculot.

DUCROT Oswald, 1980, Les mots du discours, Paris : Minuit.

Fernandez-Vest M. Jocelyne, 1994, Les particules énonciatives, Paris : PUF.
GROCHOWSKI Maciej, 1986, Polskie partykuły. Składnia, semantyka, leksykografia, Wroc-
ław : Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

JODŁOWSKI Stanisław, 1977, Podstawy polskiej składni, Warszawa : PWN.

KĄDZIELA Wanda, 1979, Wskaźniki nawiązania w dialogu. Z badań nad składnią
języka mówionego, Poradnik Językowy 5 : 224-232.

KERBRAT-ORECCHIONI Catherine, 1992, Les interactions verbales, t. II, Paris : A. Colin.
KRUPA Renata, 2010, Les injonctions en polonais, Thèse de doctorat, Paris 4 Sorbonne.
OŻÓG Kazimierz, 1990, Leksykon metatekstowy współczesnej polszczyzny mówionej :
wybrane zagadnienia, Kraków : nakł. Uniwersytetu Jagiellońskiego.

PISARKOWA Krystyna, 1975, Składnia rozmowy telefonicznej, Wrocław : Zakład Naro-
dowy im. Ossolińskich.

Rodriguez SOMOLINOS Amalia, 2003, Un marqueur discursif du français parlé :
écoute ou l'appel à la raison, Thélème, Revista Complutense de Estudios Franceses
(Madrid), Numero Extraordinario 1 : 71-83.

SMITH Anja, 2007, L'expression de la fonction phatique en français et en allemand, Thèse
de doctorat, Université Nancy 2.

ŚWIĄTKOWSKA Marcela, 2000, Entre dire et faire. De l'interjection, Kraków: Wydaw-
nictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Tambor Jolanta, 1991, O funkcji fatycznej niektórych elementów tekstów mówio-
nych, Język a kultura 4 : 177-182.

Summary

Discourse markers of contact in Polish and French. Some observations

The article deals with the description and functions of desemanticized verbal
forms in Polish and French. The author limited the issue to a comparison of
selected forms of the second person, functioning in the discourse as contact
markers. The range of terminology associated with analysed expressions in
linguistics, both Polish and French, leads to the conclusion that the description of
their status and place in the traditional classifications meets with difficulties.
144

Renata Krupa

Streszczenie

Dyskursywne operatory kontaktu w języku polskim i francuskim. Kilka uwag

Artykuł podejmuje kwestię opisu i funkcjonowania zdesemantyzowanych form
czasownika w języku polskim i francuskim. Autorka ograniczyła się do porówna-
nia wybranych form drugoosobowych, funkcjonujących w dyskursie jako operatory
kontaktu. Rozpiętość terminologiczna związana z analizowanymi wyrażeniami
w językoznawstwie zarówno polskim jak i francuskim pozwala na stwierdzenie, że
opisanie ich statusu i miejsca w tradycyjnych klasyfikacjach spotyka się z trudnoś-
ciami.
Études sur le texte dédiées à Halina Grzmiì-Tyìutki
Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds), Kraków, Biblioteka Jagiellońska, 2016

Teresa Muryn, Małgorzata Niziołek

Université Pédagogique
de Cracovie

La métonymie avec le marqueur
de totalité tout dans le discours :
l’intensification inférée

Une des questions qui se posent dans l'analyse du phénomène de l'intensifica-
tion est de savoir quelles opérations peuvent apporter une interprétation inten-
sive et comment distinguer cette dernière de l'interprétation quantitative. La
question est très difficile parce que des intensifieurs et des quantifieurs s'entre-
croisent, en plus, l'interprétation intensive peut apparaître dans un contexte ellip-
tique où la valeur intense est inférée. Dans ce cas, c'est le recours à la sémantique
qui permet de reconstruire la structure de la pensée à l'origine du phénomène.

Les métonymies que nous proposons comme objet de cette analyse sont,
d'une part, responsables du caractère elliptique du message, mais d'autre part,
apportent à celui-ci une valeur intensive que différents types de discours ex-
ploitent à leur fin. Ces métonymies reproduisent le schéma consécutif du type
cause intense c'est pourquoi effet intense. Elles explicitent l'effet intense à l'aide d'un
marqueur d'intensité tout ajouté au déterminant défini pour exprimer la totalité.
Nous concentrons notre analyse sur les métonymies du type lieu/ personne, p.ex. :

(1) La France dit HEMA

où La France remplace le syntagme les habitants de la France qui, renforcée par le
marqueur de totalité tout :

(2) Toute la France dit HEMA

suggère qu'il s'agit d'un ensemble limité de tous les habitants de la France
sans exception. C'est donc grâce à l'expression de totalité qui n'a rien avoir
avec la réalité que la métonymie reçoit une valeur intensive et tout le statut de
marqueur d'intensité.
146

Teresa Muryn, Małgorzata Niziołek

Nous situons notre description sur un fond théorique concernant la défini-
tion de l'intensité et la description du mécanisme métonymique et de l'inférence
en général pour montrer enfin comment le discours exploite la valeur intense
de ces métonymies que nous appellerons désormais locatives globalisantes.

1.	L'inférence

En pragmatique, on définit l'inférence comme un mécanisme cognitif grâce
auquel le récepteur d'un message déduit une signification supplémentaire (nou-
velle) par rapport aux informations déjà données. Pour le faire, le récepteur du
message recourt aux éléments de contexte intra et extratextuels.

Ainsi - dit Gaston Gross (2009 : 255-256) - si nous voyons un événement
A suivi de façon répétée par un événement B, nous pouvons prédire face
à l'événement A, sur la base d'une inférence inductive, que l'événement B suivra.
[...]. L'inférence inductive est donc fondée sur notre connaissance commune des
choses et non sur la véracité d'une prémisse. Plus un lecteur possède de con-
naissances sur un sujet donné, plus il sera en mesure d'effectuer d'inférences
dans ce domaine.

D'une part, nous avons donc une capacité intellectuelle du lecteur qui active
ses connaissances, mais, d'autre part, ce lecteur, quand il reçoit un message,
a besoin d'un déclencheur extérieur, linguistique, pour organiser ses connais-
sances dans une structure de pensée adéquate à la situation de communication
et au but du message. Un élément formel, un marqueur évident, pertinent pour
un type de structure de pensée est obligatoire pour qu'un lecteur déchiffre cor-
rectement le message. Prenons un exemple. Quand un lecteur entend la phrase
suivante :

(3) Pierre, cet enduré de cinéma, a quitté la salle avant la fin du film.

Il va certainement reconnaître l'opposition sémantique entre endurée de cinéma
et quitter la salle avant la fin du film : les endurés regardent jusqu'au bout. Cette
opposition le mènera, par la recherche de l'isotopie du message à la structure
causale : il y a eu une raison qui justifie l'acte de Pierre : quelqu'un l'a appelé,
il a eu mal au ventre, le film ne lui a pas plu, etc. Elle est à trouver dans le
cotexte ou dans le contexte. Mais, il suffit d'ajouter un point d'exclamation à la
fin de notre phrase :

(4) Pierre, cet enduré de cinéma, a quitté la salle avant la fin du film !

pour qu'une autre structure de pensée s'active. Bien qu'apparentée à la précé-
dente, elle ajoute l'idée subjective d'intensité qui domine dans cette structure
en la reformulant en une structure consécutive intense : la cause a dû être si
importante qu'elle a eu pour effet un fait totalement imprévu.
La métonymie avec le marqueur de totalité tout dans le discours : l’intensification

147

2.	La métonymie

La métonymie est un des moyens exploités dans le langage elliptique et qui
exige le recours à l'inférence. Elle est une transformation de surface (Muryn,
1991:139; Grzmil&Muryn, 1994:22; GMF, 2015 : 954-956) appliquée à la chaîne
parlée complexe contenant au moins deux membres en rapport de
subordination. Elle consiste en un remplacement du Nom 1 du syntagme
nominal dominant par un Nom 2 du syntagme dominé. La modification
s'accompagne d'un blocage de position du Nom 1 par le terme remplaçant. Le
terme remplacé ne peut plus apparaître dans la nouvelle structuration sans
changer le status quo fonctionnel de ses éléments.

(5) La France dit non au TAFTA, mais oui au CETA : foodwatch dénonce le double

discours du gouvernement (FoodWatch, 30.08.2016).

(6) La France a gagné en demi-finale.

(7) Moscou met en garde après l'envoi d'un destroyer américain en mer Noire.

(10.06.2016, RT).

Dans (5), (6) et (7), il existe de fortes restrictions sémantiques du prédicat de
la phrase (dire, gagner, mettre en garde) qui implique un argument personnel ce
qui permet de déchiffrer la métonymie sans problèmes. D'autres restrictions
concernant l'extension du domaine de l'argument sont à déduire du contexte
et de l'expérience du locuteur (gouvernement, joueurs de l'équipe de France,
dirigeants).

La métonymie se caractérise par l'anomalie se traduisant en asymétrie entre
la réalité et son reflet dans la langue. L'expression métonymique ne décrit plus la
réalité de la même façon qu'elle le faisait dans la séquence complète. Les règles
de la sélection sémantique sont violées, le rapport exprimé senti anormal. L'écart
est perçu sans que les rapports réels entre les objets soient modifiés. La réalité
elle-même ne change pas ; c'est le plan de l'expression qui est modifié.

La métonymie est certainement une figure d'économie et non pas d'expressi-
vité comme l'est la métaphore. Elle n'enlève que ce qui est superflu, redondant,
quelle que soit l'origine de cette redondance : sémantique ou contextuelle.

« Les métonymies sont fondées sur notre expérience et mettent normale-
ment en jeu des associations physiques ou causales directes » (Lakoff & Johnson
1985 : 48). C'est de cette expérience qu'elles dépendent, d'elle-même dépend
l'extension de leur emploi, de leur apparition. C'est la situation au sens large,
l'ensemble des connaissances socio-culturelles du locuteur et de l'interlocu-
teur, leur expérience de la vie quotidienne qui vont motiver la distribution de
ces expressions dans la langue, la fréquence de leur apparition. Dans les
exemples (8, 9, 10) 'la France' et 'Moscou' ne sont pas à prendre dans leur sens
dénotationnel de nom de lieu. Le lecteur est conduit à chercher « derrière » ces
noms un « quelque chose d'autre » qui serait plus adapté à la compréhension
de la phrase ou au contexte (du texte, de l'actualité dans le cas de la presse,
148

Teresa Muryn, Małgorzata Niziołek

etc.). Quelque chose que la relation associative routinisée, par exemple lieu/
gouvernement, lieu/ joueurs de l'équipe de France, lieu/dirigeants lui permettra de
reconstituer.

(8) La France dit non au TAFTA, mais oui au CETA : foodwatch dénonce le double

discours du gouvernement (FoodWatch, 30.08.2016).

(9) La France a gagné en demi-finale.

(10) Moscou met en garde après l'envoi d'un destroyer américain en mer Noire

(10.06.2016, RT).

Toutefois l'application du mécanisme de réduction métonymique ne reste
pas sans conséquence quant à sa valeur communicative. La métonymie c'est
communiquer le plus possible en disant le moins possible, c'est frapper par la
forme condensée et le contenu riche. La chaîne réduite introduit par sa forme
abrégée un facteur supplémentaire : elle dirige l'attention vers l'objet dont le
nom est effacé en mettant en valeur un de ses aspects. C'est pour cette raison
que la métonymie est surexploitée dans certains discours argumentatifs tels que
la publicité (commerciale et sociale), le discours délibératif ou bien dans le dis-
cours journalistique ou elle permet d'aller directement au bout dans des situa-
tions évidentes.

À chaque fois, la métonymie globalise l'ensemble limité des entités, mais en
même temps intérieurement structuré, en donnant une vision de totalité. C'est
à cette totalité préétablie que se rapporte la prédication de la phrase. C'est un
point important auquel nous allons revenir dans le paragraphe 4 de notre article.

3.	L'intensification

Sur le plan sémantique, l'intensification se présente comme prédication de
second degré ayant pour argument un énoncé neutre. Elle se paraphrase à l'aide
de la structure consécutive qui sert de modèle sémantique commun de toute
construction intensive. Cette structure consécutive a deux variantes : habituelle/
dispositive et spécifique. Elles se distinguent sur la base de l'interprétation
temporelle (générique ou spécifique) de leurs composantes.

La première variante exploite l'expérience existentielle du locuteur et con-
cerne l'attribution d'une qualité à une cooccurrence. Nous l'appelons habi-
tuelle ou dispositive parce qu'elle dépasse le cadre de l'actualité, elle renvoie
à la potentialité. Le verbe dépasser nous semble expliciter le mieux ce prédicat
qui confronte une cooccurrence à l'expérience dans un domaine : la cooccur-
rence dépasse l'expérience. La proposition consécutive intensive qui explicite
tous les éléments de la structure sous-jacente indique clairement le critère de
confrontation : tellement/ si/ à ce point p que cela dépasse tous les p(x/q) que je
connais. C'est seulement sur la base de son expérience qu'un énonciateur peut
affirmer - « Mon voisin est très gentil ». Parce qu'il a confronté la gentillesse
de son voisin avec la gentillesse de toutes les personnes auxquelles il attribue
La métonymie avec le marqueur de totalité tout dans le discours : l’intensification

149

ce trait et il constate que le nombre d'actes de gentillesse faits par le voisin
dépasse le nombre de ces actes chez les autres qu'il connait.

La deuxième variante, spécifique, est ancrée dans la réalité par le temps
spécifique qui permet de la reconnaître. Dans cette variante, deux faits indé-
pendants se trouvent sous la domination de la relation de conséquence sans
qu'ils soient impliqués par le prédicat supérieur. Mais comme les deux faits
sont intenses, l'intensité de l'un est donnée comme la conséquence de l'inten-
sité de l'autre. La réalisation linguistique la plus appropriée de cette structure
se fait à travers la phrase complexe exprimant la relation de conséquence. Plus
le rapport entre les faits est accidentel, plus l'explicitation de deux compo-
santes est nécessaire. Pourtant, l'emploi de la phrase complexe subordonnée
consécutive intense, bien que prototypique, n'est pas obligatoire pour déclen-
cher l'opération de restitution mentale de la structure consécutive sous-jacente
effet intense donc cause intense et se mettre à la recherche de cette cause intense
inférée dans le cotexte ou dans le contexte. Dans (11) le 'non' des Français est si
fort/puissant qu'il provoque l'interruption des négociations.

(11)	TAFTA et CETA : les Français disent non, le Président de la République doit
interrompre les négociations.

Nous tenons à insister ici sur le fait que l'inférence serait impossible si un
modèle sémantique n'existait pas à l'origine des constructions du même type.

4.	L'expression de la totalité

Tout le+ce+mon (tous les+ces+mes) « constituent des groupes déterminants
qui ajoutent l'indication quantitative de la totalité à la saisie d'ensemble opé-
rée par le défini » sans introduire toutefois 'de véritable différence référentielle
par rapport aux déterminants définis mis en jeu (Riegel et al. 1994 : 158-159).
Selon Georges Kleiber (1998, 2012) la quantification universelle est condition-
née par deux facteurs : premièrement l'entité ou les entités dont on présume la
totalité doivent être délimitées non pas par la prédication, mais par une borne
facilement accessible et préétablie et, deuxièmement, le tout sur lequel porte la
quantification doit être divisible en parties. Or, une quantification universelle
(tous les + tout le + tout le monde + etc.) permet une extraction des exceptions. Ce
procédé est explicité à l'aide des expressions exceptives 'sauf, 'excepte', 'hormis',
(mis) à part, etc.

L'action de soustraire une « partie » d'un tout à la prédication qui porte sur
ce tout n'a de sens que si et seulement si ce tout est envisagé dans sa totalité,
c'est à dire que s'il n'y a pas déjà, par une quantification non universelle, sous-
traction d'une partie à la prédication en question (Kleiber 2005 : 50).

En même temps « il semble que les marqueurs exceptifs ne puissent pas
"sauver" n'importe quelle quantité d'éléments du tout ; il faut que cette quan-
150

Teresa Muryn, Małgorzata Niziołek

tité soit faible comparée au nombre total d'éléments ou de cas de l'ensemble »
(ibidem : 51).

Kleiber considère que « le syntagme exceptif (...) forme avec l'expression
dénotant le tout une seule unité syntactico-sémantique du type tous les élèves
sauf Paul » (2005 : 46 )x.

Il semble que les métonymies globalisantes analysées dans cet article
exploitent l'expression de totalité pour inférer ce modèle exceptif. Elles intro-
duisent le marqueur de totalité laissant sous entendue la partie exceptive. Ce
procédé est fréquent dans certains types de discours qui accentuent l'adhésion
totale de tous les ... à la cause défendue. Ce n'est donc pas sans raison qu'elles
apparaissent le plus souvent dans les contextes qui exigent (font semblant de)
l'unanimité.

5.	L'expression de la totalité

La métonymie localisante qui crée déjà un ensemble fermé des arguments
limités par le nom de lieu se trouve renforcée dans sa « globalisation » par le
marqueur universel tout. Ainsi crée-t-on un ensemble universel borné par une
limite accessible et intérieurement structurée : toute la Pologne = tous les Polo-
nais). Pourtant, cette expression métonymique fonctionne dans le contexte ou
la quantification universelle est inadéquate. Cela implique l'activation du mo-
dèle avec l'exception faible. On n'exprime même pas cette exception, laissant
au lecteur la tâche de reconstruire l'unité entière tous ... sauf... Ne pas exprimer
la partie exceptive de l'énoncé semble aussi avoir son importance : l'exception
est tellement faible qu'on peut la négliger. L'effet de cette démarche est bien
important : l'expression de totalité (tout) perd sa valeur quantitative pour
devenir un exposant d'intensité. Le passage du quantitatif vers l'intensif cause
une modification dans le processus de l'inférence : le locuteur interprétera ce
type d'expression métonymique sur la base du modèle consécutif intense :
cause intense c'est pourquoi effet intense que l'on peut paraphraser ainsi : L'évé-
nement est tellement important qu'il entraîne l'adhésion totale des participants. S'il
y a des exceptions, elles sont à négliger. Ce type d'expression métonymique est
particulièrement fréquent dans le discours argumentatif parce qu'elle participe
à la construction de l'auditoire.

La nouvelle rhétorique pose trois principes fondamentaux : l'auditoire est
une construction de l'orateur : l'orateur doit s'adapter à l'auditoire ; il le fait en
se fondant sur des points d'accord supposés et des prémisses entérinées. La
construction de l'auditoire se fait par un processus de schématisation (Grize) ou
de stéréotypage (Amossy) au gré desquels une image collective plus ou moins
simplifiée s'inscrit dans le discours (Amossy 2000 : 59).

1 Exemple analysé par Kleiber auquel fait allusion cette unité c'est la phrase : Tous les
élèves ont été punis sauf Paul.
La métonymie avec le marqueur de totalité tout dans le discours : l’intensification

151

La construction de l'auditoire dans le discours peut se donner comme une
technique argumentative. Il s'agit de faire adhérer l'allocutaire à une thèse ou
de lui faire adopter un comportement en projetant une image dans laquelle il lui
est agréable de se reconnaître (Amossy 2000 : 58).

Les expressions analysées semblent exploiter toujours le même schéma :

c'est tellement important (utile, inadmissible, inacceptable, etc.) que cela nous concerne
tous sans exception. Il est donc presque impossible que tu n'y adhères pas. On peut
retrouver ce modèle dans les discours des politiciens adressés aux citoyens qui
leur suggèrent un comportement ou une attitude unanime :

(12) Nous devons tout faire pour lutter contre le fléau du terrorisme [...] C'est toute
la France qui est sous la menace du terrorisme islamiste. (le Figaro, 15.07.2016).

(13) Cała Polska mówi nie dla uboju rytualnego (facebook). (Toute la Pologne
dit non à l'abattage rituel).

(14) Burqa : C'est toute la France qui dit non au voile intégral et demande que
cette pratique soit prohibée sur le territoire de la République (Le Monde, 23 jan. 10).

En même temps c'est autour de ces expressions métonymiques que l'on
construit des slogans dans toute sorte de campagnes qui promeuvent un mode
de vie (campagnes sociales) ou un produit (campagnes commerciales, publi-
cité). Peut-être la seule différence avec les précédentes est-elle dans le fait que
le nombre de valeurs évoquées dans la structure consécutive intense est plus
grand : c'est tellement important, bon, efficace, à la une, etc.). Les mass-médias
offrent une pluie d'exemples de ce type :

(15) Remettre le théâtre au milieu du village ! Au moment de préparer la 19e saison
de la belle Usine, le président Mathieu Bessero-Belti et son comité de bénévoles se sont
fixé un objectif ambitieux : « Tout le village au théâtre ! » « Le pourcentage de specta-
teurs locaux est en constante progression »» (10. 07.2014, Le Nouvelliste, p. 13).

(16) Cała Polska czyta dzieciom. Mądra szkoła czyta dzieciom - dołącz do nas!
(Toute la Pologne lit aux enfants. L'école intelligente lit aux enfants).

(17) Cała Polska czyta konstytucję (Toute la Pologne lit la constitution).

(18) Cała Polska biega. Toute la Pologne fait du jogging.

(19) Cała Polska pomaga. Toute la Pologne donne la main.

(20) Calapolskaznaangielski.pl ... Cała Polska Zna Angielski !... Zwiększysz moż-
liwość rozumienia tego, co się do Ciebie mówi i nauczysz się właściwie. (Toute la
Pologne parle anglais! ...).

L'objectif dans les exemples cités consiste à inciter les gens à faire quelque
chose à caractère positif (valorisant), à les inciter à agir et, on le sait, la valori-
sation possède une force argumentative considérable. Si toute la Pologne le fait,
et toi, tu es Polonais, tu dois le faire également.

Les expressions métonymiques globalisantes intenses peuvent introduire
ou augmenter la valeur émotive de l'énoncé. Le mécanisme de reconstruction
de la structure consécutive intense sous-jacente est identique que dans les cas
152

Teresa Muryn, Małgorzata Niziołek

précédents, mais l'usage du marqueur de totalité dans ces expressions ajoute
l'idée de degré fort de l'émotion déjà intense. Par exemple quand Hollande dit
aux Bleus (21) il suggère que la joie de la réussite, la fierté ont atteint tout le
peuple français, ces émotions sont ressenties par tous les Français ; le titre du
film de Ricardo Freda (22) fait comprendre que la joie a atteint un tel degré
d'intensité que tous les habitants de la ville chantent, etc.

(21) « Vous êtes la France, toute la France » dit Hollande aux Bleus.

(22) Toute la ville chante (film de Ricardo Freda, 1943).

(23) Toute la ville est coupable est un film réalisé par R.G. Springsteen avec
Dana Andrews, Jane Russell.

(24) Toute la ville en parle, avec des mots qui blessent comme les pages à scandales.
(Michele Torr).

(25) Zdążył już nawet powstać fanpejdż pt. „Cała Warszawa szuka Morrisseya",
którego twórca (bądź twórcy) zastanawiają się „gdzie Morrissey uciekł ze
Stodoły ?" (warszawa.naszemiasto.pl).

(26) Cała Warszawa zobaczyć musi to!.

Jeszcze niejeden raz.

Cała Warszawa zawoła nam „Hallo".

To zachwyciło nas. (Toute la ville de Varsovie doit voir cela ! Encore et encore.
Toute la ville de Varsovie va s'écrier « Hallo ». Cela nous a émerveillés) (paroles :
Andrzej Włast, musique : Zygmunt Karasiński).

6.	Parce qu'il faut conclure (formule empruntée à Georges Kleiber)

Cette brève analyse des métonymies du type nom de lieu/personne précédées
du marqueur de totalité tout/e/s ne fait qu'étayer certaines intuitions de départ.
En nous appuyant sur nos recherches autour du problème de l'intensité et du
discours2, nous avons voulu attirer l'attention sur certains phénomènes discur-
sifs importants dans la construction de l'auditoire.

Bibliographie

Amossy Ruth, 2000, L'argumentation dans le discours, Paris : Nathan
GROSS Gaston 2009, Sémantique de la cause, Leuven : Peeters.

GRZMIL-TYLUTKI Halina, 2015, La prolifération des théories discursives : inconvé-
nients ou avantages ?, (in :) Linguistique du discours : de l'intra- à l'interphrastique,
Teresa Muryn & Salah Mejri (éds), Frankfurt am Main : Peter Lang, 179-189.
GRZMIL-TYLUTKI Halina Muryn Teresa, 1994, Métonymie ou métaphore?, Studia
Romanica Posnaniensia 19 : 21-24.

2 Le groupe DiSem dont nous faisons partie concentre ses recherches autour de trois
axes : la Sémantique, le Discours, l'Inférence.
La métonymie avec le marqueur de totalité tout dans le discours : l’intensification

153

KLEIBER Georges, 1998, Tout et ses domaines : sur la structure tout + déterminant
+ N, (in :) La ligne claire : de la linguistique à la grammaire : mélanges offerts à Marc
Wilmet à l'occasion de son 60e anniversaire, Annick Englebert, Michel Pierrard, Lau-
rence Rosier, Dan Van Raemdonck (éds), Louvain-la-Neuve : Duculot, 87-98.
KLEIBER Georges, 2005, Comment se règle linguistiquement l'exception : petite
sémantique des constructions exceptives, Faits de Langues 25 : 39-52.

KLEIBER Georges, 2012, Tous les, chaque et tout : comment les analyser ?, (in :) Études
de sémantique et pragmatique françaises, Louis de Saussure & Alain Rihs (éds),
Bern : Peter Lang, 217-259.

Lakoff George, JOHNSON Mark, 1986, Les Métaphores dans la vie quotidienne, traduit
de l'américain par Michel Defornel avec la collab. de Jean-Jacques Lecercle,
Paris : Minuit.

MURYN Teresa, 1991, Métonymie. Utilisation personnelle des noms impersonnels en fran-
çais, Kraków : Wydawnictwo Naukowe WSP.

RIEGEL Martin, PELLAT Jean-Christophe, Rioul René, 2015, Grammaire méthodique du
français, Paris : PUF.

Summary

Metonymy with expression of totality tout in the discourse: inferred intensification

The aim of this article is to show how the metonymy of type place/person are
functioning as intensified when they are preceded by expression of totality tout. It
is interesting to know if exists relation between their employment of and the type
of discourse.

Streszczenie

Metonimia i marker całościowy tout w dyskursie: domyślna intensyfikacja

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie metonimii typu miejsce/osoba,
która funkcjonuje jako wyrażenie zintensyfikowane, gdy jest ono poprzedzone
markerem całościowym tout. Ciekawe jest to, że istnieje związek między użyciem
takiego typu metonimii a gatunkiem dyskursywnym.
Études sur le texte dédiées à Halina Grzmiì-Tyìutki
Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds), Kraków, Biblioteka Jagiellońska, 2016

Marta Pawłowska

Universidad Jaguelónica
de Cracovia

Una ojeada al sistema de los tiempos
pasados en español y francés medieval
reflejado en textos literarios

Al comparar los sistemas temporales de las principales lenguas románicas,
a primera vista observaremos un alto grado de afinidad en cuanto al número
de tiempos verbales y su estructura (por ejemplo, existencia de tiempos com-
puestos al lado de los simples). En el caso que nos interesa en el presente artí-
culo, es decir, la comparación entre el sistema español y el francés, esta apa-
rente similitud se hace incluso más patente si contrastamos el castellano con
otras lenguas muy cercanas geográficamente como el asturiano, el gallego
(ambas carecen de tiempos compuestos) o el catalán (que incorporó a su mor-
fología verbal un perfecto perifrástico inexistente en otros idiomas de la misma
afiliación genética). Es bien sabido que el sistema temporal latino sufrió una
profunda remodelación al pasar al romance. Nuestro interés, por tanto, gira en
torno a la formación del sistema románico en su variante española y francesa.
Nos parece importante su grado de desarrollo en el momento en el que se fue
creando la literatura narrativa en ambas lenguas, en vista de que los pasados
constituyen tiempos narrativos por excelencia y su papel, pues, ya no consiste
meramente en relatar acontecimientos, sino en producir ciertos efectos artísti-
cos. Las técnicas de narrar se convierten en un arte y el uso de los tiempos
empieza a cumplir una función estética. Se trata de un tema muy complejo, así
pues lo que nos proponemos no puede ser un análisis exhaustivo, sino más
bien una pequeña aportación al estudio de los pasados para vislumbrar ciertas
tendencias de su desarrollo.

El objetivo del artículo consiste, por ende, en comparar dos textos literarios
de datación y extensión parecidas en función de empleo de los tiempos verbales.
Las obras elegidas serán el Cantar de Mio Cid, el primer ejemplo conservado de la
Una ojeada al sistema de los tiempos pasados en español y francés medieval

155

épica castellana, y Érec et Énide, un roman de Chrétien de Troyes (ambas de la 2a
mitad del siglo XII). En lo que concierne a los tiempos que no pertenecen al
ámbito de los pasados, nos centramos tan sólo en su frecuencia de uso, mientras
que en cuanto a los pasados nos interesan también otras cuestiones tanto for-
males como funcionales. No obstante, antes de pasar a dicho análisis, cabe refe-
rir brevemente los conceptos fundamentales acerca de los sistemas temporales
en español y francés antiguo y del papel de los tiempos verbales en el discurso.

1.	Del latín al romance

A pesar de que no es posible indicar la fecha exacta del paso del latín a las
lenguas vernáculas, se suele enumerar el francés entre los primero en formarse
y, al mismo tiempo, distanciarse del resto del grupo románico debido a la in-
fluencia del superestrato. El elemento germánico se arraigó muy profunda-
mente en el norte de Galia y pese a que los francos acabaron por romanizarse,
la langue d'oïl adquirió algunos rasgos distintivos y un carácter innovador en
comparación con otros idiomas estrechamente emparentados. Si bien las len-
guas en contacto no suelen combinar ni intercambiar sus sistemas morfoló-
gicos, los cambios fonéticos muchas veces constituyen el primer eslabón de la
cadena de transformaciones que afectan a todos los subsistemas de la lengua.
Las evoluciones fonéticas, muy tempranas y bastante radicales, que ocurrieron
en Galia bajo la influencia germánica habrían podido acelerar el proceso de
transición del latín al romance. Por el contrario, las lenguas ibéricas se mues-
tran más bien conservadoras y arcaizantes a causa de la temprana romaniza-
ción de la región y su distanciamiento geográfico del centro de la Romania
(véase por ejemplo, Lapesa 2001; Posner 1996; Väänänen 2003).

El sistema temporal moderno tanto en francés como en castellano, por un
lado, conserva bien los principales tiempos latinos y, por otra parte, presenta
algunas innovaciones propias del latín vulgar. En lo que concierne a los pasa-
dos, resulta que el tiempo más estable desde el punto de vista formal y funcio-
nal es el imperfecto. El perfecto latino ya no comparte la misma suerte: como
el más irregular del paradigma verbal, fue objeto de algunas remodelaciones
analógicas. Desde el punto de vista funcional, su uso se restringió debido a la
creación de un tiempo nuevo -el perfecto compuesto- que en francés moderno
incluso llegó a sustituirlo por completo en la lengua hablada. El perfecto com-
puesto sirvió de base para otros tiempos compuestos que expresan anterioridad:
el pluscuamperfecto, el pretérito anterior, el futuro perfecto y el condicional
compuesto. Por lo tanto, el pluscuamperfecto latino sintético fue reemplazado
en su función por una construcción analítica, mientras que su forma se ha
mantenido en castellano para expresar el imperfecto de subjuntivo, aunque en
ciertos contextos formales es posible también que desempeñe el papel del
pluscuamperfecto de indicativo conforme a su etimología. Otro tiempo perte-
neciente al ámbito de los pasados e inexistente en latín es el condicional: una
156

Marta Pawłowska

construcción perifrástica en su origen que en las lenguas románicas se gramati-
calizó y puede cumplir varias funciones, entre otras la del futuro en el pasado.
Ahora bien, esta breve descripción se refiere al sistema temporal ya consti-
tuido, mientras que en las obras por analizar se documentará un estado inter-
medio, con formas y usos que se van cristalizando en función de la dinámica
de evolución de cada lengua.

2.	Los tiempos en el discurso

Cualquier estudio del sistema temporal, aparte de las cuestiones morfosin-
tácticas, no puede negligir los aspectos semántico-pragmáticos. Como punto de
partida, podemos repetir la pregunta que plantea Świątkowska en su mono-
grafía dedicada al imperfecto en francés moderno: Toute réflexion consacrée au
temps se heurte dès le départ à un problème essentiel: doit-on choisir comme unité
d'analyse la phrase ou s'appuyer plutôt sur les unités plus grandes (1987: 16). En
nuestro caso, como en calidad de fuente de ejemplos nos serviremos de dos
obras literarias, nos inclinamos más bien hacia una visión global del uso de los
tiempos en ambos textos en vez de un análisis sintáctico de oraciones aisladas.
Seguiremos, por tanto, las teorías de Émile Benveniste (1986) y Harald Wein-
rich (1973, 1974) según las cuales los tiempos se dividen en dos grandes gru-
pos que han de cumplir papeles diferentes en el proceso de comunicación.
Benveniste los denomina historia y discurso, mientras que Weinrich introduce
los términos del mundo narrado y mundo comentado respectivamente. Estos dos
bloques de tiempos se diferencian por el grado de compromiso del hablante,
o sea, no es cuestión de pura correspondencia al tiempo cronológico. Como
señala Weinrich (1973: 45):

En fait, il n'y a aucune position dans le Temps qui soit hors de portée de
l'Imparfait et du Passé simple, ou de leurs équivalents dans d'autres langues.
C'est à des événements passés que s'associent préférentiellement ces temps (...)
[mais] peuvent aussi bien se rapporter à d'autres positions chronologiques.

Los tiempos del mundo narrado incluyen todos los tiempos pasados (imper-
fecto, perfecto simple, pluscuamperfecto, pretérito anterior, ambos condiciona-
les) con excepción del perfecto compuesto. Así pues la diferencia, por ejemplo,
entre el pretérito perfecto simple (mundo narrado) y el compuesto (mundo co-
mentado) consiste en la actitud del hablante hacia los acontecimientos, mientras
que el imperfecto (también mundo narrado) se diferencia del perfecto simple
porque ha de poner la acción de relieve (Weinrich 1973: 66-171; 1974: 56-69).

Este mismo planteamiento se puede encontrar también en otros enfoques
metodológicos. Alarcos Llorach en sus estudios sobre el sistema temporal
español también agrupa los tiempos según la perspectiva del hablante:

Estas consideraciones llevan a preferir el término de "perspectiva" al confuso
y equívoco de "tiempo". Las formas llamadas "presente" y "pasados" indican
Una ojeada al sistema de los tiempos pasados en español y francés medieval

157

no la situación real del hecho en el decurso del tiempo, sino la perspectiva que
el hablante adopta al considerarlo. Sería mejor, en el plano semántico, oponer
canto a cantaba-canté mediante las nociones de "participación inmediata" frente
a "separación o alejamiento" del hablante en relación al hecho expresado. Ello
explica el "presente histórico", que, según común asenso, nos hace participar
más vivamente, con mayor intensidad, en los acaecimientos del relato (...).

La perspectiva de alejamiento común a todos los pasados (en cualquier
modo) explica los usos llamados de "modestia" o "cortesía" (Alarcos Llorach
1978: 106-107).

Siguiendo esta línea, en cuanto a la oposición entre perfecto simple y per-
fecto compuesto la actitud del hablante también desempeña un papel impor-
tante. El perfecto compuesto se aplica a acontecimientos que tienen lugar en el
"presente ampliado", que suele determinarse mediante el uso de marcadores
temporales que muestren una clara relación con el presente (hoy, este año, esta
semana, etc.). No obstante, cuando la temporalidad no va marcada externa-
mente, el hecho de ampliar el presente depende de factores subjetivos, es
decir, el sentimiento personal del hablante (íbidem: 30-35). La situación en
francés moderno no se puede comparar con la de castellano. En primer lugar,
el uso del perfecto compuesto en dicho idioma fue codificado por los gramá-
ticos en el siglo XVI mediante la "regla de 24 horas" de Henri Estienne. Des-
pués, por motivos diversos, este tiempo llegó a sustituir el perfecto simple en
la lengua hablada (Weinrich 1974: 315).

El concepto de la perspectiva tiene aplicación a la interpretación de los tiem-
pos verbales también en la corriente de la gramática cognitiva. De esta manera
se puede explicar la oposición románica entre el imperfecto y perfecto simple:

La idea clave es considerar que indefinido e imperfecto constituyen dos per-
cepciones alternativas de un mismo proceso (...): mientras que el indefinido re-
presenta una visión distante o panorámica que abarca el principio, el desarrollo
y el término del proceso, el imperfecto representa una visión fragmentaria
o menos abarcadora que no incluye la representación del término o la conclu-
sión del proceso (Castañeda 2003: 86).

El hablante, por tanto, se encuentra ante la elección cómo situarse frente
a la acción: al exterior o al interior de la misma.

3.	Cantar de Mío Cid y Èrec et Ènide: análisis comparativo

En función de todo lo arriba expuesto, examinemos la manera de construir
el relato en las obras elegidas: el Cantar de Mío Cid (que data aproximadamente
de 1140) (Menéndez Pidal 1976: 20-28) y la primera de las novelas arturianas
de Chrétien de Troyes, Érec et Énide1 (probablemente del año 1170) (Fritz 1992: 5).

1 El manuscrito P (BnF fr. 794).
158

Marta Pawłowska

Al haber calculado la frecuencia de uso de todos los tiempos verbales en
ambas obras, podemos ver que los tiempos pertenecientes al mundo comen-
tado constituyen más de la mitad de todos los tiempos utilizados (el 58% en el
caso del Cid y el 64 % en Érec et Énide). Si excluimos de este grupo el perfecto
compuesto, más frecuente en francés debido a un desarrollo muy rápido del
paradigma de los tiempos compuestos, el porcentaje se hace casi igual (el 54%
y el 56% respectivamente). Estos resultados a primera vista podrían apoyar la
hipótesis de algunos investigadores de que el empleo de los tiempos, en este
caso en francés antiguo, era caótico y aleatorio (Wartburg 1946: 94-95; Wein-
rich 1974: 308-309). Además, obviamente, no cabe duda de que en los prime-
ros siglos después de la constitución de ambas lenguas sus sistemas tempo-
rales todavía no estaban del todo equilibrados. No obstante, esta elección de
tiempos también puede interpretarse como una estrategia narrativa para
llamar la atención de los oyentes acercándoles la acción mediante el empleo
constante de los tiempos comentadores. En terminología de Alarcos Llorach, el
autor, por razones obvias, elige la perspectiva de participación.

Frecuencia de uso de los tiempos verbales

Cantarde Mío Cid

Érec et Énide

0%	10%	20%	30%	40%	50%	60%	70%	80%	90%	100%

■ presente	■ futuro	■	perfecto compuesto

■ perfecto simple	■ imperfecto	■	pluscuamperfecto

■ pretérito anterior	■ condicional	I*	otros

Frecuencia de uso de los tiempos verbales en ambas obras2

2 El corpus abarca todas las formas finitas del verbo. El imperativo se incluye en el grupo
'presente'. Las formas del presente y futuro de subjuntivo se cuentan con sus equivalentes
indicativos (lo cual puede explicar, hasta cierto punto, una mayor presencia de los futuros en
la obra española). Los condicionales simple y compuesto se registran juntos debido a la esca-
sez de uso del último. Todos los pasados del subjuntivo aparecen bajo la etiqueta "otros".
Una ojeada al sistema de los tiempos pasados en español y francés medieval

159

Pero fijémonos en los pasados: otra coincidencia que nos parece llamativa
es el porcentaje de uso del imperfecto que oscila acerca del 8% (el 7,76% en la
obra francesa frente al 8,65% en la española). Una frecuencia de uso tan baja
podría parecer extraña desde el punto de vista moderno, teniendo en cuenta que
se trata de uno de los pilares de cualquier narración, sin mencionar un gran
número de significados secundarios y metafóricos que igualmente expresa.
No obstante, este fenómeno se puede explicar por diversos factores. En pri-
mer lugar, es bastante probable que la falta de la consecutio temporum debida
a cambios constantes de perspectiva temporal pudiera influir en la poca im-
portancia del imperfecto. No se puede olvidar que este tiempo constituye el
equivalente del presente en el pasado y el empleo dominante de este último
seguramente repercute en el uso del imperfecto.

En segundo lugar, cabe señalar que en francés antiguo el tiempo en cues-
tión resulta poco frecuente (Baylon & Fabre 1978: 103). Según algunos investi-
gadores, precisamente Chrétien de Troyes fue uno de los que desarrollaron los
usos del imperfecto, aunque todavía se trata de una evolución muy sutil. Entre
los siglos XI y XIII el imperfecto fue adquiriendo algunos de sus futuros mati-
ces, pero en muchos contextos que hoy consideraríamos canónicos para su em-
pleo, se seguía utilizando el perfecto simple (Anglade 1926: 203-204; Brunot
1924: 241). Este fenómeno puede verse claramente, por ejemplo, en el siguiente
fragmento donde toda la descripción se construye mediante perfectos simples.

Que vos diroie del mantel?

Mout fu riches et boens et biax ;

.iiii. pierres ot es tassiax :
d'une part ot .ii. crisolites,
et de l'autre .ii. ametistes,
qui furent assises en or.

(vv. 6742-6747)

El porcentaje de uso del imperfecto en Érec et Énide se nos mostraría todavía
inferior si descontáramos todos los contextos en los que este tiempo aparece en
la prótasis de la oración condicional (en vez del imperfecto de subjuntivo), o sea,
en el nuevo esquema de la condicional (inexistente en castellano) que comienza
a atestiguarse precisamente a partir del siglo XII (Anglade 1926: 235, Brunot
1924: 255).

En el caso del francés, tenemos la suerte de contar con antecedentes litera-
rios provenientes del siglo XI que nos permiten vislumbrar las tendencias inter-
nas del idioma. Resulta que en la Chanson de Roland el empleo del imperfecto
efectivamente es muy escaso. Puede sorprender que en la obra entera su
número de apariciones no llegue a 50. Los principales tiempos descriptivos de
nuevo son el presente y el pasado simple, lo cual se observa en las fórmulas
que relatan las circunstancias y recrean el fondo de los acontecimientos o en
las descripciones de los personajes.
160

Marta Pawłowska

Bels fut li vespres e li soleilz fut cler.

Les dis mulez fait Charles establer,

(vv. 157-158)

Clers fut li jurz e li soleilz luisanz.

Les oz sunt beles e les cumpaignes granz.

(vv.3345-3346)

E li quens Guenes en fut mult anguisables;

De sun col getet ses grandes pels de martre,

E est remes en sun blialt de palie.

Vairs out [les oilz] e mult fier lu visage,

Gent out le cors e les costez out larges;

Tant par fut bels tuit si per l'en esguardent.

(vv. 280-285)

El imperfecto se usa de manera dominante con los verbos être (en la mayoría
de los casos), avoir, tenir con una función explicativa: para presentar al personaje.

Tut premerein l'en respunt Falsaron: -
Icil ert frere al rei Marsilïun
(vv. 879-880)

Li arcevesque cumencet la bataille:

Siet el cheval qu'il tolit a Grossaille -
Ço ert uns reis qu'ocist en Denemarche
(vv. 1487-1489)

Siet el cheval qu'il apelet Gaignun,

Brochet le ben, si vait ferir Bevon:

Icil ert sire de Belre e de Digun
(vv.1890-1892)

En este contexto resulta interesante mencionar que el imperfecto suele apa-
recer en los fragmentos que relatan sueños o visiones como una marca de irrea-
lidad (o del mundo narrado): un rasgo que lo caracteriza también hoy en día.

Carles se dort, il empereres riches:

Sunjant qu'il eret as greignurs porz de Sizre,

Teneit sa lance a la hanste fraisnine
(vv. 718-720)

Aprés iceste altre avisiun sunjat:

Qu'il ert en France a sa capele ad Ais
El destre braz li morst uns vers si mals.

(vv. 725-727)
Una ojeada al sistema de los tiempos pasados en español y francés medieval

161

Aprés icele li veint altre avisiun:

Qu'il ert en France ad Ais a un perrun,

En dous chäeines s'i teneit un brohun.

Devers Ardene vëeit venir trente urs,

Cascun parolet altresi cumë hum;

Diseient li: 'Sire, rendez le nus!'

(vv. 2555-2560)

Enoit m'avint par avisiun dë angle
Qu'entre mes puinz me depeçout ma hanste
(vv. 836-837)

Naturalmente también se pueden citar otros contextos en los que el imper-
fecto funciona de la misma manera que actualmente como acción en trans-
curso que constituye el fondo de otra acción puntual:

Carles esteit es vals de Morïane,

Quant Deus del cel li mandat par sun angle
Qu'il te dunast a un cunte cataignie
(vv. 2318-2320)

No obstante, hay que tener en cuenta que desde la perspectiva contemporá-
nea estas apariciones resultan muy escasas. En Érec et Énide el número de for-
mas de imperfecto oscila alrededor de 500, es decir, es diez veces mayor que
en la Chanson de Roland, lo cual nos muestra el ritmo de desarrollo de este tiempo
en la literatura medieval francesa.

Como la épica castellana conocida comienza precisamente con el Cantar de
Mío Cid, no tenemos puntos de referencia para los estados anteriores de la len-
gua literaria. Se puede constatar que el principal tiempo descriptivo es el pre-
sente. Lo podemos observar en el siguiente ejemplo con tan sólo un verbo en
imperfecto acompañado de toda una serie de presentes.

calças de buen paño en sus camas metió,
sobr'ellas unos çapatos que a grant huebra son.

Vistió camisa de rançal tan blanca como el sol,
con oro e con plata todas las presas son,
al puño bien están ca él se lo mandó;
sobr'ella un brial primo de çiclatón,
obrado es con oro, pareçen por o son.

Sobr'esto una piel vermeja, las bandas d'oro son,
siempre la viste mio Çid el Campeador.

Una cofia sobre los pelos d'un escarín de pro,
con oro es obrada, fecha por razón,

Que nol' contalassen los pelos al buen Çid Campeador;

La barba avie luenga e prísola con el cordón,

Por tal lo faze esto que recabdar quiere todo lo so.

(vv. 3085-3098)
162

Marta Pawłowska

Con todo, el imperfecto a veces se emplea en contextos en los que se pudie-
ran esperar otros tiempos verbales. Por un lado, sustituye al perfecto simple
para dar realce al suceso referido, fenómeno vigente hasta hoy en día. Obser-
vemos los siguientes ejemplos:

Aguijó mio Çid, a la puerta se llegaua,
sacó el pie del estribera, una ferídal' dava;
non se abre la puerta, ca bien era çerrada.

Una niña de nuef años a ojo se parava
(vv. 37-40)

A tod' el primer colpe trezientos marcos de plata,
notólos don Martino, sin peso los tomava;
los otros trezientos en oro gelos pagavan.

Çinco escuderos tiene don Martino, a todos los cargava.

Quanto esto ovo fecho, odredes lo que fablava
(vv. 184-188)

Parece notable que en los fragmentos citados los imperfectos aparezcan tan
sólo en posición final del verso, hecho que puede llevarnos a la conclusión de
que, aparte de las cuestiones estilísticas, hay que tener en cuenta asimismo
aspectos tales como ritmo o rima.

Por otra parte, no es raro encontrar el imperfecto en vez del presente, sobre
todo en los diálogos. Menéndez Pidal (1976: 354-355) lo considera un solecismo
característico para la península ibérica, extendido también en los romances. Lo
vemos en el siguiente fragmento:

¡Ya doña Ximena, la mi mujer tan complida,
commo a la mie alma yo tanto vos quería!

(vv. 278-279)

donde del contexto se deduce claramente que el verbo tiene la interpretación
semántica de 'quiero'.

En lo que concierne al perfecto simple, en su frecuencia de apariciones lo
supera exclusivamente el presente, de modo que sin duda alguna se trata de
uno de los tiempos principales para construir el relato. Si tomáramos en consi-
deración solamente los pasados (que en ambas obras abarcan aproximada-
mente un 40 % de todas las formas verbales utilizadas), resultaría que el per-
fecto simple en la obra francesa se atestigua en casi la mitad de los contextos
y en el Cid supera el 60 %. La situación no es de extrañar, en vista de que el
paradigma de los tiempos compuestos todavía estaba en vías de cristalizarse.
Por lo tanto, el perfecto simple podía aparecer no tan sólo en los contextos hoy
reservados para el imperfecto (lo que hemos visto en los ejemplos extraídos
de la obra francesa), sino que también competía con el perfecto compuesto,
desempeñando la función del pasado próximo (por ejemplo, con el marcador
temporal 'ahora' como en el Cantar de Mío Cid: vós agora llegastes, e nós viniemos
anoch 2048).
Una ojeada al sistema de los tiempos pasados en español y francés medieval

163

Pasemos, pues, al paradigma de los tiempos compuestos que constituye
una innovación románica respecto al latín clásico. El perfecto latino en su ori-
gen expresaba una acción acabada cuyos resultados seguían vigentes en el pre-
sente. Como las nociones del acabamiento y del pasado resultan bastante pró-
ximas, dicho tiempo empezó a desempeñar el papel de aoristo, que se fue ex-
tendiendo y llegó a desplazar el significado primario. Así pues, los hablantes
tuvieron que recurrir a otra construcción para expresar el perfecto, de donde
surge la perífrasis 'HABERE + participio pasado'. Este giro se documenta ya
en latín clásico todavía asociado con la noción de posesión, pero con el paso
del tiempo el significado del verbo se va debilitando para llegar a la etapa de
gramaticalización en las lenguas románicas. Debido a la naturaleza semántica
del verbo HABERE, en su origen esta expresión se empleaba exclusivamente
con los verbos transitivos. A fin de expresar el mismo valor temporal con los
intransitivos, se creó una perífrasis de estructura análoga 'ESSE + PP'. Ambas
construcciones (cuya función era expresar el resultado de una acción pasada
que subsiste en el presente) experimentan una retracción hacia el pasado para
convertirse en algunas lenguas en el equivalente del aoristo (perfecto simple).
Además, como los auxiliares daban la posibilidad de conjugarse en todos los
tiempos verbales, se elaboró todo el paradigma de tiempos que se caracteri-
zaban por ser tiempos relativos, o sea, marcar la anterioridad.

No es posible datar con exactitud todos los procesos que sufrió la expresión
latina para convertirse en uno de los tiempos verbales en el sistema romance.
No obstante, se supone que la península ibérica de nuevo se mostró más con-
servadora y atada al perfecto simple, mientras que en Galia el cambio se produjo
con anterioridad con respecto a otras partes de la Romania (Alarcos Llorach
1978: 38; García Martín 2001: 40-41). Desde el punto de vista semántico, la evo-
lución del perfecto compuesto sería la siguiente (este proceso se ha llevado
a cabo por completo en francés y en castellano ha llegado a la tercera fase):

1. La expresión del estado presente que es el resultado de una acción pasada.

2. El empleo en los contextos marcados aspectualmente como durativos o ite-
rativos, es decir, para las situaciones que han comenzado en el pasado y con-
tinúan en el momento del habla.

3. La descripción de las acciones pasadas recientes o conectadas con el mo-
mento del habla.

4. La descripción de las acciones pasadas, no necesariamente recientes (el per-
fecto simple queda restringido a los registros formales) (Carrasco Gutiérrez
2008: 16).

Las transformaciones semánticas obviamente van acompañadas de cambios
sintácticos hasta la plena gramaticalización de la construcción.

Contrastemos ahora todo lo anteriormente expuesto con el empleo de los
tiempos verbales en ambas obras analizadas. Al volver al diagrama, se nota
que una de las diferencias principales entre el Cantar de Mío Cid y Érec et Énide
concierne al uso de los tiempos compuestos: más frecuente en el roman de
164

Marta Pawłowska

Chrétien de Troyes. En el texto en castellano, únicamente en el caso del per-
fecto compuesto se puede hablar de un resultado visible, mientras que las de-
más construcciones formadas a partir de este esquema no alcanzan ni siquiera
un 1%, cosa que confirma la tesis del supuesto conservadurismo ibérico en
comparación con Galia. A pesar de que en Érec et Énide el pluscuamperfecto, el
pretérito anterior o el condicional compuesto tampoco resultan muy frecuen-
tes, la presencia del paradigma en cuestión es más significativa, sobre todo
debido a la frecuencia de uso del perfecto compuesto cuyo porcentaje es casi
igual que el del imperfecto.

Desde el punto de vista formal, el grado de desarrollo del paradigma de los
tiempos compuestos en francés se refleja también en la fijación de su estruc-
tura, dado que el orden de componentes 'auxiliar + participio' se muestra ya
muy estable. Los casos de anteposición del participio constituyen tan sólo un
13% de apariciones, mientras que en la obra española este procedimiento toda-
vía afecta a la tercera parte de todos los empleos (el 36%). No obstante, la ten-
dencia de fosilizar la perífrasis no se traduce todavía en la inseparabilidad de
sus componentes. En el Cid la intercalación de elementos suele producirse, en
particular, con el verbo haber y el participio antepuesto, por ejemplo, vedada
l'an compra 62, otorgado gelo avié 261, sacada me avedes 1596, etc., aunque igual-
mente se pueden citar construcciones de tipo venido l'es mensaje 975, venídom'es
deliçio 1639, las feridas las haya yo otorgadas 1709, ha moros matado 2455. El francés
muestra aún más flexibilidad, lo cual no debe sorprender, teniendo en cuenta
que en esta lengua hasta hoy día entre el auxiliar y el participio se intercalan
adverbios. En Érec et Énide, cuando el verbo es avoir y el participio se encuentra
antepuesto, en un gran número de contextos entre los constituyentes aparece
algún pronombre: tranchié l'eüst 946, conquis m'as 989, trovee l'a 1109, promis li
avoit 1801, presantez lor avroient 1821, veü l'avoient 2203, rasanblé vos avoie 4481,
etc. En lo que concierne al orden dominante, a saber, 'auxiliar + participio', la
intercalación de nuevo resulta mucho más frecuente que en el texto en cas-
tellano y los elementos de separación se presentan más variados: s'eüst sor sa
chemise une cote de soie mise 2647-2648, n'avez ancores rien conté 3499, oï dire vos ai
3884, l'eüst a sa loi tornee 4550, ont l'espee tolue 4645, soit entr'ax venu 4833, avroie
le cuer irié 5578, l'eüsse je plevi 6031, etc. La transparencia semántica de la con-
strucción se manifiesta en la concordancia en género y número entre el parti-
cipio y el complemento directo o el sujeto (en función del verbo auxiliar). En
líneas generales, se puede constatar que en el Cid la concordancia es habitual
con el verbo ser, mientras que con el verbo haber también es un rasgo domi-
nante, pero ya no de una manera tan contundente (la falta de concordancia
atañe aproximadamente a la tercera parte de formas que se pueden analizar
desde este punto de vista). En la obra francesa, llama la atención que con el
verbo être el participio casi siempre concuerda con el complemento directo
femenino, pero en lo que concierne a los complementos plurales la situación
Una ojeada al sistema de los tiempos pasados en español y francés medieval

165

ya no es tan clara. Asimismo, los casos con el verbo avoir se muestran propi-
cios a la concordancia (su falta vuelve a afectar principalmente al plural).

Desde el punto de vista del funcionamiento del sistema, en las obras anali-
zadas exclusivamente el perfecto compuesto desempeña un papel considera-
ble, a pesar de que todavía no es capaz de competir con el perfecto simple. El
valor semántico de este tiempo no llega a cristalizarse todavía y, por tanto, es
posible interpretarlo de tres maneras, a saber, en calidad de presente, perfectum
praesens o perfectum historicum. En el primer caso, el verbo auxiliar haber sigue
conservando su significado primario de posesión, lo cual viene a equivaler a la
perífrasis resultativa castellana 'tener + participio'. De la obra española se pue-
den extraer ejemplos de tipo: el rey me á ayrado 90, el castiello ganado á 631, pedi-
das vos ha e rogadas el mio señor Alfons 2200 y del texto francés (donde este valor
no es muy frecuente): le blanc cerf ont desfet et pris 281, je ne quier meillor espee/ de
celi que j'ai aportee 625-626. Con todo, hay que tener en cuenta que la adscrip-
ción de formas a este grupo no es unívoca.

El valor de perfectum praesens, es decir, expresión de una acción pasada cuyos
resultados siguen actuales para el hablante, resulta el más usual. En general,
este empleo se atestigua con más frecuencia en el estilo directo. Veamos unos
cuantos ejemplos: Cantar de Mío Cid: (habla el Cid) Esto me an buelto mios
enemigos malos 9, ¡Ya don Raquel e Vidas avédesme olvidado! 155 (hablan Minaya
y Pedro Bermúdez) mucho preçia la ondra el Çid que l'avedes dado./ Pocos días ha,
rey, que una lid á arrancado 1848-1849, (habla el rey) Gradéscolo a mio Çid que
tal don me ha enviado 1856; Érec et Énide: vasax, fet il, conquis m'as./ Merci! No
me ocirre tu pas! 989-990, Li celers ne vos i valt rien:/ ploré avez, ce voi ge bien
2525-2526, Chevaliers, maudiz soies tu,/ c'un home seul et sanz vertu,/ dolant et pres
navré a mort/ as anvaï a si grant tort/ que tu ne sez dire por coi 4991-4995.

El valor de perfectum historicum, que se impuso en la variante hablada del
francés moderno, no resulta muy frecuente en las obras analizadas. No ob-
stante, por razones estilísticas (cuestiones de ritmo y rima o la intención de dar
viveza al relato) es posible que el perfecto compuesto alterne con el simple
o que ambos tiempos aparezcan en el mismo fragmento refiriéndose a las mis-
mas relaciones temporales. Este fenómeno se puede observar tanto en la obra
española (mas quanto avedes perdido y yo gané en campo 1041, Echado fu de tierra,
he tollida la onor,/ con grand afán gané lo que he yo 1934-1935; el ástil á crebado
e metió mano al espada 2389, alçancólo el Çid a Búcar a tres braças del mar,/ arriba
alçó Colada, un grant colpe dádol'ha 2420-2421) como en la francesa (Erec d'autre
part s'esbahi/ quant an li si grant biauté vit./ Et li vavasors li a dit 448-450, li
senechax premiers le vit,/ a monseignor Gauvain a dit 1091-1092, lors s'est la reïne
levee/et dist 1124-1125).

Además, el perfecto compuesto desempeñaba también algunas funciones
secundarias como, por ejemplo, del futuro anterior (de Érec et Énide: a demain
est ta morz venue,/ demain morras sanz retenue 5475-5476) o del pluscuamperfecto
(del Cid: mucho era alegre de lo que an caçado 1731).
166

Marta Pawłowska

Siguiendo el patrón del perfecto compuesto, en la mayoría de las lenguas
románicas se crea también el pluscuamperfecto compuesto, un tiempo relativo
que marca la anterioridad respecto a una acción pasada. Este tiempo existió en
latín, pero fue una formación sintética. La construcción nueva, análoga al per-
fecto compuesto, conjuga el auxiliar en un tiempo pasado. Actualmente, el
pluscuamperfecto se construye con el auxiliar en imperfecto, mientras que
el pretérito anterior, que a la idea de anterioridad añade la de la inmediatez, se
sirve del auxiliar en perfecto simple. En la lengua moderna el pretérito ante-
rior prácticamente cayó en desuso como superfluo al no aportar nada esencial
que lo distinguiera del pluscuamperfecto. Miremos, pues, cómo se presenta la
situación en las obras analizadas. Si comparamos los porcentajes de aparicio-
nes, el pretérito anterior resulta relativamente frecuente en el texto francés,
pero en el Cantar de Mío Cid lo encontramos muy raras veces. En el cantar de
gesta español el tiempo en cuestión no posee el mencionado valor de inmedia-
tez y, por tanto, podría interpretarse simplemente como el pluscuamperfecto
o en algunos contextos incluso sustituirse por el perfecto simple (Quando esto
fecho ovo, a cabo de tres sedmanas,/ de Castiella venido es Minaya 915-916). Su
empleo hace hincapié en la terminación de la acción y a veces también trans-
mite el valor de la posesión parecido al de la perífrasis moderna 'tener + parti-
cipio' (de todo conducho bien los ovo bastidos 68). En cuatro casos, cuando se trata
del verbo nacer, dicha construcción puede considerarse simplemente el per-
fecto simple del antiguo verbo deponente. En cuanto al francés, la visión es
bien distinta. El porcentaje de uso del pretérito anterior supera al pluscuam-
perfecto, lo cual nos puede llevar a la conclusión de que precisamente esta
construcción y no la que tiene el auxiliar en imperfecto desempeñaba el papel
del pluscuamperfecto en el sistema temporal del francés antiguo. Como señala
Väänänen, esta situación se mantuvo hasta el siglo XIII (2003: 214).

En lo que se refiere al pluscuamperfecto con el auxiliar en imperfecto, si
bien esta forma no era la canónica para expresar la anterioridad, su empleo en
Érec et Énide supera visiblemente las apariciones del pluscuamperfecto y preté-
rito anterior juntos en la obra española. Es una prueba más de que el subsis-
tema de los tiempos compuestos se desarrolló más rápidamente en francés que
en las lenguas peninsulares. Esta constatación se ve reforzada si tenemos en
cuenta que en castellano, al lado de la forma analítica, seguía usándose el plus-
cuamperfecto sintético de origen latino clásico. En el Cantar de Mío Cid la mitad
de los pluscuamperfectos es etimológica aún. A veces, por las cuestiones esti-
lísticas, estas dos formaciones se encuentran en la misma frase, por ejemplo, Ca
assil' dieran la fed e gelo auién jurado 163.

4.	Observaciones finales

Como acabamos de ver, en algunos aspectos los sistemas temporales refle-
jados en las obras de la literatura medieval francesa y española mencionadas
Una ojeada al sistema de los tiempos pasados en español y francés medieval

167

tienen mucho en común. En otros puntos se ha podido vislumbrar tendencias
diferentes, no obstante, en esta etapa de sus respectivos desarrollos las lenguas
en cuestión no se alejan tanto una de otra, sobre todo en las cuestiones esen-
ciales y teniendo en cuenta divergencias actuales. En este período de transi-
ción entre la unidad latina y las particularidades de las lenguas románicas ya
empiezan a surgir varias vías de sus futuras evoluciones, pero todavía no se
crean unas fronteras estrictas entre estos antiguos dialectos del latín.

El análisis que hemos llevado a cabo obviamente nos presenta tan sólo una
visión fragmentaria y simplificada de un problema tan complejo como el fun-
cionamiento del sistema temporal. Con todo, hemos podido detectar los prin-
cipales fenómenos y problemas relacionados con este tema. En cuanto a las
transformaciones en el seno del sistema, o sea, la creación de tiempos nuevos
o la desaparición de otros, vemos dos tendencias opuestas que se entrelazan
y complementan. Por un lado, tenemos la simplificación, de acuerdo con la
economía del lenguaje, en vista de que aun cuando una lengua cuente con un
gran abanico de tiempos verbales, suele recurrir a los principales, que en con-
secuencia adquieren valores secundarios o metafóricos. A veces este procedi-
miento se lleva a cabo por completo y un tiempo sustituye al otro como fue el
caso del perfecto latino, que amalgamó los valores del aoristo y perfecto indo-
europeo (lo mismo se produce en algunas lenguas románicas actuales donde el
perfecto compuesto va reemplazando el perfecto simple o al revés). Volviendo
a los resultados de nuestro análisis, no es de extrañar que el tiempo más abar-
cador y el verdadero centro del sistema temporal sea el presente cuyos valores
pueden aplicarse a todas las épocas, hecho que apoyaría las teorías según las
cuales los tiempos verbales no corresponden al tiempo cronológico, sino que
desempeñan otras funciones. Otra cuestión que se inscribe en la tendencia a la
simplificación es el bajo rendimiento de las formas que expresan anterioridad
en el plano de lo pasado. Los tiempos como el pluscuamperfecto, el pretérito
anterior o el condicional compuesto no son muy frecuentes (o todavía están
a punto de crearse). La sustitución del pluscuamperfecto por el pretérito per-
fecto simple no es nada rara incluso hoy en día y el pretérito anterior tanto en
español como en francés prácticamente dejó de usarse. La otra tendencia con-
siste en la creación de construcciones nuevas en busca de mayor expresividad
cuyo fruto es todo el paradigma de los tiempos compuestos.

En lo que concierne a la frecuencia de uso, el grado de afinidad entre ambos
idiomas tampoco parece bajo. La estructura porcentual difiere esencialmente
tan sólo en cuanto a los tiempos compuestos. Hemos constatado que este sub-
sistema se desarrolló con anterioridad en Galia, mientras que la península ibé-
rica mostró cierto conservadurismo, pero cabe señalar que el empleo más
variado de tiempos en la obra francesa igualmente puede deberse al mayor
grado de madurez de la literatura narrativa francesa en comparación con la
española. No obstante, ninguno de los textos obedece plenamente las reglas
actuales del funcionamiento del sistema temporal, lo cual nos podría sugerir
168

Marta Pawłowska

que en aquel entonces, en este tipo de textos literarios, caracterizados por la
oralidad, las relaciones temporales y las cualidades de las acciones descritas
resultan menos importantes que los aspectos de índole estilística.

Bibliografía

Alarcos Llorach Emilio, 1978, Estudios de gramática funcional del español, Madrid:
Gredos.

Anglade Joseph, 1926, Grammaire élémentaire de l'ancien français, Paris: Librairie
Armand Colin.

Baylon Christian, FABRE Paul, 1978, Grammaire systématique de la langue française,
Paris: Nathan.

Benveniste Émile, 1986, Problemas de lingüística general, México: Siglo XXI editores.

Brunot Ferdinand, 1924, Histoire de la Langue Française des origines à 1900, t. I, Paris:
Librairie Armand Colin.

CARRASCO Gutiérrez Ángeles, 2008, Tiempos compuestos y formas verbales complejas,
Madrid: Iberoamericana Editorial.

CASTAÑEDA Castro Alejandro, 2003, Implicaturas generalizadas de cantidad en el
rendimiento de algunas formas y oposiciones del sistema verbal español, Language
Design 5: 79-103.

Dictionnaire Électronique de Chrétien de Troyes: http://www.atilf.fr/dect/ (fecha de
consulta: diciembre 2016).

GARCÍA Martín José María, 2001, La Formación de los tiempos compuestos del verbo en
español medieval y clásico. Aspectos fonológicos, morfológicos y sintácticos, Valencia:
Universitat de València.

LAPESA Rafael, 2001, Historia de la lengua española, Madrid: Gredos.

MenéNDEZ PIDAL Ramón, 1976, Cantar de Mío Cid. Texto, gramática y vocabulario,
Madrid: Espasa Calpe.

POSNER Rebecca, 1996, The Romance languages, Cambridge: Cambridge University
Press.

ŚWIĄTKOWSKA Marcela, 1987, L'imparfait en français moderne. Contribution à l'étude du
temps et de l'aspect, Kraków: Uniwersytet Jagielloński.

VÄÄNÄNEN Veikko, 2003, Introducción al latín vulgar, Madrid: Gredos.

WARTBURG Walther von, 1946, Évolution et structure de la Langue Française, Berne:
Éditions A. Francke S. A.

WEINRICH Harald, 1973, Le Temps. Le récit et le commentaire, Paris: Éditions du Seuil.

WEINRICH Harald, 1974, Estructura y función de los tiempos en el lenguaje, Madrid:
Gredos.

Obras analizadas

Anónimo, 2008, Cantar de Mío Cid, texto antiguo Ramón Menéndez Pidal, Madrid:
Espasa Calpe.

Chrétien de Troyes, 1992, Érec et Énide, traduction, présentation et notes de Jean-
Marie Fritz, Paris: Livre de Poche.
Una ojeada al sistema de los tiempos pasados en español y francés medieval

169

Summary

A look at the system of the past tenses in medieval Spanish and French as reflected

in literary texts

The goal of the following paper is to compare the use of the past tense system in
Old Spanish and Old French in two literary texts of the twelfth century: The Poem of
the Cid and Chrétien de Troyes' Erec and Enide.

Streszczenie

Rzut oka na system czasów przeszłych w języku starohiszpańskim
i starofrancuskim na przykładzie tekstów literackich

Niniejszy artykuł ma na celu porównanie funkcjonowania systemu czasów
przeszłych w języku starohiszpańskim i starofrancuskim w dwóch dwunasto-
wiecznych tekstach literackich: anonimowej Pieśni o Cydzie i w Ereku i Enidzie autor-
stwa Chrétiena de Troyes.
Études sur le texte dédiées à Halina Grzmiì-Tyìutki
Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds), Kraków, Biblioteka Jagiellońska, 2016

Iwona Piechnik

Université Jagellonne
de Cracovie

Textes bibliques en langages argotiques

Allez dans le monde entier, proclamez l'Évangile à toute la création. (Marc 16.15)1
My Bible Stories may cause you to look up the original version. If you do, I win - and great
will be your gain. Pure Slang will be assimilated into the classic English of tomorrow:
the polite speech of today was the slang of yesteryear. (James Austin Murray)2

Les Saintes Écritures ou Écritures sacrées ou bien la Bible sont les textes consi-
dérés comme inspirés par Dieu, portant un message révélé et énoncé comme
définitif aux gens, par l'intermédiaire des « porte-paroles » choisis. Nous trou-
vons cette confirmation p.ex. dans les épîtres des Apôtres, adressées aux pre-
mières communautés chrétiennes et insérées dans le Nouveau Testament, no-
tamment chez saint Paul : « Toute Écriture est inspirée par Dieu » (2 Tm 3.16)
et « une fois reçue la Parole de Dieu que nous vous faisons entendre, vous
l'avez accueillie, non comme une parole d'hommes, mais comme ce qu'elle est
réellement, la Parole de Dieu » (1 Th 2.13), ainsi que chez saint Pierre : « au-
cune prophétie d'Écriture n'est objet d'explication personnelle ; ce n'est pas
d'une volonté humaine qu'est jamais venue une prophétie, c'est poussés par
l'Esprit Saint que des hommes ont parlé de la part de Dieu » (2 P 1.20-21).

Pourtant, p.ex. dans l'Ancien Testament, dans l'Ecclésiaste qui relate les pro-
pos de Qohélet, fils de David, nous lisons : « Qohélet s'est efforcé de trouver des
paroles plaisantes et d'écrire exactement des paroles de vérité » (Qo 12.10).

Il se pose donc la question, d'un côté, de l'inspiration divine et de l'autorité
du texte biblique, et, de l'autre, de la mise du message divin des Écritures dans
les formes compréhensibles des langages humains - sujet bien débattu déjà.

1 Toutes les citations en français standard proviennent de la Bible de Jérusalem 2015.

2 James Austin Murray, The war Bible of the moment, written into colloquial English and pure
slang. The five books of Moses, with sidelights on the Book of Job, Hindoo version of the creation of
woman, ye cloister version of the transformation of man, un-folding the grand old story with cloister
soliloquies, smiles and tears, Chicago : sn., 1914, p. 13.
Textes bibliques en langages argotiques

171

N'oublions pas que les messages bibliques (des deux Testaments) ont d'abord
été transmis oralement, et ce n'est que plus tard, entre le Xe s. av. J.-C. (la Bible
hébraïque/juive, donc l'Ancien Testament chrétien) et le Ier s. après J.-C. (le
Nouveau Testament), ils ont été mis par écrit en plusieurs étapes et langues : en
hébreu, araméen et grec, mais aucun des manuscrits retrouvés n'est l'original.
La Bible est donc un recueil de textes de nombreux « écrivains », préparé comme
dicté par un seul Auteur - Dieu. Cependant une langue universelle n'existe pas
et par conséquent le message divin a dû être transmis à des gens parlant des
langues différentes par rapport à un texte saint original. Ce problème avait
d'ailleurs déjà été signalé dans l'Ancien Testament, où au début de l'Ecclésias-
tique nous trouvons le prologue d'un traducteur (le petit-fils de Jésus Ben-Sira)
ayant traduit ce texte de l'hébreu en grec, qui dit :

Vous êtes donc invités à en faire la lecture avec une bienveillante attention et à vous
montrer indulgents là où, en dépit de nos efforts d'interprétation, nous pourrions sembler
avoir échoué à rendre quelque expression ; c'est qu'en effet il n'y a pas d'équivalence entre
des choses exprimées originairement en hébreu et leur traduction dans une autre langue ;
bien plus, si l'on considère la Loi elle-même, les Prophètes et les autres livres, leur traduc-
tion diffère considérablement de ce qu'exprime le texte original. (Si, Prologue 15-26)

Mis à part les différences entre les textes bibliques originaires, actuellement
nous savons que les difficultés dans la traduction de tels textes ne sont pas
insurmontables, parce que les langues et les cultures se développent, ce qui
facilite leur communication. Et déjà nous avons de nombreuses traductions
des textes saints de diverses religions, et la Bible chrétienne qui est le livre le
plus traduit dans le monde entier.

L'histoire des traductions des textes biblique est riche et mouvementée, et
de nombreux ouvrages y ont été consacrés (cf. p.ex. Freedman 2016, Noss 2007,
etc.). Au début de cette tradition, les plus fameuses sont la Septante (version
grecque de la Bible hébraïque, réalisée par les Juifs d'Alexandrie dès le IIIe s.)
et la Vulgate (la 1re version latine, due à saint Jérôme au IVe s.)3. Quant aux
langues nationales, à part une très importante traduction slave de Cyrille et
Méthode au IXe s. dans l'Empire byzantin, encore au Moyen Âge en Occident
il y a eu des versions de la Bible en différentes langues, mais ces éditions manu-
scrites, faites à la commande des riches, avaient une portée restreinte et plutôt
privée4. Enfin au début du XVIe s., encore avant Martin Luther, c'est Érasme
de Rotterdam qui a été le premier à revendiquer ouvertement le droit d'avoir
accès à l'Évangile pour les simples gens dans leur langues maternelles. Nous
connaissons bien les réactions de l'Église à ces tentatives, qu'elle a longtemps
considérées comme pernicieuses, de peur que les gens lisent le saint texte sans

3 Celle-ci a longtemps servi de base pour les traductions de la Bible catholique.

4 Parmi de rares exceptions se trouve p.ex. la traduction en moyen anglais réalisée par
John Wycliff (1320-1384) : on en trouve encore aujourd'hui plus de 200 copies manuscrites.
Plus tard, à l'époque de la Réforme, la traduction de William Tyndale (env. 1490-1536), pour
laquelle il est mort, sera la première imprimée.
172

Iwona Piechnik

piété.5 Mais la Réforme a éveillé la tradition des Bibles en langues « vulgaires »
que l'on ne pouvait plus arrêter et qui s'est répandue aussi grâce à l'imprimerie.

Ce n'est qu'en 1965 que l'Église catholique s'est officiellement prononcée
sur le message divin et sur sa transmission, en publiant la constitution dogma-
tique sur la révélation divine Dei Verbum où nous lisons :

En effet, les paroles de Dieu, passant par les langues humaines, sont devenues sem-
blables au langage des hommes, de même que jadis le Verbe du Père éternel, ayant pris
l'infirmité de notre chair, est devenu semblable aux hommes. (ch. III.13)

Il faut que l'accès à la Sainte Écriture soit largement ouvert aux fidèles du Christ.
Pour cette raison l'Église, dès le commencement, a fait sienne cette antique version grecque
de l'Ancien Testament, appelée des Septante ; elle tient toujours en honneur les autres
versions, orientales et latines, principalement celle qu'on nomme la Vulgate. Comme la
Parole de Dieu doit être à la disposition de tous les temps, l'Église, avec une sollicitude
maternelle, veille à ce que des traductions appropriées et exactes soient faites dans les
diverses langues, de préférence à partir des textes originaux des Livres sacrés. S'il se trouve
que pour une raison d'opportunité et avec l'approbation des autorités ecclésiastiques ces
traductions soient le fruit d'une collaboration avec des frères séparés, elles pourront être
utilisées par tous les chrétiens. (ch. IV.22)

À présent, nous avons enfin les traductions de textes bibliques non seulement
dans les langues les plus petites du monde entier, mais aussi dans des dialectes.
Parfois une telle traduction est une chance de préserver et revitaliser de petites
langues (cf. Beerle-Moor & Voinov 2015). Pourtant assez souvent, dans le cas
de langues exotiques (p.ex. celles d'Océanie, voire langues créoles), il y a eu
des problèmes dans le rendement du sens à cause d'autres conditions de vie,
d'autres anciennes croyances reflétées dans le vocabulaire et surtout du manque
de notions abstraites pour rendre les nuances théologiques (voir p.ex. Capell
1969, Nicole 1988, Charles 2009). En outre, nous avons aussi des versions pour
enfants qui sont plutôt des adaptations que des traductions.

Ici, on peut se référer à la fameuse théorie de l'équivalence fonctionnelle/
dynamique d'E. Nida qui la distinguait de l'équivalence formelle (calques),
surtout dans le contexte de la traduction des textes bibliques (Nida 1964).
Cette première met l'accent sur la valeur communicative du message dans la
langue cible, tandis que l'autre - sur sa forme fidèle à la langue source. Nida
insistait sur la compréhensibilité du texte biblique par les nouveaux lecteurs,
même s'il fallait le remanier en l'adaptant au nouveau public. Il est donc

parfaitement admissible de disposer de traductions à divers niveaux, pour répondre
aux besoins ou aux désirs du public cible (enfants, adultes habitués ou non au langage
traditionnel...) ou à des circonstances particulières (liturgie officielle, lecture personnelle
de la Bible...). S'en tenir à une position étroite et rigide dans ce domaine, c'est assurément

5 En outre, au Moyen Âge, l'Église ne considérait comme sacrées que les langues écrites
sur la croix du Christ (hébreu, grec et latin) ; cf. Jean 19.20, ainsi que les Etymologies (IX, 3)
de saint Isidore au début du VIe s. Surtout le latin servait non seulement aux saints textes et
à la liturgie, mais aussi pour d'autres types de textes (v. Resnick 1990, Lusignan 2014).
Textes bibliques en langages argotiques

173

tourner le dos à l'objectif visé, à savoir la communication efficace du message biblique.
(...) le traducteur n'est pas condamné à se laisser asservir par la notion de « langues
sacrées ». En bref, il est possible de communiquer dans une langue courante, naturelle,
idiomatique, un message qui, lui, est sacré aux yeux de beaucoup, voire mystérieux dans
certains de ses aspects (Margot 1990 : 30-31, voir aussi Margot 1979 : 296-314).

En outre, les langues évoluent, changent, donc de nouvelles versions appa-
raissent, non seulement à cause du travail des traducteurs-exégètes, mais aussi
pour la bonne compréhension des destinataires. On peut avancer une thèse que
les traductions en des versions plus nouvelles sont des marques du développe-
ment des langues, comme le décrit p.ex. Saville-Troike pour l'anglais :

Some opponents of modernization of the English Bible believe that modernization
ignores speakers' feelings that sacred beliefs are more appropriately expressed in a "special"
code rather than an everyday one, and that modernization thus reduces the capacity
of English to serve aesthetic and religious purposes. Those who disagree often support
Biblical language modernization on the grounds that religion should be accessible to
each person without need for interpretation by others, and thus that its concepts are more
appropriately expressed in the vernacular. Because the religious functions of language
are not the same in all speech communities, any resolution of this controversy cannot
necessarily be generalized to other societies (Saville-Troike 2003 : 65).

La question du développement des langues et de la modernisation nous
mène vers les jargons et les argots qui, actuellement, gagnent du terrain dans
la communication, en se répandant dans les domaines, où, il y a encore peu de
temps, on n'a pu s'imaginer que l'usage du langage littéraire, du registre sou-
tenu. Par conséquent, les textes bibliques en différents langages argotiques
deviennent populaires. Ce phénomène est encore assez marginal, parce que,
pour l'instant, personne ne s'imagine que ces versions soient prêchées dans les
églises. Mais il mérite d'être noté, c'est pourquoi nous y consacrons cet article.
On devrait considérer de telles versions plutôt comme produits de la culture
ludique qui règne à présent, surtout dans la civilisation occidentale.

Notre analyse est purement linguistique et ne porte pas sur l'exégèse théo-
logique. Notre but est de voir si le texte biblique mis en argot est toujours
porteur du même message qui se compose du contenu et de la forme, donc
dans quelle mesure le texte biblique des versions argotiques mérite d'être
considéré comme sacré. Il s'agit donc surtout de l'organisation du message et
de sa charge de transmettre la Parole divine qui devrait garder sa dignité.

La Bible en langages argotiques

Les premières traductions de la Bible (ou de textes saints) en argot datent
du début du XXe s. Mais ils étaient rares. Encore en 1932, Steven T. Byington,
dans son article « Slang and Bible translation » considérait une telle traduction
comme probable, mais difficile à réaliser pleinement :
174

Iwona Piechnik

Not, of course, that anybody would think of filling the Bible with slang from cover to
cover. The first chapter of Genesis or of Ephesians, the eighth chapter of First Kings or
of Romans, are small samples of a great volume of matter for which slang will never
suggest itself as an appropriate treatment (Byington 1932 : 188).

En outre, Byington rappelait que l'argot est essentiellement éphémère, donc
la version argotique du texte serait vite périmée, voire incompréhensible : « if
slang were put into a translation of the Bible, the book would live only about
ten years before it would begin to seem out of date » (ibidem).

Pourtant, il admettait qu'il y a des passages dans la Bible où l'usage de l'argot
serait même plus approprié : pour rendre les paroles d'un jeune enfant ou de
la plèbe dans la rue, etc., d'ailleurs « extensive and important parts of the Bible
are reports of the words of popular revivalist preachers who had avowedly
had poor opportunities of polite culture in their earlier years » (ibidem). En
outre, il remarque qu'il y a des endroits où un équivalent argotique résumerait
une idée mieux que le mot de la langue standard. Deux exemples en sont,
d'après Byington (1932 : 190) :

1) Woe to the idol shepherd that leaveth the flock (Za 11.17, fr. Malheur au pasteur
inexistant qui délaisse son troupeau !) où, à la place de idol, il verrait mieux : fake
'imposteur, faux, feint' ou bogus 'faux, bidon, factice'- mots considérés (toujours)
comme familiers,

2) one of you is a devil (Jn 6.70, fr. l'un d'entre vous est un diable), quand Jésus par-
lait aux Douze, en sachant que l'un d'eux, Judas, allait Le livrer bientôt. Bying-
ton constate que le mot knocker - 'heurtoir' en langue standard et 'casseur, flin-
gueur, éreinteur, saboteur' en argot américain - rendrait le sens mieux que devil.

Actuellement, au début du XXIe s., les textes bibliques existent, p.ex. :

■ en argots anglophones : il y en a plusieurs :6

° en argot américain : The war Bible of the moment, written into colloquial English
and pure slang. The five books of Moses, with sidelights on the Book of Job, Hindoo
version of the creation of woman, ye cloister version of the transformation of man, un-
folding the grand old story with cloister soliloquies, smiles and tears (Chicago, 1914)
par James Austin Murray (en vers !) ; et la « Street Bible » : the word on the street
(livre en papier) et the essential word on the street (audiobook) de Rob Lacey (2004).

° en argot britannique - en argot de Cockney (de Londres) : The Bible in
Cockney : well bits of it anyway de Mike Coles (2001), Bible stories in Cockney
rhyming slang de Keith Park (2009) ainsi qu'en ligne : www.cockneyrhyming
slang.co.uk/blog/ the-cockney-bible/ (accès en XII.2016).

° en argot australien : Aussie Bible (2003) et More Aussie Bible (2006) de Kel
Richards, comme livres.

■ en argots finnophones : Uusi Testamentti Stadin slangilla (le Nouveau Testa-
ment en slang de Helsinki) et Luukkaan Evankeliumi slangiks skrivattuna (l'Évan-

6 Dans maintes versions faites en langage standard durant le XXe s., on peut trouver
aussi celles dont le registre s'approche, par endroits, du langage familier, voire argotique.
Voir Sjölander 1979.
Textes bibliques en langages argotiques

175

gile selon saint Luc, écrit en slang) - les deux versions publiées comme livres
en 2001, mais rédigées indépendamment,

■ en argot polonophone : Dobra czytanka wg św. ziom'a Janka (l'Évangile selon
saint Jean) - en 2006, mais des fragments publiés depuis 2004, voir http:/ / ziom
janek.pl/, un extrait aussi sur le site : http://bosko.pl/wiara/Ewangelia-wg-
sw-zioma.html, voir aussi la Wikipedia : https://pl.wikipedia.org/wiki/Dobr
a_Czytanka_wg_%C5%9Bw._ziom'a_Janka (accès au printemps 2016).

Il y a aussi des versions de textes bibliques en digilecte (argot de message-
rie électronique : SMS et Internet) :

■ r father in hvn : up 2 d8 txts frm d bible (= Our Father in heaven : up-to-date
texts from the Bible 'Notre Père aux cieux : textes modernes de la Bible') par
Simon Jenkins (2002), le texte, transcrit en digilecte, est accompagné de « nou-
veaux hiéroglyphes », p.ex. OOOI:-### 'Dieu' ou O(:-)8(@)- 'Vierge Marie
enceinte' ; ce livre ne contient que quelques histoires des deux Testaments.
Heureusement, il est accompagnée d'un petit dictionnaire.

■ SMS Bible (2005) - pleine version de la Contemporary English Version mise
en digilecte par Australian Bible Society sur son site (indisponible à présent).

■ LOLcat Bible : in the beginnin Ceiling Cat maded the skiez an da erfs n stuffs, par
Martin Grondin (2007/2010), en version papier et en ligne www.lolcatbible.com
(accès en XII.2016). Le langage est un pidgin anglais digilectal qui sert à accom-
pagner les images des chats (dont le plus important est ceiling cat 'chat de pla-
fond'), placées dans l'Internet. La particule LOL vient de l'ang. laugh(ing) out
loud 'éclat(er) de rire, rire à haute voix', devenue très populaire pour com-
menter différents faits dans l'Internet et la vie quotidienne (chez les jeunes).

■ Bible Emoji : Scripture 4 Millennials publiée en mai 2016, traduite en emoji,
émoticones (les binettes, appelées aussi smileys) et digilecte, par un bénévole
anonyme. Ce projet est orienté vers la plus jeune génération (les « Millenials »,
c.-à-d. nés au tournant du nouveau millénaire). Dans la civilisation occidentale,
cette génération tend à se tenir à l'écart de la religion et surtout des pratiques
religieuses. On peut parler de leur indifférence religieuse. Pour y remédier, les
nouveaux « missionnaires » font recours aux moyens de communication dont
se servent les jeunes (Glum 2016). Au cours de son travail, le traducteur utili-
sait le traducteur automatique lingo jam (https://lingojam.com/) et mettait la
version préliminaire du texte sur le Twitter (https://twitter.com/BibleEmoji)
pour faire une sorte de vérification auprès de lecteurs possibles en vue
d'apporter des corrections utiles. La langue de la Bible Emoji est basée sur la
King James Version Bible dont le langage semble obsolète, mais les mots les plus
fréquents (seulement env. 15% de l'ouvrage) sont mis en emoji (au nombre 80,
plus ou moins, dont la source est l'Unicode). P.ex. pour marquer 'Dieu' on a
une petite tête jaune, souriante et entourée d'une auréole ; pour 'la lumière' on
voit une petite image d'une ampoule ; pour 'la terre' ou 'le monde' on a un
petit globe terrestre ; pour marquer 'bien, bon' on a une main avec le pouce
dirigé vers le haut, etc. Voir aussi www.bibleemoji.com (accès en XII.2016).
176

Iwona Piechnik

Naturellement, la syntaxe des versions digilectales est simplifiée et le sens
condensé. Et sans doute, pour pouvoir lire ces « textes », faut-il déjà connaître
le texte en langue standard et le contexte du récit.

Finalement, à côté desdites traductions en langages non standard, on peut
aussi mentionner celles en langues fictionnelles : en quenya (un langage elfique
créé par J.R.R. Tolkien) dans lequel nous avons le Nouveau Testament fait par le
Norvégien Helge Kâre Fauskanger (http://folk.uib.no/hnohf/nqnt.htm) ; en
klingon (langue fictive d'un peuple extraterrestre de la série Star Trek) dont le
projet de toute la Bible n'est pas encore achevé (cf. : www.kli.org/activities/kli-
projects/#KBTP, et en na'vi (langue construite inventée pour le film Avatar de
James Cameron sorti en 2009) : le projet n'est pas encore achevé. 7

Il est à souligner que les versions de textes bibliques mentionnées ci-dessus
ne sont pas bien fidèles au texte original, parce qu'elles racontent plutôt les
histoires bibliques avec des ressources linguistiques assez simplifiées, mais
elles essaient de les rendre bien (sauf LOLCat Bible, peut-être), dans la mesure
du possible vu leurs moyens d'expression. Elles fonctionnent un peu comme
des adaptations de la Bible pour enfants. On peut donc dire qu'à côté de
l'amusement, leur but est l'efficacité dans la transmission du message - trait
typique de l'esprit du christianisme. Comparons, d'ailleurs, quelques exemples
avec le premier passage de la Genèse (1.1-2), en suivant la King James Version
(In the beginning God created the heaven and the earth. And the earth was without
form, and void; and darkness was upon the face of the deep. And the Spirit of God
moved upon the face of the waters) :

■ Dans The war Bible de James Austin Murray (1914), c'est :

Infinite vastness everywhere,/Silence, darkness!/ God was there;

■ Dans the word on the street de Rob Lacey (2004), c'est :

First off, nothing . . . but God. No light, no time, no substance, no matter. Second
off, God says the word and WHAP! Stuff everywhere! The cosmos in chaos: no shape,
no form, no function - just darkness . . . total. And floating above it all, God's Holy
Spirit, ready to play.

■ Dans LOLCat Bible, c'est :

Oh hai. In teh beginnin Ceiling Cat maded teh skiez An da Urfs, but he did not
eated dem. Da Urfs no had shapez An haded dark face, An Ceiling Cat rode invisible
bike over teh waterz.

■ Dans r father in hvn de Simon Jenkins (2002), c'est juste : God cr8s hvn&erth.

■ Dans les deux versions en Cockney (de Keith Park et Mike Coles), ce pas-
sage n'existe pas. Dans l'Emoji Bible, le texte est parsemé d'emojis.

Mais de ce que l'on a ici, on peut voir que, sauf la LOLCat Bible espiègle,
toutes les versions rendent le sens plus ou moins exactement, avec respect et
sans absurdités.

7 Voir : https://en.wikipedia.org/wiki/Bible_translations_into_fictional_languages. Ce
site et les deux autres cités ci-dessus ont été consultés en décembre 2016.
Textes bibliques en langages argotiques

177

La chose se présente différemment dans les Bibles en argots francophones,
où, malheureusement, on trouve surtout de la moquerie malicieuse, des obscé-
nités et des vulgarités, ce que nous allons voir de plus près.8

Un cas particulier : textes bibliques en langages non standard francophones

Les textes bibliques en langages argotiques francophones maintiennent les
caractéristiques d'une longue et forte tradition anticléricale en France que l'on
ne peut probablement pas voir ailleurs avec une telle intensité.

Disons dès le début que la tradition des Bibles en France, pays du cercle
catholique et d'une haute culture scripturale de l'Occident, est bien riche, voir
p.ex. Pétavel 1864, Bogaert 1991, Delforge 1991. De tels travaux ont été bien
pieux pendant des siècles. Mais finalement c'est dans ce pays que les tensions
entre l'Église catholique et l'État sont devenues les plus visibles en Europe.

Naturellement, il y a eu des railleurs depuis les débuts du christianisme, mais
ensuite l'Inquisition veillait à réprimer des crimes d'hérésie. À l'époque de la
Réforme, apparaissent les premières caricatures des vices des prêtres et de toute
l'Église catholique (cf. Doizy 2006). Le courant a pris de l'envergure au Siècle
des Lumières (cf. p.ex. les écrits antireligieux de Voltaire et sa Bible enfin expliquée
de 1776), dont les idées de la libre pensée ont été renforcées par la Révolution
et son renversement de l'ordre établi. Ensuite, en Europe il y a une chaîne de
bouleversements politiques et de découvertes scientifiques (p.ex. l'évolution-
nisme de Darwin) qui relativisent le savoir et jettent les bases pour la « crise
moderniste ». En France, surtout à l'époque de la IIIe République et à la fin du
XIXe s., il y a eu un fort mouvement libertaire de sécularisation et un conflit
entre le clergé et les libres penseurs républicains pour la domination de la cul-
ture et des institutions du pays. Cette guerre idéologique se servait non seule-
ment de textes (satires, pastiches, pamphlets, etc.), mais aussi de l'image. C'est
justement l'époque de la floraison de la caricature anticléricale. C'est alors que
paraissent les premières caricatures de Dieu et les tentatives de désacraliser le
sacré et de populariser ce regard. Ce courant a pris pour objet aussi les Écri-
tures. Il y a eu des journaux anticléricaux (p.ex. La Calotte) et des maisons d'édi-
tions, comme la Librairie anti-cléricale qui publiaient des ouvrages de ce type.
Il y en a beaucoup, p.ex. : en 1881, Pierre Malvezin publie La Bible Farce ou la
Bible comme elle est : traduction nouvelle des livres comico-sacrés avec texte à l'appui ;
ou en 1882, Léo Taxil publie La Bible amusante, rééditée comme Bible amusante,
Édition complète de 1897-1898 donnant les citations textuelles de l'Écriture sainte et
reproduisant toutes les réfutations opposées par Voltaire, Fréret, lord Bolingbroke, Toland
et autres critiques. Il y a beaucoup d'autres exemples de bibles parodiques de
cette époque (voir Doizy 2006, Doizy & Lalaux 2005 et 2006 ; Dixmier, La-

8 Nous mettons de côté la « traduction » en joual L'histoire que Ti-Marc a contee a Richard :
une bonne nouvelle en mautadit de Richard Ouellette qui est loin de ce type, heureusement.
178

Iwona Piechnik

louette & Pasamonik 2005, ainsi que Saint Martin 2006). Toutes n'ont pas eu un
grand public et il y en a eu qui sont restées à l'état manuscrit, p.ex. ce n'est
qu'en 2007 que l'on a édité en fac-similé une Bible express illustrée par Gabby,
provenant de ces années aussi.

En France, la « crise moderniste » est particulièrement visible, surtout par des
discussions et controverses publiques autour des progressistes libertaires (p.ex.
Alfred Loisy), excommuniés pour avoir mis en doute certains dogmes de l'Église
catholique. La critique biblique (y compris des traductions critiques) a été con-
damnée aussi. Ces tensions ne se sont apaisées qu'après le concile Vatican II
(1962-1965). Le XIXe s. marque ainsi une étape importante dans la vie spirituelle
des Français et dans leur approche de la question biblique (cf. Houtin 1902).

Le début du XXe s. continue le climat socio-politique de la fin du XIXe (voir
Laplanche 2006). L'anticléricalisme se répand. Dans les années 1930, p.ex. un
libertaire André Lorulot publie, entre autres, La Bible comique et La Vie comique
de Jésus, les deux avec des illustrations satiriques.

Les Bibles en argot continuent cette tradition blasphématoire. Le premier
exemple est Le Livre des darons sacrés (1960, réédité comme Le Livre des darons
sacrés, ou La Bible en argot, ou bien La Bible en argot : le livre des darons sacrés, ou
simplement La Bible en argot), « traduit » par Pierre Devaux (1901-1966), journa-
liste et écrivain, connaisseur et utilisateur passionné de l'argot. Ce n'est qu'une
version abrégée de l'Ancien Testament, avec un petit dictionnaire d'argot.

En 1982, l'écrivain et dessinateur humoristique François Cavanna (1923-2014)
publie sa version qui n'est pas strictement en argot, mais en langage familier :
Les Écritures : les aventures de Dieu & les aventures du petit Jésus. Cette version
continue la tradition de parodier le texte biblique sans pudeur.

En 1989, apparaît un autre exemple argotique : Les Evangiles en argot : l'histoire
de Juju les bons tuyaux : sa vie, son œuvre d'après les Evangiles de Mat, Lulu, Marco
et Jeannot, dont les auteurs se cachent sous les noms verlanisés J.M. Keurbé et
Micha Thiégurel. Cette version sera rééditée en 1996 avec le titre Les Évangiles
en argot et les pleins noms des auteurs : Jean-Marie Beurq et Michel Gauthier.
Le livre est muni d'un petit dictionnaire d'argot.

À la marge, on peut mentionner aussi La Bible en français courant qui a été
publié en 1982 et rééditée en 1996. C'est une traduction et non pas adaptation.
Son langage est rendu plus proche du lecteur moderne, comme français usuel,
non pas familier au sens strict (argotique non plus). Voir Bralewski 1997.

Il est intéressant de remarquer que la parution de ces « traductions » en argot
n'a pas éveillé un grand intérêt en France (il est même difficile de les trouver
dans les bibliothèques comme si celles-ci les traitaient comme un phénomène
marginal). Tout au contraire, une traduction « littéraire », dite « Bible Bayard »9
ou « Bible des écrivains » (plus rarement « Bible d'une nouvelle génération ») en
2001 a eu un grand retentissement en devenant un best-seller en France et c'est

9 Vu qu'elle a été publiée aux éditions Bayard.
Textes bibliques en langages argotiques

179

sans doute un événement important dans la traductologie biblique francophone,
parce qu'il change totalement la perspective d'aborder ces textes : une version
novatrice, voire « révolutionnaire » de la Bible, publiée par Frédéric Boyer,
Jean-Pierre Prévost et Marc Sevin. Son idée est née justement d'une « déception »
du langage biblique, de « lourdeurs convenues d'une langue érudite, d'un fran-
çais académique » (Boyer 2001 : 23), donc vieilli. Cette version a été préparée
en coopération de spécialistes des textes et des langues de la Bible, ainsi que
d'écrivains contemporains (chaque livre a été confié à un tandem composé d'un
exégète et d'un littéraire qui travaillaient ensemble), pendant plus de 6 ans
(entre 1994 et 2000). Parmi les écrivains, il y a eu des noms bien connus, p.ex.
Jean Echenoz, Florence Delay, Emmanuel Carrère, Jacques Roubaud, Valère
Novarina, etc. Les caractéristiques qui différencient cette version des autres sont
surtout les formes textuelles qui s'éloignent du discours biblique et reflètent les
préférences littéraires desdits écrivains, en donnant de nouvelles impressions
par rapport au texte « classique ». Elle « revendique sa volonté d'échapper au
cénacle du sacré et prend le risque de faire bénéficier la Bible des ressources de
la littérature contemporaine » (Makarian 2001). Naturellement, cette version
a soulevé des commentaires non seulement de la part des journalistes, mais aussi
des gens de l'Église, qui lui reprochaient surtout l'effacement du contexte reli-
gieux et le manque de la lecture théologique, ce qui aboutit parfois à une con-
fusion de termes (p.ex. souffle = esprit, plongée = baptême, etc.). Venard (2002)
se plaint : « Le langage chrétien est presque systématiquement exclu, sous pré-
texte qu'il relèverait d'une langue ecclésiastique devenue inaudible pour nos
contemporains ». L'Éprevier (2002) constate : « l'abandon d'une perspective de
foi rend inintelligible l'unité de la Révélation. (...) Nos traducteurs ont laissé
une tradition de lecture pour en imposer une autre, la leur. (...) la traduction
de la Bible est un acte qui n'est pas neutre, c'est un acte de tradition ». Et
Guillaume (2002) résume : « La Bible Bayard est une œuvre littéraire, elle n'est
pas une Bible chrétienne, encore moins catholique ».

À la fin rappelons que surtout dans les années 1980-1990, dans la culture
occidentale (en Europe et aux États-Unis), on a commencé à utiliser les symboles
religieux (surtout chrétiens) soit avec « humour bon enfant » (Cheyronnaud
2006) soit par provocation. C'est alors qu'on a vu paraître non seulement des
écrits, mais aussi des films (p.ex. La dernière tentation du Christ de Martin Scor-
sese), des vidéoclips (p.ex. ceux de Madonna), des affiches et des spots publici-
taires. On publiait aussi de nouvelles versions de textes saints (non seulement
bibliques), qui essayaient de se débarrasser de leur esprit religieux et du langage
traditionnellement sacré. C'est en réponse à de telles réécritures populaires des
textes bibliques et liturgiques qu'en 2001, le Vatican a édité l'instruction Litur-
giam authenticam, portant en sous-titre : « De l'usage des langues vernaculaires
dans l'édition des livres de la liturgie romaine » et contenant des règles précises
de traduire de tels textes (voir un bon résumé dans Delisle 2005). Son idée
principale est la traduction la plus fidèle possible, sans aucune créativité.
180

Iwona Piechnik

Un coup d'œil sur 3 textes bibliques en langages non standard francophones

Pour comparer les versions entre elles, nous en avons pris 3 :

1) l'Ancien Testament en argot : La Bible en argot de P. Devaux de 1970 (1960),

2) le Nouveau Testament en argot : Les Évangiles en argot de J.-M. Beurq
& M. Gauthier de 1996 (1989),

3) les deux Testaments en français familier : Les Écritures : les aventures de
Dieu & les aventures du petit Jésus de F. Cavanna (1982).

Toutes les trois sont de libres adaptations de la Bible, avec maints passages
abrégés et des ajouts qui développent certaines trames. Naturellement il n'y a
pas divisions traditionnelles en livres et évangiles.

Voici quelques observations quant au langage :

■ Noms propres : chez Devaux, la plupart est restée intacte, mais parfois :
Noé est appelé Nono, Abraham - Brabra, Loth - Lolo, Assuérus - Suésué, etc. Chez
Beurq & Gauthier, ils sont presque tous estropiés : Juju (Jésus), Jojo (Joseph),
Pierrot (Pierre), Nico (Nicodème), Mado (Marie-Madeleine), etc. Chez Cavanna,
ils sont tous conservés intacts, mais Jésus est parfois appelé le petit Jésus.

■ Termes typiquement bibliques : il s'agit de mots comme Messie, ainsi que
des expressions qui se composent de mots indigènes dans chaque langue, mais
leur groupement est typiquement biblique : chez Devaux, de tels termes sont
évités, et même Dieu n'est appelé que notre Vénéré Daron / le Grand Papa/Taulier.
Chez Beurq & Gauthier ils sont remaniés, p.ex. : fils/fiston/p'tit chéri du Grand
Dab = Fils de Dieu, Bons Tuyaux = Bonne Nouvelle, Saintes Écritures = Saintes-
Baf(ouilles), etc. Chez Cavanna ils sont gardés intacts.

■ Caractère du vocabulaire général :

° chez Devaux : Jean Cocteau écrit dans sa préface : « ce n'est pas la langue
verte qu'il utilise, mais une bonne langue rouge et comestible : la langue De-
vaux », vocabulaire argotique : blaze, gy(go), locdu, nib, plombe, etc. ; vocabulaire
familier : frangin, môme, nana, planquer, etc. ; emprunts arabes et romanis encore
rares : chouïa, chouraver ; pseudosuffixation : jourdé, journaille, lourdoque, seulabre,
etc. ; abréviations : d'ac, calva, mélanco, zef, etc. ; écriture phonétique : c'te, çui-là,
d'main, not', p'tête, p'tit, t'as, t'es, j't'ai, j'te l'dis, z'êtes, quéqu'un, quèque s'èque ça,
etc. ; éléments modernes : café au lait, folklore espagnol, frometons de Saint-Marcellin,
match de judo, etc. ; anglicismes (souvent écrits phonétiquement) : bicause, fifty,
bisenesse, bungalow, destroyer, nursery, paddock, spitche, Makmaon, I want to bigling
my Normandy, etc. ; glissement de sens : cassis (figure, tête), gratter (travailler),
griffes/nougats (pieds), lard (peau), etc. ; expressions métaphoriques : bec d'om-
brelle (idiot), casse-graine (repas), croissants de la veille (femmes vieillies), mettre
la viande dans le torchon (se coucher), etc., ainsi que de nombreuses expressions
concernant le sexe et les organes génitaux. Il n'y a pas encore de verlan dans le
texte, mais on voit du loucherbem, p.ex. : lerche/lerchème (cher), lissépème (faire
pipi), loucedé (en douce), latronpème (patron), etc.
Textes bibliques en langages argotiques

181

“ chez Beurq & Gauthier, l'argot se présente dans presque tous ses moyens
d'expression : verlan (Feujs, meuf, ripou), pseudosuffixation (mézigue, angemuche,
pharigots, frangin, hosto, noille), abréviations (bénef, constipe, réduc, sensass), em-
prunts arabes et romanis (bézef, kif, nouba, toubib, chourav), vocabulaire argotique
(dab, fayot, gamberger, gniard, gonze, jaspiner, nib, sans dec) et familier (caca, chier,
chnoque, con, conneries, couenne, fringues, lardon, mec, pote, réglo), écriture phoné-
tique (d'là, j'peux, pisque, p't'être, y'a't'y un p'tit quekchose, sam'suffit, ya, z'ont),
etc. Il y a une véritable abondance d'éléments modernes, peut-être pour une
sorte de « dialogue » intertextuel avec la (pop)culture actuelle : Chanel 5, David
Coperfield, Houdini, Wonder, Michael Jackson, RMistes, HLM, RER, TVA, Michelin,
Leroy-Merlin, Disneyland, Le pont de la rivière Kwai, bande à Bonnot, la tour Mont-
parno, cinoche, klaxon, ray-ban, vichy, whisky soviétique, etc. ; ainsi que des angli-
cismes : Big Boss, VIP, le dernier tube du top 50, Pampers, bazooka, because, cool,
flash-back, scrash, bifteck, cake, jockey, pizzamans, etc. Exemples de glissements de
sens : balle (tête), décoiffer (épater), etc. ; et métaphores : ouvrir le micro 'com-
mencer à parler', faire le pet 'veiller', etc.

ö chez Cavanna ce sont plutôt les gros mots « traditionnels » (con, cul, foutre,
pédale, zob), avec du langage familier (p.ex. beuark, bicher, boulot, fayot, flic, gamin,
gonzesse, gueule, jobard, Va-z-y Machin, mendigoter, pisser, rigoler, roupiller, zozoter,
etc.) et des injures racistes (métèque, youpin), sans verlan ni abréviations typiques
de l'argot. Il y a aussi de rares éléments modernes et anglicismes, p.ex. : vaseline,
margarine, « reuhporthâj » (reportage), feux de Bengale, Monsieur Nixon et le général
Franco, Paramount Pictures, The End, Bye, bye !, etc.

Quant au contenu textuel, certains passages sont omis, par contre il y a des
ajouts et des commentaires aberrants, p.ex. : chez Devaux, la scène de la créa-
tion de la femme (Genèse 2.21-22) est une description amplifiée avec des dé-
tails humoristiques (tout comme celle de la création de l'homme, p. 26) :

Alors tout doux, avec une légèreté de libellule au bout des didis, le Vénéré
débrida le buffet à Adam, y harpigna une côtelette première, rebrida l'ouverture et se mit
à modeler son nouveau chef-d'œuvre en cloquant autour de la côtelette deux
mandarines, une gerbe de blé, un chouïa de poussière, deux myosotis, un beau
melon joufflu, quelques boutons d'aubépine, un peu de cresson, une chopotte de
lancequine de la fontaine, une peau de pêche, une once de corail, un coquillage,
des radis et de la mousse (Devaux 29).

Chez Cavanna, la description de cette scène (p. 24) correspond à celle de l'ori-
ginal, ce qui fait exception chez cet auteur. Mais regardons un autre passage,
cette fois-ci du Nouveau Testament, et comparons-le avec Beurq & Gauthier :

quelqüun te donne-t-il un soufflet sur la joue droite, tends-lui encore l'autre
(Matthieu 5.39)

Si un gonze te claquemuche une mandale dans les chicots, tends ton blaire (Beurq
& Gauthier 30)10

10 La « traduction » : 'si un type te donne une claque violente dans les dents, tends ton ne/.
182

Iwona Piechnik

Et si quelqu'un te frappe à la joue droite, tends-lui la joue gauche, et pendant qu'il

sera ainsi occupé, fais-lui les poches, et que ta main gauche ignore ce que fait ta

joue droite (Cavanna 299).

Chez tous les trois auteurs, l'humour est parfois simplement espiègle, mais
maints passages ne se prêtent pas à être cités sans éprouver de la confusion,
comme p.ex. pendant la Cène ou la nuit en prière à Gethsémani (mont des Oli-
viers) chez Beurq & Gauthier et Cavanna.

En somme :

■ chez Devaux : langage typiquement argotique de l'époque (encore sans
verlan, mais avec le loucherbem), gaietés espiègles sans lourdes vulgarités,
mais avec maintes représentations sexuelles, parfois bien crues.

■ chez Beurq et Gauthier : langage typiquement argotique, gaietés espiègles
avec des vulgarités qui ne semblent pas offensives. Il faut souligner l'usage des
majuscules dans tous les mots (même pronoms) qui se réfèrent à Dieu.

■ chez Cavanna : c'est le contenu qui choque de prime abord, par ses ajouts
et commentaires ironiques, surtout envers Jésus : homme « cool », faisant des
calembours et de petits poèmes gaillards, ou comme un homme ivre ou ayant
le hoquet, et porté sur les plaisirs charnels. Les gros mots apparaissent aussi.
Le but de cette version est nettement narquois : moqueur et malicieux à la fois.

Chez tous ces auteurs, certains passages sont omis, mais certaines scènes
sont plus développées (nouveaux faits, dialogues ou monologues imaginaires
des personnages) et remaniées tellement qu'il est parfois difficile d'y recon-
naître le texte original. Tous ces ajouts forment de petites histoires absurdes.

Les Saintes Écritures mises en argot sont-elles encore saintes ?

Autrefois, la Bible et son discours faisaient partie de la vie quotidienne des
sociétés chrétiennes, mais la sécularisation des sociétés pluralistes contempo-
raines progresse, surtout dans la civilisation occidentale, et elle les éloigne de la
lecture des Écritures saintes. C'est pourquoi une nouvelle forme de celles-ci, plus
adaptée à de nouveaux moyens de communication, a des chances d'être remar-
quée par les jeunes lecteurs qui se servent volontiers de langages argotiques (et
peut-être éveiller la curiosité pour les lire enfin dans une langue plus digne).

Cependant, il faut y apporter des restrictions. La réponse à la question posée
dans l'intertitre ne peut pas être univoque, parce que la « traduction » d'un
texte sacré en langage argotique n'entraîne pas forcément la profanation de son
caractère sacré, mais tout dépend de l'intention des traducteurs/adaptateurs
d'un tel texte et d'un type des argots :

1)	si leur but est de transmettre la bonne nouvelle à des personnes qui com-
prennent mieux un langage non standard ou du registre bas, on ne peut pas
les accuser d'un blasphème, parce que cette situation ressemble à celle des
missionnaires qui traduisent les textes saints en langues de différents peuples
Textes bibliques en langages argotiques

183

(même ceux moins civilisés dont les langues sont plus simples) pour propager
la connaissance du Livre,

2)	si leur but est de tourner le texte en dérision par l'usage de vulgarismes,
d'associations obscènes, de travestissements et d'ajouts déshonnêtes, sans doute
ne transmet-il plus le contenu sacré, et ils commettent une sorte de sacrilège.
C'est malheureusement le cas des versions francophones analysées que l'on ne
peut même pas appeler « traductions », mais adaptations athées. Les notions
dans leurs titres - Bible, Écritures, Évangiles - ne sont qu'un simulacre.

La traduction des textes sacrés est difficile, mais elle est possible. Il faut
peut-être que le traducteur ait une attitude similaire à celle que l'on devine
chez Luther lors de son travail sur la traduction de la Bible en allemand :

Ainsi, la foi est le critère, voire la condition nécessaire (mais non suffisante), pour que
la parole de Dieu passe à travers un traducteur pour s'adresser à un lecteur. Si l'inter-
prétation est un acte personnel, et Luther insiste pour l'affirmer, le traducteur doit avoir
personnellement entendu la parole de Dieu, ni ses mots ni ses lettres, mais le message, la
bonne nouvelle, l'évangile, pour pouvoir en donner une traduction méritant ce nom. (...)
Or, toute traduction de l'Ecriture sainte ne saurait être autre chose qu'un service rendu
à l'homme qui veut entendre la parole de Dieu (Räkel 1990 : 93)

Le travail avec l'argot peut apporter de bons fruits, si l'on a de bonnes
intentions. Il ne faut pas seulement profaner les choses saintes : « Ne donnez
pas aux chiens ce qui est sacré » (Matthieu 7.6).

Bibliographie

Bedouelle Guy, ROUSSEL Bernard (dir.), 1989, Le Temps des Réformes et la Bible,
Paris : Beauchesne.

Beerle-Moor Marianne, VOINOV Vitaly (eds.), 2015, Language vitality through Bible
translation, New York : Peter Lang.

Belaval Yvon, BOUREL Dominique (dir.), 1986, Le Siècle des Lumières et la Bible,
Paris : Beauchesne.

BEURQ Jean-Marie, GAUTHIER Michel, 1996, Les Evangiles en argot, Paris : Claire Vigne.
BOGAERT Pierre-Maurice (éd.), 1991, Les bibles en français : histoire illustrée du Moyen-
Âge à nos jours, Turnhout : Brepols.

BOYER Frédéric, 2001, Préface, (in :) La Bible. Nouvelle traduction, Frédéric Boyer, Jean-
Pierre Prévost et Marc Sevin (dir.), Pars : Bayard & Montréal : Médiaspaul.
Bralewski Dariusz, 1997, Francuszczyzna potoczna w tekście sakralnym na przy-
kładzie wybranych fragmentów Pisma Świętego, (in :) Tekst sakralny : tekst inspi-
rowany liturgią, Grażyna Habrajska (red.), Łódź : Wyd. UŁ, 153-169.

Byington Steven T., 1932, Slang and Bible translation, American Speech 7/3 : 188-191.
CAPELL Arthur, 1969, La traduction des termes théologiques dans les langues de
l'Océanie, Journal de la Société des océanistes 25 : 43-70.

CAVANNA François, 1982, Les Ecritures : les aventures de Dieu & les aventures du petit
Jésus, Paris : Pierre Belfond.

CHARLES Roland, 2009, Préjugés linguistiques dans différentes traductions bibliques en
créole haïtien, Creolica 6.04, www.creolica.net/Prejuges-linguistiques-dans (XII.2016).
184

Iwona Piechnik

Cheyronnaud Jacques, 2006, « Rire de la religion » ? Humour bon enfant et répro-
bation, Archives de sciences sociales des religions 134 : 93-112.

Dei Verbum, 1965, La constitution dogmatique sur la Révélation Divine, éditée par le
pape Paul VI, disponible en fr. www.vatican.va/archive/hist_councils/ii_vatican
_council/ documents/vat-ii_const_19651118_dei-verbum_fr.html (accès XII. 2016).

Delforge Frédéric, 1991, La Bible en France et dans la francophonie : histoire, traduc-
tion, diffusion, Paris : Publisud & Villiers-le-Bel : Société biblique française.

DELISLE Jean, 2005, Les nouvelles règles de traduction du Vatican, Meta 50/3 : 831-850.

DEVAUX Pierre, 1970 (1960), La Bible en argot, Paris : Aux Quais de Paris.

Dixmier Michel, Lalouette Jacqueline, PASAMONIK Didier, 2005, La République et
l'Église. Images d'une querelle, Paris : La Martinière.

DOIZY Guillaume, 2006, De la caricature anticléricale à la farce biblique, Archives de
sciences sociales des religions 134 : 63-91.

DOIZY Guillaume, Lalaux Jean-Bernard, 2005, A bas la calotte ! La caricature anticlé-
ricale et la séparation des églises et de l'Etat, Paris : Alternatives.

DOIZY Guillaume, LALAUX Jean-Bernard, 2006, Et Dieu créa le rire ! Satires et carica-
tures de la Bible, Paris : Alternatives.

Freedman Harry, 2016, The murderous history of Bible translations : power, conflict and
the quest for meaning, London & Oxford : Bloomsbury.

GARNET Paul, 1990, The concept of a sacred language : help or hindrance in New
Testament translation ?, TTR : traduction, terminologie, rédaction 3/2 : 71-79.

GLUM Julia, 2016, New emoji Bible attempts to make Christianity 'more approachable'
as Millennials leave Church, IBI Times, 29.05.2016.

GUILLAUME Paul-Marie, 2002, La « Bible Bayard », Kephas janvier-mars, en ligne :
www.revue-kephas.org/ 02/1/Guillaume123-127.html (accès en XII.2016).

Houtin Albert, 1902, Question biblique chez les catholiques de France au XIXe siècle,
Paris : Alphonse Picard et fils.

Laplanche François, 2006, La Crise de l'origine : la science catholique des Évangiles et
l'histoire au XXe siècle, Paris : Albin Michel.

L'Éprevier Henri de, 2002, La Bible Bayard, Résurrection 99-100, www.revue-
resurrection.org/La-Bible-Bayard (accès: XII.2016).

Liturgiam authenticam, l'instruction éditée par la Congrégation pour le culte divin et
la discipline des sacrements, sous le pontificat du pape Jean-Paul II, sur le site :
www.vatican.va/roman_curia/congregations/ccdds/ documents/rc_con_ccdds
_doc_20010507_liturgiam-authenticam_fr.html (accès : XII. 2016).

LUSIGNAN Serge, 2014, Énoncer la vérité en français : les villes de communes et la
naissance de l'écrit juridique vernaculaire, Corpus Eve, Études critiques ou bibliogra-
phiques sur le vernaculaire, en ligne : http://eve.revues.org/379 (accès XII.2016),

Makarian Christian, 2001, Et la Bible devint roman, L'Express 30.08.2001.

MARGOT Jean-Claude, 1979, Traduire sans trahir : la théorie de la traduction et son
application aux textes bibliques, Lausanne : L'Age d'homme.

MARGOT Jean-Claude, 1990, Langues sacrées et méthode de traduction, TTR : tra-
duction, terminologie, rédaction 3/2 : 15-31.

NICOLE Jacques, 1988, Au pied de l'écriture. Histoire de la traduction de la Bible en tahi-
tien, Pape'ete : Haere po no Tahiti.

NIDA Eugene A., 1964, Toward a science of translating with special reference to principles
and procedures involed in Bible translating, Leiden : E. J. Brill.
Textes bibliques en langages argotiques

185

NOSS Philip A. (ed.), 2007, A history of Bible translation, Roma : Storia e Litteratura.
OUELLETTE Richard, 2011, L'histoire que Ti-Marc a contee a Richard : une bonne nouvelle
en mautadit, Gatineau : Latitude.

PÉTAVEL Emmanuel, 1864, La Bible en France ou les traductions françaises des Saintes
Écritures : étude historique et littéraire, Paris : Librairie française et étrangère.
RÄKEL Hans-Herbert S., 1990, « Die sache selbs, der sprachen art, ein christlich
hertz » - Les principes d'une théorie de la traduction selon Martin Luther, TTR :
traduction, terminologie, rédaction 3/2 : 81-95.

RESNICK Irven M., 1990, Lingua Dei, lingua hominis : sacred language and medieval
texts, Viator 21 : 51-74.

SAINT Martin Isabelle, 2006, La caricature anticléricale sous la IIIe République,
Archives de sciences sociales des religions 134 : 113-120
Saville-Troike Muriel, 2003, The Ethnography of communication, Oxford : Blackwell.
SAWYER John F. A., 1999, Sacred languages and sacred texts, London : Routledge.
SJÖLANDER Pearl, 1979, Some aspects of in twentieth-century English Bible-translation,
Umeá : University of Umeá.

VENARD Olivier-Thomas, 2002, La culture de la « Bible Bayard », Kephas janvier-
mars, www.revue-kephas.org/02/1/Venard129-140.html (accès en XII.2016).

Summary

Biblical texts in slangs

Translations and adaptations of the biblical texts to slangs are often problematic,
because the language of the sacred text should retain its dignity, while slangs come
from the low register of the language. Usually the aim of such versions is only to
play and have fun, but often also a mission of the "new evangelization".

A special attention is drawn to biblical texts in French slang (argot) and the
colloquial language, which clearly follow the tradition of the French anticlericalism
and are vulgar mockery of the sacred text.

Streszczenie

Teksty biblijne w językach slangowych

Tłumaczenia i adaptacje tekstów biblijnych na języki slangowe są często proble-
matyczne, bo język świętego tekstu powinien zachowywać jego godność, natomiast
slangi wywodzą się z niskiego rejestru języka. Zwykle celem takich wersji jest tylko
zabawa, ale często także misja „nowej ewangelizacji".

Szczególną uwagę poświęcono biblijnym tekstom we francuskim slangu i języku
potocznym, które wyraźnie kontynuują tradycję francuskiego antyklerykalizmu i są
wulgarną parodią tekstu świętego.
Études sur le texte dédiées à Halina Grzmiì-Tyìutki
Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds), Kraków, Biblioteka Jagiellońska, 2016

Dorota Piekarczyk

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej
w Lublinie

Językowe wyobrażenia tekstu
mówionego i pisanego

Badania językoznawców nad tekstem mówionym i pisanym (oraz komunikaqą
oralną i pisaną) wskazują wyraźnie, ze każdemu z tych zjawisk przysługuje sze-
reg cech, które nie tyle wchodzą ze sobą w opozyq'e, ile stanowią biegunowe
realizaqe nadrzędnych kategorii, jak ulotność, dialogowość, spontaniczność.
Z badań wyłaniają się obrazy obu odmian tekstów jako zjawisk złożonych,
uwikłanych w różnorodne zależności. Omówienie tych obrazów, pokazanie
odmienności między koncepcjami różnych badaczy nie jest jednak moim celem1.
Chciałabym natomiast zbadać, w jakim stopniu ustalenia językoznawcze róż-
nią się od ujęcia tekstu mówionego i pisanego, jakie „podsuwa" użytkownikom
języka polszczyzna.

Ustność i pisaność to podstawowe formy komunikacji, które w języku zna-
lazły bardzo liczne potwierdzenia. Utrwalone w polszczyźnie sądy pokazują
je również jako zjawiska złożone, wieloaspektowe. Stanowią więc odpowiedni
materiał do tego, by zestawić je z obrazem naukowym. Z dotychczasowych
analiz konfrontujących naukowy obraz świata z obrazem językowym (dalej
JOS)2 wynika, że przyjęcie różnych typów racjonalności - scjentystycznej
i potocznej - skutkuje odmiennymi obrazami (zob. np. Maćkiewicz 1991, 1999;

1 Literatura na temat tekstów ustnych i pisanych jest niezwykle bogata. Odsyłam zatem
do książki Bakuły (2008), która przynosi obszerne omówienie poglądów językoznawców
i pełną bibliografię ich prac (zob. też Niebrzegowska-Bartmińska 2007).

2 Przez językowy obraz świata rozumiem „zbiór prawidłowości zawartych w kate-
gorialnych związkach gramatycznych (fleksyjnych, słowotwórczych, składniowych) oraz
w semantycznych strukturach leksyki, pokazujących swoiste dla danego języka sposoby
widzenia poszczególnych składników świata oraz ogólniejsze rozumienie organizacji świata,
panujących w nim hierarchii i akceptowanych przez społeczność językową wartości" (To-
karski 1993: 358).
Językowe wyobrażenia tekstu mówionego i pisanego

187

Tokarski 1993; Piekarczyk 2004). Najczęściej przyjmuje się, ze JOS jest wynikiem
uproszczonego widzenia świata, efektem oglądu naiwnego. Czy do takiego
samego wniosku skłania analiza każdego materiału?

Aby to sprawdzić, z dwóch możliwych podejść: semazjologicznego i ono-
mazjologicznego, wybrałam podejście drugie. TEKST MOWiOnY i PISANY
(dalej: TM, TP) traktuję więc jako pojęcia (nie leksemy), które w języku są
różnie wyrażane (takie ujęcie nie wyklucza przy tym podejścia semazjologicz-
nego). Materiał analityczny stanowią więc przede wszystkim leksemy i frazeo-
logizmy odnoszące się do tekstów mówionych i pisanych, ale również jed-
nostki określające komunikaqę ustną i pisaną oraz jej elementy. Uznałam
bowiem, że pokazanie obrazów tekstu mówionego i pisanego na tle innych
elementów komunikacji pozwoli dostrzec pewne prawidłowości, odkryć przy-
czyny ukształtowania się takiego, a nie innego wyobrażenia.

1.	Tworzywo tekstu mówionego i pisanego3

Kiedy analizuje się językowe wyobrażenia tekstu mówionego i pisanego,
uderza już fakt, jak wiele spostrzeżeń jest wyjątkowo zgodnych z ustaleniami
językoznawców.

Jako podstawową, a zarazem jedyną własność różniącą w sposób konieczny
tekst mówiony od pisanego, językoznawcy wskazują ich substanq'ę. Liczba
jednostek językowych pokazujących, jak ważna jest ta różnica także w JOS, jest
ogromna. Do dźwiękowo-ruchowej substancji słowa mówionego odnoszą się
podstawowe leksemy nazywające mówienie, np.: mówić, gadać, odezwać się,
rozmawiać, powiedzieć, opowiedzieć, które zawierają komponent 'komunikować
coś, wydając dźwięki mowy', oraz wyrazy i połączenia określające stopień
natężenia, barwę głosu, sposób wymawiania wyrazów, np.: szeptać, krzyczeć,
mówić cicho/półgłosem/przez zęby/pod nosem. Informaqę o subkodzie językowym
niosą zwłaszcza określenia metaforyczne, prymarnie oznaczające inne zjawiska
dźwiękowe: warczeć, grzmieć, ryknąć, mruczeć, jęczeć, skomleć itp.

Każde z wymienionych określeń implikuje, że odbiór komunikatu ustnego
odbywa się poprzez kanał słuchowy. Percepcję słuchową adresata oddają
wprost połączenia typu: czyjeś słowa dźwięczą komuś w uszach, krzyczeć komuś
nad uchem, powiedzieć coś na ucho, słuchać jednym uchem.

Specyfika substancji tekstu pisanego znalazła natomiast odzwierciedlanie
w jednostkach typu: pisać, notować, bazgrać, napis, notes, notatnik, druk, podpis.
W znaczeniu każdego z nich utrwaliła się cecha 'kreślić znaki pisma (litery
alfabetu)' (lub 'zawiera nakreślone znaki pisma' - w wypadku nazw wytwo-

3 Przyjęte w podtytułach nazwy charakterystyk badanych obiektów wynikają z przyję-
tego metajęzyka opisu (pochodzą zatem z naukowego obrazu świata). Cechy, przekonania
składające się na językowe wyobrażenia TM i TP (i wynikające z samego języka) zapisuję
zgodnie z przyjętą konwencją w tzw. łapkach.
i88

Dorota Piekarczyk

rów). Komponent taki niosą tez znaczenia połączeń wyrazowych, które wska-
zują na sposób zapisu tekstu, wykorzystane narzędzia czy materiał: pisać wy-
raźnie, pisać kredą, pisać na papierze (w zeszycie, na maszynie), przybory do pisania,
nakreślić kilka słów, druk drobny, pismo drukowane. Wskazanie subkodu graficz-
nego tekstu takze zakłada właściwy mu sposób odbioru, co implikują jed-
nostki i połączenia typu: składać litery, sylabizować, czytelnik, czytać od deski do
deski, zajrzeć do książki, przejrzeć notatki.

Widać wyraźnie, ze cechy TM 'komunikowany głosem', 'odbierany słu-
chem' i TP 'pisany znakami', 'odczytywany wzrokowo' w języku ujmowane są
jako esencjalne, obligatoryjne. Dowodzą tego w sposób niezbity zdania wyko-
rzystujące „but test", np.: * Mówiła do mnie, ale nie wydała z siebie żadnego
dźwięku, *Powiedziała mi o spotkaniu, ale nic nie usłyszałem, *Zanotowała mi adres
firmy, ale nie napisała żadnej litery, *Przeczytałem adres, ale nie widziałem żadnej
litery. Kazda próba zanegowania informaqi o subkodzie, wpisanej w wyrazy,
prowadzi bowiem do stworzenia zdania wewnętrznie sprzecznego.

Te oczywiste charakterystyki TM i TP pociągają jednak za sobą szereg szcze-
gółowych sądów kształtujących językowe obrazy obu odmian komunikatów4.

2.	Cechy tworzywa tekstów

Fizyczna strona tekstu jest tym aspektem, który percepowany jest najłat-
wiej. Nie zatem dziwnego, ze charakterystyki tworzywa TM i TP mają liczne
poświadczenia. Jednak dominacja jednostek określających tekst mówiony jest
bezsporna.

W potocznej świadomości mocno utrwaliło się przekonanie, ze nośnikiem
komunikatu ustnego jest głos, który składa się z dźwięków: głos rozchodzi się/
milknie, dojść do głosu, mówić nie swoim głosem, mówić na głos. Co więcej,
widoczne jest przekonanie, ze w komunikaqi wazne są nie tylko wypowia-
dane słowa, ale takze: natężenie głosu (zniżyć/podnieść głos, wydzierać się, wyć,
szeptać), jego wysokość i barwa (mówić grobowym/słodkim głosem, dźwięczny
głos, piać, szczebiotać, buczeć), tempo, rytm mówienia (mówić jak katarynka, pytlo-
wać/klepać/chlapać językiem), sposób artykulacji dźwięków (mówić wyraźnie/
przez zęby, mamrotać, mruczeć), zjawiska prozodyczne (zaakcentować coś, położyć
na co akcent). Juz sama liczba jednostek odnoszących się do dźwiękowej strony
wypowiedzi świadczy o wadze tej charakterystyki. Wszystkie te określenia są
wykładnikami sądu o tym, ze cechy fizyczne mówienia stanowią nośnik infor-

4 Co prawda w języku odzwierciedliły się równiez przekonania na temat innych form
komunikacji językowej: mowa głuchoniemych, język migowy, czytać z czyjś ust, pisać/czytać
Braillem, pismo dotykowe. Jednak formy te nie są postrzegane jako typowe, podstawowe
- świadczy o tym juz fakt, ze uzycie nazw mowa, język, czytać, pisać, bez określeń dodatko-
wych, wskazujących na specyficzny rodzaj substancji (gesty, pismo Braille'a) lub jej percep-
cji (wzrok, dotyk), komunikuje tylko informację o tekście mówionym lub pisanym.
Językowe wyobrażenia tekstu mówionego i pisanego

189

macji dodatkowych, często niewyrażanych bezpośrednio, ale nadbudowanych
nad sensami podstawowymi. Jednostki te implikują cechę 'w mówieniu ważną
funkcję pełnią cechy głosu, sposób wymawiania słów'.

Wiele jednostek zawiera też informaqę o tym, czy nadawca celowo mówi
w pewien sposób, np. mówić słodkim/zdecydowanym głosem, krzyczeć na kogoś,
mówić przez zęby, czy też nieświadomie przekazuje coś odbiorcy, np. śpiewać
cienkim głosem, mówić drżącym głosem, komuś język się plącze, mówić z akcentem.
Różnica między cechą 'mówiący celowo wykorzystuje własności głosu, wyma-
wiania słowa w dany sposób' a cechą 'mówiąc, nieświadomie zdradza coś słu-
chaczowi' jest ogromna.

Druga ze wskazanych konotaqi motywuje tylko ogólną cechę 'w mówieniu
ważną funkcję pełnią cechy głosu, sposób wymawiania słów' i jej uszczegóło-
wienia, np.: 'zdradzają stan emocjonalny mówiącego' (mówić łamiącym się gło-
sem, wyjąkać coś), 'zdradzają jego pochodzenie' (zaciągać, mówić z akcentem),
'wskazują na cechy wrodzone, osobowość' (seplenić, mówić niskim głosem, mieć
wyszczekaną gębę). Natomiast konotaqa 'mówiący celowo wykorzystuje włas-
ności głosu, wymawiania słowa w dany sposób' nie tylko uzasadnia wskazaną
cechę ogólną, ale przede wszystkim motywuje komponent 'własności fizyczne
mówienia charakteryzują, współtworzą wypowiedź'. Komponent ten ma liczne
uszczegółowienia, np.: 'własności mowy wskazują na intencje mówiącego'
(szczebiotać, mówić przymilnym głosem, jęczeć, rzucać pioruny, zawodzić itp.), 'infor-
mują o jego stosunku do wypowiedzi lub do rzeczy, których wypowiedź doty-
czy' (jęczeć, sarkać na coś, mówić z przekonaniem, powiedzieć coś dobitnie, mówić
żartobliwym tonem), 'wskazują na stosunek do słuchacza' (krzyczeć/buczeć/war-
czeć na kogo, mówić oziębłym tonem, nawciskać komuś, wyskoczyć z gębą)5.

To właśnie grupa konotaqi powiązanych z cechą 'mówiący celowo wyko-
rzystuje własności głosu, wymawiania słowa w dany sposób', decyduje o spe-
cyfice obrazu tekstu mówionego. Nieświadome komunikowanie pewnych rze-
czy znamionuje bowiem każde ludzkie zachowanie. Tymczasem przywołane
jednostki języka pokazują, że własności fizyczne mówienia postrzegane są
inaczej. Przekonują o tym inne fakty. Każda próba zastąpienia w zdaniu tych
jednostek nazwami neutralnymi, nienacechowanymi powoduje, że ginie sens
pierwotny: Jęknęła, że pracuje dziś do późna to nie to samo, co: Powiedziała, że
pracuje dziś do późna. Nazwy prymarnie określające np. własności głosu stały
się zaś nazwami charakteryzującymi treść całego komunikatu, np.: Przestań
szczebiotać, Nie mów do nie takim tonem. Przykłady takie pozwalają twierdzić, że
w JOS cechy fizyczne mówienia to nie tylko dodatkowy, uzupełniający ele-
ment tekstu, ale składnik tworzący razem z wypowiadanymi słowami znacze-

5 Trzeba tu dodać, że w znaczeniu większości jednostek utrwaliło się jednocześnie kilka
cech, np. podnieść głos na kogo jest kombinacją składników: 'mówiący jest zdenerwowany,
zły' i 'ma negatywny stosunek do słuchacza', a jęczeć - 'mówiący jest smutny' i 'mówi, by
poskarżyć się na coś, co ocenia negatywnie'.
190

Dorota Piekarczyk

nie komunikatu6. Parafrazując Wierzbicką, można ująć to tak: użytkownicy
języka sądzą, że w komunikacji ustnej tego, co powiedziane, nie da się oddzie-
lić od tego, jak to coś jest powiedziane.

Co więcej, w potocznym modelu komunikacji mówionej znaczące są nie
tylko wypowiadane słowa i sposób ich wymawiania, ale także brak dźwięków,
gesty, mimika, wyraz twarzy itp. Funkcję semantyczną pełnią więc milczenie,
cisza, pauzy oraz elementy mowy ciała. Przekonania na ten temat oddają bar-
dzo liczne połączenia wyrazowe: dyskretne/wymowne milczenie, pominąć/zbyć coś
milczeniem, słuchać czegoś w milczeniu, minuta ciszy, mówić coś z przymrużeniem
oka/ z uśmiechem na twarzy, przyrzekać z ręką na sercu, wyliczyć coś na palcach.

W tych sądach tkwi też najważniejsza różnica między wyobrażeniem tekstu
mówionego i pisanego, jeśli chodzi o aspekt związany tworzywem, pomijając
oczywiście różnice wynikające bezpośrednio z odmiennej materii (dźwięki
i litery). Do materii tekstu pisanego wprost odnoszą charakterystyki motywo-
wane przede wszystkim: wielkością liter (pisać dużymi/drukowanymi literami,
pisać drobnym maczkiem, ściubić wyrazy itp.), kształtem liter (pismo ręczne/zama-
szyste, stawiać kulfony), czytelnością, starannością zapisu (pisać wyraźnie, kaligra-
fować, pisać na kolanie, bazgrały, pisać jak kura pazurem), poprawnością orto-
graficzną (pisać ortograficznie). Nie ma jednak określeń charakteryzujących
treść tekstu (są jedynie jednostki wskazujące na sytuaqę, w jakiej nadawca
pisał komunikat - pisać na kolanie lub sygnalizujące cechy jego osobowości -
poznać kogo po piśmie, charakter pisma, a zatem wskazujące na cechy zdradzane
nieświadomie).

Są jednak pewne wyjątki, dotyczące np. sposobu postrzegania dużych liter.
W komunikaqi internetowej istnieje konwencja regulująca ich stosowanie.
Według netykiety duże litery (wersaliki) są graficznym substytutem krzyku,
podniesionego głosu, dlatego też ich użycie znacząco modyfikuje treść tekstu.
W języku potocznym, w żywej mowie funkqonuje natomiast połączenie powie-
dzieć coś dużymi literami 'powiedzieć coś wyraźnie, dobitnie, akcentując każde
słowo', które także utożsamia własność graficzną tekstu z elementem znaczą-
cym. Przykłady takie traktować należy jednak jako dowody na cechy z obrzeży
kategorii, jako wyjątki od reguły.

Wydaje się, że przekonanie o różnym statusie fizycznych własności mowy
i pisma podbudowane jest też inną refleksją. Cechy mowy są postrzegane jako
naturalne w tym sensie, że ich wykorzystaniem nie kierują ustalone zasady,
podczas gdy cechy pisma (oprócz tych, które sygnalizują charakter piszącego
czy sytuację, w jakiej pisał) uchodzą za składniki tekstu, których stosowanie
zasady takie regulują, por. pisownia 'ogół zasad dotyczących poprawnego pisa-
nia wyrazów', zasady pisowni (ortografii, interpunkcji), zasady użycia małej i wiel-
kiej litery itp. Cechy pisma - w potocznej świadomości - pełnią zatem inne

6 Zauważyła to również Mackiewicz: „Potoczna fonetyka akustyczna odznacza się (...) ten-
dencją do łączenia strony fonicznej tekstu z jego stroną treściową" (Maćkiewicz 1999: 143).
Językowe wyobrażenia tekstu mówionego i pisanego

191

funkcje, mogą modyfikować znaczenie pewnych werbalnych składników
komunikatu, ale nie współtworzyć wraz z zapisanymi słowami treści tekstu.

Takie ukształtowanie obrazu tekstu pisanego, a zwłaszcza jego własności
graficznych tłumaczyłoby tez powód, dla którego w polszczyźnie utrwalił się
sąd o jego dosłowności, o potrzebie wyrazania w nim wprost intencji nadawcy,
jego oczekiwań, stosunku do tego, co pisze itp. Sąd taki lezy u podstaw zna-
czeń frazeologizmów: litera prawa/przepisów 'dosłowne znaczenie przepisów',
powoływać się na literę czegoś oraz w znaczeniu derywatu literalny 'dosłowny'.
Śladem przekonania, ze elementy graficzne nie odgrywają takiej samej roli jak
cechy fizyczne mówienia, jest tez frazeologizm czytać coś między wierszami
'domyślać się tego, co nienapisane wprost'. W końcu, pewne uzycia leksemu
tekst (np. tekst piosenki/ustawy) sygnalizują, ze tekst rozumiany bywa jako treść,
którą tworzą znaczenia słów, ale nie sposób ich zapisu.

3.	Narzędzia tworzenia i środki przekazu tekstów

W potocznym wyobrazeniu wypowiedź ustna powstaje jako efekt wyko-
rzystania „narzędzi", w które wyposazony jest organizm ludzki. Najwazniej-
szymi z nich są: język (język 'narząd mowy', strzępić język, obracać językiem)
i usta (coś się ciśnie na usta, coś wyrywa się z ust, usta się komuś nie zamykają), ale
równiez gęba (rozpuścić gębę, wyskoczyć z gębą, mieć wyszczekaną gębę), gardło
(krzyczeć na całe gardło, coś komuś nie chce przejść przez gardło), zęby (mówić przez
zęby), nos (mówić przez nos) (zob. Pajdzińska 1988: 27, Maćkiewicz 1999: 133-139).
To właśnie te narządy pozwalają wydobyć głos, który postrzegany jest jako
naturalny środek przekazu tekstu (por.: mówić coś jakimś głosem, nie móc wydo-
być głosu, odebrać komuś głos). Wytwarzanie mowy jest zatem interpretowane
jako czynność oparta na biologicznych funkqach organizmu człowieka.

W języku znalazło tez wyraz przekonanie, ze aby wypowiedź trafiła do
odbiorcy, potrzebne są niekiedy - stworzone speqalnie w tym celu - dodat-
kowe środki: telefon, skype (rozmowa telefoniczna/przez skype'a), radio, telewizja,
mikrofon (audycja radiowa, nadawać coś przez radio, odbiornik radiowy/telewizyjny,
telekonferencja).

Ta pozornie oczywista charakterystyka TM motywuje jednak istotny podział
wewnątrz kategorii. Komunikacja wymagająca „mówienia przez coś" jest aktem
mniej typowym (nazwy typu telefon, radio, mikrofon pojawiają się wręcz po to,
by odróznić taki akt od mówienia zwykłego). Określenia ogólne (mówić, powie-
dzieć) nie implikują dodatkowego medium przekazu, tylko „mówienie w ogóle".
Ponadto wprowadzenie nazwy środka przekazu zawsze jest sygnałem komu-
nikacji, w której wspólne dla nadawcy i odbiorcy jest tylko „teraz", natomiast
uzycie określeń nazywających komunikowanie przez np. radio wskazuje na
wypowiedź o charakterze publicznym. Z faktów tych nie mozna wyciągnąć
prostego wniosku, ze wypowiedzi przekazywane drogą naturalną postrzegane
są automatycznie jako prywatne i komunikowane bezpośrednio. Mozna jed-
192

Dorota Piekarczyk

nak założyć, że 1) przeciwstawienia: bezpośrednie - pośrednie, prywatne -
publiczne są ważnymi kryteriami podziału tekstów mówionych, 2) „mówie-
niu w ogóle" w sposób typowy przysługują cechy 'komunikaqi bezpośredniej'
i 'prywatnej', a nietypowemu „mówieniu przez" cechy 'komunikaq'i pośred-
niej' i 'publicznej'.

Nieco bogatszą charakterystykę ma pod tym względem TP. „Narzędzia"
wykorzystywane do jego stworzenia rozumiane są bowiem znaczenie szerzej.
Są nimi przede wszystkim narzędzia właściwe, czyli przybory do pisania (długo-
pis, pisak - ich związek z TP eksponuje już forma wewnętrzna nazw; pióro,
kreda), urządzenia, na których się pisze (maszyna do pisania, pisać na kompute-
rze/ maszynie do pisania) oraz urządzenia służące do drukowania tekstów (prasa
drukarska, drukarka). Wymienione grupy są najbardziej reprezentatywne, choć
w języku występują również konstrukcje implikujące narzędzia mniej typowe
(np. pisać sprayem na murze, napis wyryty na nagrobku).

Równie liczne poświadczenia ma ogólna cecha odnosząca się do materii
tekstu pisanego oraz jej uszczegółowienia. Ilustruje to już składnia i łączliwość
czasownika pisać: pisać na czymś, po czymś, w czymś, np. pisać na papierze, po
tablicy, w notesie. Na inny materiał pisania (kamień, marmur, metal itp.) wska-
zuje połączenie wyryć napis na czymś.

Rozstrzygnięcie, czy któreś z narzędzi i materiałów uchodzi za bardziej
typowe, nie jest tu jeszcze możliwe. Na pewno w przeświadczeniu użytkowni-
ków języka nietypowymi są te, które nie zostały wynalezione specjalnie do
zapisu tekstów. Jednak kreda i tablica to przedmioty stworzone w tym celu,
ale trudno założyć, że sądy, jakie ich dotyczą, mogłyby być elementami proto-
typowymi TP (pisanie na tablicy służy raczej unaocznieniu tego, o czym się
mówi, wymaga też obecności odbiorcy). Wydaje się, że istotne rozróżnienie
tekstów pisanych komunikują jednostki języka odnoszące się do tekstu pisa-
nego ręcznie i drukowanego. Hipotezy te zweryfikować powinny dalsze ana-
lizy. Z całą pewnością można natomiast twierdzić, że język oddaje w tym
względzie bogactwo tekstów pisanych.

4.	Kontakt bezpośredni i pośredni

Wiele z powyższych wątpliwości pozwala rozstrzygnąć obserwacja faktów
językowych, które dowodzą, że tekst mówiony ujmowany jest prototypowo
jako element komunikacji bezpośredniej, natomiast pisany - pośredniej.

Cechę kontaktu bezpośredniego eksponują przede wszystkim frazeologizmy,
których komponentem jest leksem oko, np.: mówić prosto w oczy, rozmawiać
w cztery oczy, kłamać/drwić w żywe oczy, wygarnąć prawdę prosto w oczy. Każdy
z nich jest motywowany przez znaczenie dosłowne odnoszące się do sytuacji,
w której dwie osoby są na tyle blisko, że widzą się nawzajem. Ten sam typ
kontaktu zakładają też frazeologizmy z wyrazem twarz, gęba lub ucho: powie-
dzieć coś komuś (prosto) w twarz, rozmowa twarzą w twarz, rzucić coś komuś w twarz,
Językowe wyobrażenia tekstu mówionego i pisanego

193

rzucić się na kogoś z gębą, szeptać komuś do ucha, powtarzać z ucha do ucha, sączyć
komuś coś do ucha, dawać komuś ucha. Bliski kontakt - wspólne komunikującym
się stronom „tu" i „teraz" - implikują też jednostki, które wskazują na rolę
komunikowania niewerbalnego, np.: porozumiewać się oczami, mrugnąć porozu-
miewawczo.

O tym, że jest to cecha prototypowa (ale nie obligatoryjna), i iż „bliskość"
nadawcy i odbiorcy jest własnością stopniowalną TM, przekonują mniej skon-
wencjonalizowane połączenia, które implikują tylko wspólne „teraz" (rozmowa
telefoniczna/przez skype'a, telekonferencja) oraz takie, które nie zakładają wspól-
nego „tu i teraz" (nagrać się na sekretarkę, nagrać audycję).

W wypadku TP dominantę semantyczną tworzy natomiast cecha 'kontaktu
pośredniego'. Potwierdzają ją bardzo liczne połączenia wskazujące wprost na
drogę, jaką tekst musi przebyć, by dotrzeć do odbiorcy: wysłać list/mail, przesłać
wiadomość, zamieścić gdzieś tekst, drukować tekst, tekst depeszy, a implikują okreś-
lenia komunikujące fazy powstawania tekstu: brudnopis, pisać na brudno, robić
notatki do artykułu, szkic artykułu oraz składnia czasowników pisania (o czym
dalej). Informacja o mniejszym dystansie między komunikującymi się stronami
wpisana jest w połączenia typu pisać na czacie/gg, ponieważ zakładają one
wspólne dla nadawcy i odbiorcy „teraz". W końcu, jeszcze mniej liczne okreś-
lenia wskazują, że istnienie tekstu pisanego jest także możliwe w sytuacji kon-
taktu bezpośredniego: dyktować coś komuś, zapisać komuś coś.

5.	Ulotność - trwałość

Z cechami środków i narzędzi przekazu powiązane są własności dotyczące
stopnia utrwalenia wypowiedzi. Skonwencjonalizowane fakty językowe naj-
mocniej eksponują cechę 'trwałości' TP. Świadczą o tym znaczenia podstawo-
wych leksemów i połączeń wyrazowych: pisać, notować 'utrwalać coś, pisząc',
zapisać 'utrwalić coś na jakimś nośniku' (zapisać plik, zapisać coś na dysku), prawo
pisane 'prawo sformułowane i utrwalone na piśmie', zapisać coś w sercu, zano-
tować coś w pamięci 'zapamiętać coś, utrwalić w pamięci', zapisać swoje imię na
kartach historii 'utrwalić swoje nazwisko w pamięci potomnych'. Cechę tę
wprost określa frazeologizm utrwalić coś na piśmie, a w zwrocie przelać/przenieść
coś na papier 'utrwalić na piśmie' jest ona implikowana przez nazwę materiału,
na którym się pisze. Przykłady te pozwalają jednocześnie dostrzec, że niektóre
z tekstów pisanych postrzegane są tylko jako efekt utrwalania czegoś. O tym,
że konotacja 'trwałości' wiązana jest bezpośrednio z cechami środków i narzę-
dzi świadczą z kolei frazeologizmy coś jest palcem na wodzie pisane, pisać na
pisaku. Ich semantykę motywują bowiem znaczenia nazw nietypowych - bo
niepozostawiających śladu - narzędzi i materiałów.

Na pozór wydaje się, że w języku nie ma faktów, które stanowiłyby tak
wyraźne potwierdzenie sądów na temat TM. Słowniki notują jedynie frazem:
słowa ulatują, pismo zostaje. Pewne echo przekonania o ulotności, nietrwałości
194

Dorota Piekarczyk

mówienia można dostrzec w zwrotach mówić/rzucać słowa na wiatr, słowa ula-
tują z czyichś ust. Jednak jeśli zwrócimy uwagą na łączliwość czasowników
pisać, zapisać, spisać, notować, zanotować w znaczeniu 'utrwalić', to okaże się, że
łączą się one z trzema typami określeń: z nazwami treści psychicznych (zapisać
myśl), z określeniami odnoszącymi się do zdarzeń (spisać dzieje rodziny) oraz
z określeniami desygnującymi właśnie teksty mówione (zanotować czyjeś słowa).
A zatem przekonanie o nietrwałości TM utrwalone jest bardzo głęboko w języku
- implikuje je de facto jedna z cech TP 'powstaje po to, by utrwalić słowo
mówione'.

Żadnej z tych cech nie można jednak uznać za obligatoryjną, gdyż istnieją
jednostki im zaprzeczające, np. cesze 'trwałości' TP zaprzeczają określenia
o czytelnej motywaqi słowotwórczej ulotka, pismo ulotne czy zwroty pisać na
piasku/palcem po wodzie. Z kolei funkqonujące w języku połączenia typu:
nagrać audycję, zapis rozmowy 'taśma, płyta z nagraną rozmową'wskazują, że
w JOS znalazła odzwierciedlenie możliwość utrwalenia słowa mówionego.
Przykłady takie nie są liczne, a do tego ilustrują przypadki nietypowe. Dowo-
dzą jednak, że również cecha 'trwałości' w wypadku obu typów tekstów jest
stopniowalna; 'trwałość' TP i 'ulotność' TM są więc cechami mocno ekspono-
wanymi, ale tylko prototypowymi.

6.	Mówienie i słuchanie jako czynności naturalne.

Pisanie i czytanie jako umiejętności

Tworzenie i odbiór tekstu mówionego postrzegane są jako zachowania
naturalne, niemal odruchowe, niewymagające od człowieka przygotowania,
w postaci wykształcenia pewnych umiejętności. To przeświadczenie ufundo-
wało semantykę bardzo wielu frazeologizmów, np.: słowa wylatują z czyichś
ust, rzucać lekko słowa, mówić co ślina na język przyniesie, chlapać jęzorem, rozpuścić
język, folgować językowi, trzymać język za zębami/na wodzy, ugryźć się w język; coś
odbiło się o czyjś słuch, słuchać wykładu, wiedzieć coś ze słyszenia, słuchać jednym
uchem.

Naturalność funkcjonowania tekstów mówionych nie jest jednak w tym
wypadku utożsamiana z automatyzmem zachowań mownych czy brakiem
kontroli nad słowem mówionym (o czym dalej). Chodzi tu raczej o przeświad-
czenie, że człowiek jest już „wyposażony" we wszystko, co niezbędne do
komunikowania ustnego (por. implikację zwrotu zapomnieć języka w gębie).

Takie ukształtowanie aspektu TM związanego z substancją i drogą prze-
kazu staje się wyraźniejsze na tle odpowiadających im sądów w obrazie tekstu
pisanego. Materiał leksykalny uświadamia bowiem, że w języku utrwaliły się
sądy odzwierciedlające „szkolne" doświadczenia. Pisanie i czytanie postrze-
gane są nie jako zdolności, ale jako umiejętności, które trzeba nabyć i wyćwi-
czyć. Informują o tym wprost wyrażenia: nauka/umiejętność pisania i czytania,
Językowe wyobrażenia tekstu mówionego i pisanego

195

umieć czytać i rachować, poznawać litery, składać litery, sztuka pisania, zasady pisowni
oraz leksem czytanka ('tekst przeznaczony do ćwiczeń' i 'ksiązka zawierająca
teksty do ćwiczeń'). Szkolne wprawki w pisaniu nazywane są wypracowaniem,
a zatem leksemem, który eksponuje wysiłek włozony w stworzenie tekstu
pisanego.

Warto tez zauwazyć, ze istniejące w języku nazwy analfabeta, człowiek niepiś-
mienny, niemowa, głuchoniemy, określające osoby, które nie mogą być uczestni-
kami komunikacji (odpowiednio) pisanej i ustnej, pośrednio charakteryzują
równiez teksty mówione i pisane. Analfabeta, człowiek niepiśmienny to osoba,
która nie nauczyła się pisać i czytać, zatem to brak pewnych umiejętności
- oceniany zawsze negatywnie - wyklucza ją z grona uczestników komuni-
kaqi pisanej. Inaczej jest w wypadku niemowy, głuchoniemego: o niemozliwości
bycia nadawcą (niemowa, głuchoniemy) i odbiorą (głuchoniemy) tekstu mówio-
nego przesądza fizjologia - brak zdolności, w jakie wyposazony jest kazdy
zdrowy człowiek (dlatego osoba niemówiąca, niesłysząca określana jest jako
niepełnosprawna).

Wskazane sądy na temat TM i TP są zatem bardzo mocno zakorzenione
w języku. Nie podwazają ich wyrazenia typu: ćwiczenia w mówieniu, łatwość
pisania/pióra, które tylko pozornie przeczą podstawowym sądom7. Sądy te
mają bowiem znacznie głębszą motywację - zarówno wewnątrzjęzykową, jak
i zewnątrzjęzykową.

7.	Prymarność - wtórność

Motywacja wewnątrzjęzykowa wynika z utrwalonego w świadomości uzyt-
kowników języka postrzegania miejsca obu odmian tekstów w ludzkiej komu-
nikacji. Jedną z tych odmian (TM) polszczyzna mocno wyróznia ze względu
na jej pierwszeństwo. Poświadczenia w tym względzie są bardzo rózne. Naj-
wazniejszymi dowodami są struktury wyrazów polisemicznych język i mowa.
To właśnie znaczenia odnoszące się komunikowania ustnego - język 'narząd
słuzący do mówienia, porozumiewania się' i mowa 'mówienie czegoś' - stały
się podstawą dla pozostałych znaczeń obu wyrazów, w tym niezwykle waz-
nego, bo odnoszącego się do komunikacji językowej w ogóle znaczenia 'zasób
wyrazów, ich połączeń oraz reguł gramatycznych uzywanych w celu porozu-
miewania się'. Skutkiem takiego rozwoju leksemów język i mowa jest ich częś-
ciowa synonimia (por. język ojczysty - mowa ojczysta). Taki kierunek rozszerza-
nia treści wyrazów - od znaczeń dotyczących komunikacji ustnej do znaczeń
obejmujących komunikacją językową sensu largo - potwierdzają tez znaczenie

7 Przytoczone przykłady odnoszą się do zjawisk, które juz zostały opanowane. Ćwicze-
nia w mówieniu nie sugerują więc nauki mówienia, ale naukę sprawniejszego i skuteczniej-
szego posługiwania się słowem mówionym. Do wyrazenia łatwość pisania/pióra wrócę
w części dalszej.
196

Dorota Piekarczyk

czasownika mówić 'komunikować językowo' oraz zwrotu mieć złośliwy język
'mieć złośliwy sposób mówienia, pisania'.

Świadectwem utożsamiania komunikacji ustnej z komunikacją pry marną
są również inne fakty. Po pierwsze, to, że nazwy mówienia wykorzystywane
są do charakterystyki pozasłownych sposobów komunikowania się ludzi, np.:
mówić/rozmawiać na migi, coś przemawia do kogo, mowa (język) ciała, odpowiadać na
coś (np. ukłon) 'reagować na coś', spojrzeć na kogoś rozkazująco, głosować 'wyra-
żać swoje poglądy za pomocą jakiś znaków'.

Po drugie, określenia komunikaqi ustnej służą do konceptualizaqi ludz-
kich procesów psychicznych (mentalnych i emocjonalnych): powiedzieć sobie coś
'pomyśleć, uświadomić sobie' i 'obiecać sobie coś, postanowić coś', serce mówi
komuś coś 'ktoś kieruje się uczuciami', coś przemawia przez kogoś 'ktoś kieruje się
w swoich działaniach czymś', coś odezwało się w kimś 'coś dało się odczuć,
powróciło', nie słyszeć własnych myśli, iść za głosem serca, myśleć głośno itp.

Po trzecie w końcu - określenia te przenoszone są na zjawiska zewnętrzne,
które mają dla człowieka jakąś wartość znakową, np.: coś mówi o czymś (prze-
mawia za czymś) 'świadczy o czymś, jest wyrazem czegoś', coś odmawia posłu-
szeństwa, coś odpowiada czemuś, coś mówi samo za siebie.

Tak regularnych przesunięć nie mają natomiast nazwy związane z komuni-
kacją pisaną. Nie oznacza to, że określenia elementów komunikacji pisanej nie
mogą być używane w znaczeniach metaforycznych. Takie wypadki daje się
łatwo uchwycić: zanotować/zapisać coś w pamięci, mieć coś napisane na czole, czytać
w czyichś myślach, coś jest komuś pisane, czytać w kimś jak w otwartej księdze. Jed-
nak żaden z przykładów nie potwierdza, że znaczenia odnoszące się do teks-
tów pisanych motywują znaczenia szersze, dotyczące komunikacji językowej
w ogóle.

Wskazane poświadczenia są jednocześnie dowodami na utrwalone w pol-
szczyźnie przekonanie o tym, iż komunikacja ustna jest podstawową, najważ-
niejszą formą komunikowania, zachowaniem może nie niezbędnym do życia,
ale na pewno potrzebnym w życiu. O roli słowa mówionego w ludzkim życiu
świadczą też frazeologizmy: nie mieć do kogo ust otworzyć, nie mieć z kim poroz-
mawiać, stosowane do charakterystyki człowieka osamotnionego, wyalienowa-
nego ze społeczeństwa.

Uzasadnienie zewnątrzjęzykowe cech TM: 'jest naturalną formą komuni-
kowania się ludzi', 'dominuje nad słowem pisanym' (i cech przeciwnych TP)
wynika z doświadczeń: z obserwacji sposobu przyswajania mowy przez
dzieci, z własnych wspomnień użytkowników na temat nauki pisania i czyta-
nia, z wiedzy, że oba te procesy muszą wystąpić w takiej właśnie kolejności
itp. Świadomość, że pewne predyspozycje dziecka (inteligencja) pozwalają mu
łatwiej i szybciej wejść w sferę komunikacji mówionej i pisanej, że uczestni-
kiem komunikaqi pisanej może być dziecko już we wczesnym okresie rozwoju
(choć uczestnikiem biernym i niesamodzielnym, bo kontakt z tekstem jest za-
Językowe wyobrażenia tekstu mówionego i pisanego

197

pośredniczony przez opiekunów), nie podwaza zasadniczego sądu o łatwiej-
szym, bo naturalnym stawaniu się nadawcą i odbiorcą tekstów mówionych.

Siła tego przekonania - znajdująca tak mocne odzwierciedlanie w języku
(por. tez implikacje nazwy niemowlę) - pozwala widzieć w nim jeśli nie przed-
naukową podstawę myślenia naukowego, to przynajmniej pewną analogię
z nim. Zbiezność potocznej refleksji z ustaleniami psycholingwistów i badaczy
zajmujących się rozwojem mowy dziecka (zob. np. Aichinson 1991), którzy pod-
kreślają, ze zachowania mowne sterowane są zegarem biologicznym, ze czło-
wiek jest przystosowany przez naturę do mówienia, ze rozwoju mowy nie mozna
opisywać w kategoriach nauki, ale akwizycji, przyswajania, jest uderzająca.

8.	Brak wysiłku - praca

Wszystkie wskazane cechy motywują sądy na temat wysiłku, jaki trzeba
włozyć w stworzenie tekstu mówionego i pisanego. Z przedstawionego mate-
riału wynika, ze mówienie ujmowane jest w kategoriach czynności, która nie
wymaga specjalnego wysiłku. Skoro w JOS utrwaliły się cechy: 'głos jest natu-
ralnym nośnikiem wypowiedzi', 'narządy mowy są wrodzone', 'mówienie jest
czynnością prymarną i naturalną', to cecha będąca ich konsekwenqą - 'two-
rzenie wypowiedzi (mówienie) jest łatwe' - ma tym samym mocną motywację.
Liczba językowych wykładników tej cechy jest niezwykle duza (ilustruje ją
większość przywołanych dotąd jednostek języka). Niektóre połączenia ekspo-
nują ją wprost: łatwo powiedzieć, łatwo (komuś coś) mówić. Co więcej, pewne fra-
zeologizmy sugerują, ze wysiłku wymaga niemówienie, powstrzymanie się od
mówienia, np.: trzymać język za zębami/na wodzy, trzymać gębę w ryzach, ugryźć
się w język, lub ze powstrzymać człowieka od mówienia mogą jedynie nad-
zwyczajne okoliczności, np.: zaniemówić z wrażenia, głos komuś uwiązł w gardle.

Zarówno ilość tych potwierdzeń, jak i ich jakość nie pozostawiają wątpli-
wości, ze ta właśnie charakterystyka jest prototypową cechą TM. I choć
w języku utrwaliły się dowody na cechę przeciwną - określenia typu dobierać
słowa, ważyć słowa, mówić z namysłem wskazują na wysiłek, pracę - ich siła jest
duzo mniejsza z uwagi na to, ze odnoszone bywają (dwa pierwsze) równiez
do tekstu pisanego. Przykłady te pokazują jednak interesującą rzecz: łatwość
przypisuje się mówieniu jako czynności fizycznej, ale wysiłek kojarzony jest
juz z czynnością intelektualną poprzedzającą tę pierwszą.

W pewnym sensie odwrotne wyobrazenie ma w języku TP. Materiał leksy-
kalno-frazeologiczny ujawnia, jak wiele róznych aspektów TP kojarzy się
z pracą i wysiłkiem intelektualnym (pomijam, wskazany juz, aspekt uczenia
się specyfiki tworzywa graficznego). Świadczą o tym przede wszystkim jed-
nostki wskazujące na fazy powstawania właściwej wersji tekstu: brudnopis,
brulion, pisać na brudno/czysto, czystopis, szkic artykułu, układać opowiadanie. Na
kojarzoną z TP cechę 'wysiłku intelektualnego' wskazuje pośrednio fakt, ze
związek wziąć się (zabrać się) do, uzupełniany zwykle o leksemy praca, robota,
198

Dorota Piekarczyk

może być też uzupełniony o pisanie (ale nie mówienie) oraz to, że jedno ze zna-
czeń słowa praca odnosi się do tekstu pisanego (np.: oddać pracę, praca magister-
ska/na zaliczenie). Wysiłek umysłowy, związany już nie tylko z pisaniem tekstu,
ale i jego czytaniem eksponują też zwroty: gonić kogo do książek 'do nauki', sie-
dzieć (ślęczeć) nad książkami 'uczyć się, studiować', człowiek książkowy 'uczony'.

Dużo słabiej utrwaliły się sądy, których nośnikami są połączenia typu:
łatwość pisania, lekkość pióra, bazgrolić, pisać na kolanie. Ciekawe jest jednak, że
frazeologizmy te nie wskazują na brak wysiłku umysłowego nadawcy lecz na
umiejętność sprawnego formułowania myśli i przelewania ich na papier lub
na niestaranne, pospieszne pisanie (czyli określają stronę graficzną tekstu).

9.	Charakterystyki treści tekstów

Charakterystyka treści komunikatu jest zdecydowanie najbardziej rozbu-
dowanym aspektem zarówno TM, jak i TP. Ogromny materiał ilustrujący cechy,
jakie są wiązane z zawartością tekstów, zdradza, że użytkownicy polszczyzny
przykładają do tego aspektu duże znaczenie. Materiał wskazuje również, że
do opisu treści wykorzystuje się różne kryteria, które stanowią jednocześnie
podstawę oceny tekstów. Przedmiotem tej oceny jest: pewność, rzetelność infor-
maqi, ich komunikacyjna waga, to, czy dotyczą rzeczy istotnych itp. Ujawniane
w języku perspektywy, z jakich dokonuje się charakterystyki tekstów, różno-
rodność stosowanych kryteriów, utrudnia jednak spójny opis tej części JOS.

Liczba faktów językowych, niosących ocenę TM, dowodzi, że kojarzona jest
z nim przede wszystkim ogólna cecha 'brak wiarygodności'. Właściwość ta
jest uszczegółowiana o informacje na temat przyczyn niewiarygodności. Pod-
stawowa przyczyna identyfikowana jest jako mówienie nieprawdy. Świadczą
o tym wprost jednostki nazywające ustne komunikowanie wiadomości zmyś-
lonych, nieprawdziwych czy nieprawdopodobnych, np.: kłamać/łgać w żywe
oczy, zalewać 'mówić nieprawdę, wprowadzać w błąd', bredzić, bajać, bzdurzyć,
mówić brednie, mówić bajki/bajdy, pleść banialuki, opowiadasz! 'zmyślasz, mówisz
brednie', gadanie! 'nieprawda, bzdury', pieprzyć, chrzanić, pierdzielić, a także
bajerować kogo 'mówić rzeczy nieprawdziwe, aby komuś zaimponować', wsta-
wiać komu lipę, wciskać komu kit. Jednostki te niosą jednoznacznie negatywną
ocenę zachowania językowego. Określanym przez nie aktom nie można przy-
pisać żadnej wiarygodności. Są to jednak akty specyficzne, których skutkiem
jest (może być) wprowadzenie odbiory w błąd. Dlatego według użytkowni-
ków języka są to zachowania, które nie służą porozumieniu.

Łagodniejszą ocenę TM wyrażają jednostki, które odnoszą się do powtarza-
nia pewnej informaqi przez kolejne osoby: słuchy 'wiadomości podawane z ust
do ust, plotki' (słuchy chodzą/krążą) oraz słyszeć 'dowiadywać się o kimś, czymś
z opowiadań, nie z bezpośredniego źródła' (słuchać wieści 'wiadomości nie-
sprawdzonych, pogłosek', zasłyszana wiadomość). Wskazują one, że użytkownicy
języka informacje, jakie usłyszą od innych ludzi, traktują jako niepewne, mało
Językowe wyobrażenia tekstu mówionego i pisanego

199

wiarygodne, co nie oznacza niewiarygodne w ogóle. Cechy tych jednostek 'nie
z bezpośredniego źródła', 'nie osobiście' sugerują, że przyczyną braku zaufa-
nia do „zasłyszanych" informacji jest niemożliwość zweryfikowania ich źródła
bądź usłyszenia ich z ust osoby, której dotyczą. Skoro nie można tego osiąg-
nąć, wartość wypowiedzi pozostaje problematyczna.

W języku są jednak takie skonwenqonalizowane połączenia wyrazowe,
które odnoszą się do mówienia w ogóle: tak się tylko mówi; mówcie, co chcecie;
niech sobie mówi, co chce; łatwo powiedzieć; łatwo (ci) mówić. Trzy pierwsze frazy
stanowią wyraz powątpiewania w powszechnie głoszone sądy, natomiast
dwie kolejne - w trafność każdego słowa mówionego. Połączenia te bazują na
przeświadczeniu, że między tym, co się mówi a tym, co faktycznie istnieje
w rzeczywistości, zachodzi niewspółmierność, i tylko w przekazie ustnym rze-
czywistość może być prosta, a rozwiązania problemów jednoznaczne i łatwe.
Frazy te dowodzą, że użytkownicy języka nie mają zaufania do tekstów mó-
wionych, gdyż nie wierzą w możliwość oddania przez nie stanu rzeczywis-
tego (por. też sąd wpisany w powiedzmy 'około, w przybliżeniu; przypuśćmy',
zakładający, że w komunikacji ustnej podawane informaqe nie muszą ściśle
odpowiadać faktom czy precyzyjnie coś wyznaczać).

Jak pokazuje jeszcze inna grupa faktów: rzucać lekko słowa, rzucać słowa
(gadać) na wiatr 'mówić coś bez zamiaru spełnienia tego, dawać obietnice bez
pokrycia; nie przywiązywać wagi do tego, co się mówi', robić z gęby cholewę
(ścierkę) 'mówić nieprawdę, nie dotrzymywać słowa, zaprzeczać słowom
wcześniejszym' - brak zaufania do tekstu mówionego może wynikać też
z faktu, że jego nadawca nie bierze odpowiedzialności za to, co mówi.

Nie tak liczne, ale wyraźnie zaznaczone w języku są cechy przeciwne:
'wiarygodności tekstu', 'pewności informacji'. Ich nośnikami są: słowo się
rzekło, kobyłka u płota 'jeżeli coś się przyrzekło, należy to wykonać', odpowiadać
'ponosić konsekwencje swoich działań; być rozliczanym z obowiązków', Nie
jest (nigdzie) powiedziane, że... 'coś nie jest potwierdzone, pewne' (fraza impli-
kuje, że stany rzeczy nie są pewne, jeśli nie zostały stwierdzone ustnie).

Złożona charakterystyka przysługuje również TP. Z jednej strony w języku
utrwaliło się przekonanie o tym, że TP jest wiarygodny, bo zapisane w nim
informaqe są prawdziwe, pewne, potwierdzone, ale z drugiej, widać też sądy
odmienne - o nieprawdziwości treści. Liczba faktów eksponujących każdy z tych
sądów nie pozostawia jednak wątpliwości, który z nich uznać za dominujący.

O tym, że użytkownicy języka widzą w słowie pisanym wiarygodne źródło
informaqi, świadczą frazeologizmy motywowane przez cechy 'zgodność
z faktami', 'pewność informacji' TP: coś jest napisane czarno na białym 'coś jest
udokumentowane, stwierdzone', mieć napisane na czole 'uzewnętrzniać coś,
potwierdzać coś postawą', A gdzie jest tak napisane? 'coś nie jest potwierdzone
na piśmie'. Cechę 'pewne i potwierdzone informacje' podkreślają też meta-
foryczne znaczenia leksemów: papiery i pisma 'dokumenty, akta, świadectwa',
mieć coś na papierze/piśmie 'mieć pisemne oświadczenie, potwierdzenie czegoś',
200

Dorota Piekarczyk

papierek 'zaświadczenie' (por. tez pisemne zobowiązanie/upoważnienie, dać na co
podpis 'podpisując coś, zobowiązać się do czego', podpisać coś 'zaświadczyć,
stwierdzić coś własnoręcznym podpisem; nadać wazność dokumentowi, pisząc
własne nazwisko' - frazeologizmy te wyrazają przekonanie, ze słowo napi-
sane, a zwłaszcza podpis, są wyrazem zobowiązania się do czegoś, zaakcepto-
wania czegoś lub poświadczenia czegoś)8.

Diametralnie odmienną ocenę TP wyraza niewiele jednostek języka: fraza
papier jest cierpliwy (papier wszystko przyjmie) 'mozna pisać wszystko, rzeczy
nieprawdziwe i krzywdzące' oraz wyrazenie lewe papiery odnoszące się do
fałszywych dokumentów.

Charakterystyka treści wypowiedzi dotyczy równiez tego, czy tekst prze-
kazuje w ogóle jakąś treść, informuje o czymś, zawiera informale potrzebne
i odnoszące się do rzeczy waznych. Niektóre z cech szczegółowych mozna
powiązać z przedstawionymi wcześniej, zdecydowałam się jednak opisać je
osobno, poniewaz materiał sugeruje, ze są efektem oceny w innych, niezalez-
nych kategoriach (np.: sensowny - bezsensowny, istotny - nieistotny).

Sądy na temat TM nie są juz wyrazane przez tak liczne jednostki. Są to
natomiast sądy ambiwalentne. Negatywne wartościowanie niosą przede wszyst-
kim jednostki informujące o wypowiedzi pozbawionej treści, bezsensownej:
gadać, aby gadać 'mówienie dla mówienia, bez treści', mowa-trawa, mówić/gadać
od rzeczy, gadać trzy po trzy, mówić co ślina na język przyniesie, próżne/czcze gada-
nie, czcza gadanina. Na wiązaną z TM cechę 'zawiera nieistotne informacje'
wskazują frazeologizmy: lać wodę, potok mowy oraz leksemy nudzić, smęcić, truć,
marudzić, w których dodatkowo utrwaliło się przekonanie o nadmiernej i nie-
potrzebnej redundancji informacji. Niską wartość informacyjną przypisują tez
tekstom mówionym jednostki z komponentem 'temat jest błahy': gadanina
'mówienie o czymś niepowaznym, błahym, bez znaczenia', gadka (gadka szmatka)
'pogawędka bez znaczenia'.

Najwazniejszym dowodem na to, ze TM ma tez odmienne charakterystyki,
jest semantyka mówić. Znaczenie podstawowe ufundowało bowiem znaczenia
'wyrazać coś, znaczyć' (wielce mówiący dowód, wyraz twarzy mówi) oraz 'infor-
mować o czym' (napis mówi). Cechy 'komunikowania treści waznych', 'mówie-
nia na temat' eksponują tez wyrazy: przedyskutować, omówić, rozmówić się, które
znaczą 'mówiąc, rozwazyć coś wszechstronnie, szczegółowo'. Przekonanie, ze
jedynie tematy wazne zasługują na to, by o nich mówić, a błahym (lub takim,
na które nie mamy wpływu) nie warto poświęcać uwagi, wyrazają z kolei
zwroty nie ma o czym mówić, szkoda mówić/gadać.

8 Wiązana z TP 'pewność informacji' stała się tez podstawą znaczenia leksemów i ich
związków, które odnoszą się nie do faktów juz zaistniałych, które mozna potwierdzić, czy
do działań, za które człowiek bierze odpowiedzialność, ale równiez do zdarzeń (takze przy-
szłych), na które człowiek nie ma wpływu, ale które z jakichś powodów są dla niego
pewne: coś (ktoś) jest komuś pisane 'przeznaczone', dopisać 'ziścić czyjeś nadzieje, odpowie-
dzieć czyimś pragnieniom, nie zawieść' (pogoda [pamięć, szczęście] dopisuje).
Językowe wyobrażenia tekstu mówionego i pisanego

201

Porównywalna z tymi poświadczeniami cech TM jest grupa jednostek
odnoszących się do TP. Nośnikami własności TP: 'zawiera istotne treści',
'dotyczy rzeczy ważnych' są wszystkie jednostki, które zostały przywołane
jako uzasadnienia cechy 'wiarygodności' TP. Leksemy papiery, pisma (i frazeo-
logizmy, których są składnikami) określają bowiem dokumenty, które potwier-
dzają ważne zdarzenia, są dowodem tych zdarzeń. Cechę 'zawiera ważne
informacje' implikują też połączenia z leksemami podpis, podpisać (się), gdyż
mogą być uzupełnione tylko o nazwę tekstu, który jest dokumentem. Na
konotację 'zawiera istotne treści' wskazuje też znaczenie leksemu przepis
'zasada, reguła'.

Jest jednak grupa jednostek leksykalnych, w których znaczeniach utrwaliły
się odmienne obserwacje: poświęcać czas papierkom, przekładać papiery, papierkowa
robota. Wskazują one, że niektóre teksty pisane są postrzegane jako efekt
stosowania się do formalnych wymogów prawa i służą jedynie temu, by te
wymogi realizować. Wykładnikiem cech 'teksty nieważne, nieznaczące' jest tu
określenie papierki (papiery) - deprecjonujące rolę takich tekstów.

Szczególną uwagę zwraca też liczba derywatów (słowotwórczych i seman-
tycznych), które podkreślają wagę treści komunikatów pisanych. Powstały one
od leksemów nazywających podstawowe zjawiska wiązane z TP: pisać, pismo,
litera, alfabet, pióro itp. Derywaty te odnoszą się przede wszystkim do twór-
czości artystycznej, ale także naukowej i publicystycznej: pisarz, pisać 'tworzyć
dzieła literackie, naukowe', pisma 'dzieła literackie, naukowe, publicystyczne',
pisarstwo 'twórczość literacka', sztuka pisania, pisarski (talent, dorobek; spuścizna
pisarska), pismo 'czasopismo', piśmiennictwo 'ogół dzieł literackich, naukowych',
literatura 'twórczość piśmiennicza narodu, epoki', literat, literacki, pióro 'pisarz'
(najlepsze pióro kraju), pióro 'pisanie, tworzenie literatury' (żyć z pióra). Dostrze-
galna prawidłowość w tworzeniu znaczeń tych nazw, przy braku podobnej
tendenqi w wypadku nazw związanych z TM, pozwala mówić o „wpisanej"
w język swoistej nobilitacji TP - kojarzy się on z 'twórczością', 'wartościami
artystycznymi', 'intelektualnymi'.

Skojarzenia takie przejawiają się również w innych nazwach: leksem anal-
fabeta oznacza osobę nieumiejącą czytać i pisać, ale też osobę niemającą pod-
stawowej wiedzy, ignoranta, z kolei oczytany określa człowieka o dużej wie-
dzy zdobytej dzięki książkom. Pozytywną ocenę treści TP implikują również
frazeologizmy: alfa i omega 'autorytet w jakiejś dziedzinie', piśmienny człowiek
'wykształcony', człowiek książkowy 'uczony', chodząca encyklopedia, gonić kogo do
książek 'do nauki', siedzieć nad książkami 'uczyć się, studiować', mówić jak z książki
'uczenie'.

Nie można jednak zapominać, że odmienną ocenę TP niosą jednostki, jak:
piśmidło, literatura brukowa, pisarzyna, pismak, grafoman. Wskazują one na 'małą
wartość artystyczną tekstu'. Obecność cech negatywnych nie jest w języku
mocno zaznaczona. Dominacja jednostek poświadczających wagę TP (por. też
pozytywnie oceniające nazwy: dzieło, utwór, praca, twórczość) nie pozostawia
202

Dorota Piekarczyk

wątpliwości co do usytuowania cech w obrębie struktury pojęciowej TP - cechy
wartościujące negatywne znajdują się na obrzezach kategorii.

10.	Sposób formułowania wypowiedzi

Wspomnieć trzeba, ze charakterystyka tekstu moze dotyczyć równiez jego
innych aspektów. Materiał leksykalno-frazeologiczny pokazuje, ze istotną dla
nas cechą jest to, czy tekst przekazuje sensy wprost oraz w jaki sposób ujęte są
treści.

Jednostki leksykalne dotyczące TM ujawniają szerokie spektrum jego cech,
zwłaszcza w zakresie oceny stopnia ujawniania intencji: od jednoznacznie
negatywnych 'brutalnego mówienia rzeczy wprost' (walić prosto z mostu, wyrą-
bać prawdę prosto w oczy), przez cechy łagodniejsze 'mówienia bezpośredniego'
(mówić bez ogródek/dobitnie/otwarcie) po cechy 'sugerowania pewnych rzeczy'
(napomknąć o czymś, owijać w bawełnę).

Materiał pokazuje tez, ze z potocznego punktu widzenia waznymi kryte-
riami oceny tekstu są: jego uporządkowanie, kondensacja treści oraz estetyka.
Na ocenę TM w tych kategoriach wskazują określenia typu: mówić bez ładu
i składu, mówić prosto, mówić krótko i na temat/krótko i węzłowato, gładka mowa,
mówić płynnie, jąkać, dukać. Określenia te zdradzają, ze cechy wiązane z TM
równiez w tych aspektach mają charakter skalarny.

Dosyć ubogo na tym tle wygląda charakterystyka TP. Co prawda istnieją
określenia typu: litera prawa, powoływać się na literę czegoś oraz literalny, które
implikują sąd o dosłowności tekstu pisanego, o potrzebie wyrazania w nim
myśli wprost, ale sąd ten wiązany jest z inną cechą (zob. uwagi wcześniejsze).
Pewien ślad przekonań na temat sposobu ujęcia treści w tekście pisanym nie-
sie natomiast zwrot mówić jak z książki. Oprócz komponentu 'mówić uczenie'
zawiera on dodatkowo element 'w sposób przesadny, sztuczny', warunko-
wany sądem o uporządkowanym, płynnym (ale nienaturalnym dla słowa mó-
wionego) sposobie wyrazania myśli w tekście pisanym.

11.	Kontrola wypowiedzi

Ocenę tekstów niosą tez jednostki języka określające stopień kontroli wypo-
wiedzi. Uwagę zwracają zwłaszcza frazeologizmy nazywające komunikowa-
nie ustne bez zastanowienia, niczym nieskrępowane lub którego nadawca nie
kontroluje: mówić/gadać co ślina na język przyniesie, chlapać jęzorem, mleć/pytlować
językiem, rozpuścić język, folgować językowi. Konotacje 'braku refleksji, bezmyśl-
ności mówiącego' podkreślają zwłaszcza zwroty z wyrazami prymarnie ozna-
czającymi czynności zautomatyzowane, niewymagające myślenia (np. mleć,
pytlować, trzepać). Brak kontroli nad słowem mówionym, ale chwilowy i nie-
wynikający z braku zahamowań czy nierespektowania zasad, sygnalizują tez:
Językowe wyobrażenia tekstu mówionego i pisanego

203

palnąć głupstwo, słowo wyrwało się z czyichś ust, wygadać się (por. też frazem Tak
mi się powiedziało używany jako wytłumaczenie i usprawiedliwienie niefortun-
nych sformułowań).

W języku utrwaliły się również inne sądy. Frazeologizmy typu: trzymać
język za zębami/na wodzy, trzymać gębę w ryzach, ugryźć się w język 'zamilknąć
w porę' wskazują, że mówiący może - choć jest to trudniejsze i wymaga od
niego wysiłku - powstrzymać się od powiedzenia czegoś, kontrolować wypo-
wiedź. Z kolei w określeniach: gadu-gadu, gawęda 'rozmowa lekka, niezobowią-
zująca', gawędzić z kimś 'rozmawiać swobodnie, poufale', bawić kogo rozmową,
znalazło wyraz przekonanie o możliwości komunikowania swobodnego, spon-
tanicznego, ale nienaruszającego ogólnie przyjętych norm (etycznych, grzecz-
nościowych czy towarzyskich).

Fakty te pokazują, że w potocznym wyobrażeniu stopień kontroli nadawcy
nad tekstem mówionym bywa różny. „Punkty skrajne" wyznaczają tu cechy:
'brak jakiejkolwiek kontroli' - 'pełna kontrola nad słowami'. Najliczniejsza
grupa określeń odnosi się do mówienia niekontrolowanego. Nie oznacza to
jednak, że w centrum kategorii TM znajduje się cecha o jednoznacznie nega-
tywnym wartościowaniu. Wszakże frazeologizmy, które ją potwierdzają, doty-
czą wyraźnie zachowania skrajnego i społecznie potępianego (bo naruszają-
cego ogólnie przyjęte zasady). Trudno też za centralną uznać cechę 'pełnej
kontroli', gdyż przysługuje ona tekstom z drugiego bieguna „skali". Wydaje
się więc, że typowość wiązana jest z normą - cechą sytuującą się dokładnie
między własnościami skrajnymi.

Przy tak licznych uszczegółowieniach cech TM, zaskakuje, po raz kolejny,
brak poświadczeń dla własności TP. Fakt ten znajduje jednak proste wyjaśnie-
nie: skoro w języku tak mocno odzwierciedliła się obserwaqa, że TP powstaje
jako efekt wysiłku intelektualnego (zob. punkt 8) siłą rzeczy przysługuje mu
cecha 'dużej kontroli'. Zauważmy też, że na cechę tę wskazuje pośrednio bar-
dzo duża liczna określeń osób profesjonalnie zajmujących się pisaniem teks-
tów (np. pisarz, bajkopisarz, dramatopisarz, pamiętnikarz, prozaik, nowelista, eseista,
scenarzysta, archiwista, dokumentalista, protokolant).

12.	Ocena wykonania

Ze względu na to, że w JOS dźwiękowa strona wypowiedzi traktowana jest
jako nośnik znaczeń tekstu, rzadko ocenie podlega tylko ona sama. Materiał
językowy wyraźnie pokazuje, że środki służące do oceny warstwy fonicznej są
jednocześnie wykładnikami oceny całego tekstu. Przykładowo określenia natę-
żenia głosu powyżej normy - drzeć się, grzmieć, ryczeć, wrzeszczeć - wartościują
komunikat jako podwójnie agresywny: powodujący nieprzyjemne odczucia
słuchowe u odbiorcy, a zarazem atakujący adresata psychicznie (słowa mają
obniżyć poczucie jego wartości). Także nazwy wskazujące na bardzo szybkie
tempo mówienia, np. klepać/kłapać/mleć jęzorem, gadać jak katarynka, przynoszą
204

Dorota Piekarczyk

jednocześnie ocenę treści tekstu - charakteryzują mówienie jako bezreflek-
syjne, bezmyślne.

Trudno wymienić wszystkie cechy niosące ocenę formy dźwiękowej, gdyż
ten aspekt TM jest bardzo rozbudowany (zob. Maćkiewicz 1999: 123). Wystar-
czy przywołać jednostki odnoszące się do tonu głosu, głos np.: niski, wysoki,
gruby, cienki, jasny, piskliwy, błagalny, żałosny, słodki; piszczeć, zawodzić, aby
dostrzec, jak liczne są związane z nim cechy. Stopień rozbudowania tego
aspektu potwierdza zatem - po raz kolejny - wagę warstwy fonicznej TM.

Bardzo skromnie na tym tle prezentują się charakterystyki TP, które ogra-
niczone są w zasadzie do opozycyjnych par cech: 'wyrazistości zapisu' i 'zapisu
ładnego' (pisać starannie/czytelnie, kaligrafować, pisać drobnym maczkiem) - 'nie-
wyrazistości zapisu' i 'zapisu brzydkiego' (pisać na kolanie, bazgrolić, pisać jak
kura pazurem, stawiać kulfony). Ocenie podlega więc sama strona graficzna
komunikatu. Cechy te implikują jedynie to, czy odbiorca jest w stanie odczytać
tekst, i jakie wrażenia estetyczne strona graficzna może w nim wzbudzić.
Warto zauważyć, że charakterystyki te związane są też z jedną podkategorią
TP - z tekstami pisanymi ręcznie.

13.	Teksty mówione i pisane - zdarzenia czy wytwory

W języku bardzo głęboko utrwaliło się przekonanie, że TP - skoro funkcjo-
nuje jako zapis - jest gotowy, skończony i dany w całości. Dlatego też może
być przedmiotem różnych sposobów lektury: od deski do deski, ale i od końca,
można go przekartkować, czytać wyrywkowo itp. Można go także czytać głośno
i poddawać różnym zabiegom (oddać tekst do druku, wysłać list, odebrać pismo,
rozlepić ogłoszenia, oprawić pracę). Właśnie dzięki takim zabiegom trafia do
odbiorcy i zaczyna istnieć jako tekst pisany. Istoty nie odbierają mu też inne
działania: powielanie (skserować, przepisać tekst), pisanie po nim (nanosić uwagi
na marginesie, podkreślić fragment tekstu). Destrukcyjne są natomiast działania
niszczące przedmiot - określenia spalić rękopis, wyrzucić list, skasować plik ozna-
czają koniec istnienia tekstu pisanego. TP jest zatem rozumiany jako wytwór,
przedmiot materialny, który jest efektem czynności pisania i istnieje niezależ-
nie od nadawcy i odbiorcy.

Zupełnie inaczej postrzegane jest słowo mówione. Skoro jego nośnikiem
jest głos, którego nie sposób oddzielić od czynności mówienia, to nie można
od mówienia oddzielić tego, co się mówi. Tekst ustny nigdy zatem nie jest
dany w całości, ale jest zdarzeniem, tym, co się dzieje między nadawcą
a odbiorcą. Dlatego: zaczyna się, gdy nadawca zaczyna mówić, „rwie się", gdy
nadawca przerywa (otworzyć usta, dojść do głosu, tracić głos, wydusić z siebie parę
słów), a zmiany w sposobie mówienia się zmianami w tekście (zniżyć ton, wpaść
w jakiś ton). W JOS mówienie jest tożsame z nadawaniem, a odbiór ze słucha-
niem mówienia, zatem tekst ustny nie istnieje poza sytuacją mówienia, nie jest
bytem samoistnym, istnieje jako wypowiadany i słyszany zarazem.
Językowe wyobrażenia tekstu mówionego i pisanego

205

Przedstawione sądy nie wyczerpują jednak pełnego wyobrazenia TP i TM.
Są bowiem np. takie teksty pisane, które postrzegane są jako tworzone specjal-
nie po to, by je wygłosić i takie teksty mówione, z którymi wiązemy wielo-
krotne odtwarzanie lub konieczność utrwalenie na papierze. Ich odrębność
sygnalizują speqalne leksemy: wygłosić, odczytać, deklamować, recytować, które
zawierają komponent 'mówić coś, co zostało wcześniej napisane' oraz opowiadać
(np. dowcip, bajkę), odmawiać (modlitwę) i dyktować, protokołować, stenografować.

W języku znalazły zatem wyraz rózne sądy na temat słowa mówionego
i pisanego. Obie kategorie pojęciowe są zróznicowane wewnętrznie. Ich cen-
trum stanową cechy (odpowiednio): 'jest zdarzeniem', 'jest wytworem', a więc
w centrum sytuują się teksty prymarnie mówione i prymarnie pisane. Na
obrzezach obu kategorii znajdują się natomiast teksty, które są wtórnie mó-
wione (przygotowane z myślą o wygłoszeniu) i wtórnie pisane (dyktowane
i zapisywane).

Zróznicowanie to przejawia się takze w inny sposób. Dodatkowych argu-
mentów na potwierdzenie przedstawionych sądów dostarcza analiza tego, jak
w języku ujmowane są relaqe między nadawcą a odbiorcą obu odmian tekstów.

14.	Komunikujące się strony

Uchwycenie sposobu ujmowania przez język relacji nadawczo-odbiorczej
pozornie wydaje się proste. Z komunikacją mamy do czynienia wówczas, gdy
jedna osoba komunikuje coś innej: „jedną z najsilniej utrwalonych charakterys-
tyk tekstu jest to, ze posiada on swój podmiot - ma twórcę, autora, nadawcę"
oraz ze „jest zwykle skierowany do kogoś, posiada odbiorcę, którym jest czy-
telnik bądź słuchacz" - konstatuje Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska (2007:
25-26; podkr. SNB). Jednak blizsze przyjrzenie się zjawiskom językowym ujaw-
nia, jak zawiły jest obraz tej relacji, jak język odróznia pewne sytuacje.

Zacznijmy od nazw komunikujących się stron. Do określania uczestników
komunikaqi ustnej słuzą nazwy: referent, prelegent, mówca, przedmówca, słuchacz,
audytorium, a takze rozmówca, dysputant, dyskutant, adwersarz. Na ich podstawie
mozna twierdzić, ze w języku zaznaczyły się przede wszystkim funkqe, jakie
pełnią uczestnicy aktów szczególnego typu. Referent, prelegent, mówca, przed-
mówca oznaczają osobę, która publicznie wygłasza pewien tekst. Słuchacz,
audytorium wykorzystywane są z kolei do nazywania odbiorców przekazów
nadawanych przez medium publiczne (słuchacze radiowi, telewidz) albo w miejscu
publicznym (słuchacz 'uczestnik wykładu, kursu', audytorium). Wydaje się, ze
nazwy jak: rozmówca, dysputant równiez oznaczają osoby komunikujące się
publicznie (określenie nimi uczestników komunikacji codziennej wywołałoby
raczej efekt komiczny). Osoba mówiąca nie moze być tez nazwana autorem czy
twórcą (wyrazy te występują z nazwą tekstu mówionego, np. autor kazania,
twórca przemówienia, ale oznaczają osobę, która tekst napisała, a nie go wygła-
206

Dorota Piekarczyk

sza). Nie ma zatem określeń, które funkcjonowałyby na wyższym poziomie
ogólności - odnosiły się do uczestnika każdej mownej sytuaqi komunikacyjnej.

Wydawać by się mogło, że prostszy jest potoczny sposób ujmowania
nadawcy i odbiorcy tekstu pisanego. Jednak wyrazy: autor, nadawca, twórca,
czytelnik, adresat, odbiorca także nie mają swobodnej łączliwości z nazwami
tekstów. Największe ograniczenia w tym względzie mają leksemy nadawca,
adresat, odbiorca, ponieważ łączą się tylko nazwami wskazującymi na komuni-
kowanie czegoś za pośrednictwem poczty lub sieci (list, depesza, mail). Najszer-
szą z kolei łączliwość ma autor, gdyż tworzy połączenia ze wszystkimi określe-
niami tekstów literackich i naukowych, ale w wypadku innych nazw sprawa
nie jest już tak jednoznaczna. Można wiązać autora z określeniami typu: dzien-
nik, list, streszczenie, felieton, kazanie, prezentacja, ale połączenia jak autor pro-
tokołu (świadectwa, wizytówki, usprawiedliwienia) są odbierane jako niepoprawne.
Powody specyficznej łączliwości autora tłumaczy jego polisemia. W podstawo-
wym znaczeniu autor to 'twórca dzieła literackiego lub naukowego'. Na dery-
wowanym od niego znaczeniu 'osoba, która napisała tekst' zaciążyły jednak
asocjacje 'tworzenia, kreowania', dlatego możliwość łączenia wyrazu z nazwami
tekstów pozbawionych elementów twórczych jest blokowana. W podobny
sposób można wytłumaczyć jeszcze bardziej ograniczoną łączliwość wyrazu
twórca. Mocniej zaznaczone w jego semantyce cechy 'kreacji, tworzenia tekstów
o wartościach artystycznych' tłumaczą, dlaczego nie wchodzi w związki
z nazwami typu życiorys, a nawet list. W potocznej świadomości odbiorcą teks-
tów pisanych przez autora i twórcę jest właśnie czytelnik - identyfikowany
przecież nie z każdą osobą, która czyta, ale z osobą, która czyta książki (i cza-
sopisma).

Wnioski z tych obserwacji należy wyciągać ostrożnie. Język podsuwa nam
pewne określenia porozumiewających się stron, a przy tym odróżnia role
w tekście mówionym i pisanym. Nazwy tych ról dotyczą określonych zacho-
wań, jak np. wystąpienia publiczne, korespondenta listowna, komunikaqa
literacka. Brakuje natomiast nazw o szerokim zakresie zastosowania. Z faktów
tych nie można jeszcze wnioskować, czy wyróżnienie w JOS relacji nadawczo-
odbiorczych w szczególnych typach zachowań jest dowodem na ich ekspono-
wanie, podkreślanie ich wagi, czy przeciwnie - sygnałem ich wyjątkowości,
nietypowości (choć można orzec, że w wypadku TM wyróżnione odrębnymi
nazwami relacje nadawczo-odbiorcze dotyczą dużo mniej typowych komuni-
katów - przedstawiony dotąd materiał wskazuje, że domeną TM nie jest sfera
publiczna). Podobnie istnienie luk leksykalnych nie powinno być interpreto-
wane jako przejaw nieuwzględniania w języku ogólnego modelu relacji na-
dawczo-odbiorczych (brak nazwy nie oznacza, że coś nie zostało w ogóle uję-
zykowione). Wydaje się, że istotnych informacji może tu dostarczyć zbadanie
struktur predykatowo-argumentowych nazw mówienia i pisania (pozycji
otwieranych przez predykaty, wymogów wyrażeń predykatowych).
Językowe wyobrażenia tekstu mówionego i pisanego

207

Wszystkie czasowniki zawierające komponent 'komunikować ustnie' (np.
mówić, powiedzieć, gadać) są wykładnikami predykatu trójmiejscowego (zob.
Pajdzińska 1988, Kozarzewska 1990, Greń 1994). Predykat ten implikuje dwa
argumenty przedmiotowe oraz jeden nieprzedmiotowy. Argumenty przed-
miotowe są reprezentowane przez nazwy, które wskazują na komunikujące
się osoby: osobę wypowiadającą tekst (nadawcę) oraz osobę słuchającą (adre-
sata). Trzecie uzupełnienie to argument nieprzedmiotowy (zdarzeniowy),
wyrażany za pomocą mowy niezależnej, zależnej lub nominalizacji. W teks-
tach struktura predykatowo-argumentowa ma następującą realizację: X mówi
Y-owi (do Y-a), że... (żeby.../o czymś/OR - oratio recta). Nieco odmienną reali-
zację mają wyrażenia predykatowe będące nazwami dyskursywnymi, np.: roz-
mawiać, dyskutować, spierać się: X rozmawia z Y-kiem o czymś (na temat...o tym,
że.) lub: X, Y rozmawiają o czymś.

Zestawienie tych struktur pozwala przede wszystkim dostrzec, że w języku
mocno wyeksponowana jest relacja między komunikującymi się stronami
a tekstem, że stanowi ona bardzo ważny element potocznego modelu tekstu.
Predykat wraz z implikowanymi argumentami stanowi przecież pewną nie-
rozerwalną całość (składniową i semantyczną), a struktury verba dicendi poka-
zują, że dla użytkowników języka taką całość tworzy właśnie sytuacja komu-
nikacji ustnej z trzema elementami, które są niezbędne do jej zaistnienia:
nadawcą, tekstem i odbiorcą. Co więcej, struktury te uświadamiają, że
w języku ukształtowały się dwa obrazy relacji między uczestnikami aktu
mówienia. Pierwszy z obrazów (ewokowany przez czasowniki „monologowe")
postawę czynną wiąże z nadawcą, a słuchaczowi wyznacza pozycję osoby
biernej i podporządkowanej. Drugie wyobrażenie (niesione przez czasowniki
dyskursywne) ujmuje komunikowanie jako czynność, w której obaj uczestnicy
są aktywni i naprzemiennie występują w roli nadawcy i odbiorcy (zob. Koza-
rzewska 1990: 31).

Wskazane czasowniki nie ograniczają liczby odbiorców wypowiedzi. O tym,
że typową sytuacją jest komunikowanie czegoś jednej osobie, można sądzić
nie na podstawie samej struktury wymienionych predykatów, ale na pod-
stawie faktu, iż polszczyzna wykształciła specjalne czasowniki implikujące
odbiorcę zbiorowego: X przemawia (głosi) do Y-ów (Y-om).

Dużo bardziej złożona i trudniejsza do uchwycenia jest relacja między teks-
tem a jego nadawcą i odbiorcą w obrazie tekstu pisanego, czego główną przy-
czyną jest polisemiczność czasowników pisania (zwłaszcza pisać). W podsta-
wowym znaczeniu 'kreślić znaki graficzne' czasowniki wymagają tylko jednego
uzupełnienia osobowego oraz wskazania na: wytwór czynności, narzędzie
oraz materiał, na którym się pisze: X pisze coś czymś na czymś (np. Marek pisze
litery kredą na tablicy). Struktura ta nie określa jednak aktu komunikacji (argu-
ment osobowy nie jest identyfikowany z nadawcą, a drugi argument osobowy
nie jest w ogóle implikowany przez predykat). Inną strukturę mają czasowniki
oznaczające tworzenie lub układanie tekstu (pisaćz, tworzyć): X pisze W dla
208

Dorota Piekarczyk

Y-ków (do czegoś). Otwierają one miejsce dla trzech argumentów: pierwszy
argument oznacza juz nadawcę wypowiedzi, drugi argument - wytwór (tekst),
ale trzeciemu argumentowi nie zawsze przysługuje rola odbiorcy. Jego wy-
kładnikami mogą być tez określenia typu: do druku, do gazety, na konferencję,
które zwracają uwagę na cel działań agensa. Pozwala to twierdzić, ze w zna-
czeniu czasowników wazny jest komponent 'tworzyć tekst z myślą o jego roz-
powszechnieniu'. Tłumaczy to, dlaczego wykładnik odbiorcy (jeśli pojawia się
w zdaniu) oznacza niemozliwą do blizszego scharakteryzowania zbiorowość
(dla dzieci, dla studentów). Struktura ta z całości relaqi: nadawca - tekst - odbiorca
oddaje tylko jej część. Jest znakiem faktycznie istniejącej relaqi między nadawcą
a tekstem, natomiast sytuaqę odbioru (i odbiorcę) jedynie przewiduje, sugeruje,
ze będzie ona mozliwa po upublicznienia tekstu. Dla uzytkowników języka za-
tem pisanie, w przeciwieństwie do mówienia, nie jest częścią aktu komunikacji.

Pod względem formalnym podobne wymagania mają tez czasowniki pisać3,
zapisać, notować, protokołować, oznaczające utrwalanie czegoś na piśmie: X pisze
Y-owi W. Zdania z nimi informują jednak o tekstach specjalnych - powstają-
cych po to, by utrwalić, przypominać coś, co juz zostało powiedziane (lub
pomyślane). Czasowniki te wskazują na teksty, które powstały jako efekt
„przełozenia" mowy (myśli) na pismo. Ze względu na ich „podwójną naturę"
niemozliwy do jednoznacznego rozstrzygnięcia jest problem relacji między
nadawcą, tekstem a odbiorcą (nadawca i odbiorca tekstu mówionego nie mu-
szą się pokrywać z nadawcą i odbiorcą tekstu zapisanego, zaś czasowniki typu
protokołować, stenografować blokują argument adresata).

Strukturę semantyczną najbardziej zblizoną do verba dicendi ma jedynie cza-
sownik pisać4 oznaczający informowanie o czymś, komunikowanie czegoś:
X pisze Y-owi (do Y-ka), ze...(OR) w czymś. Argument lewostronny oznacza
bowiem nadawcę tekstu, prawostronny - jego odbiorcę, a argumenty nieoso-
bowe - tekst i środek przekazu. Tekst rozumiany jest tu jako komunikat infor-
mujący o czymś. Odbiorcę mozna z reguły określić jako konkretną osobę, do
której kierowany jest przekaz. Jednak w znaczeniu czasownika utrwalony jest
komponent 'między piszącym a czytającym nie ma bezpośredniego kontaktu',
na który wskazuje równiez argument lokatywny (np. w liście). Struktura pisać4
ujmuje zatem sytuaqę komunikacyjną ex post, jako juz dokonaną (ewentualnie
planowaną).

Wnioski, jakie wynikają z powyzszych obserwaqi, mozna ująć następująco:

1.	Język odzwierciedla rózne sytuacje, w jakich funkcjonują teksty. Rózno-
rodność tych sytuacji, a co za tym idzie, róznorodność samych tekstów i relacji
nadawczo-odbiorczych dowodzi, ze nie jest mozliwe wskazanie cech, które
obligatoryjnie przysługiwałyby wszystkim elementom kategorii TM i TP.
Struktura obu pojęć ma budowę prototypową. Róznorodność ta tłumaczy tez
brak w języku nazw ogólnych określających odbiorcę i nadawcę kazdego
komunikatu. Wewnętrzne zróznicowanie tekstów ujawnia się bowiem juz na
poziomie kategorii nizszych - właśnie TP i TM.
Językowe wyobrażenia tekstu mówionego i pisanego

209

2. Typową sytuaqę, w jakiej funkcjonuje tekst ustny, oddaje struktura
podstawowych verba dicendi: X mówi do Y-ka (Y-owi), X rozmawia z Y-iem. Fakt,
że struktura ta jest zdolna do opisu całego aktu komunikaqi (uwzględnia
osoby wchodzące w interakqę i to, co jest jej werbalnym przejawem), potwier-
dza, że TM rozumiany jest jako zdarzenie rozgrywające się między mówiącym
agensem a adresatem (lub między rozmówcami).

3. Struktury, które wskazują na typowe funkcjonowanie tekstu pisanego:
X pisze W dla Y-ów, X pisze do Y-ka, że, choć także obejmują całą sytuaqę
komunikacyjną, to inaczej ją profilują. Pierwsza ze struktur ujmuje ją jedynie
jako przewidywaną, projektowaną, ale nie może określać realnego aktu, ponie-
waż nie zawiera informacji o nadaniu tekstu (por. Nowak napisał powieść, ale
zdecydował, że jej nie opublikuje). Struktura ta określa tylko akt powstawania
tekstu. Z kolei druga struktura może być wykorzystana jedynie do opisu
sytuacji komunikacyjnej post factum, nie do opisu powstawania tekstu. Zatem
przekonanie o wytwórczym charakterze TP i dezintegralności aktów jego
tworzenia i odbioru (a przekonanie o procesualności TM i integralności aktu
mówienia i słuchania) utrwalone jest na bardzo głębokim poziomie języka.

4. Podstawowe verba dicendi implikują odbiorcę, który słucha mówiącego
agensa lub rozmówców, którzy odgrywają równorzędne role. Można założyć
też, że prototypowo uczestnicy zdarzenia pozostają ze sobą w kontakcie bez-
pośrednim, gdyż na taki właśnie kontakt wskazują zdania realizujące samą
strukturę czasowników, niezawierające dodatkowych określeń typu: w radiu,
w telewizji (które nie są zresztą implikowane przez predykat). Mówienie do
kogoś i rozmawianie z kimś określają ponadto sytuaqe, w których odbiorca (roz-
mówca) faktyczny jest równocześnie adresatem (rozmówcą) zamierzonym
przez nadawcę, ponieważ mówienie czegoś jest już nadawaniem komunikatu.

5. Odmienną charakterystykę można przypisać odbiorcy tekstu pisanego.
Nadawca pisze bowiem przede wszystkim dla kogoś. Za różnicą formalną mię-
dzy do kogoś a dla kogoś kryje się różnica znaczeniowa: połączenie pisać dla kogoś
wskazuje na działanie ukierunkowane tylko na odbiorcę zamierzonego, prze-
widywanego. Tekst pisany może być również skierowany do kogoś. Faktyczny
czytelnik tekstu jest wtedy tożsamy z odbiorcą założonym przez nadawcę.
Jednak użycie konstrukcji do kogoś jest ograniczone do wybranych tekstów
- do sfery korespondencji (por. Pisał mi, że wkrótce przyjedzie; Napisał do przyja-
ciela długi list; ale *Pisał studentom podręcznik).

Wnioski, jakie wynikają ze wszystkich przedstawionych analiz, są bardziej
ogólne. Najważniejszy jest ten, który wskazuje, że w języku utrwaliły się bar-
dzo różne własności TP i TM i różne sytuacje, w jakich one funkcjonują. Ta
różnorodność dowodzi, że struktura obu pojęć ma budowę prototypową.
Widać też, że utrwalone w języku sądy nie mają charakteru naiwnego, często
są niezwykle trafne i wynikają z pogłębionego oglądu. Najczęściej też są
zbieżne z ustaleniami językoznawców na temat słowa mówionego i pisanego.
Interesujące jest zwłaszcza to, że myślenie o tekście w kategoriach zdarzenia
210

Dorota Piekarczyk

(które w językoznawstwie pojawiło się stosunkowo późno, w latach 70. XX w.;
zob. np. Dijk 2001, Duszak 1998), nie tylko jest zaznaczone w języku, ale sta-
nowi istotę tego, jak postrzegamy TM. I choć w obrazie tekstu pisanego domi-
nują własności ujmujące go w kategoriach wytworu, to - widziany na tle aktu
komunikacji - także nabiera pewnych znamion procesu.

Kiedy przyglądamy się całościowo wyobrażeniom tekstu pisanego i mówio-
nego, niesionym przez język, zaskakuje wprost szczegółowość i różnorodność
charakterystyk, jakie są z nimi wiązane. Język oddaje w tym względzie bogac-
two zjawisk tekstowych i doświadczeń człowieka. Nie jest to jednak ich proste
odbicie. Wyobrażenia te stanowią efekt przefiltrowania rzeczywistości przez
świadomość użytkowników języka, przez ich system wartości, preferencje,
oczekiwania. Szczególny charakter analizowanych wyobrażeń prowokuje tu
wręcz do zadania jeszcze jednego pytania: z jakiej perspektywy dokonany
został językowy ogląd obu zjawisk - czy zdradza on punkt widzenia użyt-
kownika języka jako nadawcy tekstu, jego odbiorcy, czy może osoby postron-
nej, niezaangażowanego obserwatora. Fakt, że obrazy te są mocno naaksjologi-
zowane, że niemal każda cecha tekstu jest jednocześnie wykładnikiem jego
oceny, tę ostatnią możliwość raczej wyklucza. Z kolei stopień krytycyzmu
widoczny w ocenie zjawisk skłania wyraźnie ku drugiej możliwości. Wyobra-
żenia wiązane z obu typami tekstów zdają się nawet ukazywać oczekiwania,
jakie ma odbiorca w stosunku do samego tekstu i jego nadawcy, ale też i odda-
wać jego „rozczarowania" tym, jakie faktycznie są teksty. Tylko niekiedy
dochodzi do głosu perspektywa nadawcy i nie przez przypadek widoczna jest
ona w wypadku TM. Wszak nadawcą tego typu tekstów bywa na co dzień
każdy z nas, podczas gdy tekst pisany jest najczęściej tylko czytany. Obser-
wacje te znalazły zresztą potwierdzenia i uzasadnienie w obu wyobrażeniach
i m.in. one decydują o tym, iż obrazy mają charakter spójny.

Bibliografia

Aitchison Jean, 1991, Ssak, który mówi. Wstęp do psycholingwistyki, Warszawa: PWN.
BAKUŁA Kordian, 2008, Mówione = pisane: komunikacja, język, tekst, Wrocław: Wyd. UWr.
BartmiŃSKI Jerzy, NIEBRZEGOWSKA-BARTMIŃSKA Stanisława, 2009, Tekstologia, War-
szawa: PWN.

DIJK van Teun (red.), 2001, Dyskurs jako struktura i proces, Warszawa: PWN.

DUSZAK Alina, 1998, Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, Warszawa: PWN.
Grabias Stanisław, MAZUR Jan, PISARKOWA Krystyna, SKUBALANKA Teresa (red.)

1978, Studia nad składnią polszczyzny mówionej, Wrocław: Ossolineum.

GREŃ Zbigniew, 1994, Semantyka i składnia czasowników oznaczających akty mowy w języku
polskim i czeskim, Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.

KLESZCZOWA Krystyna, 1989, Verba dicendi w historii języka polskiego: zmiany znaczeń,
Katowice: UŚ.

Kozarzewska Emilia, 1990, Czasowniki mówienia we współczesnym języku polskim: stu-
dium semantyczno-składniowe, Warszawa: Wyd. UW.

Lalewicz Janusz, 1975, Komunikacja językowa i literatura, Wrocław: Ossolineum.
Językowe wyobrażenia tekstu mówionego i pisanego

211

MACKIEWICZ Jolanta, 1991, Nienaukowy i naukowy obraz morza: na przykładzie języka
polskiego i angielskiego, Gdańsk: Uniwersytet Gdański.

MACKIEWICZ Jolanta, 1999, Słowo o słowie. Potoczna wiedza o języku, Gdańsk: Wyd. UG.
NIEBRZEGOWSKA-BARTMIŃSKA Stanisława, 2007, Wzorce tekstów ustnych w perspekty-
wie etnolingwistycznej, Lublin: Wyd. UMCS.

PAJDZIŃSKA Anna, 1988, Związki frazeologiczne nazywające akt mowy: semantyka i skład-
nia, Lublin: UMCS. Wydział Humanistyczny.

PAJDZIŃSKA Anna, 1991, Nazwy mówienia w języku polskim, Język a Kultura 2.
PAJDZIŃSKA Anna, TOKARSKI Ryszard (red.), 2010, Relatywizm w języku i w kulturze,
Lublin: Wyd. UMCS.

PIEKARCZYK Dorota, 2004, Kwiaty we współczesnym językowym obrazie świata, Lublin:
Wyd. UMCS.

TOKARSKI Ryszard, 1993, Słownictwo jako interpretacja świata, (in :) Współczesny
język polski, Jerzy Bartmiński (red.), Wrocław: Wiedza o kulturze.

Summary

Images of oral and written text entrenched in the Polish language

The aim of this article is to analyse the portraits or images of oral and written text
entrenched in the Polish language. The analysis reveals several regularities. First, it
shows that the language is a repository for rather distinct portraits of both categories
of text as well as of various situations in which they occur. The diversity means that
both concepts have a prototypical structure. Second, language-entrenched observa-
tions are often strikingly accurate and profound. Usually, they converge with ideas
on the spoken and written word proposed in linguistics. Third, the view of text as an
event, which appeared in linguistics as late as in the 1970s, is not merely signalled
but constitutes the very essence of how oral and written text is portrayed in Polish.

Résumé

Images linguistiques du texte oral et écrit en polonais

Le but de l'article est de présenter les images du texte oral et écrit, qui se sont
figées en polonais. Les analyses effectuées permettent de remarquer quelques faits
et régularités. Primo, elles indiquent qu'en polonais des propriétés très diverses des
deux types de textes et différentes situations où ils fonctionnent se sont bien figées.
Cette hétérogénéité prouve que la structure des deux notions a une construction
prototypique. Secundo, souvent les observations figées dans la langue surprennent
tout simplement par leur pertinence et vue approfondie. Le plus souvent, elles coïn-
cident avec les constatations de linguistes quant à la parole orale et écrite. Tertio,
l'idée de penser le texte en tant qu'événement, qui a apparu dans la linguistique
relativement tard (dans les années 1970), est non seulement repérée en polonais,
mais aussi elle constitue l'essence de notre manière de percevoir le texte parlé.
Études sur le texte dédiées à Halina Grzmiì-Tyìutki
Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds), Kraków, Biblioteka Jagiellońska, 2016

Dorota Pudo

Université Jagellonne
de Cracovie

Le texte littéraire
en cours de FLE en entreprise

Introduction

La présence de la littérature en classe de langue - et de FLE en particulier
- a déjà fait couler beaucoup d'encre. Ce qui nous fait croire à la possibilité
d'ajouter une petite contribution, c'est la question des publics apprenants
ciblés le plus souvent par cette réflexion. D'habitude, quand on parle de la
place que le texte littéraire doit occuper en cours de langue, on fait abstraction
des caractéristiques des apprenants, prétendant à une certaine universalité de
propos. Tout aussi souvent, on se réfère explicitement au public scolaire : celui
qui bénéficie sans doute au plus haut degré de l'enseignement institutionnalisé
du français (et des autres langues étrangères), et qui en même temps entretient
un rapport spécifique avec la littérature, puisqu'il étudie simultanément les
chefs-d'œuvre de sa littérature nationale en cours de langue maternelle. Nous
aimerions nous pencher, à notre tour, sur l'utilité de ce support dans un groupe
d'apprenants tout-à-fait différent, et qui grandit en Pologne de manière dyna-
mique : les adultes salariés d'entreprises multinationales qui suivent des cours
de langue organisés pour eux par l'employeur, le plus souvent sur le lieu même
de travail. S'il s'agissait uniquement du français de spécialité, du français sur
objectifs spécifiques (FOS), ou du français à visée professionnelle1, comme ce
contexte particulier pourrait nous le suggérer, la place du texte littéraire en
cours paraîtrait d'emblée comme fort limitée. Pourtant, les cours de « français
général » sont tout aussi fréquents que des cours de français lié aux différents

1 Nous empruntons ces termes à Eliane Damiette (2015 : 40), où les définitions détaillées
sont à trouver également.
Le texte littéraire en cours de FLE en entreprise

213

métiers de l'entreprise ; or les participants à ce type de cours ne sont presque
pas pris en compte par les didacticiens en tant que public spécifique. Afin d'ana-
lyser la place du texte littéraire auprès de ce public, nous allons procéder en
trois temps. Nous commencerons par un bref exposé de l'état des lieux concer-
nant la place du texte littéraire en classe du FLE, pour passer ensuite à la pré-
sentation des traits spécifiques du public qui nous intéresse et des obstacles
induits par l'utilisation du texte littéraire dans ce groupe-cible. Nous termine-
rons en essayant de trouver quelques situations dans lesquelles, malgré cer-
taines difficultés, on pourrait envisager d'utiliser le texte littéraire auprès de ce
public avec un résultat positif.

Place du texte littéraire en classe de langue

La présence du texte littéraire en classe de langue, et de FLE en particulier,
constitue un dilemme didactique de taille, présent de longue date dans divers
débats entre les spécialistes, ce dont témoigne un nombre impressionnant des
publications consacrées à cette problématique. Comme le résume pertinem-
ment Mohamed Mekhnache,

Le texte littéraire a, à juste titre, connu des fortunes diverses : « sacralisé »
(méthode traditionnelle) d'abord ; « ignoré », « banalisé » (méthodes audio-orale
et audiovisuelle) ensuite, il tend à (re)prendre une place justifiée en classe
(Mekhnache 2010 : 121).2

La divergence entre ces approches de la place du texte littéraire en classe
du FLE est due en partie au statut accordé à celui-ci dans l'ensemble des mani-
festations de la culture. Traditionnellement, dans la méthode grammaire-tra-
duction, la littérature était considérée comme but naturel de l'apprentissage
(ce qui était logique vu qu'il s'agissait d'une méthode appliquée initialement
à l'apprentissage des langues classiques), comme manifestation la plus ache-
vée, la plus parfaite s'il en est de la langue cible, et aussi, pour les langues vi-
vantes, comme porteuse de normes de correction linguistique et modèle de
l'expression. Une partie de ces opinions ne sauraient être largement partagées
de nos jours : si pour certains rares bibliophiles la littérature est restée peut-
être le but de leur apprentissage, si elle arrive encore à être considérée comme
une sorte de sanctuaire de la langue, et cela même par des personnes qui ne la
fréquentent pas, elle a perdu sa fonction de modèle d'expression. La langue
littéraire est souvent opposée à la langue courante, cette dernière étant une
référence bien plus importante pour les apprentissages orientés vers la com-
munication, la mobilité ou le travail. Traité souvent comme n'importe quel
autre type de texte, le texte littéraire s'est retrouvé parmi des centaines d'autres
« documents authentiques » - publicités, correspondance, affiches, menus, bil-

2 Cf. aussi Morel 2012 : 141.
214

Dorota Pudo

lets, la liste serait très longue - constituant l'« input » linguistique proposé
à l'apprenant. Il était même souvent abordé avec une certaine méfiance, car,
contrairement à ces autres matériaux didactiques, il ne semblait pas possible
de le réutiliser tel quel dans une conversation quotidienne ou une autre « tâche
linguistique » parmi celles qu'un apprenant est censé rencontrer avec quelque
probabilité lors de son parcours personnel ou, surtout, professionnel. Comme
le rappelle Amor Séoud,

l'idée allait sévir que la langue littéraire était une « langue à part », juste-
ment, par rapport à la langue de la communication usuelle ; et l'on en est arrivé

logiquement, au plan didactique, à l'hypothèse que la maîtrise de la norme

devait précéder celle de l'écart (Séoud 2010 : non paginé)

C'est sans doute de là - de l'impossibilité de mettre immédiatement à profit
le contenu linguistique d'un texte littéraire - que provient en partie ce malaise
dont parlent certains chercheurs (cf. Riportella 2010 : 21-27), et qui se rencontre
aussi bien chez les apprenants que chez les enseignants qui se lancent dans le
travail de ce type. Ajoutons aussi que le texte littéraire est parfois considéré
comme peu compatible avec l'approche communicative, toujours très présente
dans l'enseignement des langues, et cela pour plusieurs raisons. D'abord,
« l'importance croissante de l'oral dans l'apprentissage a évincé la littérature,
domaine de l'écrit par excellence et dont la langue apparaissait comme trop
éloignée de la langue usuelle des natifs » (Morel 2012 : 142). Ensuite, comme le
remarque Christian Puren, le communicatif consiste en grande partie à faire
(ou plutôt : parler) en classe « comme si » on agissait dans une situation extra-
scolaire. Or la simulation, technique emblématique de ce courant, s'applique
difficilement au commentaire du texte littéraire, activité qui ne survient dans
la vie « réelle » que dans des conditions très particulières (débat d'experts, dis-
cussion de passionnés) qui risquent de n'inspirer qu'un petit nombre d'appre-
nants du FLE (Puren 2006 : 4). Ceci n'empêche que certains chercheurs trouvent
que « la littérature a une place parfaitement légitime, "naturelle" même, dans
une approche communicative de l'enseignement des langues étrangères »
(Albert et Souchon 2000 : 10), parce qu'elle favorise la réflexion sur la commu-
nication humaine en général, mais aussi parce qu'elle-même participe à un
type de communication qui lui est propre, la « communication littéraire »
(p. 12-13).

Il nous semble pertinent de nous demander sur quoi repose un certain
retour au texte littéraire en classe du FLE. On pourrait s'attendre à une
approche plus modérée, où la littérature ne serait traitée ni comme le but
ultime de l'apprentissage des langues (ce qu'elle n'est pas, de toute façon, pour
la plupart des apprenants), ni comme un échantillon de la langue cible aussi
bon qu'un billet de train. Depuis l'avènement des méthodologies hostiles à la
littérature, les didacticiens ont su trouver de nombreuses manières de dé-
fendre la présence de ce support spécifique en classe de langue, par exemple,
en remarquant que l'actualité du texte littéraire est beaucoup moins éphémère
Le texte littéraire en cours de FLE en entreprise

215

que celle des autres « documents authentiques », qui se périment assez vite
(extraits de journaux) ou ne sauraient être utilisés en classe d'une manière
authentique, comme un billet de train (Besse 1982 : 28). Un autre grand avan-
tage du texte littéraire c'est l'incomparable créativité, nouveauté, vitalité dont
fait preuve la langue sous la plume de l'écrivain. Comme le formule Jean
Peytard, le texte littéraire est un « laboratoire langagier » (1988 : 11), qui per-
met de saisir les possibilités créatrices de la langue, ce dont il serait dommage
de priver les apprenants allophones. Marie-Claude Albert et Marc Souchon
indiquent à leur tour que « ce que l'apprenant découvre dans un texte litté-
raire, c'est "la langue au travail", et que la littérature pose le problème de la
relation entre la forme et le sens dans une langue étrangère » (Albert et Sou-
chon 2000 : 10-11). Isabelle Gruca, quant à elle, remarque qu'

instaurer quelque peu un équilibre entre écrits fonctionnels et écrits fic-
tionnels permettrait (...) de prendre en charge un certain nombre d'éléments
constitutifs de la langue-culture étrangère, qui participent pleinement à l'acqui-
sition d'une compétence de communication, objectif majeur de tout enseigne-
ment/ apprentissage de langues (Gruca 2010 : 168).

L'avantage peut-être le plus généralement apprécié du texte littéraire c'est
que, au contraire de certains « documents authentiques » plus pratiques, son
introduction en classe du FLE peut servir une multitude d'objectifs didac-
tiques spécifiques, ce qui en fait un outil souple et polyvalent. Yves Reuter en
a énuméré quelques-uns :

développer l'esprit d'analyse, développer les compétences linguistiques, déve-
lopper les compétences en lecture et en écriture, développer les savoirs en litté-
rature, développer le bagage culturel de l'élève, développer son esprit critique,
lui permettre de s'approprier un patrimoine, développer son sens de l'esthé-
tique et sa sensibilité, lui faire prendre du plaisir, participer à la formation de sa
personnalité (Reuter 1999 : 191).

Si pour certains d'entre ces objectifs très généraux le texte littéraire n'est
peut-être pas le support qui s'impose de premier chef, pour des raisons expo-
sées ci-dessus, il n'y a aucun doute sur le fait qu'il apportera une contribution
majeure, concernant tout ce qui est de l'ordre de patrimoine, culture, esthé-
tique et sensibilité. Il s'agit de savoir jusqu'à quel point ce type d'objectif cor-
respondra aux besoins et préférences des différents publics voulant apprendre
le français. Si l'interculturel est promu par les institutions européennes (ce
dont témoigne la place importante que lui laisse le CECRL) et par le ministère
polonais responsable des programmes scolaires, il n'en est pas forcément de
même pour d'autres publics. La même remarque est valable pour le dévelop-
pement des différentes facultés cognitives et personnelles des apprenants (esprit
critique, analytique etc.).
2i6

Dorota Pudo

Cours de français général en entreprise

Nous passerons maintenant à une tentative de description des apprenants
participant aux cours dans les multinationales qui font l'objet de notre intérêt
dans cet article. Il s'agit de personnes d'un profil démographique spécifique :
des adultes de différents âges - souvent de moins de 30 ans - dans la plupart
des cas titulaires d'un diplôme d'études supérieures. Les filières représentées
peuvent être les plus diverses : liées directement aux différents métiers de
l'entreprise (gestion, économie, informatique, ressources humaines, etc.) mais
aussi, fréquemment, aux langues étrangères, les philologies n'étant pas rares,
notamment celles des langues peu parlées en Pologne (comme les langues bal-
kaniques), mais pas seulement. Quelle que soit la formation des apprenants, ils
sont presque tous plurilingues, le français qu'ils apprennent pendant le cours
en entreprise étant leur deuxième (troisième, quatrième) langue étrangère. Les
groupes sont d'habitude peu nombreux (en moyenne, entre trois et dix parti-
cipants, les cours individuels étant aussi une solution fréquente). Quoique
petits, ces groupes sont d'habitude très hétérogènes et cela à plusieurs égards.
D'abord, la langue maternelle de tous les participants n'est pas toujours le
polonais : les multinationales emploient de nombreux étrangers, la connais-
sance du polonais n'étant souvent pas requise. Ensuite, ces personnes ne se
connaissent souvent pas, venant de différents départements, effectuant diffé-
rents types de tâches (linguistiques aussi) dans leur entreprise. Il arrive d'avoir
en classe un ou plusieurs salariés en même temps que leur supérieur, ou des
personnes exerçant des fonctions importantes à côtés de simples stagiaires, ce
qui peut être difficile à gérer pour l'enseignant pour des raisons d'ordre psy-
chologique et social. L'hétérogénéité dont nous parlons concerne aussi le
niveau de connaissance de la langue, et cela malgré un test de niveau ouvrant
d'habitude chaque nouveau cours en entreprise. Chacun a fait un parcours lin-
guistique différent, représentant un investissement en temps et effort incom-
parable à celui des autres, chacun a un niveau différent selon la compétence
langagière en question (parler, lire, écrire etc.). De plus, même si le test de
niveau permet de créer un groupe présentant des compétences comparables, il
faut se rendre compte que dans le cas de ce type de cours, la composition
même des groupes est très instable : de nouveaux venus peuvent s'y joindre
pratiquement à tout moment, de même qu'il est normal d'y renoncer, de
s'absenter pendant des périodes plus ou moins longues, englobant parfois la
moitié des cours. Il n'est pas rare que l'enseignant arrive à la fin du cours avec
de tout autres personnes que celles qui l'ont commencé... Cette situation exige
une grande flexibilité de programme, de la créativité et de la spontanéité de la
part de l'enseignant, qui doit parfois faire le même cours plusieurs fois avec
plusieurs participants arrivant successivement et réticents à l'idée de rattraper
les contenus traités de leur propre chef.
Le texte littéraire en cours de FLE en entreprise

217

Au sujet des besoins langagiers, ou des objectifs des participants du cours,
l'affaire pourrait sembler gagnée d'avance grâce au milieu même dans lequel
l'apprentissage s'effectue : le milieu professionnel semble entraîner automa-
tiquement un intérêt naturel pour la langue professionnelle. Eliane Damette
attribue effectivement au « français à visée professionnelle » des « publics en
voie de professionnalisation et [des] publics de professionnels » contrairement
aux publics du « français général », qui sont, selon elle, des « publics suivant
une formation linguistique (littérature, linguistique) » et des « publics en for-
mation initiale » (Damette 2015 : 40). Or, même cette évidence apparente exige
qu'on la nuance. Il y a évidemment de nombreuses personnes, surtout dans les
groupes avancés, qui travaillent avec des francophones et cherchent à amélio-
rer leur aptitude à communiquer professionnellement avec leurs clients, supé-
rieurs ou formateurs dans le cadre des fonctions exercées. Mais il en existe
d'autres, surtout dans les groupes débutants et intermédiaires, qui ne s'inté-
ressent pas du tout aux contenus linguistiques liés à leur domaine, d'autant
plus que tous les participants n'utilisent pas forcément au travail la langue
qu'ils choisissent d'apprendre, et certains n'envisagent même pas un tel projet.
Pour l'entreprise, organiser des cours de langue n'est dès lors pas qu'une
simple formation professionnelle continue, destinée à rendre ses effectifs plus
opérationnels pour travailler avec telle ou telle région du monde, mais aussi
une sorte de stratégie de ressources humaines, un bonus pour les salariés,
censé attirer et garder des personnes curieuses et désireuses d'élargir leurs
horizons intellectuels. Etant donné ceci, il est permis de conclure que les moti-
vations et les besoins du public ne sont pas tellement différents dans l'entre-
prise que dans une école de langue, et que leur diversité même peut créer des
difficultés majeures lors de la conception et programmation du cours. Un pro-
blème additionnel peut surgir quand l'entreprise commande auprès de l'école
de langue un cours de « français général », tandis que le groupe s'intéresse au
« français professionnel » : l'enseignant se voit alors devant un dilemme
d'ordre didactico-économique, car, sans vouloir aller à l'encontre de la volonté
de ses étudiants, il ne voudra peut-être pas non plus faire un travail pour
lequel il devrait recevoir une rémunération plus élevée (les cours de FOS étant
d'habitude payés mieux que ceux de français général).

Quelles sont les conséquences de ces caractéristiques générales pour la
place du texte littéraire en cours ? Nous estimons qu'un premier aspect
à prendre en compte est la question de l'attitude de ce public particulier
envers la littérature. L'un des avantages de ce type de lecture en classe de
langue cité le plus souvent, c'est sa faculté de plaire, de motiver les appre-
nants. Or, ceux-ci semblent souvent éprouver un certain malaise devant le
texte artistique, et dans ce cas, il paraît douteux qu'il puisse constituer pour
eux cette impulsion positive, cette récompense même, capable de stimuler une
intensification des apprentissages. L'un des problèmes est peut-être la diffi-
culté, l'opacité du texte littéraire. Isabelle Gruca objecte que
2i8

Dorota Pudo

Le texte littéraire paraît souvent difficile, mais la difficulté peut être un atout
si l'on éveille la curiosité et la motivation. Dans cette perspective, et en fonction
des spécificités des textes et des niveaux des apprenants, il revient à l'ensei-
gnant de mettre en place des éléments de connivence entre le texte et l'appre-
nant tout au long de la séquence d'exploitation (Gruca 2010 : 175).

Cependant, parfois la réticence des apprenants est tellement grande qu'il
est difficile pour l'enseignant même d'essayer de proposer des démarches qui
pourraient finir par créer une certaine connivence.3 D'ailleurs, il faut dire que
cette « difficulté » n'effraie pas seulement les apprenants : « souvent, les ensei-
gnants de FLE se réservent d'utiliser le texte littéraire en classe de langue puis-
qu'ils le considèrent comme "difficile" et "exigeant", destiné à un public d'ini-
tiés et de niveau avancé, censé en apprécier toutes les nuances » (Galani 2010 :
263). Cette méfiance, peut-être plus grande en entreprise que dans un autre
milieu, nous semble pouvoir s'expliquer, dans ce contexte particulier, par plu-
sieurs raisons.

D'abord, il faut souligner que nous avons affaire à un public d'adultes, qui
ont tous déjà fini, il y a plus ou moins longtemps, leur scolarisation obliga-
toire. Si l'on peut s'imaginer qu'une partie (la plupart ?) d'entre eux conti-
nuent à lire des livres, rien qu'à observer les livres à succès dans les librairies
on peut soupçonner un certain décalage entre le genre de textes choisis lors
de leurs lectures spontanées et ceux proposés souvent par les concepteurs des
manuels de FLE. Ces derniers insèrent le plus souvent dans leurs manuels de
petits fragment de textes plus longs (romans, théâtre), des adaptations, ou
alors des formes très courtes (poésie, conte). Ils prennent en considération dif-
férents critères, tels que l'utilité didactique des textes (le niveau, la richesse du
vocabulaire et des structures), leur qualité artistique (surtout des textes d'au-
teurs reconnus, classiques ou modernes), leur portée interculturelle (certains
aspects des cultures francophones mis en valeur). Ils accompagnent aussi ces
fragments d'une série d'activités de compréhension écrite ou de production :
des questions, des QCM, des tableaux à remplir, des résumés à écrire etc.,
autant de tâches littéraires ou plutôt : d'exercices littéraires censés surtout être
fructueux au niveau de l'acquisition de la langue. Jean-Marc Luscher refuse
à de telles activités le nom de « tâches pédagogiques » qui, selon lui, se défi-
nissent surtout par la présence d'un but social saisissable pour l'élève.

L'apprenant, en collaboration avec l'enseignant, prend part à la planification
de la tâche et il sait pourquoi il va l'accomplir. Or l'élève qui « explique » un

3 Małgorzata Sokołowicz affirme qu'« il vaut la peine d'introduire la littérature en cours
de langue. Pourtant, il faut le faire d'une manière sage, pour encourager plutôt que décou-
rager. Il vaut la peine d'essayer car le succès est vraiment facile à atteindre » (2014 : 228,
nous traduisons du polonais). Pourtant, les exemples de ses propres succès qu'elle cite sont
tous tirés de cours à l'université. Nous croyons que la résistance peut être plus grande dans
une entreprise, et que l'enseignant y est plus limité dans ses démarches par les besoins et les
goûts (et parfois, les caprices) du public.
Le texte littéraire en cours de FLE en entreprise

219

passage à un expert ayant beaucoup mieux étudié et compris ce texte que lui ne

peut parvenir à un but social. (Luscher 2009 : § 6)

On voit que ni les objectifs de lecture, ni les activités qui l'accompagnent en
FLE ne rejoignent qu'exceptionnellement les objectifs et les activités qui carac-
térisent la lecture spontanée, les adultes lisant dans leur temps libre surtout
pour se divertir. D'autre part, s'ils n'ont pas de tâches organisées à effectuer
après leur lecture libre, en langue maternelle, ceci ne veut pas dire que la lec-
ture est terminée quand le lecteur a tourné la dernière page. Il est pourtant
difficile de saisir, et encore plus d'imiter en FLE, les activités intellectuelles
auxquelles les gens se livrent habituellement, et qui mènent naturellement à la
compréhension, à l'approfondissement et à une mise en perspective person-
nelle du texte littéraire. Or, les activités proposées en cours ressemblent sou-
vent plus à celles connues de l'école, où, en cours de langue maternelle, les
jeunes apprennent les rudiments de l'analyse et de l'interprétation, plus ou
moins apparentés à la démarche consacrée de « l'explication de texte ». Cette
association avec les lectures scolaires n'est pas gênante en cours de langue
étrangère dans cette même école, dans la mesure où le contexte reste le même
et les élèves sont habitués aux activités « scolaires » et s'y attendent.4 D'autant
plus, on a le droit de supposer que les étudiants en lettres françaises à l'univer-
sité sont prêts à s'approprier des savoirs et procédures qui sont par définition
académiques, et donc scolaires, et représentent un contact approfondi avec le
texte dans sa dimension linguistique, stylistique, sémantique, et dans sa tex-
tualité même.5 Il y a ensuite des contextes didactiques intermédiaires, qui
évoquent à un certain degré la scolarité (différents types de centres et d'écoles
de langue), mais nous croyons que le cours en entreprise est un lieu qui s'en
éloigne particulièrement. Les salariés perçoivent souvent leur éducation sco-
laire comme un chapitre fermé de leur parcours, et les formations profession-
nelles les tentent précisément par leur différence par rapport à ce qu'ils ont
connu en tant qu'élèves ou étudiants. Le pratique doit remplacer le théorique,
le plaisir, les contraintes et l'aisance, les efforts. Ce refus de scolarité ne doit
pas, évidemment, constituer un obstacle absolu à l'introduction du texte litté-

4 Ce qui ne veut nullement dire qu'ils les aiment. En France, le goût de la lecture litté-
raire semble décroître chez les lycéens : « Malgré le désir d'éviter les discours apocalyp-
tiques ou nostalgiques, force est de reconnaître la réalité de la désaffection des lycéens face
à la lecture littéraire. Les statistiques alarmistes ne manquent pas. En général, on constate
que le goût de la lecture s'effrite dans les classes de lycée, où les pratiques relèvent alors de
plus en plus nettement de la contrainte scolaire » (Le Fustec & Sivan 2004 : 49).

5 Pourtant, à l'université même, les étudiants en langue et lettres françaises semblent
apprécier cet enseignement de moins en moins : « L'enseignement de la littérature est sou-
vent considéré comme peu pratique, trop éloigné de la vie et nécessitant de gros efforts. Au
mieux, le savoir littéraire semble coloré de snobisme aristocratique pratiqué par une élite
extravagante, au pire, il s'agit de la réflexion sur un objet mort, exercée par une secte des
inadaptés, drôles et peu dangereux » (Loba 2006 : 36).
220

Dorota Pudo

raire en classe, mais doit être pris en compte pendant le choix du texte (plaisir)
et l'élaboration des tâches de lecture (authenticité).

Un deuxième aspect qui nous semble responsable du malaise que les appre-
nants en général, mais ceux dans les entreprises en particulier ressentent devant
le texte littéraire, quelles que soient les tâches dont il est accompagné, c'est la
difficulté à saisir l'utilité linguistique immédiate de ce type de travail. Un cer-
tain pragmatisme très présent dans ce contexte veut que tout contenu linguis-
tique introduit en classe soit immédiatement réutilisable dans la « vraie vie »,
paradoxalement même si la classe est souvent leur seul espace de contact avec
la langue. Le texte littéraire est souvent perçu comme bizarre, différent, il né-
cessite un décodage supplémentaire, ce qui peut être vu comme un inves-
tissement à risque : l'effort plus grand que les apprenants doivent fournir par
rapport à la lecture d'un texte fonctionnel n'indique pas toujours aussi claire-
ment les éventuels bénéfices linguistiques qu'ils peuvent en retirer, d'autant
plus qu'ils rejettent souvent eux-même le texte littéraire en tant que modèle de
langue : ils ne veulent ni parler comme un livre, ni en écrire eux-mêmes. Une
solution éventuelle pourrait être de proposer un texte qui promettrait de réa-
liser un objectif linguistique utilitaire : il permettrait de travailler un phéno-
mène phonétique (p. ex. des poèmes au niveau débutant, cf. Kozłowski 1991 :
141), il illustrerait d'une manière unique quelque aspect interculturel impor-
tant, ou éventuellement il contiendrait des exemples pertinents de quelque
forme grammaticale, se déguisant, ou peu s'en faut, en un exercice de gram-
maire. Bien sûr, dans une telle situation, on se demande si un autre support ne
remplirait pas la même fonction à moindres frais, s'il vaut la peine de solliciter
un effort supplémentaire pour aborder un texte littéraire sous des aspects qui
ne lui sont pas particuliers.

Dans cette situation, on peut se demander ce que deviennent tous les autres
objectifs associés parfois au texte littéraire en classe du FLE, dont nous avons
dressé la liste plus haut. Les salariés des multinationales sont sans doute
intéressés par l'interculturel et par la culture du pays dont ils apprennent la
langue - dans notre cas, la France - mais nous ne croyons pas que cet intérêt
concerne prioritairement les aspects de la culture véhiculés par le texte litté-
raire. Il s'agit plutôt des usages quotidiens, des rythmes de vie, des règles de
politesse et d'autres informations « civilisationnelles » qui permettent d'éviter
des impairs et de satisfaire une certaine curiosité à l'égard de l'étranger, par-
fois croisé sur le lieu du travail ou rencontré pendant des entretiens télépho-
niques ou visioconférences. Il est à supposer également que la plupart des
autres buts non linguistiques que les cours de français peuvent permettre de
réaliser n'intéressera pas a priori les apprenants en entreprise, ou ne fera pas
partie de leurs priorités. Nous pensons au développement de la créativité, de
la pensée critique, de l'imagination - ces facultés peuvent, bien sûr, être im-
portantes pour les salariés, mais il est rare qu'ils perçoivent un cours de langue
comme lieu propice pour leur développement. Souvent, ils jugent les posséder
Le texte littéraire en cours de FLE en entreprise

221

déjà à un degré satisfaisant, pouvoir les exercer mieux ailleurs dans le travail
ou alors, s'ils admettent pouvoir le faire aussi en classe, ils comprendront que
la littérature n'en est pas le seul moyen. Les objectifs liés au texte littéraire
même, à sa littérarité, à sa place dans l'histoire culturelle de la France et à la
formation d'une certaine sensibilité esthétique se trouvent d'habitude expres-
sément exclus des cours en entreprise, qui se posent surtout en termes prag-
matiques, de l'utilité éventuelle des contenus traités, des compétences linguis-
tiques, sociolinguistiques ou pragmatiques à acquérir, bien plus qu'en termes
de formation de la personnalité entière (objectifs attachés surtout aux publics
jeunes, nous semble-t-il). Par contre, la nécessité de soutenir la motivation
souvent vacillante (les cours ne sont d'habitude pas obligatoires) est flagrante
dans ce contexte et passe souvent par le plaisir ressenti pendant le cours
même, et projeté encore souvent, bien qu'avec une régularité bien moindre
que dans le cas des enfants, sur l'apprentissage de la langue en général. Il reste
à savoir si les apprenants ressentiront un tel plaisir au contact d'un texte
littéraire, et éventuellement de quel type.

Nous pensons qu'une autre source de difficultés constatée quand on tra-
vaille avec des adultes, surtout en milieu professionnel, est leur très fort souci
de garder la face, de ne pas se ridiculiser devant les autres. Cette caractéris-
tique, renforcée parfois par la présence en cours de leurs supérieurs ou de leurs
subalternes, peut infirmer aussi d'autres activités de classe, comme des jeux,
des exposés ou même des jeux de rôle, technique incontournable de l'approche
communicative. Les enseignants doivent donc entreprendre des démarches
spécifiques destinées à renforcer le sens de sécurité chez leurs apprenants, et
aussi être prêts à la situation dans laquelle personne n'a envie de prendre des
risques, par exemple de parler avant d'être complètement sûr de pouvoir
produire un énoncé parfait. S'agissant de la littérature, nous croyons qu'un
sentiment d'incompétence peut surgir, surtout face à un texte peu transparent
du fait de sa forme ou de son style. Les apprenants adultes ont souvent ten-
dance à percevoir la lecture d'un texte littéraire comme une compétence fai-
sant partie de la culture générale, et se sentir de ce fait appelés à les com-
prendre, surtout lorsque le vocabulaire étranger est connu ou a été expliqué.
« Pourtant on pose encore trop souvent qu'il suffit d'un peu de sensibilité pour
tirer profit d'un texte littéraire » (Goldenstein 1990 : 5) - nombre d'entre eux se
rendent compte qu'une certaine préparation est nécessaire, et ils anticipent des
manques dans la compétence requise, surtout face à des questions du genre
« qu'est-ce que l'auteur entend par là ? », « que signifie cette métaphore ? » ou
encore : « quel est le sens caché/le vrai message de ce texte ? » - questions
associées typiquement à l'analyse des textes littéraires à l'école secondaire.
Nous avons l'impression que ce malaise causé précisément par l'opacité de la
langue littéraire est ce qu'il y a de plus spécifique pour ce type de texte, les
textes difficiles en raison de la complexité du problème traité n'étant pas for-
cément littéraires, mais aussi journalistiques, scientifiques ou professionnels.
222

Dorota Pudo

Du coup, ces derniers, même si peu compréhensibles d'emblée, s'avèrent sou-
vent moins intimidants, soit parce que les apprenants sont experts dans le
domaine traité et trouvent sans problème les indices de décodage, soit parce
qu'ils ne s'y connaissent pas et s'en sentent dispensés. S'ils sont donc tolérants
envers leur propre ignorance éventuelle face à un texte difficile d'un domaine
qu'ils ne pratiquent pas (par exemple, la politique, l'économie), ils ont plus de
mal à admettre un manque de compétence en lecture littéraire, jugée comme
faisant partie de la culture générale. Choisir des textes transparents au niveau
de la langue (plutôt prose que poésie, plutôt classiques qu'expérimentaux)
pourrait être une solution pour sécuriser les apprenants, même s'il faut se
rendre compte qu'aucun texte littéraire n'est transparent, et que souvent un
sentiment de sécurité ressenti face à un texte est dû à une lecture au premier
degré, qui n'en voit pas d'autres.

Remarques sur l'usage du texte littéraire en cours de FLE en entreprise

Après cette caractérisation du public des cours en entreprise et une liste des
obstacles à l'introduction du texte littéraire dans ce contexte didactique, il
nous semble opportun de nous demander comment éventuellement l'ensei-
gnant peut palier ces difficultés s'il décide d'introduire le texte littéraire mal-
gré tout. Par rapport à notre première constatation, à savoir que les salariés
adultes apprenant le français ne voudront probablement pas se sentir à nou-
veau à l'école, ce qu'on peut proposer c'est une lecture allégée, privée d'indica-
tions précises quant à la manière d'analyser le texte, concentrée seulement sur
les aspects qui auront spontanément provoqué une réaction des lecteurs. En
effet, ce postulat de libérer la lecture et de redonner l'initiative aux élèves est
d'autant plus légitime qu'il se fait entendre dans tous les contextes, même
à l'école, où, comme le remarquent certains chercheurs, « les élèves, pour leur
part, lisent passivement, sans garder de traces et parfois sans chercher à com-
prendre. À quoi bon cet effort, justement, quand on sait que le professeur
finira par donner toutes les réponses ? » (Lecavalier & Richard 2009, non pa-
giné). Pendant un cours en entreprise, cette passivité à laquelle une lecture
trop scolaire peut réduire l'apprenant - soit parce qu'il ne comprendra pas des
questions trop abstraites pour lui, soit parce que celles-ci seront trop simples et
porteront sur les aspects évidents du texte - se transformera vite en découra-
gement, en frustration, voir en irritation, qui peut résulter en une évaluation
négative du cours. Aussi Amor Séoud est pour le remplacement de l'explica-
tion des textes, centrée sur le texte littéraire même, par une attitude mettant au
centre l'apprenti lecteur (Séoud 2009 : 67-68). Béatrice Dupuy propose tout un
programme de lecture libre, dont elle résume ainsi les principes :
Le texte littéraire en cours de FLE en entreprise

223

les étudiants choisissent eux-mêmes leurs livres ; si le livre qu'ils ont choisi
ne correspond à ce qu'ils en attendaient, ils peuvent arrêter de le lire et en choi-
sir un autre. Quand ils lisent, les étudiants peuvent sauter des mots, des pas-
sages, des pages s'ils le veulent. Il n'y a pas d'activites de pré- et post-lecture. Il
n'y a pas d'exercices de grammaire, de vocabulaire ou de questions de détail
auxquelles ils doivent répondre par des phrases entières. (...) La seule forme
d'évaluation consista en un journal de bord dans lequel les étudiants devaient
consigner le titre et l'auteur des livres qu'ils lisaient. Ils pouvaient également
y inscrire les réactions que suscitaient les livres qu'ils avaient choisis (Dupuy
1997 : 185).

L'auteur commente aussi les bénéfices de la lecture libre, qui, selon les re-
cherches qu'elle cite, accélère l'acquisition du français par rapport à des cours
traditionnels et encourage à poursuivre la lecture en autonomie (ibid. :. 183).

Pourtant, il est difficile d'imaginer un tel atelier de lecture accompagnant
un cours en entreprise. D'abord, pour des raisons qu'on peut appeler tech-
niques : les apprenants ont souvent beaucoup d'obligations professionnelles et
personnelles, familiales qu'entraîne typiquement une existence d'adulte ; entre
le travail, l'enfant à chercher à la maternelle, le dîner à préparer et les chemises
à repasser, le français est souvent la dernière des priorités. Autrement dit, le
rôle d'apprenant n'est plus dominant parmi les rôles sociaux qu'il joue, celui
de salarié, d'époux, de parent etc. venant d'habitude en tête de la hiérarchie
des valeurs, contrairement aux publics jeunes. L'organisation du cours dans le
lieu du travail, parfois pendant le temps du travail, permet d'économiser au
maximum le temps des participants et de leur donner une occasion de le
suivre sans investir des heures additionnelles en termes de transport vers une
école de langue etc. Il y a bien sûr également des personnes qui disposent d'un
peu plus de temps libre et qui sont ouvertes aux devoirs de tous types, mais il
est impossible d'appuyer régulièrement le cours sur des tâches à accomplir
hors classe. Il faut d'ailleurs tenir compte des fluctuations dans la composition
des groupes, les absences fréquentes et l'irrégularité générale de la présence
des apprenants, qui exige souvent l'organisation du cours en unités relative-
ment indépendantes. Cependant bien sûr, le principe de la lecture libre, con-
centrée plutôt sur le lecteur-apprenant que sur l'explication du texte, peut être
appliqué pendant la séance en classe, pour la lecture de fragments ou textes
courts insérés dans le manuel ou apportés par l'enseignant. Il n'est pas impos-
sible non plus de laisser le choix du texte à lire aux apprenants, en leur en
apportant quelques-uns ou en suivant leurs suggestions préalablement collec-
tées quand au genre, époque, auteur etc. Pourtant, étant donné qu'une lecture
fragmentaire et occasionnelle que cette solution mettrait en place ne peut pas
prétendre aux mêmes résultats qu'un atelier de lecture suivi et régulier, il peut
être difficile de convaincre les participants - surtout ceux d'entre eux plus
orientés vers des apprentissages fonctionnels, utilitaires, voire sur objectif pro-
fessionnel - de son utilité.
224

Dorota Pudo

Quelqu'un pourrait objecter que la lecture libre, si elle permet d'éliminer le
caractère scolaire du travail avec le texte littéraire, ne lève pas les autres
obstacles mentionnés ci-dessus. En ce qui concerne en particulier le malaise dû
au manque de compétence lectorale potentiellement anticipé par certains
apprenants, la lecture libre permet de le palier en ce qu'elle ménage la possibi-
lité de délaisser une lecture trop difficile et de se concentrer uniquement sur ce
que l'apprenant comprend. Mais une telle approche peut être perçue comme
une manière d'esquiver le problème. On pourrait supposer qu'une lecture
libre, si elle n'est pas fondée sur une réelle compétence lectorale, ne pourra pas
non plus apporter le vrai plaisir de fréquentation du texte littéraire, garanti
surtout par l'accès au sens, ou bien à des sens dégagés lors d'une lecture plu-
rielle. Même pour se projeter soi-même sur un texte, pour y trouver des mes-
sages personnellement valables (même si on admet qu'ils soient « anachro-
niques » ou « incorrectes », comme dans les exemples de Séoud 2010 : 67), il
faut quand même une certaine compétence permettant d'interroger l'œuvre,
de former un horizon d'attente, de trouver quelques indices susceptibles
d'éclairer nos recherches. Or, il serait imprudent de supposer que, du simple
fait d'être des adultes éduqués, les apprenants salariés ont acquis cette compé-
tence à l'école, en cours de langue maternelle, ou au cours de leurs expériences
de lecture personnelles. Ceci est fort probable (voire presque sûr dans le cas
des apprenants titulaires de diplômes universitaires de philologies), et dans
ces cas le transfert à effectuer vers le français est d'habitude assez aisé, mais il
y a des personnes qui ont simplement oublié leurs apprentissages antérieurs
dans cette matière, qui les ont négligés ou que l'école n'avait jamais suffisam-
ment formés pour qu'ils puissent aborder des textes littéraires en toute con-
fiance, sans crainte, ou en les aimant. Si l'on accepte ce raisonnement, il est
autorisé de proposer une certaine préparation à la lecture littéraire en français.
Les possibilités indiquées par les spécialistes en didactique des langues sont
innombrables. Par exemple, Marie-Claude Albert et Marc Souchon (2000) pré-
conisent une triple approche par le biais des caractéristiques de la réception,
de la mise en texte de la fiction et de la variation du texte littéraire. Jean-Pierre
Goldenstein (1990) présente différentes « entrées en littérature » en fonction du
genre du texte. Isabelle Gruca (2010) propose une démarche appuyée sur la
reconnaissance de certains traits génériques, des invariants textuels, des singu-
larités, et sur l'analyse de la polysémie du texte, voire des sens connotés par
les mots utilisés, pour mener jusqu'à un travail interculturel avec un groupe-
ment de textes. Selon elle, suivre une telle progression,

c'est viser à développer une réelle compétence lectorale qui dépasse l'approche
globale, permet de construire du sens et est susceptible de fournir des outils
d'analyse pour conduire à l'autonomie quelque soit le support envisagé (Gruca
2010 : 172).
Le texte littéraire en cours de FLE en entreprise

225

Si l'enseignant juge que ses apprenants s'intéressent suffisamment à la lit-
térature pour vouloir acquérir une telle compétence pour elle-même, il peut
s'inspirer de certains éléments de ces propositions didactiques (ou d'autres, ou
trouver ses propres étapes clés pour favoriser la construction de sens), y con-
sacrer une ou plusieurs séances de son cours et recommander aux apprenants
une bibliothèque francophone en espérant que, munis de ces nouveaux outils,
ils voudront perfectionner leur français grâce à la lecture autonome. Mais si le
groupe donné ne s'intéresse vraiment pas à la littérature, si ce sentiment de
l'opacité du texte littéraire et de sa propre incompétence est trop grand, si les
expériences scolaires de lecture littéraire sont trop négatives, l'enseignant en
entreprise ne saurait nullement imposer de telles démarches - ni ce type de
texte - à des apprenants réticents, contrairement, peut-être, à celui qui enseigne
au lycée ou à l'université, même s'il perçoit un travail fondé sur le texte litté-
raire comme enrichissant voire incontournable. Il pourrait éventuellement, en
dernière instance, essayer de « vendre » le littéraire en travaillant sur un phé-
nomène linguistique, en se résignant à ne pas exploiter suffisamment la litté-
rarité du support choisi.

Conclusion

Etant donné cela, et puisque les connaissances littéraires en tant que telles
ne peuvent pas figurer sur la liste des objectifs directs d'un cours en entre-
prise, leur fonction naturelle nous semble être, dans ce contexte, de l'ordre de
la motivation et du plaisir. Il n'est pas possible de définir d'avance le type, le
genre ou la thématique de textes les plus propres à plaire à un groupe concret.
Des fragments de bandes dessinées, de courtes histoires drôles ou mysté-
rieuses, des fragments de romans policiers ou d'aventure suscitent souvent de
l'intérêt, mais un poème, un fragment de roman psychologique ou historique
ou même un conte philosophique peuvent aussi remplir cette fonction. Parfois,
les apprenants sont motivés tout particulièrement par la lecture de la version
originale d'un texte qu'ils connaissent et aiment bien en polonais. Dans un
autre article, nous avons décrit notre propre expérience didactique, pendant
laquelle nous avons travaillé avec trois groupes dans une multinationale
à Cracovie, pendant deux séances sur un chapitre des aventures du petit Nico-
las, personnage bien apprécié par les enfants et les parents polonais (Pudo
2012). La lecture a bien plu à la plupart des participants (mais pas à tous), elle
a occasionné des échanges intéressants sur les comportements des person-
nages et la rédaction de son propre chapitre. Elle a aussi permis de familiariser
les apprenants avec certains traits du registre familier de la langue et certains
éléments de la vie quotidienne des Français des années 1960. Dans ce cas-là,
c'était une manière d'aider les apprenants à se remettre au français en douceur
après les vacances d'été, mais dans un autre moment, une telle séance pourrait
servir à délasser des apprenants fatigués par des cours plus traditionnels, par
226

Dorota Pudo

la thématique professionnelle qui les accompagne au travail et pendant les
cours, peut donc finir par les ennuyer, finalement, par tout cet enseignement
fonctionnel et utilitaire qui domine dans ce contexte didactique, et qu'ils
revendiquent d'habitude très fortement eux-mêmes.

Pour conclure, il ne nous paraît pas possible de garantir au texte littéraire
pendant un cours en entreprise la place qui lui est due selon nombre des
auteurs que nous avons cités tout au long de cet article, dans la mesure où ce
sont les apprenants qui définissent leurs objectifs et besoins, et ceux-ci laissent
d'habitude en marge tout ce qui est littéraire et peu pragmatique. Pourtant, il
nous semble intéressant de proposer aux apprenants différentes activités fon-
dées sur le texte littéraire en dehors du déroulement du cours principal, et
attendre leurs réactions pour continuer dans cette voie si elles sont positives,
voire de leur reproposer une autre démarche ou un autre texte dans le cas con-
traire. Priver les participants de cours de « français général » en entreprise de
l'accès à ce support tellement riche uniquement parce que littérature ne rime
pas avec affaires au premier abord, nous semble une capitulation trop rapide.

Bibliographie

ALBERT Marie-Claude, SOUCHON Marc, 2000, Les textes littéraires en classe de langue,
Paris : Hachette.

BESSE Henri, 1982, Eléments pour une didactique des documents littéraires, (in :)
Littérature et classe de langue, Jean Peytard et al. (dir.), Paris : Hatier, 13-34.

Cadre européen commun de référence pour les langues, 2000, Conseil de l'Europe, Stras-
bourg : Didier.

DAMETTE Eliane, 2015, Intégrer des séquences FOS dans un cours de FLE pour
répondre aux besoins sociaux des apprenants, (in :) Enseignement / apprentissage
du français face aux défis de demain, Magdalena Sowa (éd.), Lublin : Werset, 36-54.

DUPUY Béatrice, 1997, Lecture-cadeau, lecture-plaisir: des étudiants en FLE et les
bénéfices dérivés de la lecture libre, The French Review 71/2 : 182-191.

GALANI Maria-Eleftheria, 2010, Privilégier le texte littéraire en classe de FLE, (in :)
La place de la littérature dans l'enseignement du FLE. Actes du colloque international
des 4 et 5 juin 2009, Fridériki Tabaki-Iona, Argyro Proscolli, Kyriakos Forakis
(éds), Athènes : Université d'Athènes, 261-271.

GOLDENSTEIN Jean-Pierre, 1990, Entrées en littérature, Paris : Hachette.

GRUCA Isabelle, 2010, Les enjeux de la littérature en didactique des langues-
cultures : entre identité et altérité, (in :) La place de la littérature dans l'enseigne-
ment du FLE. Actes du colloque international des 4 et 5 juin 2009, Fridériki Tabaki-
Iona, Argyro Proscolli, Kyriakos Forakis (éds), Athènes : Université d'Athènes,
165-185.

KOZŁOWSKI Aleksander, 1991, Literatura piękna w nauczaniu języków obcych, Warsza-
wa : WSiP.

Le Fustec Annie, SIVAN Pierre, 2004, Lecture sans esquives, Le Français aujourd'hui
145 : 49-59.
Le texte littéraire en cours de FLE en entreprise

227

Lecavalier Jacques, RICHARD Suzanne, 2009, Une démarche stratégique pour
enseigner la lecture, Correspondance 14/3, en ligne : http://correspo.ccdmd.qc.
ca/index.php/document/ sursum-corda/une-demarche-strategique-pour-
enseigner-la-litterature/ (consulté le 16. 07. 2016), non paginé.

LOBA Mirosław 2006. Enseignement de la littérature française dans les facultés de
langues étrangères. Nouveaux défis, (in :) Vers une nouvelle dimension des études
romanes, Teresa Tomaszkiewicz (éd.), Łask : Leksem, 35-38.

Luscher Jean-Marc, 2009, L'enseignement de la littérature selon la perspective
actionnelle. Que pourrait être une « tâche littéraire » ?, Le français à l'université
14-02, en ligne : www.bulletin.auf.org/ index.php?id=835#quotation (consulté le

12.07.2016).

MOREL Anne-Sophie, 2012, Littérature et FLE : état des lieux, nouveaux enjeux et
perspectives, (in :) Actes du IIème Forum Mondial HERACLES, 141-148, en ligne :
https://gerflint.fr/Base/Monde9/morel.pdf (consulté en décembre 2016).

Mekhnache Mohamed, 2010, Le texte littéraire dans le projet didactique : lire pour
mieux écrire, Synergies Algérie 9 : 121-132.

Peytard Jean, 1988, Des usages de la littérature en classe de langue, Le Français
dans le monde, numéro spécial « Littérature et enseignement, la Perspective du
lecteur », février-mars, 8-17.

PUDO Dorota, 2012, La littérature de jeunesse en classe de FLE pour les adultes :
contradiction ou proposition didactique intéressante ? (cas du Petit Nicolas),
(in :) Le Petit Prince et les amis au pays des traductions. Études dédiées à Urszula
Dąmbska-Prokop, Joanna Górnikiewicz, Iwona Piechnik, Marcela Świątkowska
(éds), Kraków : Księgarnia Akademicka, 621-634.

PUREN Christian, 2006, Explication de textes et perspective actionnelle : la littérature
entre le dire scolaire et le faire social, en ligne : www.aplv-languesmodernes.org/
spip.php?article389 (mis en ligne le 8.10.2006, consulté le 25.06.2016), p. 1-18.

REUTER Yves, 1999, L'Enseignement de la littérature en question, Enjeux 43 : 191-203.

Riportella Laure, 2010, Texte littéraire et pratiques de classe : les risques du
CECRL, Les Langues Modernes 3 : 21-28.

SÉOUD Amor, 2009, L'enseignement de la littérature en classe de FLE. De l'expli-
cation de texte à la lecture, (in :) La place de la littérature dans l'enseignement du FLE.
Actes du colloque international des 4 et 5 juin 2009, Fridériki Tabaki-Iona, Argyro
Proscolli, Kyriakos Forakis (éds), Athènes : Université d'Athènes, 61-70.

SÉOUD Amor, 2010, Des soucis pour la langue ? Mais quelle langue, et quels soucis ?,
(in :) 11e rencontres des chercheurs en didactique des littératures, Genève, mars 2010,
en ligne : www.unige.ch/litteratures2010/contributions_files/Se%CC%81oud%
202010.pdf (consulté le 25.06.2016).

SOKOŁOWICZ Małgorzata, 2014, Nauczanie języka obcego poprzez literaturę. Co
zrobić, żeby porażkę zamienić w sukces ?, (in :) Inspiracja, motywacja, sukces. Rola
materiałów dydaktycznych i form pracy na lekcji języka obcego, Jolanta Sujecka-Zając,
Anna Jaroszewska, Krystyna Szymankiewicz, Joanna Sobańska-Jędrych (red.),
Warszawa : Instytut Germanistyki i Instytut Romanistyki Uniwersytetu War-
szawskiego, 219-230.
228

Dorota Pudo

Summary

Literary text in an in-company French language training

The use of literary text in a foreign (especially French) language class has
interested numerous researchers. It has been believed to play either a critical role
(grammar-translation method) or a marginal role (audio-lingual method); nowa-
days, its position remains ambiguous. The reflection on its role concerns usually
school students or a non-defined target group. Undoubtedly, some of these groups
of learners seem to have special needs in this respect. Adult participants of French
language classes organized in their work environment (even if they learn general
and not professional language) often display reluctance towards literary reading:
they find it too academic, they lack time for extensive reading at home, they
anticipate reception difficulties. A teacher desiring to introduce literary texts into
this kind of class is, therefore, bound to take into account the tastes, skills and
preferences of his students, in order to maintain their motivating role.

Streszczenie

Tekst literacki na kursie języka francuskiego w firmie

Użycie tekstu literackiego na zajęciach z języka obcego, a szczególnie francus-
kiego było przedmiotem zainteresowania wielu badaczy. Przypisywano mu rolę
kluczową (metoda gramatyczno-tłumaczeniowa) bądź marginalną (metoda audio-
lingwalna); dziś jego pozycja w klasie pozostaje niejednoznaczna. Refleksja nad
jego rolą najczęściej dotyczy młodzieży szkolnej lub abstrahuje od charakteryzowa-
nia publiczności, tymczasem wydaje się, że niektóre z nich mogą mieć w tym
względzie szczególne potrzeby. Dorośli uczestnicy kursów języka francuskiego
organizowanych w zakładzie pracy, nawet gdy jest to język „ogólny", a nie zawo-
dowy, często podchodzą do lektury literackiej niechętnie : uważają ćwiczenia z jej
użyciem za zbyt szkolne, brakuje im czasu na dłuższą lekturę w domu, obawiają
się tekstów trudnych w odbiorze. Chcąc zatem wprowadzić tekst literacki na tego
typu kurs, należy przede wszystkim kierować się upodobaniami, uzdolnieniami
i preferencjami słuchaczy, żeby zachować jego funkcję motywacyjną.
Études sur le texte dédiées à Halina Grzmiì-Tyìutki
Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds), Kraków, Biblioteka Jagiellońska, 2016

Dorota Śliwa

Université Catholique
de Lublin Jean Paul II

L’intensité comme facteur d’expression de
l’émotion dans le discours de Jean-Paul II
au corps diplomatique (2005). Étude du

yu

texte parallèle polonais et français

Introduction

C'est un fait bien connu que l'émotion est liée à la communication d'un message.
L'étymon latin motio, commun au terme français émotion et polonais emocja, a le
sens 'action de mouvoir'. Parmi les différentes conceptions de l'émotion, nous
adoptons une définition du terme émotion désignant « une expérience psycho-
physiologique complexe de l'état d'esprit d'un individu lorsqu'il réagit aux
influences biochimiques (internes) et environnementales (externes) »!. Géné-
ralement les émotions sont inséparables de la cognition. Depuis Magda Arnold
(1960), pour qui « l'émotion est le fruit des évaluations cognitives », de nom-
breuses théories de l'évaluation cognitive postérieures admettent que l'émo-
tion a pour genèse la cognition de la personne humaine et ses évaluations des
événements de son environnement.

* La version préliminaire de cet article a été communiquée au colloque « Discours après
2000 » à l'Université Adam Mickiewicz à Poznań, les 20-21 mars 2014. Le texte d'analyse
a été choisi en hommage au pape Jean-Paul II, canonisé peu après, qui était professeur de
l'Université Catholique de Lublin depuis 1954.

1 http:/ /fr.wikipedia.org/wiki/%C3%89motion (accès octobre 2016), donnée à partir de
l'article de David G. Myers (2004 : 500). Il serait sans doute souhaitable de préciser les sen-
timents et les affects, de même que les attitudes. Ce travail pourrait être objet d'une étude
à part. Nous donnons une définition générale de l'émotion, tout en soulignant son lien à la
cognition, pertinente pour le contenu du message analysé.
230

Dorota Śliwa

Nous retenons une telle conception de l'émotion pour l'analyse du dernier
discours de Jean-Paul II pour les voeux au corps diplomatique, prononcé le 10
janvier 20052 à l'occasion de la Journée mondiale de la Paix. Jean-Paul II s'adresse
aux diplomates et leur communique son émotion face aux quatre défis (le défi
de la vie, le défi du pain, le défi de la paix, le défi de la liberté) et aux événe-
ments passés. Ce texte de 3000 mots environ sera étudié en parallèle dans la
version polonaise et française pour déterminer les moyens linguistiques de
l'expression de l'émotion dans les deux langues et leurs réalisations discursives
dans le texte original (polonais) et dans la traduction (français). Nous commen-
cerons par présenter l'attitude dialogique avec les formules de politesse et le
lexique des émotions, ensuite nous analyserons la scalarité et l'intensité comme
facteurs d'émotion dans le lexique, et nous terminerons par l'intensité envisa-
gée comme quantification et réalisée dans quelques figures rhétoriques.

Cette étude se veut aussi une contribution aux études du discours, domaine
préféré des recherches de Halina Grzmil-Tylutki, notre chère collègue, dont les
travaux continuent de nous stimuler et inspirer.

1.	Présentation du discours du pape au corps diplomatique
dans le cadre énonciatif : une « attitude dialogique »

Le discours de Jean-Paul II au corps diplomatique porte les caractéristiques
d'une « attitude dialogique » : le pape rencontre les ambassadeurs en début
d'année, leur adresse ses vœux et partage avec eux ses réflexions sur la situa-
tion actuelle dans le monde. Du point de vue linguistique, l'étude de ce discours
se situe dans le cadre de la linguistique de l'énonciation (avec des éléments de
la force illocutoire faisant partie de la pragmatique), plus précisément celle de
Benveniste (1966) et celle de Hamblin (1970) commentée et expliquée par Beys-
sade et al (2009).

Pour Benveniste (1966) le discours relève d'une énonciation subjective par
un locuteur (« je ») adressée à un interlocuteur (« tu ») dans une situation spatio-
temporelle (« ici-maintenant ») déterminant ainsi la deixis entendue comme
ancrage de la subjectivité dans le langage. Dans le message de Jean-Paul II
analysé qui remplit ces conditions d'énonciation subjective, nous retrouvons
constamment les pronoms personnels déictiques (je, vous, etc.). La subjectivité
liée à la situation spatio-temporelle est définie par Benveniste comme une pos-
sibilité pour l'homme de se constituer en parole et par la parole. Cette concep-
tion est remise en question sur le plan philosophique par Krąpiec (1985, réédité
en 2015) pour qui la « subjectivité » (2015 : 138) est une « faculté du locuteur de

2 Pour la version polonaise : www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/prze
mowienia/korpus_dypl_10012005.html, pour la version française: www.vatican.va/holy_fa
ther / john_paul_ii / speeches / 2005/ january / documents / hf_jp-ii_spe_20050110_diplomatic-
corps_fr.html (dernier accès octobre 2016).
L’intensité comme facteur d’expression de l’émotion dans le discours de Jean-Paul II 231

se concevoir comme sujet conscient de son existence » et qui s'exprime en langue
- système de signes qui lui servent d'instrument d'expression de son activité
cognitive dans un acte de communication. Ainsi, les pronoms déictiques, énon-
cés par Jean-Paul II, désignent les locuteurs comme sujets conscients de leur exis-
tence, réagissants aux événements du monde avec leur émotion et leur intellect.

Une telle définition du locuteur qui s'exprime en langue permet de mieux
comprendre la conception d'une attitude des participants du dialogue « lors-
qu'ils font une assertion » (Beyssade et al. 2009 : 90) : le locuteur « "se commet"
au contenu de l'assertion : il se présente comme étant prêt à assumer les con-
séquences de son acte » (ibidem). Cette attitude, appelée commitment par Hamb-
lin (1970) dans son approche formelle du dialogue et de l'argumentation, « met
en relation un agent (un participant à la conversation) avec un contenu infor-
mationnel véhiculé par un énoncé » (Beyssade et al. 2009 : 94). Dans une atti-
tude dialogique, la force illocutoire de l'assertion consiste à « demander à l'inter-
locuteur de partager le contenu propositionnel que le locuteur introduit dans
l'univers du dialogue par son énonciation » (Beyssade et al. 2009 : 95). Les
auteurs précisent (ibidem : 97-98) que le locuteur, prononçant les mots, « déli-
mite l'espace des réactions possibles et appropriées de l'interlocuteur (comme
accepter ou refuser une proposition, chercher ou non à répondre à une ques-
tion, exécuter ou refuser d'exécuter un ordre) » et demande à l'interlocuteur de
prendre en charge ou « se commettre » à ce qu'il dit (« une proposition, une
question, une visée »).

Dans le discours analysé, les participants de cette « attitude dialogique »
sont bien définis : le « je » - le locuteur (Jean-Paul II, Souverain Pontife de
l'Eglise Catholique) et le « vous » - les interlocuteurs (les ambassadeurs accré-
dités auprès du Saint-Siège). L'ancrage de cette subjectivité est ancrée dans la
situation spatio-temporelle : Vatican, le 10 janvier 2005.

Dans le message de Jean-Paul II nous constatons de fréquents emplois3 des
déictiques (pronoms personnels, sujet ou complément) et des possessifs témoi-
gnant de son active attitude dialogique.

Le pape commence par établir un lien émotionnel avec ses interlocuteurs en
exprimant les sentiments qui créent une ambiance (tonalité) de sa rencontre
avec les diplomates :

Radość połączona ze wzruszeniem, La joie empreinte de la douce émotion
jaka przenika nas w tym okresie,	propre au temps,

gdy Kościół przeżywa na nowo	où l'Église revit

tajemnicę narodzin Emmanuela	le mystère de la naissance de l'Emmanuel

i tajemnicę Jego ubogiej	et le mystère de son humble

Rodziny nazaretańskiej	famille de Nazareth

tworzy dziś klimat	donne aujourd'hui la	tonalité

mojego spotkania z wami ... (1)	de ma rencontre avec	vous ... (1)

3 Nous les soulignons dans les passages choisis.
232

Dorota Śliwa

Ce lien [expérience ^ nous] est exprimé en polonais par deux prédications :
Radość połączona ze wzruszeniem przenika nas ... ('La joie empreinte de la douce
émotion nous pénètre...' ) qui est subordonnée à Radość połączona ze wzrusze-
niem tworzy dziś klimat mojego spotkania z wami. ('La joie empreinte de la douce
émotion donne aujourd'hui la tonalité de ma rencontre avec vous') où le lien
est exprimé par [« je » - « vous »] dans moje spotkanie z wami ('ma rencontre
avec vous') qui est une nominalisation de la phrase Spotykam się z Wami ('Je
vous rencontre'). Le nous initial est envisagé comme résultant de la commu-
nauté créée par la situation de la rencontre et par le partage des mêmes soucis
et responsabilités. Dans la traduction en français le lien [expérience ^ nous]
est omis, coupant ainsi les interlocuteurs de leurs émotions : « La joie em-
preinte de la douce émotion propre au temps... ».

Nous constatons la même différenciation dans l'attitude dialogique entre
les interlocuteurs opérée par la traduction en français :

To oczekiwane i radosne spotkanie

zostało otwarte

przez waszego dziekana

prof. Giovanniego Galassiego,

ambasadora San Marino,

który zechciał złożyć mi życzenia

i wyrazy szacunku oraz zapewnił

0 waszym poparciu dla mojej
posługi w świecie. Pragnę mu
za to serdecznie podziękować

1 wzajemnie życzyć pogody ducha
i radości wam wszystkim

i waszym drogim rodzinom oraz
pokoju i pomyślności krajom,
które reprezentujecie. (1)

Notre rencontre empreinte de joie et attendue

a été ouverte

par les paroles aimables

de vœux, d'estime

et de partage

de ma sollicitude universelle
que vient de m'exprimer votre Doyen,
Monsieur le Professeur Giovanni Galassi,
Ambassadeur de Saint-Marin.

Je lui en suis très reconnaissant et je forme
en retour des souhaits de sérénité et de joie
pour vous tous

et pour vos chères familles ainsi que
des vœux de paix et de prospérité pour
que vous représentez. (1)

La rencontre désignée par le lexème spotkanie / rencontre a été actualisée par
le déictique to ('cette') en polonais, et par le possessif notre en français. Les dif-
férenciations suivantes concernent la prédication sur les participants, résultant
des formules de politesse, propre à chaque langue. Dans le premier cas, la pré-
dication en polonais porte sur le doyen du corps dipomatique (To oczekiwane
i radosne spotkanie zostało otwarte przez waszego dziekana) et ensuite sur ses paroles
(zechciał złożyć mi życzenia i wyrazy szacunku oraz zapewnił o waszym poparciu dla
mojej posługi w świecie) ; en français l'ordre est déplacé et il y a d'abord la prédi-
cation sur les paroles (Notre rencontre empreinte de joie et attendue a été ouverte par
les paroles aimables de vœux, d'estime et de partage de ma sollicitude universelle) et
ensuite sur l'interlocuteur (que vient de m'exprimer votre Doyen.). Dans le deu-
xième cas, le souci du Pape de créer cette comunauté, commencé dès les pre-
miers mots en polonais, est continué par les formules de remerciements cha-
leureux en polonais (Pragnę mu za to serdecznie podziękować ('Je désire l'en
remercier chaleureusement')) qui n'ont pas été traduits en français (Je lui en
L’intensité comme facteur d’expression de l’émotion dans le discours de Jean-Paul II 233

suis très reconnaissant), par contre les formules de souhaits polonais et français
sont marquées par les mêmes sentiments ([Pragnę] wzajemnie życzyć pogody
ducha i radości wam wszystkim i waszym drogim rodzinom - Je forme en retour des
souhaits de sérénité et de joie pour vous tous et pour vos chères familles).

Le je personnel de Jean-Paul II est remplacé par le nom propre de la per-
sonne morale et le sujet de droit international qu'est le Saint-Siège représenté
par le pape et par la curie romaine :

Uczestnicząc czynnie
w kształtowaniu losów człowieka
w każdym miejscu na ziemi,
Stolica Apostolska
znajduje także w was,
panie i panowie ambasadorowie,
kompetentnych partnerów
dialogu,... (3)

Étant activement présent
aux destinées de l'homme
en tout lieu de la terre,
le Saint-Siège
sait aussi trouver en vous,

Mesdames et Messieurs les Ambassadeurs,
des interlocuteurs hautement
qualifiés, ... (3)

La force illocutoire de l'assertion est ici de rejoindre les interlocuteurs dans
ce qui est leur valeur, ce qui permet ensuite à créer un lien pour répondre
à une interpellation, comme par exemple :

W obliczu takich przejawów zła
— jak podjąć wyzwanie pokoju?
Jako dyplomaci, panie i panowie
ambasadorowie, jesteście z racji
wykonywanego zawodu,
ale z pewnością także
z osobistego powołania,
ludźmi pokoju. (7)

Contre de tels maux,

comment relever le défi de la paix ?

En tant que diplomates,

Mesdames et Messieurs les Ambassadeurs,

vous êtes par profession

- et certainement aussi

par vocation personnelle -

les hommes et les femmes de la paix. (7)

Le commitment analysé dans ce message n'est pas seulement l'attitude dialo-
gique entre le « je » et le « tu » mais aussi le « nous » et la prise en charge en-
semble de ce qu'il est dit. Le Pape se situe parmi les ambassadeurs, formant
ainsi une communauté des personnes qui partagent les mêmes soucis, les
mêmes responsabilités :

Wszystko to napełnia nasze serca
smutkiem i niepokojem,
i nie zdołalibyśmy uwolnić się
od przygnębiających obaw
o przyszłość człowieka,
gdyby z betlejemskiej szopki
nie docierało do nas
orędzie życia i silnej nadziei, ... (2)

Notre cœur en est
troublé et angoissé,
et nous ne réussirions pas
à nous libérer des tristes doutes
sur les destinées de l'homme
si, de la crèche de Bethléem,
ne nous parvenait pas un message
de vie et de forte espérance, ... (2)

Ce « nous » est exprimé parallèlement dans le texte polonais et français: le
possessif nasze serca - notre coeur, le « nous » sujet des prédicats nie zdołalibyśmy
uwolnić się od - nous ne réussirions pas à nous libérer des, le « nous » complément
du prédicat docierało do nas - nous parvenait.
234

Dorota Śliwa

Ces quelques exemples prouvent que le message de Jean-Paul II aux ambas-
sadeurs est bien situé dans un climat d'émotion créé par le lien entre le locu-
teur et les interlocuteurs, établi dans la situation d'énonciation, et exprimé par
les déictiques et la force illocutoire d'assertion.

2.	La scalarité et l'intensité dans le lexique
désignant les événements évoqués dans le discours

Une proposition (prédication sur un aspect de la réalité) prise en charge par
le locuteur (Jean-Paul II) et les participants de cette rencontre est ici comprise
comme une phrase-source composée des lexèmes qui désignent des entités du
réel dont il est question dans le message. En vertu du principe de la transcen-
dence des propriétés réelles dans le conceptuel de l'intellect (du locuteur et de
l'interlocuteur)4, la réalité transcendée dans le sens de ces lexèmes - compris
ici comme représentation conceptuelle du réel associée à la forme phonique ou
graphique - touche la sensibilité des participants.

En analysant le lexique relevé du discours du pape, nous retrouvons la sca-
larité et l'intensité comme facteurs de subjectivité et d'expression de l'émotion.

Pascale Haderman & al. (2010 : 5), qui donnent un historique des études sur
la scalarité, expliquent :

le concept de scalarité surgit, plus ou moins explicitement, dans des études
consacrées à des phénomènes très variés - quantification, gradation, comparai-
son, intensification, polarité, implicatures... - et semble, dans la plupart des cas,
présupposer l'existence d'une échelle de valeurs sur laquelle se situent les
propriétés évoquées par l'énoncé (Haderman & al. 2010 : 5).

Ils précisent ensuite que ce concept est «associé à un éventail de catégories
(...) considérées comme gradables pas français ou comme renvoyant à une pro-
gression par degré » (ibidem). Il est donc nécessaire de l'envisager dans un
ensemble de lexèmes désignant une même catégorie conceptuelle (ou référen-
tielle). Les auteurs constatent que « l'existence d'une échelle de valeurs » pré-
supposée « peut être inhérente au contenu lexical », comme par exemple dans
les verbes de déplacement où « courir se distingue entre autres de marcher par
la référence à une vitesse de déplacement supérieure », dans les adjectifs dési-
gnant la température, comme froid et glacial, etc.

L'intensité, différemment envisagée aussi selon les auteurs, est pour Romero
(2007 : 58) « une notion plus large que ce que les grammaires appellent inten-
sité ». Elle la conçoit comme acte illocutionnaire, appelée par d'autres mise en
relief / évidence / lumière / valeur / vedette, emphase, intensification, renforcement,
topicalisation, focalisation, accentuation, insistance, saillance, et se situe « au niveau

4 Voir la conception intégrale du signe linguistique basée sur la métaphysique réaliste,
présentée et développée par Śliwa 2011, 2013.
L’intensité comme facteur d’expression de l’émotion dans le discours de Jean-Paul II 235

du contenu, c'est-à-dire en opposant un contenu non intense à un contenu
intense ».

La scalarité et l'intensité, ainsi définies, se complètent : l'une relevant du
système de langue, l'autre de la subjectivité de l'énonciateur. Dans le discours
analysé, le lexique désignant les phénomènes et les événements négatifs (évo-
qués à propos du défi du pain et de la paix) forme une série de lexèmes pré-
sentant la scalarité inscrite dans le système et se trouve intensifié par les ad-
verbes de degré ou d'émotion.

Sans entrer dans l'étude contrastive, nous analysons seulement les lexèmes
relevés du texte polonais et du texte français.

Les lexèmes polonais désignant les événements qualifiés de malheur ou de
phénomène négatif (zjawisko negatywne) et leur définition sont présentés selon
le degré de l'étendue spatiale :

katastrofa (klimatyczna) 'zjawisko o znacznym zasięgu powodujące bardzo
duże zniszczenia i śmierć wielu osób' WSJP.

klęska żywiołowa 'zjawisko o znacznym zasięgu powodujące bardzo duże
zniszczenia i śmierć wielu osób bądź poważne problemy społeczne' WSJP.
plaga 'niebezpieczne i trudne do opanowania negatywne zjawisko' WSJP.

Parallèlement à ces lexèmes, les lexèmes français :

Catastrophe 'Evénement brutal qui bouleverse le cours des choses, en
provoquant souvent la mort et/ ou la destruction' TLFI.

Calamité(s) [Le plus souvent au plur.] 'Malheur qui afflige un grand nombre
de personnes, qui affecte une grande étendue de pays' TLFI ; 'Malheur public
qui se répand sur une contrée, sur une ville'5.

fléau 'grand malheur d'origine naturelle ou humaine qui frappe et ravage
une collectivité' TLFI ; 'calamité s'abattant sur une population (guerre, épidé-
mie, .) ou un personnage redoutable (notamment Attila qui fut surnommé le
fléau de Dieu)'6

Suivant les critères de la scalarité concernant l'étendue, le nombre de per-
sonnes et les conséquences, nous avons les équivalents polonais et français
établis au niveau du système :

Lexèmes polonais - français	Une grande étendue	Un grand nombre de personnes	Conséquences : dégats, mort
katastrofa (klimatyczna) - catastrophe (naturelle)	x		x
klęska żywiołowa - calamité(s)	x	x	x
plaga - fléau		x	x

5 https:// fr.wiktionary.org/ wiki/calamit%C3%A9 (accès en octobre 2016).

6 https:// fr.wikipedia.org/ wiki/Fl%C3%A9au (accès en octobre 2016).
236

Dorota Śliwa

Lorsque nous confrontons les passages parallèles, nous constatons que les
équivalents discursifs ne suivent pas les équivalents établis selon les défini-
tions lexicographiques relevant du système :

klęska żywiołowa - catastrophe (naturelle)

ową radość zamąciła	ces sentiments de joie ont été ternis

klęska żywiołowa ... (2)	par la terrible catastrophe naturelle... (2)

Les lexèmes désignant ce phénomène négatif font partie de la prédication sur
l'émotion de la joie ce qui créé un contraste émotionnel. En français la compo-
sante émotionnelle est intensifiée par l'adjectif terrible accompagnant le lexème
catastrophe qui se situe à la place inférieure dans le degré des critères de scalarité.

katastrofa - fléau

Katastrofa ta bardzo boleśnie nazna-	Ce fléau a marqué très douloureusement

czyła koniec ubiegłego roku... (2)	la fin de l'année passée... (2)

Les déterminants (ta - ce) sont une reprise anaphoriques des lexèmes du con-
texte précédent : katastrofa ^ klęska żywiołowa - catastrophe (naturelle) ^ fléau.

klęski żywiołowe - calamités naturelles

... roku, który przyniósł	... une année marquée

także inne klęski żywiołowe,	aussi par d'autres calamités naturelles,

takie jak niszczycielskie cyklony	comme les cyclones qui ont dévasté

w rejonie Oceanu Indyjskiego	l'Océan Indien et la mer des

i Antyli czy inwazja szarańczy	Antilles, comme les invasions de criquets

pustoszącej rozlegle obszary	qui ont ravagé de très vastes étendues

w zachodniej części	de l'ouest

Afryki Północnej. (2)	de l'Afrique du Nord. (2)

Les exemples des phénomènes négatifs désignés par lexème polonais klęski
żywiołowe et français calamités naturelles sont ici énumérés et designés par :
cyklony - cyclones, inwazja szarańczy - invasions de criquets. L'emploi discursif
confirme ici les définitions lexicographiques et le choix des équivalents.

Les phénomènes et événements qui touchent la sensibilité des interlocuteurs
sont désignés par des lexèmes et intensifiés par des adjectifs évaluatifs, comme
par exemple : dane na temat głodu na świecie są dramatyczne - les données (...) sur
la faim dans le monde sont dramatiques ; tragiczny zamach - le tragique attentat. Les
adjectifs dramatyczny - dramatique, tragiczny - tragique sont dérivés des noms
désignant un événement grave et formant une série scalaire où dramat - drame
est plus bas par rappport à tragedia - tragédie qui comprend la composante 'ter-
rible' et 'une conséquence fatale' :

Dramat 'nieszczęście dotykające kogoś' WSJP.

Tragedia 'nieszczęście, które się komuś przydarzyło, powodujące chorobę,
cierpienie, śmierć' WSJP.
L’intensité comme facteur d’expression de l’émotion dans le discours de Jean-Paul II 237

Drame 'Événement ou situation grave et tragique, présentant souvent un
caractère violent, mortel' TLFI.

Tragedie 'Événement ou enchaînement d'événements terribles, funestes, dont
l'issue est fatale' TLFI.

D'autres adjectifs dénominaux avec la composante 'intensité' sont différem-
ment réalisés en discours. Pour barbarzyńskie akty terroru - les actes barbares de
terrorisme il y a le parallélisme. Mais pour le polonais masakra dokonana przez
terrorystów ('massacre opéré par les terroristes') nous notons la prédication sur
l'activité des terrroristes, pour le français le massacre terroriste la condensation
de cette prédication sur les terroristes (massacre opéré par les terroristes) en adjec-
tif terroriste obtenu par conversion à partir du nom terroriste. Cette condensa-
tion est possible seulement en français. Notons encore un exemple avec les dif-
férences d'évaluation de l'intensité : nieludzka przemoc w stosunku do - les vio-
lences humaines infligées à. En polonais l'acte de violence (przemoc) est intensifié
par l'adjectif nieludzki ('inhumain'), en français l'intensité est obtenue par la
multiplication (les violences), par conséquence l'adjectif humaines précise seule-
ment l'agent de cet acte.

L'intensité est encore exprimée par des verbes ou adjectifs déverbaux qui
concernant :

a) les conséquences néfastes des phénomènes négatifs :

niszczycielskie cyklony - les cyclones qui ont dévasté...

inwazje szarańczy pustoszącej ... - les invasions de criquets qui ont ravagé...

b) l'impact de ces phénomènes sur la sensibilité des participants de ces évé-
nements :

ta alarmująca sytuacja - l'alarme a été lancée...

wszystkie nękające ją wielkie problemy - les graves problèmes qui l'agitent...

L'impact de ces phénomènes sur les émotions des personnes concernées est
également exprimé par les adverbes boleśnie - douloureusement :

Katastrofa ta bardzo boleśnie nazna- Ce fléau a marqué très	douloureusement

czyła koniec ubiegłego roku... (2)	la fin de l'année passée... (2)

Dans l'exemple suivant seul l'adverbe polonais désigne un état émotionnel,
par contre l'adverbe français désigne l'évaluation :

... setki milionów ludzi	... des centaines de millions d'êtres humains

cierpią dotkliwie	souffrent gravement

z powodu niedożywienia ... (6)	de malnutrition ...(6)

Concluant cet examen de la scalarité et de l'intensité dans le lexique de
chaque langue et dans les équivalents choisis en discours, nous avons vu que
pour les exemples choisis, le polonais et le français disposent des séries des
lexèmes scalaires parallèles et que dans le discours elles sont respectées ou mo-
difiées en fonction de la subjectivité de l'auteur du message et du traducteur.
238

Dorota Śliwa

3.	L'intensité dans la quantification et des procédés rhétoriques choisis

L'intensité en tant que force illocutoire est aussi obtenue dans la détermina-
tion quantitative. Kleiber (2013 : 65-66) distingue la quantification portant sur
les propriétés et états d'un objet et la quantification portant sur les objets et
événements. Pour lui, la première quantification est appelée intensité et parfois
intensification. Les déterminants quantifieurs (wszyscy - tous, wielu - plusieurs,
etc.) sont très nombreux dans le message analysé. Notre attention portera
cependant sur cette quantification qui vise la totalité ou la plénitude, notam-
ment celle de la désignation de l'espace de la terre par les déterminants et celle
de rapprochement de deux éléments lexicaux par la conjonction pour en for-
mer un tout.

1)	La totalité est désignée en polonais par le déterminant cały mais dans son
rôle d'intensifieur il n'est pas traduit par un équivalent français tout. Regar-
dons quelques contextes. Dans le premier, l'entité soumise à l'intensification
est l'ensemble des hommes vivant sur la terre désigné par narody ziemi - peuples
de la terre et horyzont ludzkości - scène de l'humanité. Ces entités sont évoquées
lorsque le pape constate :

Reprezentujecie tu przecież,	Et de fait, vous représentez ici,

panie i panowie ambasadorowie,	Mesdames et Messieurs les Ambassadeurs,

prawie wszystkie narody ziemi,	presque la totalité des peuples de la terre,

dzięki czemu możemy ogarnąć	ouvrant à notre regard

jednym spojrzeniem cały rozległy	d'un seul coup d'œil la grande scène

horyzont ludzkości ... (3)	de l'humanité.... (3)

En parlant des peuples de la terre, nous voyons qu'ils sont dénombrés en
polonais par le déterminant wszystkie ('toutes') tandis qu'en français ils sont
envisagés dans une totalité. Cette différence de la perception résulte du choix
subjectif de l'énonciateur. Cependant l'intensité, visant l'émotion, est réalisée
par la détermination de horyzont ludzkości - scène de l'humanité : l'espace peuplé
est amplifié en polonais non seulement par le quantifieur cały ('tout') mais
aussi par l'adjectif rozległy ('étendu') ; en français il y a seulement la détermi-
nation par l'adjectif modal grande évoquant la grandeur. Ces différents procé-
dés d'intensification font partie d'un énoncé contenant des procédés rhéto-
riques liés à l'attitude dialogique, celle de créer un lien entre le pape et les
ambassadeurs, et relèvent du subjectif.

C'est aussi le cas de l'énoncé suivant :

Na całej kuli ziemskiej wojny	D'une extrémité du globe à l'autre,

powodują niezliczoną ilość	ils font d'innombrables

niewinnych ofiar, są one też	victimes innocentes et ils sont

źródłem wielu innych nieszczęść! (7) source de tant d'autres maux ! (7)

L'intensité dans la désignation de l'espace est plus forte en français où
l'étendue est désignée de manière « dynamique » par l'expression d'une extré-
L’intensité comme facteur d’expression de l’émotion dans le discours de Jean-Paul II 239

mité du globe à l'autre. Ce procédé fait partie d'un énoncé par excellence émo-
tionnel marqué par le point d'exclamation.

Dans un autre énoncé à modalité déontique, nous retrouvons aussi la dési-
gnation de la totalité de l'espace de la terre, opérée différemment en polonais
et en français :

«Zachodzi potrzeba,
aby na całej ziemi
wolność religijna cieszyła się
skuteczną ochroną prawną
i aby były przestrzegane
najwyższe obowiązki i prawa ludzi
do prowadzenia życia religijnego
w społeczeństwie w sposób wolny»
(Deklaracja o wolności religijnej
Dignitatis humanae, 15). (8).

« Il faut que

partout sur terre

la liberté religieuse soit garantie

par une protection juridique efficace

et que soient respectés

le devoir et le droit suprêmes

qu'ont les hommes de mener librement

leur vie religieuse dans la société »

(Déclaration sur la liberté religieuse

Dignitatis humanæ, n. 15). (8)

La non correspondance des quantifieurs polonais cały et français tout, résul-
tant des facteurs subjectifs, confirme d'une part que l'intensité est une force
illocutoire ajoutée selon le choix subjectif du locuteur et d'autre part que
même les quantifieurs contribuent dans un énoncé rhétorique à viser les émo-
tions des participants de l'énonciation.

2)	Dans le deuxième cas, la totalité est créée par un procédé rhétorique
défini dans la rhétorique italienne et appelé dittologia7. Il s'agit de réunir par la
conjonction et deux mots sémantiquement proches. Zając (2011) parle entre
autres de la fonction de renforcer l'idée exprimée, ce qui pour nous est aussi un
procédé l'intensité. Dans le discours de Jean-Paul II ces additions des lexèmes
désignant une « propriété » d'une entité sont fréquentes, et produisent un effet
de quantification des qualités et d'une complétude de l'entité qui est l'objet du
discours. Nous retrouvons trois types des « propriétés » :

a) les composantes d'un tout désignées par les noms :

orędzie życia i silnej nadziei - un message de vie et de forte espérance (2).
oblicze egoizmu i nienawiści - le visage de l'égoïsme et de la haine (4).

b) les qualités d'un tout désignées par les adjectifs :

orędzie zarazem ludzkie i Boże - message à la fois humain et divin (2).
wielkoduszny i bezinteresowny dar - un don généreux et désintéressé (4).
właściwa, wzniosła i czysta wizja ludzkiej miłości - une conception juste, haute et
pure de l'amour humain (5).

c) les qualités d'une action tout :

Wielu ludzi działa odważnie i wytrwale w tym duchu. - Nombreux sont les hommes
qui agissent avec courage et persévérance en ce sens. (7)

7 La dittologia (dal greco dittós, doppio, e lógos, discorso) https: / / it.wikipedia.org/ wiki/
Dittologia (accès en octobre 2016). Pour une présentation plus détaillée voir Zając (2011).
240

Dorota Śliwa

Les exemples ci-dessus illustrent le parallélisme syntaxique possible. Notons
encore que ce parallélisme n'est pas toujours suivi, donnant lieu à une percep-
tion différente de l'émotion.

Dans l'exemple Wszystko to napełnia nasze serca smutkiem i niepokojem. - Notre
cœur en est troublé et angoissé. (2) l'énonciateur polonais perçoit le cœur des par-
ticipants (nasze serca) comme récipient des sentiments de tristesse et d'inquié-
tude causées par les facteurs externes (dont il est question antérieurement et
auxquels renvoit anaphoriquement wszystko to) ; l'énonciateur français envi-
sage la réaction du cœur de chacun des participants (notre coeur) en le quali-
fiant de troublé et angoissé. Dans les deux langues, l'addition des sentiments
(exprimés par les noms ou par les adjectifs) a pour effet d'intensifier les émo-
tions des interlocuteurs.

Cette addition n'est pas toujours parallèle, comme dans l'énoncé To ocze-
kiwane i radosne spotkanie (1) - Notre rencontre empreinte de joie et attendue (1). Il
y a d'une part le changement de l'ordre de la qualification de la rencontre:
en polonais c'est l'attente (oczekiwane) et la joie (radosne), en français - la joie
(empreinte de joie) et l'attente (attendue). Ensuite, les adjectifs polonais n'ont pas
comme équivalents deux adjectifs français. La différence provient du sens de
l'adjectif français joyeux qui n'a pas la même extension que le nom de base
(joie). Afin d'assurer la désignation des mêmes sentiments éprouvés dans ce
contexte, l'énonciateur français à dû recourir à une autre expression, empreinte
de joie, dissipant toute équivoque que pourrait apporter l'adjectif joyeuse.

L'effet de l'intensité provenant de l'addition de deux qualités créant un tout
est gardé en polonais mais en français la qualification est disjointe : Bliski Wschód,
ziemia tak droga i święta dla wszystkich wierzących w Boga Abrahama - Moyen-
Orient, cette terre si chère à ceux qui croient au Dieu d'Abraham et si sacrée pour eux

(7). Cette disjonction provient de la construction syntaxique des adjectifs chère
à et sacrée pour qui il manque un sujet ne sont plus identiques pour pouvoir les
coordonner au même bénéficiaire (ceux qui croient au Dieu d'Abraham) comme
c'est le cas en polonais.

Les trois cas des différences ci-dessus ont comme point de départ les parti-
cularités sémantiques syntaxiques relevant du système de la langue. Ils ont
pour conséquences les différences d'ordre illocutoire : en polonais c'est l'inten-
sité obtenue par l'addition des deux qualités, en français c'est la mise en relief
de la deuxième qualité.

Conclusion

Le message du pape au corps diplomatique est un texte appartenant à un
type rhétorique défini, énoncé dans des conditions définies et adressé à un inter-
locuteur défini. A ce titre sont imposées certaines formes de construction de ce
discours afin de transmettre les informations et d'influer sur les émotions et
les pensées des interlocuteurs. Nous nous sommes limitée à signaler d'une
L’intensité comme facteur d’expression de l’émotion dans le discours de Jean-Paul II 241

part l'importance des pronoms déictiques dans l'acte de communication réelle
et dans la création de l'« attitude dialogique » des participants qui « se com-
mettent » au contenu de l'assertion, et d'autre part l'intensité obtenue par le
choix des lexèmes désignant à différents degrés les phénomènes agissants sur
les émotions des interlocuteurs ainsi que des déterminants désignant l'am-
pleur du phénomène évoqué par le lexique de la langue donnée.

Nous avons analysé deux versions langagières du même texte, polonaise et
française, sans vouloir décrire la « stratégie » du traducteur. Nous avons voulu
montrer quelques parallèles et divergences provenant des caractéristiques
sémantiques et syntaxiques propres à chaque langue, mais aussi les implica-
tions dans la réception de la force illocutoire qui est déduite des unités linguis-
tiques en discours. Leur ancrage dans le temps et dans l'espace, ainsi que le sou-
venir des participants à ce message, permet de faire toucher la sensibilité des
lecteurs qui revivent dans leur mémoire et affectivité le discours et son contexte.

Le texte analysé est loin d'être suffisamment décrit. Il illustre d'autres figures
rhétoriques (emphase, antithèse, etc.) qui méritent être prises en compte dans
une étude postérieure.

Bibliographie

ARNOLD Blondiau Magda, 1960, Emotion and personality, New York : Columbia
University Press.

Benveniste Emil, 1966, Problèmes de linguistique générale, t. 1, Paris : Gallimard.

BEYSSADE Claire, Marandin Jean-Marie, 2009, Commitment : une attitude dialo-
gique, Langue Française 162 : 89-107.

HADERMANN Pascale et al., 2010, La scalarité dans tous ses aspects, Langue française
165 : 3-15.

HAMBLIN Charles Leonard, 1970, Fallacies, Londres : Methuen.

KLEIBER Georges, 2013, À la recherche de l'intensité, Langue Française 177 : 63-76.

KRĄPIEC Mieczysław A., 2015, Język i świat realny, Lublin: Polskie Towarzystwo To-
masza z Akwinu, wyd. II poprawione (I wydanie 1985 Wydawnictwo KUL).

MYERS David G., 2004, Theories of emotion, (in:) Psychology: Seventh Edition, New
York : Worth Publishers,

ROMERO Clara, 2007, Pour une définition générale de l'intensité dans le langage,
Travaux de Linguistique 54 : 57-68.

ŚLIWA Dorota, 2011, Les inférences à fondement lexical - pour une dimension onto-
logique de la sémantique lexicale, (in :) Actes du Colloque « La 'logique' du sens : de
la sémantique à la lexicographie : débat critique autour des propositions de Robert Mar-
tin », Metz : Recherches Linguistiques 32 : 229-238.

ŚLIWA Dorota, 2013, Testament : entité - concept - terme français et polonais dans
leurs relations pluridimensionnelles, Roczniki Humanistyczne LXI/8 (Lingwistyka
korpusowa i translatoryka) : 131-147.

TLFI = Le Trésor de la Langue Française Informatisé, http://atilf.atilf.fr/tlf.htm (accès
en octobre 2016).
242

Dorota Śliwa

WSJP = Wielki Słownik Języka Polskiego, http://wsjp.pl/index.php?pwh=0 (accès en
octobre 2016).

ZAJĄC Andrzej, 2011, Ignorans et idiota. Terminologia e stilistica di San Francesco
d'Assisi nell'originale e nelle traduzioni, Roczniki Humanistyczne LIX/8 (Ling-
wistyka korpusowa i translatoryka): 191-202.

Summary

The expression of emotion in the discourse of John Paul II addressed
to the Diplomatic Corps (2005). The study of a parallel Polish and French text

The discourse of John Paul II addressed to the Diplomatic Corps is above all
emotional. Without studying some rhetorical processes, which may be the subject
of another analysis, we are going to present some intensive processes as factors to
express the emotion. The linguistic analysis is set in the dialogic approach and the
realist conception of the linguistic sign. The lexis as well as the determiners represent
the denominated reality. They also touch the sensitivity of participants being
present at the meeting of the Pope with some diplomats. The intensity (in the lexis
scalarity as well as the determining) is shown as the illocutionary force. The study
of a parallel Polish and French text indicates some parallel equivalents permitted
by one particular language system. There are also presented some differences
resulting from the subjective choice made by the author as well as the translator.

Translated by Izabela Danilewska

Streszczenie

Intensywność jako czynnik wyrażania emocji
w przemówieniu Jana Pawła II do korpusu dyplomatycznego (2005).

Studium paralelnego tekstu w języku polskim i francuskim

Przemówienie Jana Pawła II do korpusu dyplomatycznego jest par excellence
emocjonalne. Odstawiając na bok zabiegi retoryczne, które mogą być przedmiotem
innego studium, przedstawiamy kilka zabiegów intensywności jako czynników
wyrażania emocji. W analizie językoznawczej zastosowane podejście dialogiczne
i realistyczną koncepcję znaku językowego. Leksyka i determinanty reprezentują
nazywaną rzeczywistość i stykają się z wrażliwością uczestników spotkania papieża
z dyplomatami. Intensywność (w skalarności słownictwa i determinantów) jest roz-
patrywana jako siła illokucyjna. Analiza tekstu w języku polskim i francuskim wy-
kazuje paralelne odpowiedniki, na które system danego języka pozwala, ale widać
także różnice wynikające z subiektywnego wyboru autora i tłumacza.
Études sur le texte dédiées à Halina Grzmiì-Tyìutki
Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds), Kraków, Biblioteka Jagiellońska, 2016

Maria Wojtak

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej
w Lublinie

Litanie do Matki Bożej
w analizie genologicznej

Pisząc o litanii jako gatunku, Halina Grzmil-Tylutki zwraca uwagę na podsta-
wowe uwarunkowania, którym na poziomie schematów gatunkowych podlega
tego typu wypowiedź. Autorka podkreśla, ze struktura nie jest jedynym czyn-
nikiem gatunkotwórczym, a rolę dominującą odgrywają w tym przypadku
czynniki pragmatyczne i dyskursywne (we francuskiej analizie dyskursu są to
tzw. scenografie preferowane) (Grzmil-Tylutki 2007: 180). Uznając litanię chrześ-
cijańską za typ modlitwy błagalnej (świadczy o tym między innymi etymo-
logia nazwy gatunkowej - gr. litaneía 'błaganie'), badaczka przypomina, ze
litania „składa się z paralelnych inwokaqi do Boga, Chrystusa, Najświętszej
Marii Panny, aniołów lub świętych oraz z powtarzającej się prośby o opiekę"
(Grzmil-Tylutki 2007: 181)1. Wypowiedź tego typu nosi w sobie ślady dyskursu
religijnego, zwłaszcza w sferze relacji podmiotowych, czyli odniesień między
zbiorowym podmiotem wypowiadającym a indywidualnym podmiotem odbie-
rającym (szczegóły w: Grzmil-Tylutki 2007: 182-183).

Litania, podobnie jak inne odmiany modlitwy, jest tez przedmiotem analiz
i refleksji interpretacyjnych przedstawicieli polskiej tekstologii oraz genologii
(Dobrzyńska 2003: 34-40, Zdunek 2009: 323-336, Wojtak 2013: 319-336). We
wspomnianych analizach stosuje się oryginalne instrumentarium badawcze,
na które składa się określony aparat pojęciowy oraz metody i cele opisu. Zanim
przedstawię charakterystykę wybranego zbioru wypowiedzi litanijnych, posta-

1 Warto w tym miejscu nadmienić, że analogiczne spostrzeżenia na temat istoty litanii,
traktowanej jednak jako „odrębny rodzaj literacki o swoistej konstrukcji", formułują przed-
stawiciele nauk teologicznych. Zob. dla przykładu: Duchniewski (2004a: 1169-1171, 2004b:
1171-1173), Kútnik (1983: 8).
Maria Wojtak

ram się zdać szkicowo sprawę z podstawowych (przede wszystkim autor-
skich) założeń analiz genologicznych.

W polskiej tradyqi genologicznej funkqonują różne modele charakterystyki
gatunku (zob.: Wojtak 2015: 11-29). Ze względu na rozmiary opracowania nie
będę w tym artykule szczegółowo omawiać stanu badań (zob.: Wojtak 2004:
11-28, 2014a: 7-21; Witosz 2005: 9-95). Sama rozwijam od kilkunastu lat kon-
cepcję, która jest kontynuacją propozyqi Michaiła Bachtina. Gatunek traktuję
jako schemat organizacji tekstu, a więc byt abstrakcyjny. W niektórych ana-
lizach przydatne staje się jednak ujmowanie gatunku jako zbioru (mniej lub
bardziej obligatoryjnych) reguł, dookreślających konkretne zachowania komu-
nikacyjne członków danej wspólnoty. W ten sposób gatunek uzyskuje perspek-
tywę dyskursywną. Jako schemat organizaqi tekstu (wypowiedzi) gatunek
rozpatruję w czterech aspektach: strukturalnym, pragmatycznym, poznawczym
i stylistycznym. To w moim ujęciu pierwszy zakres parametryzacji gatunku
(zob. m.in.: Wojtak 1999a: 105-117, 1999b: 129-138, 2004: 16-17, 2014a: 11-12).

Uszczegóławiając powyższe uwagi, dodam, że na aspekt strukturalny skła-
dają się następujące zjawiska: rama tekstowa, segmentala (podział tekstu i rela-
cje między segmentami). Analiza ma obejmować zarówno układy poziome,
jak i architektonikę tekstu. Mówiąc o aspekcie pragmatycznym, mam na myśli:
zakodowany w wypowiedzi obraz nadawcy i obraz odbiorcy, relacje nadaw-
czo-odbiorcze, potenqał illokucyjny, a także kontekst życiowy gatunku2, czyli pod-
stawowe (pierwotne) zastosowanie komunikacyjne (bądź ewentualne zmiany
w tym zakresie). Prezentaqa aspektu poznawczego powinna uwzględniać tema-
tykę i sposób jej ujęcia, a więc perspektywę, punkt (punkty) widzenia, hierar-
chię wartości i inne składniki wizji świata. Aspekt stylistyczny z kolei staje się
sposobem opisu stylu gatunku, czyli konglomeratu cech uwarunkowanych
strukturalnie, dookreślonych pragmatycznie i poznawczo oraz związanych
z genezą użytych środków stylistycznych (zob. m.in.: Wojtak 2015: 23).

Jako drugi zakres parametryzaqi wzorca przyjmuję funkcjonowanie jego
wariantów: kanonicznego, alternacyjnych oraz adaptacyjnych. Każdy gatunek
dysponuje własnym zbiorem wariantów i w tym się też wyraża bogactwo
świata gatunków. Wariant kanoniczny (jeśli gatunek go wykształca) zawiera
najbardziej trwałe składniki morfologiczne i nie musi być często realizowany
w praktyce komunikacyjnej. Może funkcjonować jako sfera pamięci gatunko-
wej, w różnym stopniu znanej konkretnym uczestnikom wspólnot komunika-
tywnych czy dyskursywnych. Warianty alternacyjne stają się rezultatem iloś-
ciowych i jakościowych metamorfoz kanonu. Adaptacyjne warianty z kolei
(globalne lub cząstkowe) powstają jako skutek pożyczek gatunkowych, czyli
nawiązywania do obcych wzorców.

Wzorce są elastyczne (w różnym stopniu), gdyż mogą mieć status wzorców
normatywnych (zróżnicowane są przy tym źródła norm) lub uzualnych. Różne

2 Termin zapożyczony z biblistyki. Zob.: Lohfink (1987: 29-40).
Litanie do Matki Bożej w analizie genologicznej

są tez sposoby kodyfikaqi owych norm (poradniki, podręczniki, a w przy-
padku wybranych gatunków prawnych nawet ustawy czy rozporządzenia).
Funkcjonowanie wzorców, których nie traktuję aksjologicznie, mozna uzna-
wać za warunek zmienności tekstowej. Wśród realizaqi gatunku wyróżniam
bowiem tzw. okazy, czyli wypowiedzi oryginalne, zawierające jednak czytelne
dla odbiorców ślady powiązań z wzorcem (mówię ponadto o realizacjach i repre-
zentacjach tekstowych gatunku) (zob. Wojtak 2004, 2011a, 2015: 23).

W kontekście charakterystyki litanii jako gatunku musi się jeszcze pojawić
pojęcie gatunku w formie kolekcji (Wojtak 2006: 143-152, 2011a: 20-28, 2011b:
46-47, 2013: 320). Współczesna litania składa się bowiem z kilku wypowiedzi
reprezentujących różne gatunki, współwystępujące, izofunkcyjne i wyróżniające
się zwieńczeniem strukturalnym oraz kompozyqą sylwiczną (Wojtak 2013:
320-321)3.

Będąc strukturalnym wyznacznikiem wzorca gatunkowego, wspomniana
sylwiczność realizuje się w konkretnych tekstach litanijnych jako zbiór wypo-
wiedzi obligatoryjnych lub fakultatywnych, kliszowanych lub oryginalnych,
ułożonych w określonym porządku. Uzasadnione jest zatem, by w określaniu
litanii jako gatunku posługiwać się nazwami: litania-kolekcja i litania właściwa4.
Zaznaczyć trzeba, że charakterystyki zawarte w opracowaniach teologicznych
odnoszą się do litanii właściwej (Kútnik 1983, Duchniewski 2004a: 1169-1171,
Basadonna & Santarelli 1999). Tę wersję gatunku miała najwyraźniej na myśli
także Halina Grzmil-Tylutki w prezentowanej na początku charakterystyce.

Sama litania-kolekqa może być realizaqą dwóch wariantów wzorca gatun-
kowego, jego wersji kanonicznej i nielicznych wersji alternacyjnych, a więc
w niewielkim stopniu modyfikujących kanon, choć w bogatym zbiorze współ-
czesnych tekstów można też znaleźć ślady nawiązań adaptacyjnych (zob.
Zdunek 2009: 323-336). Zakres wariancji może się zmieniać ze względu na
możliwości modyfikacyjne całej kolekcji, a także jej podstawowych składni-
ków, jakimi są litania właściwa i modlitwy stowarzyszone.

Dość długie dzieje litanii doprowadziły do krystalizacji wzorca gatunko-
wego, który funkcjonuje jako sprawny mechanizm gatunkotwórczy i teksto-
twórczy (Wojtak 2013: 319-336). Zaznaczyć jednak trzeba, że obecnie pięć litanii
zatwierdzonych przez Stolicę Apostolską (Litania do Najświętszej Maryi Panny
- Loretańska; Litania do Imienia Jezus, Litania do Najświętszego Serca Pana Jezusa,
Litania do świętego Józefa i Litania do Najdroższej Krwi Chrystusa Pana) funkcjo-
nuje w roli składników nabożeństw, dwie litanie są łączone ze śmiercią chrześ-
cijanina, pozostały pokaźny i stale wzbogacany zbiór to modlitwy przewidziane

3 Dodam w tym miejscu, że do gatunków w formie kolekcji dotychczas opisanych należą:
ścieżka dydaktyczna (Wojtak 2006: 146-151), kalendarz (Wojtak 2009: 305-322), modlitew-
nik (Wojtak 2011a), lekcja szkolna (Zeman 2015: 246-252), telewizyjna transmisja sportowa
(Grochala 2015: 347-355), magazyn telewizyjny (Szkudlarek-Śmiechowicz 2015: 393-402).

4 Zaproponowałam te rozróżnienia w dyskusji z moją ówczesną doktorantką, Anną
Zdunek, która wprowadziła je do obiegu naukowego (Zdunek 2009: 324).

245
246

Maria Wojtak

do odmawiania prywatnego. Są one publikowane w speqalnych zbiorach lub
w modlitewnikach.

Przedmiotem charakterystyki genologicznej będą w niniejszym artykule
litanie pochodzące z modlitewnika: Pielgrzymując z Maryją do sanktuariów Polski
i świata. Modlitewnik, oprac. H. Wołącewicz, Kielce 2015 (Wydawnictwo „Jed-
ność"). Nawiasem dodać można, że jest to interesująca wersja modlitewnika
jako gatunku w formie kolekqi, gdyż ma formę kontaminaqi przewodnika
turystycznego i modlitewnika nieklasycznego (o modlitewnikach zob.: Wojtak
2011a). Wspomniana publikaqa zawiera kilka litanii adresowanych do Matki
Bożej czczonej w wizerunkach uznawanych za cudowne. Stwarza to możliwość
uzupełnienia analiz genologicznych litanii o spostrzeżenia związane z kształ-
tem tego zbioru. Do zadań badawczych zaliczam zatem próbę dookreślenia
zakresów wariancji wzorca gatunkowego litanii tożsamych co do adresata,
a więc opisu zmian strukturalnych, pragmatycznych i stylistycznych.

Aby zadania badawcze rysowały się wyraziście, wrócę jeszcze do zagad-
nienia analizy genologicznej tekstu (Wojtak 2014b: 63-71). Etap pierwszy takiego
postępowania badawczego obejmować powinien analizę sygnałów gatunko-
wych, czyli takich zewnętrznych cech wypowiedzi, które pozwalają wstępnie
i hipotetycznie dookreślić reprezentowany przez nią gatunek. Zbiór sygnałów
gatunkowych jest zróżnicowany. Może jednak obejmować wybrane cechy
z zakresu architektoniki tekstu, czyli jego budowy - werbalnych i niewerbal-
nych składników oraz ich rozmieszczenia przestrzennego. Nie mniej istotne są
też jednak wyznaczniki zewnętrzne, czyli sposób ekspozyqi tekstu czy tech-
niki jego upowszechniania (kontekst życiowy). W zbiorze tekstów reprezen-
tujących określony dyskurs do kategorii sygnałów gatunkowych zaliczyć też
można wybrane składniki struktury - w szczególności komponenty ramy
tekstowej, czyli typowych dla gatunku początków i zakończeń.

Jeśli w analizie uwzględnimy te elementy, przechodzimy do następnego jej
etapu, czyli analizy strukturalnego aspektu wzorca. W ramach takiej analizy
trzeba właśnie przyjrzeć się ramie tekstowej, opisać stopień jej schematycz-
ności czy wręcz formuliczności, a także ocenić konkretne wykonanie, a więc
sposoby wypełnienia gatunkowego schematu. Kolejny krok to analiza segmen-
taqi tekstu, dookreślenie reguł podziału na segmenty i relacji między nimi.

Etap trzeci stanowić powinna analiza pragmatyki tekstu. Tu najistotniejsze
jest dookreślenie potencjału illokucyjnego i sposobu jego realizacji. W gatun-
kach mających wzorce normatywne można łączyć tę problematykę z analizą
strukturalną, przedstawiając poszczególne kroki illokucyjne powiązane z seg-
mentami tekstu i ustalając nie tylko następstwo illokucji, lecz także relacje
między nimi. W tekstach o złożonym potencjale illokucyjnym konfiguraqa
intenqi „tworzy relacje paradygmatyczne we wzorcu gatunkowym, a w syn-
tagmatycznych układach pozostaje na poziomie wypowiedzi, choć modelowy
kształt tych układów jest wyznaczony przez reguły wzorca" (zob. Wojtak 2001:
43). W haśle pragmatyka tekstu mieści się ponadto sposób kodowania w nim
Litanie do Matki Bożej w analizie genologicznej

247

komunikacyjnych aktorów, czyli nadawcy i odbiorcy oraz relaqi nadawczo-
odbiorczych.

Etap czwarty projektowanych tu analiz genologicznych obejmować winien
charakterystykę aspektu poznawczego, czyli opis tematyki tekstu, sposobu jej
prezentacji, a więc uwzględnionych punktów widzenia w opisie świata oraz
jego wartościowania.

Wieńczyć analizę powinna analiza stylistyczna, której celem jest prezentaqa
najważmejszych cech stylistycznych zrealizowanych w tekście i ich porównanie
z cechami przewidzianymi przez wzorzec gatunkowy.

Litania jako gatunek w formie kolekqi może być analizowana z powodze-
niem w sposób zaprojektowany dla bytów genologicznych mniej złożonych.

Wzorzec kanoniczny litanii, jak wynika z dotychczasowych ustaleń (zob.
Zdunek 2009: 327, Wojtak 2013 : 322-323), ma spetryfikowaną strukturę i dość
wyraziste sygnały gatunkowe. Dwudzielna zasadniczo kompozycja, obejmu-
jąca litanię właściwą i teksty stowarzyszone, realizuje się jako zestawienie wy-
powiedzi zamkniętych ramą tekstową w formie tytułu z nazwą gatunkową
i kończącej modlitwę aklamacji. Na litanię właściwą (poza tytułem jako skład-
nikiem wspólnym dla obu zasadniczych komponentów kolekqi) składają się:

■ pierwszy segment litanii właściwej, traktowany jako wstęp (Kútnik 1983: 9),
segment - dodać trzeba - wędrujący z tekstu do tekstu, kliszowany, o zasięgu
pozagatunkowym (charakterystyczny dla litanii, choć pierwsze wezwanie poja-
wia się także w ramach liturgii) - Kyrie eleison...;

■ centralny segment litanii właściwej, czyli zbiór wezwań realizowanych
według schematu: określenie adresata (lub formuła dotycząca przedmiotu
prośby), której towarzyszy z reguły kliszowana formuła modlitewna (Zdunek
2009 : 324);

■ ostatni segment litanii właściwej, traktowany jako zakończenie, kliszowany,
a więc wezwanie Baranku Boży (Zdunek 2009: 325-326), składnik wędrujący
o zasięgu ponadgatunkowym, gdyż stanowi, jak wiadomo, także część Mszy św.

Dopełnieniem kolekqi jest modlitwa stowarzyszona z litanią właściwą
(modlitwa ustalona - zob. Zdunek 2009: 327-334, Wojtak 2013: 330).

Aspekt pragmatyczny tak skonstruowanej modlitwy jest w sensie global-
nym tożsamy z analogicznym parametrem modlitwy w ogóle. Intencje modli-
tewne tworzą, jak pokazywałam już we wcześniejszych opracowaniach (zob.:
Wojtak 1999a: 112), układ subsydiarny z intencją uwielbienia Boga jako domi-
nującą (por. Lohfink 2011: 67-68). Różnice dotyczą kroków illokucyjnych oraz
podświetlenia intenqi prośby w powtarzanych wezwaniach litanii właściwej.
Relaqe nadawczo-odbiorcze się nie zmieniają, nie zmienia się zasada komuni-
kacyjnego rozszczepienia5, pozostaje scenariuszowość komunikacyjna, a więc

5 Nadawca w akcie modlitewnym nie jest tożsamy z twórcą modlitwy i nie musi być
nadawcą jednostkowym. Podstawowym odbiorcą jest Bóg (a także bezpośredni adresaci
litanii), a w roli odbiorców wtórnych występują wierni zgromadzeni w akcie liturgicznym.
W ten sposób intencje modlitwy się komplikują, tworząc konglomerat o zmiennych ukła-
248

Maria Wojtak

założenie, że gotowy tekst (dar Kościoła dla wiernych) będzie w konkretnym
akcie modlitewnym traktowany jako składnik i wykładnik ich pobożności,
ukonkretnianej w kulcie sprawowanym zbiorowo lub indywidualnie (Wojtak
2013: 323-324).

Mniej typowe są sposoby kodowania intenqi. Rzec można, że intenqa uwiel-
bienia Boga w Trójcy Świętej Jedynego stanowi eksplicytną dominantę ramo-
wych części litanii właściwej, choć bez wątpienia przenika wszystkie segmenty.
W nich także w spetryfikowanej formie mieszczą się treści formacyjne. Każda
modląca się osoba otrzymuje sformułowany wprost przekaz o istocie mod-
litwy chrześcijańskiej, która „jest trynitarna, zanoszona do Boga Ojca przez
Jezusa Chrystusa w Duchu Świętym" (Kasjaniuk 2008: 1503, Gogola 2008:
1549, Lohfink 2011: 11-41). Uderza też zróżnicowanie sposobów formułowania
modlitewnej prośby. W litanii właściwej jej wyrazem eksplicytnym są formuły
wielokrotnie powtarzane (zmiłuj się nad nami, módl się za nami, przepuść nam,
Panie), a w modlitwach stowarzyszonych schematy typowe dla gatunku mod-
litwy ustalonej (Wojtak 1999a: 107, Zdunek 2009: 330)6.

Aspekt poznawczy litanii (także modlitwy w ogólności) obejmuje wybrane
składniki świata transcendentnego, prezentowanego zgodnie z doktryną. Mod-
litwa zakłada znajomość obrazu wybranych składników tego świata, więc tylko
część problematyki jest w poszczególnych tekstach tematyzowana. Świat jest
w modlitwie prezentowany aspektowo - w związku z selekqą składników oraz
samą treścią (na przykład paletą cech uwzględnionych w wizerunku adresata)
(Wojtak 2013: 325). Składnikiem tego świata jest także chrześcijanin występujący
w akcie modlitewnym jako wotant i zarazem petent wobec sacrum. W litaniach
jest to z reguły wizerunek kreślony pośrednio jako awers obrazu osób świętych,
sugerowany w formułach błagalnych oraz presuponowany (o innych aspek-
tach prezentaqi wizerunku osoby modlącej się w dalszej części artykułu).

Wzorzec gatunkowy litanii zawiera własne dyrektywy regulujące dobór środ-
ków językowych. Część wizerunku różnorodnych składników świata zawarta
jest w kliszowanych tekstach, inne w powtarzanych w litanii właściwej wez-
waniach (zob. uwagi o strukturze). Oprócz środków leksykalnych (tytulatura,
imiona, parafrazy definicyjne lub metaforyczne, kolokaqe zawierające epitet)
funkcjonują formuły typowe dla modlitwy ustalonej. Można tu więc mówić
o konglomeracie środków dobieranych jednak tak, by nie naruszały doktry-
nalnej konstrukcji obrazu (Wojtak 2013: 326).

Pod względem stylistycznym litania wpisuje się w konwenqe typowe dla
modlitwy ustalonej i obejmuje związaną ze stabilizaqą schematu konstrukcyj-
nego szablonowość oraz formuliczność (w litanii cecha uwypuklana), dialogo-

dach przewidzianych jednak w scenariuszu komunikacyjnym. Zjawiska te w świetle fran-
cuskiej teorii dyskursu omawia Halina Grzmil-Tylutki (2007: 182-183), pisząc o podmiocie
wypowiadającym (JA-w) oraz podmiocie odbierającym (Ty-o).

6 O szczegółach i komplikacjach w sposobie kodowania intencji w modlitwie litanijnej
zob. Wojtak (2013: 323-324).
Litanie do Matki Bożej w analizie genologicznej

249

wość o kilku wektorach i bogatym zbiorze wykładników (zwroty do adresatów,
powtarzane formuły petycyjne, możliwość dodatkowej dialogowej realizacji
w trakcie nabożeństwa), apelatywność (zob. uwagi o potencjale illokucyjnym
i krokach illokucyjnych), hieratyczność, która zyskuje wielorakie motywaqe
i utrwalony zbiór wykładników motywowanych pragmatycznie i związanych
z genezą użytych środków (leksyka podniosła, wyspecjalizowana, archaiczne
lub przestarzałe formy gramatyczne, archaizmy leksykalne, speqalny typ meta-
foryki i symboliki) (Wojtak 1999a: 113-114), hiperboliczność związaną z powtó-
rzeniem jako środkiem i zasadą paralelizmu składniowego oraz intonacyjnego
i głoskowego, służącego instrumentowaniu tekstu (zob. Dobrzyńska 2003:
34-36, Wojtak 2013: 326)7.

Czas zapytać, jak zaprezentowany powyżej wzorzec gatunkowy litanii jest
realizowany w zbiorze tekstów, które mają być poddane, zapowiadanej na
początku, analizie genologicznej.

Sygnały gatunkowe nie odbiegają od standardu. Każda z litanii opatrzona
jest tytułem zawierającym nazwę gatunkową i określenie specyfikujące. Prze-
ważają tytuły realizowane według schematu Litania do... Pojawia się w nich
nazwa sanktuarium, kształtowana w zróżnicowany sposób (uwzględniająca
lokalizaqę, tytuł maryjny, czy też lokalną tradycję - zob.: Stola 2008: 39). Oto
konkretne przykłady realizacji wspomnianego schematu: Litania do Matki Bos-
kiej Częstochowskiej, Litania do Matki Boskiej Piekarskiej, Litania do Matki Bożej Słu-
chającej, Litania do Matki Bożej Licheńskiej, Litania do Matki Bożej z Lourdes, Litania
do Matki Bożej z Guadelupe. Spośród innych realizacji schematu tytułu wymie-
nić trzeba określenia: Litania podhalańska, Litania ku czci Matki Bożej Kodeńskiej
oraz Litania Pokoju - do Serca Matki i Serca Syna.

Każda z analizowanych litanii ma typowe dla gatunku zwieńczenie struk-
turalne, gdyż składnikiem inicjalnym ramy tekstowej są wskazane wyżej
tytuły, a w roli składnika finalnego występuje aklamaqa Amen.

Analiza strukturalna zbioru litanii maryjnych pokazuje już jednak znamienne
różnice. Część tekstów realizuje wzorzec kanoniczny gatunku, część zaś pod-
lega alternacyjnym modyfikaqom. Klasyczny wstęp pojawia się pięciu tekstach:
LMBP (16), LMBS (38), LMBL (58), LPO (80), LMBLU (88)8. Wstęp zmodyfiko-
wany odnajdujemy w czterech wypowiedziach litanijnych: LP (32), LMBK (36),
LMBM (66), LMBG (120). Segment centralny ma budowę typową dla litanii
(szczegółowa analiza w dalszej części artykułu). Segment końcowy litanii właś-
ciwej, czyli wezwanie Baranku Boży, jest na ogół kliszowany. Lekkie modyfi-
kaqe funkqonują w trzech litaniach: LMBM (68), LMBG (121), LMBLU (89).

Litanii właściwej towarzyszą modlitwy uzupełniające kolekcję gatunkową.
Z ustaleń odnoszących się do bogatego zbioru litanii wynika, że mogą to być
tzw. modlitwy ustalone adresowane do Boga Ojca lub Chrystusa bądź modlit-

7 H. Grzmil-Tylutki (2007: 183) wspomina o lirycznym patosie jako wyróżniku stylu litanii.

8 Wykaz stosowanych skrótów znajduje się na końcu artykułu. Lokalizując poszczególne
segmenty lub konkretne cytaty, podaję stronę (cyfra w nawiasie lub po skrócie).
250

Maria Wojtak

wy kierowane go adresata litanii (Zdunek 2009: 326-334, Wojtak 2013: 330).
Analizowany zbiór wypowiedzi litanijnych nie odbiega pod tym względem od
standardu. Konkretną analizę realizacji ograniczę do pojedynczych przykładów.

(1) Módlmy się. Panie Jezu Chryste, Ty dałeś nam swoją Rodzicielkę Maryję,
której sławny obraz czcimy, jako Matkę gotową nam nieustannie pomagać.
Spraw, abyśmy gorliwie wypraszając Jej macierzyńską pomoc, nieustannie dozna-
wali owoców Twojego odkupienia, który żyjesz i królujesz z Bogiem Ojcem w jed-
ności Ducha Świętego, Bóg przez wszystkie wieki wieków. Amen. (LMBL, 60)

Przytoczona wyżej wypowiedź realizuje w pełni schemat modlitwy ustalo-
nej: Módlmy się. Boże (Panie), Ty., spraw, abyśmy., Przez Chrystusa., Amen
(Wojtak 1999b: 132-133, Zdunek 2009: 330). Niewielkie modyfikaqe redakcyjne
wynikają z adresowania tekstu do Chrystusa. Standardowi gatunkowemu od-
powiadają nie tylko wyznaczniki strukturalne, lecz także potencjał illokucyjny
i sposób jego zakodowania, czyli relacje nadawczo-odbiorcze, a także obraz
składników świata transcendentnego (Maryja jest przedstawiona jako rodzi-
cielka Boga, dana wiernym ich matka i orędowniczka, odgrywająca niepow-
tarzalną rolę w dziele zbawienia, a zatem doktrynalnie poprawnie - zob.:
Zachara 2008: 37, Napiórkowski 2008a: 18-21). W sposób typowy dla gatunku
realizowane są ponadto wyznaczniki stylistyczne, gdyż wypowiedź jest udia-
logizowana i szablonowa, co pozwala zachować zasadę stosowności. Dobór
leksyki i konstrukcje składniowe (wypowiedzenia złożone z imiesłowowymi
równoważnikami) sprawiają, że tekst odbiega od potoczności.

Analogiczne spostrzeżenia przynosi analiza modlitwy stowarzyszonej
z litanią właściwą i adresowanej do Matki Bożej. Oto przykład realizacji:

(2) Módlmy się. Niepokalana Dziewico, Maryjo, Pani Słuchająca, która całą
otwartością serca przyjęłaś Słowo Odwieczne, przypominaj i nam Twoje wezwa-
nie: „uczyńcie wszystko, co Mój Syn wam powie". Prowadź nas do Chrystusa
obecnego w Najświętszym Sakramencie, a z nim do każdego człowieka, zwłasz-
cza cierpiącego. Przez Chrystusa Pana naszego. Amen. (LMBS, 40)

W sposób stosowny realizują się w tej wypowiedzi wszystkie składniki
kodu gatunkowego - od morfologicznych po stylistyczne.

Najważniejszym komponentem litanii jest jednak składnik z gatunkiem
praktycznie utożsamiany, czyli litania właściwa. W jej budowie obowiązuje,
przypomnijmy raz jeszcze, zasada analogii. Schemat podstawowy obejmuje
wezwanie adresata litanii i formułę modlitewną (prośbę). W zbiorze wspom-
nianych formuł odnajdujemy następujące wypowiedzenia: módl się za nami (jest
to formuła standardowa powtarza praktycznie w całym analizowanym zbio-
rze litanii), uproś nam żywot wieczny; wybaw nas, Pani (LP), usłysz nasze błagania
(LMBM). Zbiór wezwań modlitewnych się wzbogaca w tych wypowiedziach,
które odbiegają od wspomnianego schematu. Paralelne składniki litanii właści-
wej mogą być bowiem redagowane na kilka sposobów. LMBP zawiera w dru-
giej części formuły realizujące schemat prośby: Abyśmy.; Abyś., prosimy Cię
Litanie do Matki Bożej w analizie genologicznej

251

Matko, np.: Abyśmy nie grzeszyli przeciw miłości Boga i bliźniego; Abyśmy wyrzekli
się pijaństwa i złych skłonności; Abyś w godzinę śmierci wsparciem nam była.

Najbardziej obiega od schematu pod analizowanym względem LMBK. Jest
to litania bardzo długa i podzielona na kilka makrosegmentów realizujących
następujące schematy modlitewne: (1) wezwanie adresatki i formuła bądź pozdro-
wiona, np.: Matko ludzi pracujących, bądź pozdrowiona; Nauczycielko młodzieży,
bądź pozdrowiona; (2) przedmiot podziękowania i formuła dziękczynienia, np.:
Za to, że jesteś Matką dla nas, dziękujemy Ci, Matko Boża Kodeńska; Że chroniłaś
naszych przodków, dziękujemy Ci...; Za Boży ład i pokój w rodzinach, dziękujemy
Ci...; (3) treść prośby i formuły: wyproś nam, Matko Boża Kodeńska; prosimy Cię,
Matko Boża Kodeńska, np.: Abyśmy znajdowali radość w Zbawicielu naszym, wyproś
nam.; Abyśmy żywo odczuwali Twoją obecność, prosimy Cię.; (4) formuła adre-
satywna i prośba: okaż miłosierdzie swoje, np.: Cudowna Pani Kodeńska, okaż miło-
sierdzie swoje; Zatwardziałym grzesznikom, okaż.; (5) schemat prośby: od., zacho-
waj nas, Matko Boża Kodeńska, np.: Od lenistwa i oziębłości, zachowaj nas.; Od
grzechów niewierności małżeńskiej, zachowaj nas. Ze względu na sposób konkre-
tyzowania się zasady paralelizmu w tekście głównym litanii LMBK należy do
zbioru alternacyjnych realizacji wzorca gatunkowego.

Bardzo interesująco przedstawia się w zbiorze analizowanych litanii aspekt
poznawczy gatunku. Z opisów innych litanii wynika, że tworzą go przede
wszystkim aspektowo kształtowane wizerunki adresata wypowiedzi litanijnej.
W przypadku litanii do Matki Bożej kanon określa Litania loretańska, w której
obserwuje się zderzenie, przeplatających się na linii tekstu, trzech wątków
obrazowania: dogmatycznego, historiozoficznego i eschatologicznego (Kútnik
1983: 120-122). Litanie do Matki Bożej czczonej w cudownych wizerunkach
odbiegają w zróżnicowanym stopniu od kanonu. Horyzonty prezentaqi zakreśla
formuła wstępna, zamykająca wezwania adresowane do poszczególnych Osób
Trójcy Świętej. Jest to z reguły nazwa cudownego wizerunku, ukształtowana,
jak już wspominałam, na kilka sposobów. Oto realizaqe: Najświętsza Panno
Ludźmierska. (LP); Matko Słuchająca (LMBS); Matko Boża Kodeńska (LMBK);
Matko Boża Licheńska (LMBL); Matko miłosierdzia (LMBM); Najświętsza Panno
w Lourdes objawiona (LMBLU). Praktycznie w każdej z wypowiedzi litanijnych
pojawia się nazwa cudownego wizerunku. W niektórych stanowi dominantę
systemu nazewniczego.

W ogólności, rzec można, uwzględnia się w kreowaniu wizerunku Maryi
perspektywę doktrynalną (Napiórkowski 2008a: 14-21, 2008b: 109). Konkretne
formuły adresatywne i inne sposoby identyfikowania adresatki, a także wyra-
żenia definicyjne mogą łączyć ze sobą kilka przedstawień. Maryja jest prezen-
towana jako: (1) święta, a więc wolna od grzechu pierworodnego i grzechów
uczynkowych, np.: Najświętsza Panno Ludźmierska (LP, 32), Święta Maryjo (LMBS,
38); (2) rodzicielka Boga, np.: Święta Boża Rodzicielko (LMBS, 38); (3) matka
Boga, np.: Matko Chrystusowa (LMBS, 38), Matko Jednorodzonego Syna Bożego
(LMBM, 67); Święta Maryjo, Matko Boga prawdziwego (LMBG, 120); (4) duchowa
252

Maria Wojtak

Matka, np.: Matko czuwająca, Matko prześladowanych za wiarę, Matko zagubionych
(ta perspektywa dominuje w LMBS), Matko Jezusowa i nasza (LMBK, 49), Matko
pięknej miłości, Matko ofiarności i dobroci (LMBM, 66), Święta Maryjo, Matko tych,
którzy cię kochają i mają zaufanie do Ciebie (LMBG, 120); (5) dziewica, np.: Dzie-
wico posłuszna słowu Bożemu (LMBS, 39), Święta Maryjo, Dziewico najczystsza
(LMBG, 120); (6) pośredniczka, orędowniczka, opiekunka, np.: Pośredniczko
łask wszelkich (LMBS, 39), Orędowniczko nasza przed Bogiem (LMBK, 49), Opie-
kunko małżonków w zachowaniu miłości i wierności (LMBL, 58), Opiekunko ciężko
pracujących, Opiekunko przebywających w domach opieki (LMBL, 59); Opiekunko
ubogich i uciśnionych, Obrończyni wdów i sierot (LMBM, 66); (7) królowa, np.:
Królowo pokoju, Królowo aniołów, Królowo nieba i ziemi, Królowo Polski (LMBS, 39);

(8)	niepokalana (perspektywa dominująca w LMBLU), np.: Niepokalana Dzie-
wico wolna od grzechu pierworodnego, Niepokalana skarbnico łask Boskich, Niepoka-
lana bramo niebios (LMBLU, 88).

Związki z Litanią loretańską uwidaczniają się w cytowaniu formuł adresa-
tywnych oraz zderzaniu kilku perspektyw w prezentowaniu adresatki modlit-
wy. Na ogół jednak nie naśladuje się typowych dla tej litanii metafor. Zdob-
nictwo w sposobie wysłowienia nie jest rysem wyróżniającym analizowane
litanie. Następuje w nich bowiem zderzanie zasadniczych dwóch perspektyw
oglądu świata przedstawionego. Kreowaniu wizerunku adresatki litanii w ana-
lizowanych powyżej formułach identyfikujących towarzyszy tworzenie por-
tretu nadawcy modlitwy, czyli oranta. Jest to z reguły wizerunek parene-
tyczny, kształtowany nie jako awers portretu Maryi, lecz w nagromadzeniu
formuł identyfikujących bezpośrednio tego, kto będzie się modlił.

Perspektywa owa uwyraźnia się zwłaszcza w LP. W formułach błagalnych
tej litanii zawiera się jako niepożądany portret ludzi, którzy nienawidzą innych,
słuchają złych doradców, ulegają pokusie zemsty, nie mogą się ustrzec pijań-
stwa. Uzupełnieniem tego wizerunku jest troska o ziemię rodzinną i jej zasoby,
dlatego formuły petycyjne dotyczą ochrony przed zaparciem się podhalań-
skiego dziedzictwa, a także klęskami żywiołowymi typowymi dla gór (kurnia-
wa, wiatr halny) lub zdarzającymi się także na niżu (pioruny i gwałtowna
ulewa, grad). Znakami czasu są, jak się wydaje, formuły typu: Od nienawiści
klasowych, wybaw nas, Pani (33); Abyś handel polski na Podhalu rozmnożyć raczyła,
błagamy Ciebie (33).

W sposobie kreowania wizerunku adresatki litanii oraz orantów odzwier-
ciedlają się intencje modlitwy. Potencjał illokucyjny jest ułożony zgodnie
z konwenqą gatunkową. Intencja uwielbienia Boga w Trójcy Świętej Jedynego
jest nie tylko odzwierciedlona w litanii właściwej, ale przenika wszystkie
składniki kolekcji. Cześć oddawać ma wierny także Maryi ukonkretnionej
w cudownym wizerunku. To perspektywa, która jest zarysowana dość ostro
i wyraziście w analizowanych litaniach. Formuły enumerycyjne natomiast
zawierają drugą istotną intenq'ę modlitewną, czyli błaganie. Z konstelaqi ukła-
dów komunikacyjnych i realizowania zasady przełączania komunikacyjnego
Litanie do Matki Bożej w analizie genologicznej

253

wynikają jeszcze intenqe parenetyczne (formacyjne) modlitwy. Litanie zawie-
rają nie tylko stosowny wizerunek wybranych osób ze sfery transcendentnej,
ale też utrwalają prawdy wiary, są zbiorem wskazówek moralnych (w pew-
nym sensie nawiązują do poetyki rachunku sumienia - zob. Wojtak 2007b:
289-299), a więc pokazują drogę do zbawienia. Potenqał illokucyjny wypowie-
dzi jest w poszczególnych realizacjach w zróżnicowany sposób konfiguro-
wany i kodowany.

Ze względu na stylistykę przekazu analizowane litanie stanowią też wzory
modlitwy, ujmowanej jako umiejętność nawiązywania preferowanych przez
Kościół kontaktów z Bogiem. Zapytać jednak w tym miejscu trzeba, czy
wszystkie cechy stylistyczne wzorca gatunkowego litanii są realizowane
w sposób w owym wzorcu zakodowany. Stabilizacja schematu konstrukcyj-
nego (z niewielkimi możliwościami redukcji składników) pozwala mówić
o szablonowości jako cesze podstawowej. Analizowane litanie zawierają pełny
zbiór wypowiedzi składających się na litanię-kolekcję. Odbiega od tego sche-
matu jedynie LMBC, ale ta wypowiedź musi być kwalifikowana jako okaz
gatunku. Różnice między poszczególnymi litaniami mają charakter raczej
alternacji jakościowych, gdyż wiążą się z sygnalizowanymi przy okazji analizy
strukturalnej modyfikaqami tzw. wstępu (chodzi o wprowadzenie polskich
wersji wezwań modlitewnych) lub segmentu zamykającego litanię właściwą.
W analogiczny sposób realizuje się cecha sekundarna w stosunku do szablo-
nowości, czyli formuliczność. Każda z analizowanych wypowiedzi zawiera
formuły - adresatywne i/lub formuły prośby (błagania). Każda też realizuje
zasadę analogii w budowie segmentów podstawowych. Sposoby realizaqi for-
muliczności są jednak różne. W LMBK obserwujemy podział na kilka części
wyznaczanych zarówno sposobem adresowania, jak formułowania prośby.
W LMBLU natomiast następuje kondensaqa formuł adresatywnych, które pod-
legają zasadzie repetyqi, oraz analogiczny sposób formułowania prośby. For-
muliczność jest więc w tej litanii bardziej wyrazista.

Bezwyjątkowo jest też realizowana dialogowość o zróżnicowanych wekto-
rach. Nie ma litanii, w której brakuje zwrotów do adresatów (zob. kliszowane
wstępy i nagromadzenie formuł w litanii właściwej), a także apeli modlitew-
nych. Dialogowość na płaszczyźnie konkretnej, w ramach której orant zwraca
się do Boga i Maryi, jest realizowana w sposób typowy dla gatunku. Większość
litanii zawiera ponadto fragmenty odzwierciedlające scenariusz modlitwy zbio-
rowej. My nadawcze mieści się już w formułach petycyjnych, a po wezwaniu
Baranku Boży pojawia się wymiana dialogowa z udziałem kapłana i wiernych.
Przypomnijmy wybrane realizacje:

(3) P. Módl się za nami, Matko Boża Licheńska.

W. Abyśmy się stali godnymi obietnic Chrystusowych. (LMBL, 60)

(4) P. Matko Boża Kodeńska, módl się za nami.

W. Abyśmy się stali godnymi obietnic Chrystusowych. (LMBK, 51)
254

Maria Wojtak

(5)	P: Módl się za nami Święta Boża Rodzicielko.

W: Abyśmy się stali godnymi obietnic Chrystusowych. (LMBS, 40)

Kolejne cechy stylistyczne są związane przede wszystkim z genezą użytych
środków, choć mają też motywacje poznawcze i pragmatyczne. Na ich czele
w przypadku litanii pojawia się hieratyczność. Nie jest to cecha uwypuklona
we wszystkich analizowanych wypowiedziach. Wszystkie jednak odbiegają
od potoczności. Zawierają bowiem leksykę wyspecjalizowaną i tradycyjnie
używaną w wypowiedziach modlitewnych. Nie stwierdza się natomiast obec-
ności archaizmów. Jedynie LP obfituje w typowe dla tradycyjnego stylu religij-
nego formy składniowe, czyli postpozycję przydawki (mądrości pełna, drogo do
nieba wiodąca, wspomożycielsko czynów naszych, pocieszycielko nasza, ozdobo pól i hal
naszych) i finalny szyk orzeczenia (Abyś przemysł polski wzbogaciła; Abyś duszom
naszym żywot wieczny uprosiła). Rysem charakterystycznym tej litanii jest jesz-
cze odtwarzanie za pomocą leksyki kolorytu lokalnego (kurniawa, wicher halny,
hala, Królowa Podhala, podhalańskie dziedzictwo, sztuka podhalańska).

Żadna z analizowanych litanii nie dorównuje Litanii loretańskiej pod wzglę-
dem sposobu obrazowania i stylistycznego zdobnictwa. Poza cytatami ze
wspomnianej litanii zasadniczo próżno szukać metafor oryginalnych i poru-
szających. O kilku warto jednak wspomnieć, gdyż są one nie tylko przejawem
oryginalności wysłowienia, lecz wzbogacają wizerunek Maryi o kolejne aspekty
i służą pogłębianiu wiary. Zdarzają się wśród nich oksymorony lub metafory
oparte na odległych skojarzeniach. Oto wybrane przykłady z kilku litanii:
Przewodniczko w ciemnościach, Obrono upokorzonych, Siło słabych, Odwago cierpią-
cych (LMBP, 16-17); Matko świętej wytrwałości, Rozdawczyni darów niebieskich,
Uśmiechu Boga samego, Najczystszy obrazie Kościoła (LMBS, 38-39); jutrzenko pro-
wadząca dzieci i młodzież do Chrystusa, natchnienie artystów i twórców, zwiastunko
pojednania z Bogiem (LMBL, 58-59).

W konkluzji trzeba zaznaczyć, że analizowane litanie utrwalają wzorzec
kanoniczny gatunku przede wszystkim w zakresie sygnałów gatunkowych.
Mniej rygorystycznie reguły wzorca są realizowane w obrębie struktury. Alter-
nale ilościowe są nieliczne i nie naruszają tożsamości gatunku, gdyż polegają
na opuszczeniu kliszowanych segmentów litanii-kolekqi lub rozbudowują lita-
nię właściwą według schematów przewidzianych przez wzorzec.

W sposób wierny doktrynie jest w nich prezentowany świat przedstawiony,
zwłaszcza wizerunek Maryi. Konkretne litanie służą koncentracji na wybra-
nych składnikach tego wizerunku. Akcentowana jest zwłaszcza rola matki, opie-
kunki i królowej. Stanowi to, jak wiadomo, rys polskiej pobożności maryjnej.
Analizowane litanie mają jednak też wyeksponowany charakter formacyjny.
Zawierają obraz oranta jako człowieka prawego, głęboko wierzącego i żyją-
cego zgodnie z prawdami wiary. Nie odbiegają we wskazanym zakresie od
wszelkich modlitw propagowanych przez Kościół. Nowe, ale też z reguły
typowe dla przekazów litanijnych, mogą być jedynie środki wyrazu. Hieraty-
zacja i rytualizacja tekstu wiąże się z zachowaniem kształtu sylwy tekstowej
Litanie do Matki Bożej w analizie genologicznej

255

i kliszowaniem wybranych jej składników, enumeracyjnym i opartym na para-
lelizmie kształtem litanii właściwej oraz doborem leksyki. Pod względem
stylistycznym litanie maryjne, będące wyrazem kultu Matki Bożej czczonej
w cudownych wizerunkach, są jednak bliższe modlitwom ustalonym niż waż-
nej dla kodu gatunkowego Litanii loretańskiej.

Bibliografia

BASADONNA Giorgio, Santorelli Giuseppe, 1999, Litania loretańska, Warszawa:
Verbinum.

DOBRZYŃSKA Teresa, 2003, Tekst - styl - poetyka. Zbiór studiów, Kraków: Universitas.

Duchniewski Jerzy, 2004a, Litania, (in:) Encyklopedia katolicka, t. X, Lublin: Towa-
rzystwo Naukowe KUL, k. 1169-1171.

DUCHNIEWSKI Jerzy, 2004b, Litania loretańska, (in:) Encyklopedia katolicka, t. X, Lublin:
Towarzystwo Naukowe KUL, k. 1171-1173.

GOGOLA Jerzy, 2008, Modlitwa III. W chrześcijaństwie. A. Katolicyzm. 2. Aspekt du-
chowy, (in:) Encyklopedia katolicka, t. XII, Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL,
k. 1549-1552.

GROCHALA Beata, 2015, Telewizyjna transmisja sportowa jako kolekcja gatunków, (in:)
Gatunki mowy i ich ewolucja, T. V, Gatunek a granice, red. Danuta Ostaszewska,
Joanna Przyklenk, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 347-355.

GRZMIL-TYLUTKI Halina, 2007, Gatunek w świetle francuskiej teorii dyskursu, Kraków:
Universitas.

Kasjaniuk Elżbieta, 2008, Modlitwa, (in:) Encyklopedia katolicka, T. XII, Lublin:
Towarzystwo Naukowe KUL, k. 1503.

KÚTNIK Jozef, 1983, Litania loretańska, Kraków: Znak.

LOHFINK Gerhard, 1987, Rozumieć Biblię: wprowadzenie do krytyki form literackich,
Warszawa: Pax.

LOHFINK Gerhard, 2011, Modlitwa moją ojczyzną. Teologia i praktyka modlitwy chrześci-
jańskiej, Poznań: W drodze.

NAPIÓRKOWSKI Stanisław, 2008a, Maryja, III. W nauczaniu Kościoła, (in:) Encyklopedia
katolicka, t. 12, Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, k. 14-18.

NAPIÓRKOWSKI Stanisław, 2008b, Maryjne tytuły, (in:) Encyklopedia katolicka, t. 12,
Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, k. 109.

STOLA Krzysztof, 2008, Maryja, VI Kult, C. Sanktuaria, (in:) Encyklopedia katolicka,
t. XII, Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, k. 39-42.

SZKUDLAREK-ŚMIECHOWICZ Ewa, 2015, Magazyn telewizyjny jako gatunek w for-
mie kolekcji, (in:) Gatunki mowy i ich ewolucja, T. V, Gatunek a granice, red. Da-
nuta Ostaszewska, Joanna Przyklenk, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu
Śląskiego, 392-402.

WITOSZ Bożena, 2005, Genologia lingwistyczna. Zarys problematyki, Katowice: Wy-
dawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.

WOJTAK Maria, 1999a, Wyznaczniki gatunku wypowiedzi na przykładzie tekstów
modlitewnych, Stylistyka VIII: 105-117.
256

Maria Wojtak

WOJTAK Maria, 1999b, Modlitwa ustalona - podstawowe wyznaczniki gatunku,
(in:) W zwierciadle kultury, red. Jan Adamowski, Stanisława Niebrzegowska,
Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 129-138.

WOJTAK Maria, 2001, Pragmatyczne aspekty analiz stylistycznych tekstów użytko-
wych, (in:) Stylistyka a pragmatyka, red. Bożena Witosz, Katowice: Wydawnictwo
Uniwersytetu Śląskiego, 38-47.

WOJTAK Maria, 2004, Gatunki prasowe, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii
Curie-Skłodowskiej.

WOJTAK Maria, 2006, Gatunek w formie kolekcji a kolekcja gatunków, (in:) Poznań-
skie Spotkania Językoznawcze, t. XV., red. Zdzisława Krążyńska, Zbigniew Zagór-
ski, 143-152.

WOJTAK Maria, 2007a, Styl gatunku, styl gatunkowy a styl funkcjonalny w perspek-
tywie analitycznej, (in:) Gatunki mowy i ich ewolucja, T. III, Gatunek a odmiany
funkcjonalne, red. Danuta Ostaszewska, Katowice: Gnome, 16-24.

WOJTAK Maria, 2007b, Rachunek sumienia - analiza genologiczna, (in:) Język reli-
gijny dawniej i dziś, t. III, red. ks. Paweł Bortkiewicz, Stanisław Mikołajczak, Mał-
gorzata Rybka, Poznań: Poznańskie Studia Polonistyczne, 298-299.

WOJTAK Maria, 2009, Współczesne sylwy kalendarzowe - zderzenie gatunków,
stylów, światów, (in:) Język żyje. Rzecz o współczesnej polszczyźnie, red. Kazimierz
Ożóg, Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 305-322.

WOJTAK Maria, 2011a, Współczesne modlitewniki w oczach językoznawcy. Studium
genologiczne, Tarnów: Biblos.

WOJTAK Maria, 2011b, Osobliwe byty gatunkowe i tekstowe w ich uwikłaniach
komunikacyjnych, (in:) Gatunki mowy i ich ewolucja, T. IV, Gatunek a komunikacja
społeczna, red. Danuta Ostaszewska, Joanna Przyklenk, Katowice: Wydawnic-
two Uniwersytetu Śląskiego, 44-56.

WOJTAK Maria, 2011c: Modlitewne kolekcje doraźnie komponowane, Roczniki
Humanistyczne KUL LIX: 185-200.

WOJTAK Maria, 2013, Potencjał tekstotwórczy wzorca gatunkowego litanii, Tekst i
Dyskurs - Text und Diskurs 5: 319-336.

WOJTAK Maria, 2014a, Sporne i bezsporne problemy współczesnej genologii,
Poradnik Językowy 8: 7-21.

WOJTAK Maria, 2014b, Genologiczna analiza tekstu, Prace Językoznawcze 3: 63-71.

WOJTAK Maria, 2015, Dylematy genologa, (in:) Porozmawiajmy o gatunkach. Artys-
tycznych i użytkowych, red. Ewa Bulisz, Maria Wojtak, Lublin: Wydawnictwo
Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 11-29.

ZACHARA Maciej, 2008, Maryja, VI. Kult, (in:) Encyklopedia katolicka, t. XII, Lublin:
Towarzystwo Naukowe KUL, k. 33-37.

ZDUNEK Anna, 2009, Modlitwa ustalona w strukturze litanijnej sylwy, (in:) Język
żyje. Rzecz o współczesnej polszczyźnie, red. Kazimierz Ożóg, Rzeszów: Wydaw-
nictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 323-336.

ZEMAN Izabela, 2015, Gatunkowe komponenty lekcji szkolnej, (in:) Gatunki mowy
i ich ewolucja, t. V, Gatunek a granice, red. Danuta Ostaszewska, Joanna Przy-
klenk, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 246-252.
Litanie do Matki Bożej w analizie genologicznej

257

Wykaz stosowanych skrótów

LMBC - Litania do Matki Boskiej Częstochowskiej
LMBG - Litania do Matki Bożej z Guadelupe
LMBK - Litania ku czci Matki Bożej Kodeńskiej
LMBL - Litania do Matki Bożej Licheńskiej
LMBLU - Litania do Matki Bożej z Lourdes
LMBM - Litania do Matki Bożej Miłosierdzia
LMBP - Litania do Matki Boskiej Piekarskiej
LMBS - Litania do Matki Bożej Słuchającej
LP - Litania podhalańska

LPO - Litania Pokoju - do Serca Matki i Serca Syna

Summary

Litanies to the Mother of God in a genre analysis

The subject of the analysis comprises litanies to the Virgin Mary published in
a prayer-book designated for believers pilgrimaging to sanctuaries, where the Mother
of God is worshipped in miraculous pictures.

The article includes comments concerning the method of genre description and
the principles of genre analysis of statements representing diversified discourses.

The litany is granted the status of a genre in the form of a collection, since it has
the nature of a set of isofunctional utterances, co-occurring within a wholeness with
a structural culmination and silvic composition.

The litanies under analysis preserve the canon pattern of the genre primarily in
the scope of genre signals. Less rigorous rules of the genre are accomplished within
the structure. Quantitative alternations are rare and they do not breach the genre
identity, since they consist of a deletion of clichéd segments of the litany-collection
or extend the litany proper according to the schemata provided for in the genre
pattern. Images of the Virgin Mary are presented in the manner true to the doctrine.

The analyzed litanies are of the formative nature. They include an image of an
orans (a believer) as a righteous man, deeply faithful and living according to the
truths of faith. They do not diverge, in the defined scope, from any prayers pro-
pagated by the Church. The hieratization and ritualization of the text are connected
with preservation of the shape of the text silva and making clichés of its selected
elements, the enumerative and parallelism-based form of the litany proper and the
selection of lexis.

Résumé

Litanies à la Mère de Dieu dans une analyse des genres

L'objet de l'analyse sont les litanies mariales publiées dans un livre de prières,
destiné aux croyants qui font des pèlerinages où la Mère de Dieu est vénérée dans
ses images miraculeuses.
258

Maria Wojtak

L'article contient des remarques quant à la manière de décrire les énoncés du
point de vue des genres, ainsi que des règles de l'analyse des genres des messages
qui représentent différents discours.

À la litanie on attribue un statut du genre en forme de la collection. En effet, elle
a un caractère d'un recueil d'énoncés isofonctionnels, qui coexistent dans le cadre
d'un tout possédant un achèvement structural et une composition sylvique.

Les litanies analysées fixent un modèle canonique du genre, surtout dans le
domaine des indices de genre. Des règles moins rigoureuses du modèle sont réali-
sées dans le cadre de la structure. Les alternances quantitatives sont peu nom-
breuses et n'enfreignent pas l'identité du genre, car elles consistent à omettre des
segments clichés de la litanie-collection ou bien elles développent la litanie propre
selon les schémas prévus par le modèle. Les images de Marie y sont présentées
d'une manière fidèle à la doctrine.

Les litanies analysées ont une caractère formatif. Elles contiennent une image
d'une personne en prière (orant) en tant qu'homme probe, profondément croyant et
vivant selon les vérités de la foi. Dans ce domaine, elles ne s'écartent pas de toutes
les prières propagées par l'Église. La hiératisation et la ritualisation du texte sont
liées à la forme d'une sylve textuelle et au clichage de ses composants choisis, ainsi
qu'à la forme énumérative et parallèle de la litanie propre et au choix du lexique.
Études sur le texte dédiées à Halina Grzmiì-Tyìutki
Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds), Kraków, Biblioteka Jagiellońska, 2016

Andrzej Zieliński

Universidad Jaguelónica
de Cracovia

Sobre el origen discursivo de la perífrasis
<ir + gerundio>

Introducción

De acuerdo con la(s) Teoría(s) de Gramaticalización (cf. Traugott y Heine 1991,
Hopper y Traugott 2003, entre otros), sabemos que los componentes de la len-
gua están sometidos a una serie de procesos "encadenados" que operan en un
contexto sintáctico propicio, a partir del cual un elemento gramatical puede ex-
tenderse a nuevos contextos. Paralelamente a estos cambios internos, en los
últimos años hemos asistido a la publicación de resultados de investigaciones,
como las que editaron Jacob y Kabatek (2001), que demuestran cómo un cam-
bio lingüístico puede estar ligado a una tradición discursiva (a continuación,
TD). En el marco de este planteamiento proponemos el estudio de la perífrasis
verbal1 <ir + gerundio> en español a través de textos fechados hasta finales del
siglo XIV. En él defendemos la hipótesis de que la codificación de un nuevo
elemento gramatical y su posterior extensión están determinadas fundamen-
talmente por el mester de clerecía, "género de literatura cultivado por los
clérigos o personas doctas de la Edad Media" (DLE 2014: s.v. mester) que se
recitaba en público, planteamiento que ya hemos sostenido con anterioridad
(Zieliński 2014a: 145-149). La riqueza de datos que ofrece esta tradición discur-
siva justifica la presencia de los textos en verso en los corpus, incluso si, como
en este caso, carece de continuidad histórica.

Para fundamentar el análisis y contrastar los datos hemos seleccionado un
corpus textual de tres TTDD de la época: (i) mester de clerecía, (ii) obras histo-

1 Por perífrasis verbal entendemos la unión semántico-sintáctica de dos o más verbos
que constituyen un núcleo cabal y unitario del predicado. La estructura ha sufrido un pro-
ceso de gramaticalización y su valor es conceptual (Zieliński 2014a: 19-25).
26o

Andrzej Zieliński

riográficas en prosa y (iii) documentación notarial. La elección de esa franja
temporal se debe a dos razones: por una parte, la perífrasis objeto de estudio
entra en competición a partir del siglo XIV con otras construcciones perifrásti-
cas de gerundio (Yllera 1980: 68; Zieliński 2014a: 145-149), que presentan una
notable disminución de su empleo (véanse los datos de la Tabla 1, infra), aso-
ciada con su especialización semántica de marcar la idea de progresividad,
cada vez más patente; por otra, con el desarrollo de la prosa castellana, la pri-
mera TD antes mencionada comienza su declive, transformándose (Kabatek
2006: 159) en nuevas tradiciones2, hasta desaparecer un siglo más tarde.

El artículo presenta la siguiente estructura: en primer lugar, nos ocupare-
mos de las TTDD y su relación con el tipo de discurso, y propondremos una
definición con el fin de que los lectores polacos se familiaricen con él (§1).
A continuación, examinaremos el origen de la construcción progresiva <ir
+ gerundio> para demostrar que su procedencia y su paulatina extensión
están ligadas a determinadas TTDD (§2). Terminará el estudio con breves con-
clusiones (§3) y la bibliografía manejada.

1.	Tradiciones discursivas

En su fecunda investigación, Halina Grzmil-Tylutki (2000; 2006; 2007) se
dedicó, entre otras cosas, al problema del discurso, focalizando ante todo su
carácter fuertemente institucionalizado (Grzmil-Tylutki 2007: 22), esto es, depen-
diente de una situación comunicativa particular (caso de un discurso religioso,
político o académico, por ejemplo). Es una condición sine qua non para analizar
y estudiar la categoría del discurso, que ha de ser entendida como una unidad
a caballo entre la langue y la parole en terminología saussureana. Esta idea que
Halina Grzmil-Tylutki propagaba incansablemente entre los lingüistas, filólo-
gos e investigadores polacos se asimila al concepto pancrónico de tradiciones
discursivas, creado por los romanistas alemanes (cf. Schlieben-Lange 1983;
Koch 1997; Kabatek 2006), quienes lo conciben como el proceso de repetición
del discurso en el eje temporal, de tal manera que el discurso en sí adquiere
valor de signo propio (Kabatek 2006: 157) y sus rasgos característicos se con-
vierten en elementos íntimamente ligados, dado que a través de ellos se llega
a identificar una determinada TD3. Así, el sermón religioso se distingue prag-
mática y discursivamente del discurso político, ya que los recursos lingüísticos

2 Por poner un par de ejemplos, es el caso del Cantar de Mío Cid, presente en la obra his-
toriográfica atribuida a Alfonso X, o Libro de Alexandre, patente en la Gran Crónica de Con-
queridores de Juan Fernández de Heredia. Sobre el proceso de transformación de una TD a la
otra véase el interesante estudio de Pons (2008).

3 "Wenn Man die [...] Verknüpfung zwischen einzelspachlichen Strukturen und Dis-
kurstradition stets im Augen behalt, können sich andererseits bestimmte Diskurstradition
als besonders geeignet erweisen, um bestimmte einzelsorachliche Fakten in massiver Häu-
fung zu liefern" (Koch 1997: 59).
Sobre el origen discursivo de la perífrasis <ir + gerundio>

261

(fónicos, morfosintácticos, semánticos, pragmáticos o léxicos) o formales (estruc-
tura de texto) empleados en ambas TTDD son diferentes, aunque los emisores
se dirijan a una colectividad. Por citar solo un caso, en el sermón religioso el
emisor emplea una fórmula de saludo fija, Amados hermanos en Nuestro Señor
Jesucristo, cuyo empleo en el discurso político sería inadecuado porque evoca
claramente elementos culturales codificados, compartidos por el colectivo
y ligados íntimamente al ámbito eclesiástico. En palabras de Kabatek (2006: 157),
la TD "se puede formar en relación a cualquier finalidad de expresión o a cual-
quier elemento de contenido cuya repetición establece un lazo entre actualiza-
ción y tradición; cualquier relación que se puede establecer semióticamente
entre dos elementos de tradición (actos de enunciación o elementos referen-
ciales) que evocan una determinada forma textual o determinados elementos
lingüísticos empleados". De ello puede fácilmente colegirse que, si una TD
evoca una determinada forma lingüística, esta pudo haber surgido como inno-
vación lingüística en su seno4.

En virtud de ello, la TD se caracteriza por la historicidad, lo cual supone
que para poder hablar de una TD debe haber, al menos, dos textos relaciona-
dos entre sí por su contenido, por sus expresiones lingüísticas o por cuestiones
formales (estructura del texto). Desde un enfoque estrictamente pragmático,
las TTDD pueden caracterizarse por la proximidad o la distancia comunicati-
vas (Koch y Oesterreicher 1985: 16-23).

Con el marco teórico elegido se justifica la división del corpus en tres TTDD.
Las tres, que se caracterizan por la historicidad y la continuidad —al menos—
en el periodo seleccionado, son diferentes desde la perspectiva formal. Si bien
las obras del mester de clerecía se identifican por la estrofa (cuaderna vía),
compuesta de 4 versos alejandrinos de 14 sílabas, con rima consonante, cuyos
principios fueron expuestos en la segunda estrofa del Libro de Alexandre (1), los
textos historiográficos castellanos, desarrollados a partir de la segunda mitad
del siglo XIII, se especializan en utilizar la prosa como medio de expresión
libre, hecho que provoca un notable desarrollo de la sintaxis española (cf. Cano
Aguilar 1996). A su vez, los documentos notariales, que remiten a la tradición
jurídica visigoda (cf. Kabatek 2005), se decantaron por muchas expresiones for-
mulaicas, particularmente en la invocatio (la invocación, al inicio del docu-
mento), la salutatio (el saludo) o la sanctio (las restricciones del contrato):

(1)	Mester traygo fermoso, non es de joglaria
mester es sen pecado,ca es de clerecía
Fablar curso rimado por la cuaderna vía
a síllabas cuntadas, ca es grant maestría
(Alex. 4-8)

4 Company (2008) demostró que la difusión de los adverbios de modo en -mente estuvo,
al principio, vinculada a la tradición de los textos sapienciales. También en Zieliński (2014b)
se puso de relieve que la extensión el sufijo -ísimo se relaciona con los manuales de buenos
modales dirigidos a la clase social alta.
262

Andrzej Zieliński

Por último, el término tradición discursiva no es sinónimo de género literario,
ya que este puede englobar varias TTDD. Kabatek (2005) puso de relieve que
en los textos jurídicos se incluyen, al menos, tres tradiciones diferentes: las
fazañas (derecho oral transcrito), los fueros (derecho visigodo) y Lo codi (redes-
cubrimiento del derecho romano en el siglo XII).

2.	Origen discursivo de <ir + gerundio>

Si observamos los datos de la Tabla 1, veremos que, al menos desde el siglo
XIII, la construcción aparece profusamente y su empleo con valor perifrástico
(en la Tabla [-E]) gramaticalizado (2a-2c)5 supera notablemente su uso literal
de movimiento ([+E]) (2d).

(2)	a) Fo-l creciendo el vientre en contra las terniellas

fueronli faciendo pecas ennas masiellas (Mil, vv. 508a-b)

b) Fo perdiendo la fuerça pero no la memoria (SDom, v. 491a)

c) fue cobrando el seso, de color mejorando, (LAp, p. 136)

d) El que iva fuyendo con muy grand pavor (Mil, vv. 381a-b)

Como se desprende de los ejemplos anteriores, la lectura perifrástica apunta,
ante todo, a la idea de duración de la actividad sin que interese destacar ni su
inicio ni su fin (2a, 2c), aunque el valor progresivo, que hoy la caracteriza, tam-
bién empieza a brotar, particularmente en aquellas situaciones contextuales
cuyo infinitivo se relaciona semánticamente con la idea de cambio lento pero
progresivo, tanto figurado como literal (Yllera 1980: 61; Zieliński 2014a: 158).

Tabla 1 Frecuencia relativa de empleo

S  o	<ir + gerundio>		TOTAL
	[-E]	[+E]	
XIII	61% (1723)	39 % (1102)	2825
XIV	79% (620)	21% (167)	787
TOTAL	2343	1269	3612

Los datos de la Tabla 1 también resaltan un hecho de gran interés: el noto-
rio descenso de su empleo, observable a lo largo del trescientos, es inversa-
mente proporcional a los casos gramaticalizados registrados en nuestra base
de datos. Su considerable bajada de empleo, motivada —sobre todo— por la
aparición de otras construcciones perifrásticas de gerundio (especialmente,
<estar + gerundio>), corre pareja a su mayor extensión semántico-pragmática
(el 79%). Eso quiere decir que su empleo perifrástico se está consolidando en

5 Sobre el proceso de su gramaticalización, véase Zieliński (2014a: 145-160).
Sobre el origen discursivo de la perífrasis <ir + gerundio>

263

castellano, como indica el aumento en un 18% con respecto a la centuria
anterior.

(3) a) El sayón va diziendo: "Quien tal fizo, tal aya" (LBA, v. 1126d)

b) yua clamando al pueblo et cridando ala multitut quelo cercaua
de todas partes et dizie. (CConq)

c) el primero mojón es como parte con el exido de Madrigalejo, como
toma en el camino viejo que va de 6 Madrigalejo a Passarón a la
parte de la mano derecha e va partiendo con el dicho exido de
Madrigalejo (Not. CODEA)

Si desde el siglo XIII los ejemplos ofrecen una lectura de duración, cabe
suponer que su gramaticalización tuvo que llevarse a cabo en una época ante-
rior. Gougenheim (1927: 2) registra su primer empleo en la documentación regia
merovingia del siglo IX. La construcción perifrástica está también documen-
tada en occitano y en francés de hasta el siglo XVI (cf. Sch0sler 2005: 120-124;
Schlieben-Lange 1971: 209-211).

A falta de pruebas directas que determinen con exactitud su procedencia
extranjera —aunque tenemos claros indicios de la influencia gala—, parece
verosímil creer que, por el carácter dinámico que presentan, su origen debe de
estar ligado a la narración de un acontecimiento, como indican las primeras
ocurrencias registradas en los textos del mester de clerecía. De hecho, no es
raro encontrar estrofas enteras en las que se repite tres y cuatro veces la perí-
frasis en cuestión, como en (4):

(4) a) Desque perdieron tierra fueron mas aquedando

fueron contra Asia las cabeças tornando
fueron d las lagremas los ojos mondando

fueron poco a poco las rrasones mudando (LAlex, vv. 248, a-d)

b) Commo lo tenie en pleno, fuelo luego tirando
yval poco a poco los lazos sosacando
quando mas lo tirava, mas se yva quexando

quesle yvan toda via los laços apretando (LAlex, vv. 473, a-d)

c) Por agua e por tierra los fueron conbatiendo
fueron el miedo todos con la saña perdiendo
los de Tiro todos fueron se ençendiendo

fuese derredor de la villa la rrebuelta faziendo (LAlex. vv. 1081 a-d)

Los ejemplos precedentes (4a-4c) ofrecen una lectura modoaspectual. En
todos ellos se intensifica una actividad ya en sí dinámica, lo que se expresa con
la perífrasis, y, con ello, "el lento progresar de las acciones, inmovilizar las
acciones en el tiempo" (Markic 2011: 133). Sus primeros empleos, vinculados al
mester de clerecía (véanse los datos recogidos en la Tabla 2), sirven, por lo
tanto, para dinamizar las actividades descritas, para darles más colorido de
264

Andrzej Zieliński

cara al público. Los datos recogidos en la Tabla 2 ponen de manifiesto su abru-
madora frecuencia en la TD del mester de clerecía (92%), frente al empleo mar-
ginal en las obras historiográficas (7%) y notariales (1%). En este sentido, los
resultados expuestos coinciden con las observaciones de Pusch (2003: 506)
y Sch0sler (2005: 120-124), quienes asociaron los primeros empleos de la perí-
frasis francesa análoga con el género épico.

Tabla 2 Frecuencia relativa de empleo según la TD

'''\TD  Sigl°\	clerecía	historiográfico	notarial	TOTAL
XIII	2596 (92%)	196 (7%)	33 (1%)	2825
XIV	348 (44%)	357 (45%)	84 (11%)	787
TOTAL	2944	553	117	3612

Creemos que la difusión de la perífrasis <ir + gerundio> debe verse estre-
chamente ligada a la épica, género discursivo de procedencia gala (Cirot 1942:
7-11; Menéndez Pidal 1957: 277), introducido en la Península Ibérica a través
del Camino de Santiago, sobre todo por la Orden de Cluny, desde el siglo XI.
Los cluniacenses imponen sus modelos educativos, entre otros lugares, en el
studium palentino, primera universidad española donde se enseñaba a escola-
res del estamento social más alto, quienes, ansiosos por transmitir lo apren-
dido al pueblo, en primer lugar, lo textualizaron y, luego, lo difundieron por
vía oral (cf. Rico 1985: 12-13; Moreno Hernández 2003: 1-2)6. En este sentido,
el mester de clerecía ha de situarse a caballo entre la oralidad y la textualidad,
entre la proximidad y la distancia comunicativa: es la oralidad mixta, en térmi-
nos de Zamthor (2001), en la que lo oral está determinado por lo textual:

Ambos modelos interactúan en las obras de clerecía. [...] Los clérigos hacen
gala de la ostentación erudita de su maestría a través de la inclusión directa de
fuentes latinas y evidencian un manifiesto empeño didáctico, una conciencia de
la necesidad de difundir el nuevo saber. Para llevar a cabo este propósito [...] se
recurre a las técnicas juglarescas. (Balestrini y Chicote 1997: 47)

Precisamente, una de las técnicas juglarescas empleadas para vivificar un
acontecimiento narrado y ya dinámico per se es el empleo de la construcción
perifrástica, gracias a la cual, según Markic (2011: 133), quien utiliza un símil
cinematográfico, "el hablante frena el progresar de la acción como si una

6 El afán de difundir lo aprendido queda reflejado en la primera estrofa del Libro de
Alexandre:

Señores, si quisierdes mi servicio prender/ querriavos de grado servir de mi mester:
deve de lo que sabe ome largo seer/ si non, podrie en culpa e en riepto caer (LAlex.1a-d).
Sobre el origen discursivo de la perífrasis <ir + gerundio>

265

cámara enfocara e inmovilizara un fragmento de narración desarrollándola
lentamente". El empleo de <ir + gerundio>, por lo tanto, actualiza eventos
pasados, dignos de marcarse como si estuvieran en curso. Con la estrategia del
tipo HIC ET NUNC (cf. Pusch 2003: 506) se establece una proximidad comuni-
cativa entre el juglar y un público deseoso de escuchar la historia de un santo
o de un personaje mítico. Aunque el mester de clerecía hubiese carecido de la
posibilidad de interactuación propiamente dicha, la proximidad física que se
establece entre los participantes del acto de habla facilitaría la actualización de
un evento dinámico mediante recursos extralingüísticos (gestualidad, emotivi-
dad del juglar, etc.) (vid. Ong 2013):

(5)	a) La infante Tarsiana, d'Estrángilo nodrida,

fue salliendo tan buena, de manyas tan conplida (LAp, p. 197)

b) Lo que Santo Domingo avié ante asmado

ya iva urdiendo la tela el mal pecado (SDom, vv. 168 a-b)

c) Mando los míos libros todos a Gonçalo, mío criado, e çient
morauedís en que lo vaya criando sua madre e demays otra tanta
ropa conmo a María (DocL. no. 2628 del año 1300)

La preponderancia <ir + gerundio> en el mester de clerecía pone de mani-
fiesto que nos encontramos ante una innovación —seguramente extranjera —
por elaboración (Jacob y Kabatek 2001: X), cuya difusión en castellano se llevó
a cabo a través de esta TD y se convirtió en mero indicador de la misma.
Prueba de ello lo constituye el único ejemplo registrado en la TD notarial de la
época (5c). Para nosotros, es evidente que al escriba del documento le resul-
taba conocida la construcción (recuérdese que, después de los estudios, muchos
letrados trabajaron como notarios). Al igual que en los ejemplos del mester de
clerecía, en este la fuerza ilocutiva actualiza el valor modoaspectual de dura-
ción desde la misma perspectiva HIC ET NUNC, a la cual se añade la visión
progresiva del evento por el significado del auxiliado (criar).

Ahora bien, Pusch (2003: 499) advierte del riesgo de sobrestimar su abru-
madora frecuencia en la TD en la que se inscribe el mester de clerecía, ya que
su presencia puede deberse al hecho de facilitar la rima consonante del verso
alejandrino de la cuaderna vía. En efecto, la creación de la rima consonante es
una incuestionable técnica mnemotécnica para asociar eficazmente la forma
con el contenido discursivo, de gran extensión y repleto de imágenes vivas.
Sin lugar a dudas, su empleo también puede relacionarse con el cómputo silá-
bico. Lo notamos en particular en el Libro de Alexandre (6a), lo que no debe de
sorprendernos, ya que esta obra podría concebirse como paradigma de una
nueva TD elaborada por clérigos de Palencia que tuvieron acceso a la versión
gala, el Alexandreis, escrita por Gautier de Châtillon (Rico 1985: 10). En las
obras posteriores, en cambio, la perífrasis <ir + gerundio> ya no cumple nece-
sariamente este papel, dado que los predicados perifrásticos suelen aparecer
en el interior del verso (6b-6c):
266

Andrzej Zieliński

(6) a) En medio dia pasado fue la siesta viniendo

fueron las moscas grandas e las bispas viniendo

fueron de fuera guisa las bestias metiendo

tanto que a los omes se yvan cometiendo (LAlex, vv. 2150, a-d)

b) Alabáuanla todos, Apolonio callaua;

fue pensando el rey por qué él non fablaua,

demandóle & díxol' que se marauellaua,

que con todos los otros tan mal se acordaua. (LAp, p. 133)

c) Ouo desta palabra el rey muy gran sabor,
semeióle que le yua amansando la dolor;
mandó de sus coronas aduzir la meior,

diola a Apolonio, hun buen violador. (LAp, p. 136)

d) El malo en la red los sus pies va poniendo;
cuida que tien' consejo e por ende perdiendo
se va de cada día, nunca lo entendiendo;

cayendo en el lazo, el mal se va cresciendo. (Palac. 4915 a-d)

e) En quanto ella anda estas obras faziendo
Don Carnal el doliente iva salud aviendo
ivase poco a poco de la cama irguiendo

pensó cómo feziesse como fuese reyendo (LBA, vv. 1180 a-d)

Sin embargo, en los textos de la centuria siguiente, cuando esta TD está ya
en declive, la perífrasis, como mero indicador discursivo, vuelve a desempeñar
la función que tenía en su inicio. La rima es, por lo tanto, el factor que deter-
mina, en gran medida, su empleo en versos alejandrinos ya no tan regulares
(va poniendo - perdiendo - entendiendo - se va cresciendo).

Ahora bien, los datos de la Tabla 2 también ponen de relieve un cambio
radical que se produce a lo largo de dos siglos analizados. Si durante el Dos-
cientos notamos su abrumadora frecuencia en el género discursivo del mester
de clerecía, superando con creces otras dos TTDD analizadas, a partir del Tres-
cientos disminuye considerablemente su empleo en el mester de clerecía (44%)
y se incrementa en el género historiográfico (45%). En principio, se percibe
también un notable aumento en los textos notariales (11%), pero las pocas
ocurrencias registradas pertenecen al mismo documento (7), lo cual, evidente-
mente, no permite sacar conclusiones de otro tipo:

(7) como toma en el camino viejo que va de 6 Madrigalejo a Passarón
a la parte de la mano derecha e va partiendo con el dicho exido de
Madrigalejo; e otrossí como va partiendo con el Campiello que fue
de Blasco Martín el crespo (Not. CODEA)
Sobre el origen discursivo de la perífrasis <ir + gerundio>

267

Con todo, a la luz de los datos emanados del corpus, observamos la difu-
sión y extensión de esta perífrasis al género historiográfico, que empieza a hacer
suyo el empleo antes reservado al mester de clerecía. Ambos tienen en común
su objetivo: narrar un evento o dar cuenta de una actividad mediante distintos
recursos lingüísticos, siendo las prosificaciones las causantes del paso de la la
perífrasis <ir + gerundio> al género historiográfico7.

(8) a) Et de alli auant nunqua parecio mas que ahun va caçando de

noche (CronCon)

b) conel Rey passaron sobre los cauallos nadando los quales fizieron
grant ayuda alos que auien ydo conel alcançcar los moros que
yuan fuyendo desque plegron al Rio de Palmones (GranCron)

c) dexo ala rreyna que era ençinta en valladolid. & desque llego
a huepte & le yuan llegando las gentes llegole mandado dela
rreyna su muger en commo encaesçiera de vn fijo varon (Sancho IV)

El análisis sobre el corpus seleccionado permite apreciar que la perífrasis se
usa con predicados dinámicos, mediante los cuales el emisor pretende vivi-
ficar una actividad determinda (8a-8c). No obstante, con su paulatina adop-
ción por el género histioriográfico, va desapareciendo el valor actualizador,
omnipresente en el mester de clerecía (9a y 9b), pero se mantiene el valor diná-
mico y progresivo de una actividad:

(9) a) Quanto mas va beviendo el mas puede arder (LAlex, v. 1903, d)
b) Et dixo el mas uale qui lo adeuina que qui lo va cercando et no

lo troba (CronCon)

En realidad, esto no debe sorprender. Con el paso a otro tipo de texto,
representante de otra tradición, la perífrasis ya no se relaciona con la proxi-
midad discursiva, espacio común del cual surge la perspectiva que comparten
el emisor y el público, sino que muestra un valor totalmente opuesto: el de la
distancia discursiva.

3.	Conclusiones

En las páginas precedentes hemos intentado demostrar que el origen de la
construcción perifrástica <ir + gerundio> ha de asociarse con la tradición dis-
cursiva del mester de clerecía, a la que se debe su empleo en los siglos XIII
y XIV. Su abrumadora presencia se debe a que es un instrumento muy útil
para actualizar el contenido proposicional de carácter dinámico desde la per-
spectiva del origo discursivo que comparten tanto el emisor como el colectivo
a quien iban, en principio, dirigidos sus textos. A esa causa se unen otras dos:
el mantenimiento del cómputo silábico y, con su uso al final de los versos, la

7 Sobre el peso de la transformación de una TD en otra, remitimos a Pons (2008).
268

Andrzej Zieliński

rima consonante. Estas son las principales razones que contribuyeron, sin
lugar a dudas, a su éxito en castellano medieval.

Asimismo, se ha demostrado que el mester de clerecía constituye una buena
fuente para el estudio de buen número de cambios lingüísticos, ya que, desde
la perspectiva de las tradiciones discursivas, aunque esta no tenga continuidad
histórica, algunos de sus rasgos pudieron pasar a otra, gracias —entre otras
cosas— a las prosificaciones, como prueba la perífrasis <ir + gerundio>. Esta
evolución tuvo consecuencias, entre las que destaca la pérdida del valor actua-
lizador del que gozó en el mester de clerecía.

Fuentes documentales

CronCon Fernández de Heredia, J. (h. 1350), Crónica de los conqueridores I y II, fuente
GRADIA.

EE.1: Alfonso X el Sabio (1270/2002), Estoria de Espanna que fizo el muy noble rey don
Alfonsso, fijo del rey don Fernando et de la reyna donna Beatriz, ed. de P. Sánchez-
Prieto Borja, Alcalá de Henares: Universidad de Alcalá de Henares, edición
paleográfica.

GCron: Fernández de Heredia, J. (h. 1376/2003), Gran Crónica de España, ed. de
J. M. Blecua, Zaragoza, Universidad de Zaragoza.

GE.1: Alfonso X el Sabio (1275/2002), Estoria General. Primera parte ed. de P. Sán-
chez-Prieto Borja, Alcalá de Henares: Universidad de Alcalá de Henares, edi-
ción paleográfica.

LAlex: (h.1250/1906), Libro de Alexandre, ed. Morel Fatio, A. (1906), Dresden: Max
Niemeyer.

LAp: Anónimo (h. 1250/ 1992), Libro de Apolonio, ed. de D. Corbella, Madrid: Cátedra.

LBA: Arcipreste de Hita, J.R. (1330-1343/2003), Libro de buen amor, ed. de A. Ble-
cua, Madrid: Cátedra.

Mil: Gonzalo de Berceo (1246-1252/1997), Milagros de Nuestra Señora, ed. de F. Baños,
Barcelona: Crítica.

Not. Varios autores (s. XII-XIV/ 2004), Corpus de documentos españoles anteriores a 1700
(CODEA). Grupo de investigación de textos para la historia del español (GIHTE),
dirigido por Pedro Sánchez-Prieto Borja.

Rimado. López de Ayala, P. (ca. 1378/2004): Rimado de Palacio, Alicante, ed. digital
Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes: www.cervantesvirtual.com/obra/libro-
de-palacio--0/ (fecha de consulta: mayo 2016).

Sancho IV, Anónimo (ca 1340/2004), Crónica de Sancho IV, ed. de P. Sánchez-Prieto
Borja, Alcalá de Henares: Universidad de Alcalá de Henares.

SDom: Gonzalo de Berceo (h. 1236/1972), Vida de Santo Domingo de Silos, ed. de
T. Labarta de Chaves, Madrid: Castalia.

Bibliografía

Balestrini María Cristina, CHICOTE Gloria B., 1997, El mester de clerecía en la
encrucijada entre oralidad y escritura, Anclajes 1: 43-58.
Sobre el origen discursivo de la perífrasis <ir + gerundio>

269

CANO Aguilar Rafael, 1996, La ilación sintáctica en el discurso alfonsi, Cahiers de
linguistique hispanique médiévale 21(1): 295-324.

CIROT Georges, 1942, Sur le «Mester de Clerecía», Bulletin Hispanique 44 (1): 5-16.

COMPANY Concepción, 2008, Gramaticalización, género discursivo y otras variables
en la difusión del cambio sintáctico, (in:) Sintaxis histórica del español y cambio lin-
güístico. Nuevas perspectivas desde las Tradiciones Discursivas, J. Kabatek (ed.)
Madrid & Frankfurt am Main: Iberoamericana & Vervuert, 17-52.

DLE = Real Academia Española (2014), Diccionario de la lengua española, 23a ed.
Madrid: Espasa.

Gou GENHEIM Georges, 1927/1971, Etude sur les Periphrases verbales de la langue fran-
çaise, Paris: Librairie A.-G Nizet.

GRZMIL-TYLUTKI Halina, 2000, Francuski i polski dyskurs ekologiczny, Kraków: Wy-
dawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

GRZMIL-TYLUTKI Halina, 2006, La théorie du discours et la liberté d'expression,
Romanica Cracoviensia 6: 66-69.

GRZMIL-TYLUTKI Halina, 2007, Gatunek w świetle francuskiej teorii dyskursu, Kraków:
Universitas.

HOPPER Paul J., Closs Traugott Elizabeth (2003), Grammaticalization, Cambridge:
Cambridge University Press.

JACOB Daniel, KABATEK Johannes (eds.), 2001, Lengua medieval y tradiciones discursi-
vas en la Península Ibérica: descripción gramatical; pragmática histórica; metodología,
Madrid & Frankfurt am Main: Iberoamericana & Vervuert.

KABATEK Johannes, 2005, Die Bolognesische Renaissance und der Ausbau romanischer
Sprachen: Juristische Diskurstraditionen und Sprachentwicklung in Südfrankreich und
Spanien im 12. und 13. Jahrhundert, Tübingen: Narr.

KABATEK Johannes, 2006, Tradiciones discursivas y cambio lingüístico, (in:) Sin-
cronía y diacronía de tradiciones discursivas en Latinoamérica, Guiomar Ciapuscio,
Konstanze Jungbluth, Dorothee Kaiser, y Célia Lope (eds.), Frankfurt am Main
& Madrid: Vervuert & Iberoamericana, 151-172.

KOCH Peter, 1997, Diskurstraditionen: zu ihrem sprachtheoretischen Status und
ihrer Dynamik, (in:) Gattungen mittelalterlicher Schriftlichkeit, Barbara Frank (Hrsg.),
Tübingen: Narr, 19-41.

KOCH Peter, OESTERREICHER Wulf, 1985, Sprache der Nähe-Sprache der Distanz,
Romanistisches Jahrbuch 36(85): 15-43.

Markic Jasmina, 2011, Acerca de las perífrasis verbales ir y venir + gerundio en
español, portugués y gallego, Verba hispanica XIX: 129-141.

MenÉNDEZ PIDAL Ramón, 1957, Poesía juglaresca y orígenes de las literaturas románicas:
problemas de historia literaria y cultural, Madrid: Instituto de Estudios Políticos.

MORENO Hernández Carlos, 2003, Juglaría, Clerecía y traducción, Hermeneus:
Revista de la Facultad de Traducción e Interpretación de Soria 5: 191-214.

ONG Walter J., 2002, Orality and literacy, New York: Routledge.

PONS-RODRÍGUEZ Lola, 2008, El peso de la tradición discursiva en un proceso de
textualización: un ejemplo en la Edad Media castellana, (in:) Sintaxis histórica del
español y cambio lingüístico. Nuevas perspectivas desde las Tradiciones Discursivas,
Johannes Kabatek (ed.), Madrid & Frankfurt am Main: Iberoamericana & Ver-
vuert, 197-224.
270

Andrzej Zieliński

PUSCH Claus D., 2003, La grammaticalisation de l'aspectualité: les périphrases
à valeur progressive en français, Verbum: 495-508.

RICO Francisco, 1985, La clerecía del mester, Hispanic Review 53 (1): 1-23.
Schlieben-Lange Brigitte, 1971, Okzitanische und katalanische Verbprobleme: ein
Beitrag zur funktionellen synchronischen Untersuchung der Verbalsystems der beiden
Sprachen (Tempus und Aspekt), Tübingen: Niemeyer.

SCHLIEBEN-LANGE Brigitte, 1983, Traditionen des Sprechens: Elemente einer pragma-
tischen Sprachgeschichtsschreibung, Stuttgart: Kohlhammer.

SCH0SLER Lene, 2005, «tout s'en va t declinant», (in :) Historische Pragmatik und
historische Varietätenlinguistik in den romanischen Sprachen, Göttingen: Univ.-Verl.
Göttingen, 115-136.

Traugott Elizabeth Closs, HEINE Bernd, 1991 (eds.), Approaches to Grammaticaliza-
tion, Amsterdam: John Benjamins, 2 vols.

Yllera Alicia, 1980, Sintaxis histórica del verbo español: las perífrasis medievales, Zara
goza: Departamento de Filología Francesa. Universidad de Zaragoza.

ZIELIŃSKI Andrzej, 2014a, Perífrasis de los verbos de movimiento en español medieval
y clásico, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
ZIELIŃSKI Andrzej, 2014b, Replanteamiento del origen del sufijo -ísimo en español,
(in:) Lingüística española en Polonia: Líneas de investigación, Raúl Fernández Jódar,
Janusz Pawlik y Jerzy Szałek (eds.), Poznań: Wyd. Naukowe UAM: 291-301.
ZUMTHOR Paul, 1992, A letra e a voz: a literatura medieval, Säo Paulo: Companhia Das
Letras.

Summary

About the discursive origin of the periphrasis <ir + gerund> in Spanish

The main aim of the study is to demonstrate how the origin of a grammatical
category may be associated with a particular discourse genre. With the help of
a corpus which included epical, notary and historiographical texts, written between
the thirteenth and fourteenth centuries, we will try to point out the discursive
origin as well as its gradual spread and extent of the continuative and progressive
periphrasis <ir + gerund>.

Streszczenie

O dyskursywnym pochodzeniu peryfrazy <ir + gerundium> w j. hiszpańskim

Celem artykułu jest pokazanie, jak pochodzenie kategorii gramatycznej może
być ściśle powiązane z określonym gatunkiem dyskursywnym. Na podstawie
zebranego korpusu, obejmującego teksty epickie, notarialne i historiograficzne,
napisane w przedziale między XII a XIV w., staramy się pokazać dyskursywne
pochodzenie peryfrazy <ir + gerundium> oraz stopniowe rozprzestrzenianie się jej
użycia i rozszerzanie znaczenia.
Littérature

Études sur le texte dédiées à Halina Grzmiì-Tyìutki
Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds), Kraków, Biblioteka Jagiellońska, 2016

Magdalena Bartkowiak-Lerch

Università Jagellonica
di Cracovia

La Comedia delle ninfe fiorentine:
nella selva dei sensi

1.	La fortuna delle opere di Giovanni Boccaccio in Polonia

L'opera di Boccaccio per la maggior parte dei lettori polacchi significa senz'altro
il Decameron. Gli altri suoi componimenti sono molto meno diffusi in Polonia
e sostanzialmente poco noti. Eppure è proprio a Boccaccio che dobbiamo la
nascita del romanzo pastorale e gli inizi della critica dantesca, egli aiutò anche
la rinascita della egloga classica. Nelle sue opere unisce la tradizione classica
a quella della poesia amorosa francese e italiana (Dolce Stil Novo), alla lettera-
tura moraleggiante e allegorica e infine alla tradizione dei racconti popolari.

In Polonia, la presenza della prosa di Boccaccio si nota abbastanza presto.
Boccaccio è probabilmente il primo prosatore italiano tradotto in polacco (Mi-
szalska et all. 2011: 8): già prima del 1551 un autore anonimo pubblica la
novella Griselda tratta dal Decameron e questa novella è forse la più popolare
di tutti i racconti del capolavoro boccacciano (esistono ben quindici versioni
polacche). Fino al XX secolo non vengono tradotte altre opere di Boccaccio
scritte in volgare, e del Decameron abbiamo, fino alla metà del XIX sec., solo
traduzioni di singole novelle. Fra le cosiddette opere giovanili rese in polacco
si trovano Filocolo ed Elegia della madonna Fiammetta. Vi si possono aggiungere
altre due, composte nell'ultimo periodo di vita di Boccaccio: Corbaccio e Vita di
Dante (tradotte sempre nel XX secolo). Considerando la produzione letteraria
complessiva di Boccaccio si nota una certa preferenza dei traduttori polacchi
verso le opere di carattere moraleggiante: Griselda, diffusa in tutta l'Europa
grazie alla sua versione latina ad opera di Petrarca, godeva di tale popolarità
che finì addirittura come proposta dei mercati di letteratura popolare (Miszal-
ska et all. 2011: 9, Miszalska 2015: 38-40).
Magdalena Bartkowiak-Lerch

Per quanto riguarda il romanzo pastorale, in generale si può osservare che
questo genere, che nell'Europa occidentale riscuoteva un grande successo nel
XVI sec., in Polonia non ebbe la stessa popolarità. Tale mancanza di interesse
si spiega con diversa situazione politico-culturale della Polonia dell'epoca. Nel
XVI sec. furono tradotti solo due romanzi di tematica amorosa, ma non pasto-
rale, di cui uno di Enea Silvio Piccolomini scritto in originale in latino (Historia
de duobus amantibus) e l'altro, Historia de Aurelio e Isabela di Lelio Manfredi del
1521, che era a sua volta traduzione del romanzo spagnolo di Juan de Flores,
Grisel y Mirabella (Miszalska 2015: 29-30). Di Jacopo Sannazzaro, ad esempio,
fu tradotto il poema latino De partu Virginis, ma non l'Arcadia, il prosimetro
pastorale che diede origine a tutto un filone di letteratura in Italia e oltre. Non
stupisce in questo contesto la mancanza della versione polacca della Comedia
delle ninfe fiorentine, romanzo scritto in prosimetro che viene considerato come
antenato del romanzo pastorale italiano e modello dell'Arcadia di Sannazzaro.

In Europa la Comedia fu copiata volentieri in manoscritti, di cui ventinove si
sono conservati ai nostri tempi. Il più antico è della fine del Trecento, l'ultimo
del Settecento, e la maggior parte proviene dal Quattrocento. Inoltre, contiamo
nove edizioni a stampa, di cui la prima è del 1478 (Quaglio 1963). L'ultima,
edizione critica ad opera di Antonio Enzo Quaglio, del 1963, è base della
maggior parte delle ristampe e traduzioni in altre lingue. La lingua dell'opera
fu uno degli oggetti nel dibattito secentesco sull'aspetto della lingua nazionale:
dopo un iniziale periodo dell'imitazione i gusti cambiarono e già Jacopo San-
sovino, nella prefazione alla sua edizione del 1545 (1558) sottolinea che, men-
tre lo stile di Ameto, essendo oscuro, non risponde alle esigenze della lingua
elegante, quello del Decameron oltrepassa nell'eleganza addirittura la lingua del
Cortegiano di Castiglione.

2.	La Comedia delle ninfe fiorentine

La Comedia delle ninfe fiorentine (conosciuta anche con il titolo Ninfale d'Ameto,
o semplicemente Ameto, attribuitole più tardi dai copisti ed editori) di Gio-
vanni Boccaccio fu composta tra il 1339 e il 1340 (Zaccarello 2010, online)1. La
situazione dell'autore in quel periodo cambia notevolmente. Dopo il ritorno
a Firenze in conseguenza dei problemi finanziari del padre Boccaccio si trova
fuori dalla cerchia della vita cortigiana spensierata di Napoli e dalla compa-
gnia degli amici. In quel periodo nella sua opera si fa più sentito l'influsso
della letteratura allegorica toscana, prima di tutto quella dantesca. Il primo
componimento fiorentino è proprio la Comedia che appartiene ancora al periodo
della produzione giovanile, di gusto cortese e la quale è segnata dall'atteg-
giamento filogino. È allo stesso tempo il primo romanzo pastorale moderno.

1 Gli studiosi non concordano sul periodo preciso della stesura dell'opera. Żaboklicki, ad
es. sostiene che fosse stata composta tra il 1341 e il 1342 (1980: 100).

274
La Comedia delle ninfe fiorentine: nella selva dei sensi

275

È composto di 50 capitoli (secondo la divisione di Antonio Enzo Quaglio,
autore dell'edizione critica dell'opera), con 31 parti in prosa e 19 in terzine di
endecasillabo.

Nell'opera si racconta la storia dell'innamoramento di un rozzo pastore,
Ameto, di una ninfa, Lia, e della trasformazione intellettuale e spirituale
dell'innamorato sotto l'influsso dell'amore. Un giorno, durante la caccia nei
boschi tra i fiumi Arno e Mugnone, il pastore si imbatte in un gruppo di sette
bellissime ninfe, di cui Lia è la più bella. A partire da quel giorno passa molto
tempo nella loro compagnia fino all'inverno che interrompe i loro incontri. Nei
mesi della separazione dalle ninfe l'amore di Ameto cresce e quando final-
mente incontra di nuovo la graziosa compagnia, nel giorno della festa di
Venere, le ninfe decidono di passare le ore più calde della giornata insieme al
pastore in un locus amoenus raccontando le storie dei loro amori. Alla fine le
ninfe si rivelano incarnazioni delle sette virtù cristiane: quattro cardinali e tre
teologali: Mopsa è la Sapienza, Emilia - la Giustizia, Adiona - la Temperanza,
Acrimonia - la Fortezza, Agapes - la Carità, Fiammetta - la Speranza, e Lia

- la Fede. Tutte sono sposate, ma solo una ama il proprio marito. Tutte hanno
scelto amanti che incarnano qualità contrarie a quelle rappresentate dalle ninfe

- in questo modo viene mantenuto l'equilibrio tra le virtù e i vizi. Ascoltando
i loro racconti Ameto subisce una trasformazione interna e una sublimazione
dell'animo. La giornata si conclude con il bagno purificatorio del pastore che
simboleggia il passaggio dalla vita animalesca e sensuale a quella umana
e ragionevole. La dea Venere che discende dal cielo alla fine dell'incontro si
rivela la rappresentazione di dio cristiano. Tale costruzione allegorica macchi-
nosa, alquanto forzata, ha come obiettivo quello di sposare i gusti della lettera-
tura cortese con la dimensione cristiana.

Con quest'ultima dimensione l'opera si richiama alla Commedia di Dante, in
cui troviamo (nel Purg XXIX e XXXI) le incarnazioni delle sette virtù e il bagno
nel fiume nel quale Dante-pellegrino viene immerso da Matelda, simbolo della
fede. Il richiamo al poema dantesco si scopre anche nel titolo dell'opera che
sottintende lo sviluppo della trama da un triste inizio a un lieto fine, nella
metrica (la terzina) e nel componimento allegorico in cui si racconta l'ascesa
intellettuale e spirituale del protagonista grazie all'incontro con figure mitiche.
Un'altra fonte di isprirazione dantesca è senz'altro la Vita Nuova, dalla quale
Boccaccio presta la struttura del prosimetro e la figura della donna di cui
è innamorato il protagonista (Zaboklicki 1980: 100). Accanto ai modelli dantes-
chi si enumerano comunque molte altre opere che ebbero influsso sull'Ameto:
classiche, come le Bucoliche di Virgilio e De consolatione Philosophiae di Boezio,
e medievali, tra cui De mundi universitate di Bernardo Silvestre e l'Anticlaudia-
nus di Alano di Lilla. Fra le altre fonti letterarie che si menzionano, contempo-
ranee all'autore, si trova Il Fiore (Boccaccio 1985: XVI) di dubbia attribuzione
dantesca, e con ciò - indirettamente - anche il Romanzo della Rosa trecentesco.
Boccaccio segue senza dubbio (o meglio: si mette in dialogo con) anche il
276

Magdalena Bartkowiak-Lerch

codice dell'amor cortese tramandato dalla tradizione letteraria e riconducibile
a De Amore di Andrea Cappellano. Sfoggia la propria cultura letteraria clas-
sica, non solo con i richiami continui ai miti antichi, ma anche negli aspetti for-
mali: le frasi del romanzo sono elaboratissime e risentono molto delle strutture
del latino. Il suo periodo, allo stesso tempo elegante e complicato, divenne più
tardi modello della prosa italiana (Boccaccio 1985: XXI). Tra i richiami intrates-
tuali alle opere dell'autore si può sicuramente menzionare la Caccia di Diana
e il Filocolo (ICCU 2016, online). Allo stesso tempo, come si è già menzionato,
la Comedia, accanto alla Vita nuova, è l'antecedente dell'Arcadia di Jacopo San-
nazzaro, e con questo di tutta la tradizione del romanzo pastorale, popolare in
Europa a partire dalla fine del XV secolo fino al sec. XVII. D'altro canto, dal
punto di vista strutturale e contenutistico l'opera preannuncia il Decameron:
i racconti sono racchiusi in una cornice e introdotti da un proemio dell'autore
stesso. I personaggi si incontrano in un locus amoenus situato nel paesaggio tos-
cano, comunque fuori dalla città, e la conversazione avviene tra giovani:
donne (qui le ninfe) e uomini, che sviluppano i loro racconti uno dopo l'altro.
Non senza ragione gli editori chiamarono dunque la Comedia "piccolo Deca-
merone" (Francesco Sansovino nella sua edizione del 1558 la chiama proprio
con questo nome, cfr. Sansovino 1586: 4). Vi sono presenti elementi ascrivibili
a varie epoche: la propensione moraleggiante e lo sfoggio enciclopedico di
stampo classico e medievale si sposa qui con il gusto bucolico, satirico e anche
realistico che da una parte si richiamano all'Antichità e dall'altra sono pre-
sagio del gusto umanistico. Tale intreccio fa sì che l'opera può essere conside-
rata come una fibbia che unisce i tempi vecchi e nuovi. Il suo significato allu-
sivo, con il quale si avvicina alle Bucoliche di Virgilio, fu uno degli aspetti che
le assicurarono il successo editoriale nella Firenze contemporanea: infatti, in
molti personaggi che appaiono nell'opera si possono riconoscere persone reali,
rappresentanti di famiglie fiorentine note ai conteporanei di Boccaccio. Insie-
me al gusto realistico delle descrizioni dei luoghi e ai racconti degli amori non
privi di dettagli piccanti, questo aspetto donava uno spirito goliardico così caro
a Boccaccio e sviluppato più tardi nella sua opera più importante. Secondo gli
studiosi, Boccaccio stesso si cela nelle figure di Caleone - amante di Fiammetta
(identificata con Maria d'Aquino, la donna-personificazione dell'amore di Boc-
caccio che appare nelle altre sue opere: Filocolo, Amorosa Visione ed Elegia di
Madonna Fiammetta e poi nel Decameron) e di Ibrida - amante della ninfa Emilia,
identificata con Emiliana dei Tornaquinci (Zaboklicki 1980, Boccaccio 1985).

3.	Dialogo con il codice dell'amor cortese

Se volessimo guardare più da vicino la trama del romanzo e l'impostazione
della storia d'amore, scopriremmo che il protagonista, ovvero il pastore Ameto,
segue in linea di massima il codice d'innamoramento ereditato da De Amore di
Andrea Cappellano, che - a sua volta - adattò l'Ars amandi di Ovidio e altri
La Comedia delle ninfe fiorentine: nella selva dei sensi

277

scritti antichi e medievali per creare una vera e propria summa amoris ad uso
della corte medievale, codice presente nella letteratura dei siciliani e degli
stilnovisti. Infatti, Jacopo da Lentini nel sonetto Amor è un desio accoglie quasi
letteralmente la definizione dell'innamoramento formulata da Cappellano:
"Amor est passio quaedam innata procedens ex visione et immoderata cogita-
tione formae alterius sexus" (Cappellano, I, I, 1). Come vuole la tradizione
cortese, la passione coglie il giovane all'improvviso, ma nel caso di Ameto,
protagonista della Comedia, lo coglie attraverso il senso dell'udito (il pastore
sente la canzone della ninfa), non come voleva Cappellano attraverso la vista,
la quale giunge solamente in un secondo momento. Boccaccio si distacca dal
codice dell'amor cortese non solo nell'ordine dei sensi impegnati nella perce-
zione della donna amata, ma anche nel modo di ricevere la sua visione (Bosi-
sio 2013: 4): mentre la tradizione letteraria voleva che la donna si palesasse
all'uomo che si trovava a contemplare la sua bellezza quasi oltremondana,
come nel caso del primo incontro tra Dante e Beatrice nel secondo capitolo
della Vita Nova:

... quando a li miei occhi apparve prima la gloriosa donna de la mia mente
[...] e vedeala di sì nobili e laudabili portamento, che certo di lei si potea dire
quella parola del poeta Omero: «Ella non parea figliuola d'uomo mortale, ma di
deo». E avvegna che la sua imagine, la quale continuatamente meco stava, fosse
baldanza d'Amore a segnoreggiare me, tuttavia era di sì nobilissima vertù, che
nulla volta sofferse che Amore mi reggesse sanza lo fedele consiglio de la ragione
in quelle cose là ove cotale consiglio fosse utile a udire (Alighieri 1932: 1, 2).

nella Comedia si assiste ad una scena di quasi spionaggio da parte del pas-
tore che intravede la donna, insieme ad altre ninfe, e la scruta in termini di
puro erotismo:

... e rimirandola tutta con occhio continuo, tutta in sé la loda, e insieme con
lei la voce, il modo, le note e le parole della udita canzone; e in sé con non falso
pensiero reputa beato chi di sì bella giovane la grazia possiede; e in cotale pen-
siero dimorando, sé medesimo mira, quasi dubbio fra 'l sì e 'l no d'acquistarla;
e alcuna volta, sé degno di quella estimando, in sé si rallegra. [...] E così in con-
tinui combattimenti s'accende del piacere di colei la quale mai più non aveva
davanti veduta; e quanto che elli imagini il nuovo disio non dovere al disiderato
fine arrecare, cotanto più di quello l'appetito s'affuoca (Comedia V, 4, 62).

La natura selvaggia della foresta offre uno sfondo che sottolinea e giustifica
la dimensione sensuale della scena. Un chiaro riferimento al mito di Atteone
(Comedia, III, e passim) pone invece l'opera in una esplicita opposizione alla tra-
dizione classica (Ovidio, Metamorfosi): mentre Diana, vedendosi scoperta da
Atteone lo trasforma in cervo che viene lacerato dai cani da caccia della dea,
qui, da parte di Lia si ha il permesso di guardarla. Infatti, le ninfe fermano

2 Tutte le citazioni della Comedia delle ninfe fiorentine provengono dall'edizione critica di
Antonio Enzo Quaglio (Boccaccio 1963).
278

Magdalena Bartkowiak-Lerch

i loro cani che si avventano contro Ameto. Anche il modo di guardare le
donne-ninfe oltrepassa i modi cortesi e si avvicina alla tradizione sensuale dei
fabliaux medievali:

Egli, mirandole effettuosamente con ardente disio, in sé medesimo fa diverse
imaginazioni concordevoli a' suoi disii. Egli alcuna volta imagina d'essere stretto
dalle braccia dell'una e dell'altra strignere il candido collo, e quasi come se
d'alcuna sentisse i dolci baci, cotale gusta la saporita saliva; e tenente alquanto
la bocca aperta, nulla altra cosa prende che le vane aure (Comedia XXVIII, 4-5).

L'amore nella Comedia è quindi senza dubbio quello carnale, d'accordo con
la definizione in De Amore, in cui la dottrina amorosa fu chiamata da Viscardi
fisiopsicologica (1970, online). La stessa impostazione si ritrova più tardi nel
Romanzo della Rosa. Vi si sintonizza anche nella posizione delle donne-ninfe che
scelgono i propri amanti in modo attivo e di loro propria volontà, e di regola
instaurano rapporti extraconiugali, secondo la dottrina di De Amore. È comune
a quelle opere e agli stilnovisti anche il risultato di sublimazione del pastore
grazie all'influsso dell'amore della ninfa. Egli parte comunque da una condi-
zione ben inferiore da quella prevista nelle opere di riferimento. Infatti, inizial-
mente non possiede le virtù descritte nel secondo libro di De Amore: il valore, il
coraggio, la gentilezza, la generosità e l'eleganza. È un villano dai modi di
comportamento rozzi, dedicato alla caccia. Invece in conseguenza dell'incon-
tro con la ninfa subisce una trasformazione dallo stato quasi animalesco alla
vita umana degna e civile:

... presi Ameto del mio piacere e fui presa del suo, come potete vedere. [...]
Costui, seguitandomi, ho io tratto della mentale cechità con la mia luce a cono-
scere le care cose, e volenteroso l'ho fatto a seguire quelle; e già non crudo né
ruvido sembra, se bene si mira, ma abile, mansueto e disposto ad alte cose si
può vedere (Comedia XXXVIII, 114, 117)

e ancora:

similemente vede che sieno le ninfe, le quali più all'occhio che allo 'ntelletto
erano piaciute, e ora allo 'ntelletto piacciono più che all'occhio (Comedia XLVI, 3).

Si può considerare invece come il sorpasso del codice dell'amor cortese il
richiamo allegorico alla dimensione divina cristiana. Pur essendo presente, nel
codice cavalleresco di Cappellano, la sublimazione spirituale sotto l'influsso
dell'amore, non vi troviamo l'identificazione dell'amata con divinità cristiane.
Invece, nel capitolo XXXVIII della Comedia, Lia si dichiara devota sia a Cibele,
simbolo della Chiesa cattolica, sia a Venere che funge qui da incarnazione
della fede cristiana e addirittura di Dio stesso:

Ma essendo io dalla mia puerizia a Cibele divotissima stata e avendo sotto la
sua dottrina visitati i monti e gli archi usati e le saette, tutta di Venere, non so
come, nelle fiamme m'accesi (Comedia XXXVIII, 113).
La Comedia delle ninfe fiorentine: nella selva dei sensi

279

La dimensione allegorica cristiana dell'amore mondano non sembra comun-
que quella più originale né più significativa. Ciò che distingue l'atteggiamento
amoroso nella Comedia sullo sfondo della tradizione precedente medievale,
sembra l'unione felice della carnalità e della spiritualità, e con questo la tras-
gressione dei rigidi schemi etici e retorici funzionali nel Medioevo. "L'amore
[...] viene inteso con nuovi criteri, cercando di conciliare le ragioni della
morale religiosa con la natura" (Bosisio 2013: 14). La bellezza e l'attrazione
fisica non contraddice così le qualità morali e la visione più libera e aperta
d'amore, presentata nei racconti delle ninfe, è un vero preannuncio del clima
che percorre tutto il Decameron.

Bibliografia

ALIGHIERI Dante, 1932, Vita Nova, a cura di Michele Barbi, Firenze: Bemporad, dis-
ponibile onlline da: https://skypescuola.files.wordpress.com/2015/05/dante-
alighieri-vita-nova.pdf (consultato il 20.12.16).

BOCCACCIO Giovanni, 1558, Ameto: Comedia delle ninfe fiorentine, a cura di Francesco
Sansovino, In Vinegia apresso Gabriel Giolito De' Ferrari.

BOCCACCIO Giovanni, 1940, L'Ameto - Lettere - Il Corbaccio, a cura di Nicola Brus-
coli, Bari: Laterza.

BOCCACCIO Giovanni, 1963, Comedia delle ninfe fiorentine (Ameto), edizione critica
a cura di Antonio Enzo Quaglio, Firenze: G.C. Sansoni.

BOCCACCIO Giovanni, 1985, L'Ameto, New York & London: Garland Publishing,
Inc.

BOSISIO Matteo, 2013, Fenomenologia dell''amore mezzano' e senso del pudore
nella Caccia di Diana e nella Comedia delle ninfe fiorentine, Griseldaonline 13,
disponibile online da: www.griseldaonline.it/pudore-bosisio.html (consultato il

20.12.2016).

BRANCA Vittore, 1956, Boccaccio medievale, Firenze: Sansoni.

CAPPELLANUS Andreas, De Amore. Libri tres, disponibile online da: www.classici
taliani.it/duecento/cappellano_de_amore_lat.htm (consultato il 20.12.16).

ICCU, 2016, Comedia delle ninfe fiorentine, Istituto Centrale per il Catalogo Unico
delle biblioteche italiane e per le informazioni bibliografiche - ICCU, diponibile
online da: www.internetculturale.it/opencms/directories/ViaggiNelTesto/boc
caccio/b15.html (con-sultato il 16.03.16).

Miszalska Jadwiga, GURGUL Monika, SURMA-GAWŁOWSKA Monika, WOŹNIAK Mo-
nika, 2007, Od Dantego do Fo. Włoska poezja i dramat w Polsce (od XVI do XXI
wieku), Kraków: Collegium Columbinum.

Miszalska Jadwiga, Gurgul Monika, Surma-Gawłowska Monika, Woźniak Mo-
nika, 2011, Od Boccaccia do Eco. Włoska proza narracyjna w Polsce (od XVI do XXI
wieku), Kraków: Collegium Columbinum.

MISZALSKA Jadwiga, 2015, Z ziemi włoskiej do Polski. Przekłady z literatury włoskiej
w Polsce do końca XVIII wieku, Kraków: Collegium Columbinum.

Tateo Francesco, 1974, Tradizione e realtà nell'umanesimo italiano, Bari: Dedalo Libri.
280

Magdalena Bartkowiak-Lerch

Viscardi Antonio, 1970, Enciclopedia Dantesca, disponibile online da: www.trec
cani.it/enciclopedia/andrea-cappellano_(Enciclopedia-Dantesca)/ (consultato il

20.12.2016).

ZACCARELLO Michelangelo, 2010, Boccaccio, Giovanni, (in:) Enciclopedia dell'Italiano
Treccani, disponibile online da: www.treccani.it/enciclopedia/giovanni-boccac
cio_(En ciclopedia_dell'Italiano)/ (consultato il 15.03.16).

ŻABOKLICKI Krzysztof, 1980, Giovanni Boccaccio, Warszawa: Wiedza Powszechna.

Summary

The Comedia delle ninfe fiorentine: in a forest of senses

The aim of this paper is to present an opera that is not very well-known to
Polish readers: the Comedia delle ninfe fiorentine by Boccaccio. Firstly, we give a brief
glance at the the author's works both in prose and poetry, with regard to their
translations from the earliest times until today. Secondly, we present the Comedia
considering the characters, the plot and all the complexity of its literary inspira-
tions. In conclusion, we focus on the dialogue between the conception of the
courtly love code of De Amore by Andreas Cappellanus and the concept of love we
find in the Comedia.

Streszczenie

Komedia o nimfach florenckich: w gąszczu zmysłów

Artykuł ma na celu przybliżenie jednego z mniej znanych polskiemu czytelni-
kowi dzieł Boccaccia: Komedii o nimfach florenckich. Rozpoczyna go krótki przegląd
losów twórczości prozatorskiej i poetyckiej autora, pod kątem istniejących polskich
przekładów tych dzieł, od czasów najdawniejszych po dzień dzisiejszy. Następnie
zwraca się uwagę na złożoność wątków dzieła będącego przedmiotem artykułu
oraz jego inspiracji literackich. Najistotniejszym punktem tej analizy jest dialog
koncepcji miłości zawartej w Komedii z kodeksem miłości dwornej opisanym w De
Amore Andreasa Cappellanusa.
Études sur le texte dédiées à Halina Grzmiì-Tyìutki
Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds), Kraków, Biblioteka Jagiellońska, 2016

Regina Bochenek-Franczakowa

Uniwersytet Jagielloński
w Krakowie

Wspomnienia Élisabeth Vigée Le Brun
- autoportret na tle epoki przełomu
Oświecenia

Kiedy w roku 1835 ukazał się w Paryżu pierwszy tom Wspomnień Élisabeth
Vigée Le Brun, ich autorka była od dawna uznaną znakomitością wśród mala-
rzy portrecistów epoki; postrzegana była również przez swych współczesnych
jako bezcenny świadek minionej epoki, owego ancien régime'u obalonego przez
Rewoluqę Francuską. Lata dwudzieste i trzydzieste XIX wieku były we Fran-
qi, według określenia Pierre Nora, „wielką chwilą pamiętników"1. Kult historii,
tak istotny w porewolucyjnej rzeczywistości oraz kult „ja" przejawiający się
z coraz większą mocą w literaturze wczesnego romantyzmu, splotły się wów-
czas tworząc zjawisko, które Damien Zanone nazwał „impulsem narracyjnym"
(pulsion narrative)2. Każda jednostka mogła mieć poczucie, że jej przeżycia
z przełomu wieków są znaczące dla dziejów, w wymiarze zarówno osobistym,
jak i publicznym; każdy mógł więc czuć się powołanym do zostawienia świa-
dectwa tych niezwykłych dla Francji czasów. Jednocześnie zjawisko to łączyło
się z ogromnym zainteresowaniem publiczności literackiej wydarzeniami
niedawnej przeszłości, co wydawcy oczywiście skwapliwie wykorzystali3.

Utwór Elisabeth Vigée Le Brun wpisuje się zatem w pewien nurt literacki i his-
toryczny lat trzydziestych XIX wieku. Jego oryginalny charakter nie pozwala
jednak wtłoczyć go w żadne klasyfikacje. Jak to ujęła Geneviève Haroche-Bou-

1 P. Nora, cyt. za: Damien Zanone, Écrire son temps. Les Mémoires en France de 1815 à 1848,
Presses Universitaires de Lyon, Lyon 2006, s. 15.

2 D. Zanone, ibidem, s. 12.

3 Zanone podaje, że w latach 1815-1848, ukazało się ok. 600 tytułów pamiętników,
z czego 450 ineditów poświęconych niedawnej przeszłości. Ibidem, s. 15.
282

Regina Bochenek-Franczakowa

zinac, autorka edyq'i krytyczny Wspomnień Vigée Le Brun, jest to utwór „hybry-
dyczny", sytuujący się pomiędzy „pamiętnikami a autobiografią"4. Na Wspom-
nienia składają się bowiem różne formy narracyjne, tworzące mozaikowy utwór

0 mieniących się barwach i przybierające wielorakie funkqe. Pierwszy tom
(spośród trzech woluminów), zawiera dwanaście listów pisanych przez Elisa-
beth Vigée Le Brun w 1829 roku do Księżnej Natalii Kuragin; w tomach dru-
gim i trzecim znajdują się wspomnienia spisane w formie narracji adresowanej
do wirtualnego czytelnika: 35 rozdziałów, które przeplatane są czasem kores-
pondenqą. I tak rozdział 32-gi zawiera relację z podróży do Szwajcarii, w for-
mie 9 listów napisanych przez malarkę do Heleny z Massalskich Potockiej;
ponadto w innych rozdziałach znaleźć można listy pisane przez autorkę lub
otrzymywane przez nią, oraz poematy, pieśni itp. W zbiorze wspomnień zna-
lazło się również 38 zapisków i portretów różnych postaci, które autorka znała
osobiście; wreszcie, Vigée Le Brun dołączyła listę portretów, które wykonała
w różnych okresach swego życia. Ta różnorodność tekstów powoduje, że nie-
łatwo określić jednoznacznie gatunek literatury pamiętnikarskiej, do którego
zaliczałyby się Wspomnienia Vigée Le Brun; można natomiast wyróżnić w tym
utworze kilka wątków, którym warto się przyjrzeć z bliska.

Na karcie tytułowej Wspomnień Elisabeth Vigée Le Brun widnieje motto
z Wyznań Jana Jakuba Rousseau5. Wspominanie jako rodzaj przeżywania po
raz drugi chwil z przeszłości wprowadza wątek wyznań o sobie oraz osobach

1 zdarzeniach z prywatnego życia.

Jakież przeżycia staną się moim udziałem, gdy przypominać sobie będę
i różnorodne wydarzenia, których byłam świadkiem, i przyjaciół istniejących
już tylko w moich myślach! Przyjdzie mi to jednak łatwo, gdyż moje serce pa-
mięta i w chwilach samotności ci przyjaciele tak drodzy otaczają mnie jeszcze,
ożywają bowiem w wyobraźni.6

Ten krótki, i jedyny we Wspomnieniach „pakt autobiograficzny" zawiera jesz-
cze dwa inne znamienne aspekty. Pierwszy, to zapowiedź podróży w prze-
szłość, która ma wypełnić samotność starszej kobiety (zaczynając pisać listy do
Księżnej Kuragin, Vigée Le Brun miała 74 lata). Drugi aspekt dotyczy „nieza-
wodnej pamięci"; autorka jest tego świadoma, skoro wyznaje:

Wyzyskam zresztą w tej relacji zapiski poczynione w różnych okresach życia,
dotyczące mnóstwa osób portretowanych przeze mnie, które w większości nale-

4 E. Vigée Le Brun, Souvenirs 1755-1842, texte établi, présenté et annoté par G. Haroche-
Bouzinac, Honoré Champion, Paris 2008, s. 7. Wznowienie tego wydania Wspomnień ma-
larki: Champion Classiques, 2015.

5 „ En écrivant mes Souvenirs, je me rapellerai le temps passé, qui doublera pour ainsi
dire mon existence". Cytaty z oryginalnej wersji Wspomnień, w moim tłumaczeniu [R.B.-F.]
Motto zostało pominięte w polskim wydaniu Wspomnień E. Vigée-Lebrun.

6 Louise-Elisabeth Vigée-Lebrun, Wspomnienia, tłumaczyła Irena Dewitz, Czytelnik, wstęp
Stefan Meller, Warszawa 1977, s. 23.
Wspomnienia Élisabeth Vigée Le Brun - autoportret na tle epoki przełomu Oświecenia 283

żały do mojego towarzystwa; dzięki tej pomocy poznasz, pani, równie dobrze
jak ja najmilsze chwile, jakie przeżyłam.7

„Serce", które „pamięta" jest wyraźnym sygnałem wrażliwej retrospekqi,
ale niekoniecznie musi zapowiadać spowiedź-wyznanie o najintymniejszych
przeżyciach kobiety artystki.

Najbogatsze w fakty autobiograficzne są listy pisane do Księżnej Kuragin,
obejmujące okres życia artystki do 1789 roku. Forma epistolarna ułatwia wyz-
nania; kierowane do konkretnej, życzliwej adresatki, stają się one mniej kło-
potliwe do sformułowania. I chociaż nie jest to korespondenta intymna, jak
pisze G. Haroche Bouzinac „adresatka [...] pośredniczy między 'ja' a innymi",
co pomaga Vigée Le Brun opowiedzieć o swoich przeżyciach8. Znamienny
wydaje się tutaj wybór sprawdzonej w literaturze XVIII wieku narraqi pierw-
szoosobowej, listu-pamiętnika, a nie formy dziennika intymnego9. Vigée Le
Brun zanurzona jest wciąż w klimacie oświeceniowej sociabilité, w której pod-
trzymywanie kontaktów społecznych było nieodzownym elementem życia
prywatnego.

Opowieść o dzieciństwie i młodości rozwija się przede wszystkim pod zna-
kiem budzenia się i kształtowania talentów malarskich przyszłej artystki; dużą
rolę odegrał w tym przypadku ojciec, portrecista, malarz pasteli, Louis Vigée.
Elisabeth pisze o ojcu ciepło, jest dla niej autorytetem i mistrzem, którego chce
naśladować także w życiu. Innym ważnym członkiem rodziny jest dla niej
brat, a po wyjściu za mąż za Jean-Baptiste Le Brun'a, jedyna córka Julia. Elisa-
beth Vigée Le Brun jest dość dyskretna, jeśli chodzi o swe życie prywatne. Naj-
więcej dowiadujemy się o jej uczuciach do ojca, brata, do córki; o mężu pisze
powściągliwie - doceniając jego pomoc w pierwszych latach małżeństwa, skarży
się na jego rozrzutność, która pochłaniała wszystko, co zarobiła pracą portre-
cistki. Owa dyskrecja wypływa być może z usposobienia malarki; jest też
zapewne cechą właściwą literaturze pamiętnikarskiej francuskiego klasycyzmu.
Pani Vigée Le Brun pisze o sobie i swych bliskich w sposób nie przekraczający
granic „dobrego smaku" oraz „przyzwoitości" (le bon goût i les bienséances)
właściwych osobistym wyznaniom w sferze ludzi „szlachetnie urodzonych"
i dobrze wychowanych (les honnêtes gens).

Jest jednak wątek, który autorka rozwija, by się obronić przed szkalowa-
niem, jakie ją spotkało tuż przed wybuchem rewolucji. Chodzi o aferę zwią-
zaną z osobą Generalnego Poborcy Podatkowego, Charles'a de Calonne'a.
W liście siódmym autorka dokładnie tłumaczy skąd wzięły się plotki na temat
jej rzekomych profitów, a nawet posądzenia o związek z ministrem, po nama-
lowaniu jego portretu (w 1785 r.). Nie dziwi fakt, że Vigée Le Brun, związana

7 Ibidem, l.c.

8 G. Haroche-Bouzinac, „Introduction" in E. Vigée Le Brun, Souvenirs, 2008, op.cit., s. 15.

9 Po tę formę narracji sięgnął inny artysta, Eugène Delacroix w swym Dzienniku, który
zaczął redagować w 1822 roku (pierwsze wydanie: Plon, Paris 1893).
284

Regina Bochenek-Franczakowa

z dworem królewskim, znana jako ulubiona portrecistka Marii Antoniny i jej
dam dworu, stała się nieuchronnie celem niewybrednych ataków pamflecistów.
Ten aspekt wspomnień Vigée Le Brun upodabnia je do wielu innych pamiętni-
ków napisanych po 1815 roku przez arystokratów, którzy przeżyli zawieruchę
Rewoluqi - tłumaczą się oni często z powodów wyjazdu z Franqi, oddając
atmosferę ostatnich lat ancien régime'u, w której wzrastało zagrożenie życia.
Chęć wytłumaczenia się, może nawet zrzucenia z siebie ciężaru odpowiedzial-
ności była dość częsta w francuskich pamiętnikach pierwszej połowy XIX wieku.
Ten lekko apologetyczny rys autobiografii malarki nie uszedł uwadze Gene-
viève Haroche-Bouzinac, która rozumie głębsze przyczyny takiego charakteru
autoportretu10. Nie można tego powiedzieć o interpretacji historyka, Stefana
Mellera, który z przekąsem wypowiada się o Vigée Le Brun w przedmowie do
polskiego wydania Wspomnień: jego zdaniem autorka skupiła się „nie na dba-
łości o szczegół historyczny, lecz raczej na wizerunku moralnym postaci. No
i dopięła swego: jest czysta jak łza. Zupełnie z innej epoki. Grzeczne dziecko
oddające się nieustannie zbożnym celom i żadnych tam wyskoków, niesfor-
nych pomysłów [...]"u. Ów sarkazm wydaje się niepotrzebny i krzywdzący
dla autorki Wspomnień.

W retrospekcji nakreślonej w listach do Księżnej Kuragin, Elisabeth Vigée
Le Brun skupiła się zwłaszcza na tym, w jaki sposób doszła do swej pozycji
i wypracowała swój warsztat. Na każdym kroku podkreśla, jak ważna była
dla niej praca, której podporządkowywała stopniowo nie tylko układ dnia,
lecz nawet strój. Pracowała po 10 godzin dziennie; po to, by jak najwięcej sko-
rzystać z naturalnego światła dziennego, zrezygnowała z proszonych obiadów
w porze południowej, zostawiając sobie na wieczór przyjemność bywania
w towarzystwie. Niekrępujący strój pozwalał jej swobodnie pracować; ciekawe
są uwagi artystki na temat pomysłu na ubieranie się, niezależne od panującej
mody, dostosowane do trybu życia kobiety. Innym rysem jej biografii, który
podkreślany jest w opowieściach Vigée Le Brun, to skromność jej egzystencji.
Autorka poświęciła cały list, by opisać słynną „grecką kolaqę", o której krą-
żyły plotki co do jej wystawności, a którą malarka wydała dla kilkorga przy-
jaciół, za jedyne 15 franków. „Niestety, to prawda, że od momentu wejścia
w świat stałam się celem ataków głupoty i niegodziwości" - wyznaje Vigée Le
Brun12. Nie dziwi więc, że w swych wspomnieniach taki nacisk kładzie ona na
tłumaczenie tych poczynań, które były przedmiotem obmowy w przeszłości.

W sumie, opowieść o życiu do roku 1789 artystka zbudowała wokół dwu
głównych osi swej biografii tego okresu: formowania się talentu, początków
sukcesów malarskich oraz uczestnictwa w życiu elity towarzyskiej, związanej
z dworem królewskim w Wersalu. To pierwsze pokazuje charakterystyczny
dla samouków - a takimi były wówczas głównie utalentowane kobiety - głód

10 G. Haroche-Bouzinac, op.cit., s. 8-9.

11 S. Meller, „Przedmowa" w: L.-E. Vigée-Lebrun, Wspomnienia, op.cit., s. 12.

12 L.-E. Vigée-Lebrun, Wspomnienia, op.cit., s. 74.
Wspomnienia Élisabeth Vigée Le Brun - autoportret na tle epoki przełomu Oświecenia 285

wiedzy, połączony z dość przypadkowymi studiami warsztatowymi, polega-
jącymi na kopiowaniu płócien wielkich mistrzów oglądanych w galeriach
i zbiorach sztuki, wtedy najczęściej prywatnych. Z opowieści wyłania się obraz
młodej osoby wykazującej się ogromną determinacją i siłą woli. Powiązania
artystki z elitą towarzyską ancien régime'u wynikają natomiast z jej sukcesów
jako portrecistki.

Dzień, w którym jako młoda dziewczyna ujrzała Marię Antoninę w ogro-
dach Marly-le-Roi, jest przedstawiony jako moment szczególny, opromieniony
niezwykłym światłem. Ale to od 1779 roku Elisabeth Vigée Le Brun portretuje
Królową. Na początku V listu umieściła wspaniały opis Marii Antoniny, u któ-
rej zachwycała ją zwłaszcza cera tak przejrzysta „że nie imał jej się cień"13. Na
kilku stronach malarka wspomina o portretach Królowej, które namalowała,
kreśląc zarazem jej sylwetkę jako osoby dobrej, o ujmującym podejściu do oto-
czenia. Opisy członków rodziny królewskiej, których portretowała wszystkich
(z wyjątkiem hrabiego d'Artois), nie są już tak idealizowane. Vigée Le Brun
potrafi uchwycić szczegół, śmiesznostkę (np. Ludwika XVIII śpiewającego fał-
szywie), robi to jednak taktownie, bez cienia złośliwości.

W tej części wspomnień Elisabeth Vigée Le Brun otrzymujemy barwny
obraz, jak to sama określiła, „dawnego Paryża", z rozrywkami, które miasto
oferowało młodej kobiecie - miejsca przechadzek, spektakle, urocze zakątki
stolicy, które zniknęły po Rewoluqi; znajdziemy również opisy kilku pięk-
nych parków (Sceaux i Marly-le-Roi). Autorka wspomnień chętnie też wraca
do dawnych znanych postaci - aktorów i aktorek, muzyków oraz najmilszych
jej sercu bywalców w jej domu. „Przyznasz, droga przyjaciółko - pisze do
Natalii Kuragin, że były to szczęśliwe czasy, czasy, gdy nie istniały ważniejsze
powody do niepokoju, i mogły one powstać tylko wśród oświeconych ludzi"14.
Obrazy te są łagodne, opromienione nostalgią za czasami młodości zacierającą
ostre kontury zdarzeń. Jest w nich jednak czasem przebłysk tego, co nastąpiło
w 1789 roku, w wyniku zburzenia zastanego porządku jej świata. To tkwi jak
drzazga w wspomnieniach o niektórych postaciach: o pannie Bouquet, z którą
uczyła się malarstwa15, o księżnej de Lamballe16 czy o pani Du Barry - wspo-
minając je, musi przecież przywołać straszne obrazy ich śmierci na szafocie
w czasach Terroru.

Ostatni list, dwunasty, zawiera wspomnienia z „okropnego roku 1789"
i ucieczki z Paryża. Pani Vigée Le Brun bardzo bała się „pospólstwa", „pros-

13 Ibidem, s. 54.

14 Ibidem, s. 68.

15 „Czemuż to nie mogę pani mówić o tej czarującej kobiecie nie przypominając sobie jej
tragicznego końca", ibidem, list II, s. 36.

16 „Okropny koniec tej nieszczęśliwej księżnej jest dostatecznie znany", list V, s. 61.
Księżna de Lamballe zginęła w czasie masakr wrześniowych w więzieniach paryskich
w 1792 roku, krążyły opowieści o okrutnym potraktowaniu jej zwłok.
286

Regina Bochenek-Franczakowa

tackich sankiulotów"17. Przerażona obrotem wydarzeń w stolicy, wyjeżdża do
Rzymu, 5 października - w tym samym dniu, gdy para królewska została siłą
sprowadzona z Wersalu do Paryża. Listy do Księżnej Natalii Kuragin kończą
się na przeprawie przez Alpy: „Tu dopiero zaczęłam oddychać, znajdowałam
się poza Franq'ą, tą Franq'ą, która przecież była moją ojczyzną i czyniłam sobie
wyrzuty, że opuszczam ją z radością"18. To wewnętrzne rozdarcie, typowe
dla emigrantów francuskich tych czasów, będzie towarzyszyć malarce przez
wszystkie lata jej pobytu w różnych krajach Europy.

Krzywdzący i niesłuszny jest sąd polskiego historyka, który widzi w tym
uchodźstwie „wyjazd nie za chlebem, lecz do pracy, której - jak sądzić mogła
- z różnych względów byłaby pozbawiona"19. Pani Vigée Le Brun, jako osoba
tak bardzo związana z wizerunkiem Marii Antoniny, z całą pewnością podzie-
liłaby los pani Du Barry - zapewne przeczuwała to niebezpieczeństwo, rato-
wała więc życie, sobie i córce.

Po śmierci Księżnej Kuragin w 1831 r., Vigée Le Brun wraca do spisywania
wspomnień, ale czyni to już w formie narracji pamiętnikarskiej, adresowanej
do potencjalnego czytelnika. Tonacja tych pamiętników, podzielonych na roz-
działy, jest już inna; wspomnienia mniej nasycone osobistymi przeżyciami, stają
się bardziej relaqą z podróży. Czytelnik podąża za panią Vigée Le Brun przez
pół Europy; najpierw zwiedza ona Italię, potem jedzie do Wiednia, przez Prusy
do Rosji, by wrócić do Francji po 1800 roku; odbywa podróż po Szwajcarii,
wyjeżdża też do Londynu na okres kilku lat, by wreszcie osiedlić się na stałe
w swej ojczyźnie.

W owych 35 rozdziałach, zajmujących ponad 440 stron tekstu, pani Vigée
Le Brun stara się oddać całe bogactwo zwiedzanych miejsc - miast, muzeów,
kościołów. Jest niezwykle wrażliwa na piękno płócien mistrzów sztuki włoskiej
i flamandzkiej; zachwyca się architekturą miast, ale również pejzażem, zwra-
cając uwagę na kolor nieba i zieleni, na światło, chmury, potoki. Jest szczególnie
wrażliwa na krajobrazy łagodne, sielskie, ale odkrywa również malowniczą
grozę wysokich gór. W swych zapiskach z podróży czy z dłuższych pobytów,
pani Vigée Le Brun dużo miejsca poświęca również ogólnemu klimatowi miej-
sca, charakterowi jego mieszkańców, obyczajom i uroczystościom, których
była świadkiem. Czytelnik otrzymuje dzięki temu ciekawe świadectwo życia
w kilku europejskich krajach z początku XIX wieku. Francuza interesowało
zwłaszcza to, co malarka mogła opowiedzieć o Rosji, która od XVIII wieku
była przedmiotem fascynacji. Vigée Le Brun przebywała kilka lat w Peters-
burgu i Moskwie, poznała dwór carycy Katarzyny II i Pawła I, portretowała
carycę i cara, członków ich rodziny i dworu. O możnych tego świata artystka
wyraża się zawsze z szacunkiem, jaki budzi w niej ich pozycja władców. Wy-
raźnie dobrze czuła się w Wiedniu a potem w Rosji, gdzie miała dużo zamó-

17 Ibidem, s. 116-117.

18 Ibidem, s. 124.

19 S. Meller, „Wstęp", op.cit., s. 11.
Wspomnienia Élisabeth Vigée Le Brun - autoportret na tle epoki przełomu Oświecenia 287

wień portretów i mogła uczestniczyć w „światowym życiu" arystokratycznej
elity, który w niczym nie różnił się, zdaniem malarki, od tego, co znała z daw-
nych czasów we Franqi. Ten ciepły stosunek do Rosji rozciąga się nawet na
obraz ludu rosyjskiego, o którym Vigée Le Brun pisze z niekłamaną sympatią.

Pani Vigée Le Brun nie jest zwykłą turystką gromadzącą wrażenia. W jej
podróżach pozostaje wciąż coś z ciągłej ucieczki przed powrotem do kraju.
Gdy po pobycie w Italii znajdzie się w Turynie, z zamiarem powrotu do
Paryża, widok tłumu nieszczęśliwych uchodźców z Franqi odsunie ją od tego
zamiaru (rozdz. X). Wieści o tragicznym losie pary królewskiej dotarły do niej,
gdy była w Wiedniu: przeżywa to boleśnie, postanawia namalować obraz ich
ostatnich chwil w więzieniu w Temple - w tym celu pisze list do lokaja króla
Ludwika XVI, pana Cléry z prośbą o podanie jej szczegółów dotyczących
wyglądu celi, ubioru postaci, itd. Autorka „przytacza" w całości odpowiedź
Cléry'ego. Ten list wywarł na Vigée Le Brun tak silne wrażenie, że nie była
w stanie takiego obrazu namalować; zdołała jedynie pod jego wpływem zro-
bić portret królowej z pamięci, by posłać go córce Marii Antoniny, księżnej
d'Angoulême (rozdz. XIX). Powrót do ojczyzny w 1801 roku był dla malarki
wstrząsającym przeżyciem:

Nie próbuję opisać co działo się ze mną gdy dotknęłam ziemi francuskiej,
którą opuściłam przed 12 laty, przerażenie, boleść, radość wstrząsały mną kolejno
(bo wszystkiego po trochu było w tysiącznych wrażeniach, które wzburzyły mą
duszę). Opłakiwałam przyjaciół, których utraciłam na szafocie, ale miałam
ujrzeć tych, którzy mi jeszcze zostali. Ta Francja, do której wracałam, była w prze-
szłości teatrem okrutnych zbrodni; ale ta Francja była mą ojczyzną!20

Pani Vigée Le Brun miała szczęście, jej mąż oraz brat nie ucierpieli w okre-
sie Terroru i przywitali ją serdecznie. To jednak nie wystarczyło, by pozostała
na dłużej w mieście, którego widoku nie mogła znieść bez smutku: „Ogólnie,
widok Paryża wydał mi się mniej wesoły; ulice wydały mi się tak wąskie, że
myślałam iż stoją przy nich dwa rzędy domów. Zapewne wzięło się to ze świe-
żych wspomnień o ulicach w Petersburgu i Berlinie"21. Nieprzyjemnie uderzyła
ją zwłaszcza obecność napisów na murach „wolność, braterstwo albo śmierć":
„Te słowa, uświęcone przez Terror, wywoływały we mnie smutne myśli
o przeszłości i pozostawiały lęk co do przyszłości"22. Nie akceptuje również
nowej „elity" związanej z władzami Konsulatu. Dlatego też decyduje się na
wyjazd do Londynu, gdzie zostanie kilka lat.

Elisabeth Vigée Le Brun nie była nigdy w Polsce, ale „polonica" są obecne
w jej portretach, wśród których znajdują się wizerunki reprezentantów najzna-
mienitszych polskich rodów magnackich, z królem Augustem Poniatowskim

20 E. Vigée Le Brun, Souvenirs 1755-1842, op.cit., rozdz. 27, s. 635.

21 Ibidem, s. 641.

22 Ibidem, s. 642.
288

Regina Bochenek-Franczakowa

włącznie23. W rozdziale 12, opowiadając o swym pobycie w Wiedniu, pani
Vigée Le Brun wspomina:

Towarzystwo Polek bardzo miłe - są one prawie wszystkie urocze i śliczne,
kilku najładniejszym namalowałam portrety. Najczęściej zbierały się u księżnej
Lubomirskiej, którą poznałam dawniej w Paryżu, w czasie, gdy zrobiłam por-
tret jej siostrzeńca [Henryka Lubomirskiego R.B.-F.]. Prowadziła ona jeden z naj-
bardziej znamienitych domów tego miasta, wydawała piękne koncerty i urocze
bale. Widziałam również duże zgromadzenie Polek u księżnej Czartoryskiej.24

Dużo ciekawsze są wspomnienia malarki o Stanisławie Auguście Poniatow-
skim, którego poznała w Petersburgu, gdzie ostatni król Rzeczypospolitej prze-
bywał po abdykacji. W rozdziale 22 autorka przypomina w kilku zdaniach
o jego losie:

Poniatowski był dobry i miły, lecz być może brakowało mu dość energii, by
utrzymać w ryzach buntowniczy duch panujący w jego państwie. Uczynił
wszystko, by spodobać się szlachcie i ludowi, po części nawet mu się to udało,
jednakowoż tyle było chaosu wewnętrznego i woli ościennych mocarstw, by
zagarnąć Polskę, że jego zwycięstwo graniczyłoby z cudem.25

Pani Vigée Le Brun wyraźnie polubiła Stanisława Augusta Poniatowskiego,
ujęta jego powierzchownością i sposobem bycia:

Jego piękna twarz wyrażała łagodność i życzliwość. Brzmienie jego głosu
było przenikliwe a jego ruchy pełne godności, bez żadnej afektacji. Rozmowa
z nim była czarująca, posiadał bowiem wysoki stopień znajomości i umiłowania
literatury. Uwielbiał sztuki piękne tak bardzo, że w Warszawie, gdy był królem,
odwiedzał najwybitniejszych artystów.26

Sympatia ta odbiła się zapewne na obu portretach, które namalowała ostat-
niemu polskiemu władcy - odmłodzone rysy starszego mężczyzny skrywają
jednak smutek. Warto zaznaczyć, że Vigée Le Brun, jako świetna „fizjono-
mistka", odczytała nadchodzącą śmierć w oczach Poniatowskiego, w czasie
jednego z przyjęć, jakie wydawał dla grona przyjaciół, o czym pisze w tym
rozdziale Wspomnień27.

Polski czytelnik ma do dyspozycji Wspomnienia Elisabeth Vigée Le Brun
w przekładzie Ireny Dewitz, opatrzone wstępem Stefana Mellera; książka
ukazała się w serii „Pamiętniki kobiet" w wydawnictwie Czytelnik w 1977
roku. Jest to wersja okrojona do listów malarki pisanych do Księżnej Kuragin,

23 J. Mycielski, St. Wasylewski, Portrety polskie Elżbiety Vigée-Lebrun 1755-1842, Wydaw-
nictwo Polskie R. Wegner, Lwów-Poznań 1928.

24 E. Vigée Le Brun, Souvenirs 1755-1842, op.cit., s. 482.

25 Ibidem, s. 583-584.

26 Ibidem, s. 584-585. O kontaktach Poniatowskiego z Vigée Le Brun w Petersburgu zob.
J. Mycielski, St. Wasylewski, op.cit., s. 101-109.

27 E. Vigée Le Brun, Souvenirs 1755-1842, op.cit., s. 585-586.
Wspomnienia Élisabeth Vigée Le Brun - autoportret na tle epoki przełomu Oświecenia 289

przy czym czytelnik nie został o tym poinformowany, a listy są ponumero-
wane jak rozdziały. Listy zostały zresztą w polskim przekładzie pozbawione
formułek epistolarnych. Przekład jest wierny, wspomnienia kończą się jednak
na ucieczce Elisabeth Vigée Le Brun z Franqi w 1789 roku, co sprawia, że pol-
ski odbiorca otrzymuje jedynie wiedzę o dzieciństwie i młodości malarki. Wy-
dawca dołączył jeszcze dwadzieścia trzy zapiski i portrety, spośród tych, które
figurowały w I tomie oryginalnych Wspomnień28. Nacisk położony więc został
na formowaniu się talentu i osobowości malarki, na obrazie życia w „dawnym
Paryżu" sprzed Rewolucji, wreszcie, na umiejętności uchwycenia przez artystkę
cech charakteru portretowanych osób. Brak dalszych części Wspomnień powo-
duje, że polski czytelnik nie będzie mógł w sposób pełny poznać psychiki i oso-
bowości twórczej Elisabeth Vigée Le Brun. Niestety wstęp pióra Stefana Mel-
lera, naznaczony protekcjonalnym stosunkiem do kobiecej twórczości, stanowi
słabą zachętę do zagłębienia się w ten dość nietypowy pamiętnik.

Z kart Wspomnień wyłania się ciekawy autoportret kobiety - artystki, która
całe życie poświęciła pracy twórczej, w epoce, która nie sprzyjała spokojnej
działalności artystycznej. Trudności w zdobyciu wiedzy i warsztatu malar-
skiego przezwyciężyła wytrwałością, samodyscypliną i pracą. Była przy tym
skromna, sukcesy nie przewróciły jej w głowie. Z dużą dozą łagodności wy-
raża się o swych znajomych, a o mocodawcach, zawsze z szacunkiem. W życiu
prywatnym pokazała się nam jako osoba oddana rodzinie i przyjaciołom. Warto
podkreślić, że nawet o swych przeciwnikach, autorach paszkwili na swój temat,
nie wyraża się ze złością czy gniewem - raczej z rozżaleniem. Zarzuca się pani
Vigée Le Brun, że w swych portretach zanadto idealizowała kobiece modele.
Być może była to cecha jej temperamentu, przejawiająca się również we Wspom-
nieniach: nie mówić źle o innych, to nie tylko sposób, by ich szanować, ale też
być przez nich szanowaną. Pod tym względem dyskrecja pani Vigée Le Brun
wydaje się odstawać zarówno od salonowej konwersacji, która uwielbiała pikan-
tne szczegóły, jak i od ekshibicjonistycznej narracji w romantycznych dzienni-
kach intymnych.

Najważniejsze wydaje się jednak to, że ten heterogeniczny zbiór zapisków
łączy, jak pisze Geneviève Haroche-Bouzinac, „jednolita tonaqa", „spojrzenie
malarza", które „nakłada się na spojrzenie pamiętnikarza, by upiększyć scenę
niezwykłym światłem"29. Charakter owych Wspomnień najpełniej oddaje

28 Są to portrety następujących osób: Ksiądz Delille, Chamfort, Pani de Genlis, Pani de
Verdun, Robert, Diuszesa de Polignac, Książę de Ligne, Doktor Franklin, Książę de Nassau,
Pani de La Reynière, David, Pan de Beaujon, Vigée, Markiz de La Rivière, Pan Pelletier de
Morfontaine, Książę Henryk Pruski, Hrabia d'Espinchal, Hrabia de Flahaut, Panna Qui-
nault, Hrabia de Rivarol, Paul Jones, Mesmer, Panowie Charles i Robert. Brak zapisków do-
tyczących następujących osób: hrabia de Vaudreuil, hrabina de Sabran potem marszałkowa
de Boufflers, Lebrun, poeta, markiza de Grollier, hrabina d'Houdetot, marszałek de Biron
i marszałek de Brissac, pan de Talleyrand, pan de La Fayette, pan Boutin, pan de Sainte-
James, Guinguené, pan de Buffon, Voltaire, hrabia d'Albaret.

29 G. Haroche-Bouzinac, „Introduction" in E. Vigée Le Brun, Souvenirs, 2008, op.cit., s. 13.
290

Regina Bochenek-Franczakowa

bowiem wyznanie malarki o jej nadwrażliwości na barwy, światło i dźwięki.
Kiedy ktoś jej doradził, by zrezygnowała z malowania, skoro jest tak nad-
wrażliwa, odpowiedziała: „żyć i malować było zawsze dla mnie jednym i tym
samym słowem"30. Zamiana pędzla na pióro w licznych portretach, pejzażach,
obrazkach rodzajowych zawartych na kartach Wspomnień, świadczy o głębo-
kiej wrażliwości na piękno tego świata, wyrażanej wbrew wszystkim trudnoś-
ciom życiowym i zawieruchom dziejowym. Jest to przesłanie ze wszech miar
godne naszej uwagi i szacunku.

Bibliografia

Mycielski Jerzy, WASYLEWSKI Stanisław, 1928, Portrety polskie Elżbiety Vigée-Lebrun
1755-1842, Lwów & Poznań: Wydawnictwo Polskie R. Wegner.

VIGÉE Le Brun Elisabeth, 2008, Souvenirs 1755-1842, texte établi, présenté et annoté
par Geneviève Haroche-Bouzinac, Paris: Honoré Champion.

VIGÉE-LEBRUN Louise-Elisabeth, 1977, Wspomnienia, tłumaczyła Irena Dewitz, wstęp
Stefan Meller, Warszawa: Czytelnik.

ZANONE Damien, 2006, Écrire son temps. Les Mémoires en France de 1815 à 1848, Lyon:
Presses Universitaires de Lyon.

Summary

The Memoirs by Elisabeth Vigée Le Brun
- a self-portrait at the turn of the Enlightenment

Elisabeth Vigée Le Brun's Memoirs make us aware of an exceptional personality.
As a portraitist of the greatest monarchs and of the aristocratic high society of the
Enlightenment Europe, Lady Vigée Le Brun illustrates a rather uncommon fate for
the woman of the 18th century: when she became famous, she managed to gain her
autonomy, including the economic one, thanks to her artistic work. The paper is
only a very short presentation of her Memoirs, and its main aim is to complete the
lacks of the Polish edition (which is very modest) of that autobiography. We draw
attention to the "hybrid" form of the narrative, halfway through the memoirs and
the autobiography, as well as to the Polish threads, which lack in the Polish publica-
tion. The Memoirs by Lady Vigée Le Brun strike also by their contents: we find not
only a story of her life, but also portraits, landscapes, descriptions of the visited
cities and towns, museums and galleries that impressed this female painter. The
reading of the memoirs transports the modern reader back to the turbulent and
memorable era of the turn of the Enlightenment, at which the artist has a look of
painter. Because, as she said, "painting and living was always a single and the same
word" for her ("peindre et vivre n'a jamais été qu'un seul et même mot pour [elle]").

30 „Peindre et vivre n'a jamais été qu'un seul et même mot pour moi", E. Vigée Le Brun,
Souvenirs 1755-1842, op.cit., s. 438.
Wspomnienia Élisabeth Vigée Le Brun - autoportret na tle epoki przełomu Oświecenia 291

Résumé

Les Souvenirs d'Élisabeth Vigée Le Brun - autoportrait au tournant des Lumières

Les Souvenirs d'Élisabeth Vigée Le Brun nous mettent en présence d'une person-
nalité exceptionnelle. Portraitiste des plus grands monarques et de l'élite aristocra-
tique de l'Europe des Lumières, Mme Vigée Le Brun illustre une destinée peu com-
mune pour la femme du XVIIIe siècle : devenue célèbre, elle réussit à se procurer
l'autonomie, aussi économique, assurée par sa création artistique. Cet article n'est
qu'une présentation fort sommaire de ces Souvenirs, visant surtout à compléter ce
qui manque dans l'édition polonaise, fort modeste, de cette autobiographie. Nous
attirons l'attention sur la forme « hybride » du récit, à mi-chemin des mémoires et
de l'autobiographie, ainsi que sur les polonica absents de la publication polonaise.
Les Souvenirs de Mme Vigée Le Brun frappent aussi par leur contenu : encore plus
qu'un récit de vie, on y trouve des portraits, paysages, descriptions des villes par-
courues, musées et galeries visitées par la femme peintre. La lecture de ces mémoires
reporte le lecteur moderne à l'époque mouvementée et mémorable du tournant des
Lumières sur laquelle l'artiste pose un regard du peintre. C'est que, comme l'a avoué
l'artiste, « peindre et vivre n'a jamais été qu'un seul et même mot pour [elle] ».
Études sur le texte dédiées à Halina Grzmiì-Tyìutki
Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds), Kraków, Biblioteka Jagiellońska, 2016

Katarzyna Dybeł

Uniwersytet Jagielloński
w Krakowie

Oblicza słowa w Persewalu
Chrétiena de Troyes

„Najważniejszym kluczem do przybytku mądrości
jest ciągłe, to znaczy częste stawianie pytań."

(Piotr Abelard, Tak i nie)1

Teksty średniowieczne kryją w sobie wielką wrażliwość na słowo. Nie chodzi
jedynie o poziom poetyki dzieła. Słowo jawi się jako kategoria metafizyczna,
wychowująca do transcendencji i otwierająca drogę do Innego Świata, pojmo-
wanego - w zależności od inspiracji do jakiej odwołują się autorzy - jako świat
eschatologii judeo-chrześcijańskiej, mitu celtyckiego czy pogańskich wierzeń.
Słowo niejednokrotnie okazuje się kategorią sprawczą i iniq'acyjną, staje się
narzędziem metamorfozy. Słowo żyje i posiada swoją moc, oddziałując na
świat przedstawiony utworu, ale i na odbiorcę tekstu. Sytuuje się bowiem
na wielu poziomach, pośród których poziom werbalny jest poziomem najbar-
dziej uchwytnym, a przecież nie zawsze najistotniejszym dla przesłania dzieła.
Inne poziomy, do odkrycia których zaprasza egzegeza średniowieczna2, której
zasady były znane klerkom zajmującym się nie tylko teologią, ale i literaturą,
odsłaniają jeszcze bogatsze pokłady znaczeń - mira profunditas, przedziwną

1 Piotr Abelard, Tak i nie, (in:) tenże, Rozprawy, tłumaczenie L. Joachimowicz, Warszawa:
Instytut Wydawniczy Pax, 1969, s. 286.

2 Zob. na przykład Henri de Lubac, Exégèse médiévale. Les quatre sens de l'Ecriture, cz. I i II,
Paris: Aubier, 1959/1964. Podstawowym założeniem średniowiecznej egzegezy było przyję-
cie zasady poczwórnej lektury: historycznej, alegorycznej, tropologicznej i anagogicznej:
„Littera gesta docet, quid credas allegoria, moralis quid agas, quo tendas anagogia" („Litera
naucza faktów, alegoria - w co wierzyć, moralność - co czynić, a anagogia - ku czemu
podążać"). Tylko takie spojrzenie miało umożliwiać właściwe zrozumienie tekstu biblijnego
lub zainspirowanego Biblią.
Oblicza słowa w Persewalu Chrétiena de Troyes

głębię, nie mający kresu las, niezgłębione Niebo, przepaść bez dna i bezkresne
Morze3.

Zdarzają się jednak sytuaqe, w których słowo okazuje się bezsilne. Traci
swoją moc lub pozostaje na uwięzi, nie mogąc zaistnieć, dopóki nie zostaną
spełnione warunki przywracające wpisaną w jego misję moc oddziaływania.
Do tej szczególnej wizji słowa odwołują się często teksty arturiańskie francus-
kiego średniowiecza. Ich bohaterowie wyruszają na poszukiwanie przygód,
wśród których poszukiwanie słowa i odkrywanie jego tożsamości staje się
inspiracją do podejmowania fascynujących wędrówek. Jednym z najbardziej
emblematycznych utworów, odsłaniających liczne oblicza słowa, jego moc
i niemoc, bogactwo i ograniczenia, wraz z konsekwencjami dla konstrukqi
świata przedstawionego i możliwościami interpretacji, jakie implikuje odwo-
łanie się do tych kategorii urastających we wspomnianych tekstach do rangi
toposu, jest dwunastowieczna powieść Chrétiena de Troyes Persewal albo Powieść
o Graalu, powstała na dworze Filipa Alzackiego najprawdopodobniej około
roku 1180-1181.

1.	Słowo jako narzędzie niespełnionej mocy

Korzeni chrétienowskiego toposu słowa potężnego i sprawczego można
poszukiwać w podwójnym obszarze cywilizacyjnym: z jednej strony mistrz
z Szampanii odwołuje się do judeochrześcijańskiej wizji słowa mocy, z drugiej
- jego twórczość naznaczona jest obecnością celtyckich mitów przypisujących
często słowu siłę oddziaływania na rzeczywistość.

W Persewalu zdają się dominować nawiązania do tradycji pierwszej: słowo
ludzkie modelowane jest na obraz Słowa Boga, czy wręcz staje się bezpośred-
nim kanałem Bożego działania. Biblia obfituje w odwołania do kategorii słowa.
Autor Księgi Rodzaju wielokrotnie podkreśla rolę słowa w akcie stworzenia
świata: „Wtedy Bóg rzekł: « Niechaj się stanie światłość! » I stała się świat-
łość"4. W dalszym ciągu opisu rytm dzieła stworzenia oddawany jest konsek-
wentnie przez identyczne odniesienie do Bożego Słowa: „Bóg rzekł", „Bóg
powiedział". Nowy Testament często podkreśla moc słowa Jezusa: „Zdumie-
wali się Jego nauką, gdyż słowo Jego było pełne mocy"5, pisze św. Łukasz
przywołując nauczanie Mistrza w Kafarnaum. Kilka wersów dalej, opisując
reakcję zgromadzonych na uzdrowienie opętanego w synagodze, Łukasz pod-
kreśla: „Wprawiło to wszystkich w zdumienie i mówili między sobą: «Cóż to

3 Zob. Św. Ambroży, PL, XVI, 738 C, 880 AB.

4 Rdz 1, 3. Wszystkie cytaty z Biblii pochodzą z wydania: Pismo Święte Starego i Nowego
Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, red. naukowa O. Augustyn Jankowski OSB,
ks. Lech Stachowiak, ks. Kazimierz Romaniuk, Poznań & Warszawa: Wydawnictwo Pallot-
tinum, 1971.

5 Łk 4, 31.

293
294

Katarzyna Dybeł

za słowo? Z władzą i mocą rozkazuje nawet duchom nieczystym, i wycho-
dzą»"6. Ten sam ewangelista, opisując cud wskrzeszenia młodzieńca z Nain
przytacza słowa Jezusa, przywracające chłopcu życie: „Młodzieńcze, tobie
mówię, wstań!"7.

Persewal nie jest figurą Chrystusa cudotwórcy. Jednak, jak możemy wnios-
kować z uwag narratora i wypowiedzi współbohaterów powieści, jest człowie-
kiem wybranym i przeznaczonym przez Opatrzność do realizacji misji uwal-
niania zniewolonych. Dokonuje tego na drodze rycerskiej walki, jak ma to
miejsce na przykład w przypadku zwycięstwa nad Clamadieu, dzięki czemu
zostaje przywrócony pokój w krainie Blanchefleur. Mnisi i mniszki wycho-
dzący w procesji, by pożegnać Persewala, mówią wyraźnie: „Panie, wyciąg-
nąłeś nas z niewoli / i pozwoliłeś powrócić do domów"8. Zdarza się jednak, że
walka fizyczna ustępuje miejsca walce duchowej. Tak jest w przypadku
epizodu opisującego orszak Graala. Moc sprawcza pytania Persewala wypo-
wiedzianego w zamku Króla Rybaka9 sprawiłaby, że władca odzyskałby
zdrowie i pełnię władzy nad swoim królestwem, którego los uległby odmia-
nie10. Wedle zapowiedzi kuzynki Persewala i szpetnej panny na mulicy, nie-
postawienie pytania ściągnie na naszego bohatera nieszczęście. Znamiennym
rysem tego nieszczęścia będzie ciężar smutku, który ogarnie Persewala po
opuszczeniu zamku Króla Rybaka i przez pięć lat będzie pogrążał go w me-
lancholii, prowadząc nawet do myśli o samobójczej śmierci11. Doświadczenie
to nie pozostaje bez związku z grzechem Persewala - przecież, wedle słów
pustelnika, to „smutek wielki" zabił Panią Wdowę, gdy chłopiec, nie bacząc
na jej błagania, odjechał w nieznane12. Kara pozostaje symetryczna do winy.

Persewal jest wielokrotnie przedstawiany jako bohater wyczekiwany i uprag-
niony (chevalier désiré), a jego przybycie budzi nadzieję na złamanie mocy prze-

6 Łk 4, 36.

7 Łk 7, 14.

8 Chrétien de Troyes, Le Conte du Graal ou le Roman de Perceval, wydanie według rękopisu
354 z Berna, tłumaczenie i przypisy Charles Méla, Librairie Générale Française, 1990, str.
218, ww. 2886-2887. W dalszym ciągu, odnosząc się do tego utworu, używać będę skrótu
Conte du Graal. Odwołując się do tłumaczenia tytułu na język polski, zamiennie używam:
Persewal lub Powieść o Graalu.

9 Zob. tamże, str. 236, ww. 3128 nast.

10 Zob. tamże, str. 262, ww. 3520-3528.

11 Zob. tamże, str. 448, ww. 6305-6312.

12 Zob. tamże, str. 448, ww. 6318 nast. Średniowiecznym motywem smutku rodzącego
śmierć zajęłam się w artykułach: „O średniowiecznych sposobach walki z demonem połud-
nia", (in :) Przeciw melancholii. W 40. rocznicę wydania „Melancholii" Antoniego Kepińskiego
- perspektywy Fides et Ratio, red. Agnieszka Hennel-Brzozowska, Stanisław Jaromi, Kraków:
Polska Akademia Umiejętności, 2014, str. 111-120 i „Le roman médiéval face au mal de tris-
tesse (XIIe-XIIIe siècles)", (in:) Savoirs et fiction dans les littératures romanes, red. Barbara Mar-
czuk, Joanna Gorecka-Kalita, Agnieszka Kocik, Kraków, Collegium Columbinum, 2014, str.
37-46.
Oblicza słowa w Persewalu Chrétiena de Troyes

295

kleństwa czy na polepszenie losu. W przypadku zamku Graala do spełnienia
misji wymagane jest tylko słowo - jedno pytanie, które, jak można przypusz-
czać, nie tyle z ciekawości, co z nadprzyrodzonej inspiracji powinien był
postawić ten, któremu było przeznaczone je postawić. Chodzi więc o niespeł-
nioną figurę restitutor orbis - „odnowiciela świata". Słowo przewidziane jako
narzędzie mocy, z powodu grzechu Persewala, staje się figurą niemocy, a owo
przewartościowanie okazuje się istotnym czynnikiem organizującym dalszy
ciąg narraqi i ubogacającym parenetyczny wymiar utworu.

Niektórzy badacze widzą w tym obrazie niespełnionego słowa szcze-
gólny rodzaj gry zerwanej komunikacji, naprawienie której miałoby przypaść
w udziale Persewalowi13. Inni odwołują się do mitycznego wątku „związa-
nego" (lub „opóźnionego") słowa (parole empêchée / parole retardée), obecnego
w dawnej celtyckiej cywilizacji14. Wątek ten miałby wiązać się z mitem celtyc-
kiego Ogmy (Ogmiosa) - bożka elokwencji, ale też bożka-wojownika paraliżu-
jącego przeciwników swoim słowem, posiadającego magiczną moc wiązania,
zarezerwowaną dla najważniejszych bóstw w celtyckich wierzeniach15 i odsy-
łającą do indoeuropejskiego mitu „boga wiążącego" (dieu lieur)16. Taka inter-
pretacja nie wydaje się jednak adekwatną w przypadku tej ostatniej powieści
Chrétiena, której dalszy ciąg narraqi zawiera wyraźne dopowiedzenie przy-
czyny mutyzmu protagonisty: grzech milczenia, skutkujący blokadą łaski, jaką
miał zanieść wyczekującym na nią Persewal. Odwołanie do duchowości
chrześcijańskiej jest jednoznaczne: „Grzech uciął ci język"17, powie Persewa-
lowi wuj pustelnik, słuchając jego spowiedzi. Tekst Chrétiena mógłby być
zatem postrzegany jako swoista polemika z przypisywaniem oddziaływania
magicznych mocy na reakqe bohatera. Autor sięga głębiej, wskazując na ukrytą
lecz najistotniejszą przyczynę niemocy Persewala.

Milczenie Persewala w epizodzie orszaku Graala inspiruje wiele sprzecz-
nych czasami interpretacji. Z pewnością milczenie to nie jest darem wyciszenia
wewnętrznego, określanego mianem hezychii w duchowości Wschodu. W pew-
nym wymiarze odsyła jednak do rzeczywistości eschatycznej stanowiącej wy-
znacznik hezychii. Odsłania się tu pewien jej aspekt - dar skupienia, „postawy

13 Zob. Danièle James-Raoul, La parole empêchée dans la littérature arthurienne, Paris: Cham-
pion, 1997.

14 Zob. Philippe Walter, Recenzja książki Danièle James-Raoul, La parole empêchée dans la
littérature arthurienne, Paris: Champion, 1997, 479 stron, (w:) Cahiers de civilisation médiévale,
42, 1999, str. 297.

15 Zob. Philippe Jouët, L'Aurore celtique dans la mythologie, l'épopée et les traditions, Foues-
nant, Yoran Embanner, 2007; Sylvia i Paul F. Botheroyd, Słownik mitologii celtyckiej, tłuma-
czenie Paweł Latko, Katowice, Wydawnictwo „Książnica", 1998.

16 Odnośnie do idei „dieu lieur" w mitologiach świata zob. na przykład Mircea Eliade,
„Le « dieu lieur » et le symbolisme des nœuds", Revue de l'histoire des religions, 1947, nr 1,
s. 5-36.

17 Conte du Graal, str. 450, w. 6335 : „Pechiez la laingue te traincha".
296

Katarzyna Dybeł

bacznej uwagi, czujności"18 (choć nie „nasłuchiwania", gdyż narracja kon-
centruje się bardziej na spojrzeniu Persewala niż na jego nasłuchiwaniu),
towarzyszącej objawianiu się rzeczywistości eschatycznej. Oczywiście, graal
z chrétienowskiej powieści nie jest jeszcze Świętym Graalem z anonimowej
trzynastowiecznej powieści pisanej prozą, kryje jednak hostię karmiącą Króla
Rybaka, o czym protagonista i odbiorca tekstu dowiedzą się w dalszym ciągu
utworu. Jest więc nośnikiem innej rzeczywistości, figurą ciszy stanowiącej
„misterium Wieku, który ma nadejść"19. W takiej ciszy człowiek otwiera się na
tajemnicę transcendencji, nawet jeżeli pozostaje jeszcze w stanie obciążenia
grzechem.

W teologii prawosławnej przyjmuje się, że grzech nie odbiera człowiekowi
obrazu Bożego, ale sprowadza tego, kto grzech popełnia do stanu ontologicz-
nego milczenia, bezsilności i niemocy20. Nie sposób nie dostrzec podobieństwa
takiej interpretacji konsekwencji grzechu z negatywnym doświadczeniem Per-
sewala w zamku Króla Rybaka. Jak wspomnieliśmy, niemoc słowa jest dla
niego karą za konkretną winę. W Ewangelii św. Łukasza kapłan Zachariasz
zostaje ukarany utratą mowy za brak wiary. Anioł zwiastujący mu narodziny
syna, w odpowiedzi na jego wątpliwości oznajmia: „A oto będziesz niemy
i nie będziesz mógł mówić aż do dnia, w którym się to stanie, bo nie uwierzy-
łeś moim słowom, które się spełnią w swoim czasie"21. Grzechem Zachariasza
było zwątpienie. Grzechem Persewala - brak miłości i obojętność na los matki.
W obydwu przypadkach karą staje się uwięzienie słowa. Jej konsekwenq'e
w obydwu przypadkach będą różne: milczenie Zachariasza, dłuższe i całko-
wite, będzie miało konsekwencje bardziej indywidualne. Skutkiem milczenia
Persewala - ograniczonego do czasu oglądania orszaku Graala i do niezdol-
ności wypowiedzenia konkretnego pytania - będzie zawiedziona nadzieja
mieszkańców krainy Króla Rybaka. Dla Persewala będzie to także porażka,
która paradoksalnie przeobrazi się w życiową szansę, dającą możliwość ducho-
wej ewolucji.

2.	Słowo jako narzędzie poznania i weryfikacji

W świecie chrétienowskich powieści słowo - komplementarnie do spojrze-
nia - staje się często narzędziem poznania otaczającej rzeczywistości oraz
weryfikaqi spostrzeżeń i myśli bohaterów. W początkowym epizodzie Powieści
o Graalu słowa anonimowego rycerza weryfikują poznanie Persewala. Spoj-

18 Biskup Kallistos Ware, Królestwo wnętrza, tłumaczenie ks. Włodzimierz Misijuk, Lub-
lin: Prawosławna Diecezja Lubelsko-Chełmska, 2003, str. 140.

19 Św. Izaak Syryjczyk, cyt. w: Biskup Kallistos Ware, Królestwo wnętrza, dz. cyt., str. 141.

20 Zob. Encyklopedia Katolicka, t. 16, red. Edward Gigilewicz et al., Lublin: Towarzystwo
Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 2012, art. „Przebóstwienie", str. 608.

21 Łk 1, 20.
Oblicza słowa w Persewalu Chrétiena de Troyes

297

rzenie otwierające się na spektakl piękna nieznajomych rycerzy kierowało go
najpierw w stronę boskości, o czym świadczą pełne fascynacji słowa:

„Pani matka nie kłamała,
gdy anioły przy mnie zwała
najpiękniejszym, co na świecie,
tylko Bóg piękniejszy przecie.

(...)

I mówiła mi też matka:
wielbić i wierzyć przystało
w Tego, co nam zbawia ciało"22.

Słowa rycerza i jego oświadczenie: Chevaliers sui23 („Jestem rycerzem") odkry-
wają Persewalowi nową rzeczywistość. Zarówno protagonista, jak i odbiorca
tekstu otrzymują przy okazji tego spotkania szczególną wykładnię zasad ars
educandi bazującej na opisie słownym: anonimowy rycerz nie demonstruje (jak
uczyni to później Gornemant z Goort), do czego służy rycerskie uzbrojenie
i rynsztunek, lecz wyjaśnia ich funkqę. Schemat pytanie-odpowiedź organi-
zuje tę pierwszą odsłonę sztuki bycia rycerzem, z jaką Persewal będzie się
stopniowo zapoznawał w utworze. Ta szczególna opowieść, którą Johann Karl
Simon Morgenstern określiłby pewnie mianem Bildungsroman („powieść o for-
mowaniu"), dowartościowuje fundamentalne dla świata antycznej filozofii
i poetyki kategorie zdumienia (thaumaston) i pytania, pojmowane jako począ-
tek wszelkiej wiedzy i mądrości.

Znamienne, że w dalszym ciągu powieści narrator mówi wyraźnie, że słu-
dzy Pani Wdowy zadrżeli ze strachu na widok rycerzy, bo wiedzieli, że jeśli
(o)powiedzieli Persewalowi kim są i co robią, będzie chciał zostać rycerzem24.
Słowa rycerza odsłaniają prawdę ukrywaną przez matkę Persewala, prowa-
dząc tego ostatniego do prawdy poznania i kierując go ku jego przeznaczeniu.
Jest to trudne poznanie, pociągające za sobą dramatyczne konsekwencje dla
relacji syna z matką.

Inny efekt wywołują słowa Persewala skierowane do matki i relaqonujące
jego spotkanie z rycerzami25: pod ich wpływem Pani Wdowa pada zemdlona
na ziemię. Słowo nie rodzi tu fascynacji i zachwytu, ale przerażenie. Matka
wie, że nazwana rzeczywistość stała się faktem: Persewal, usłyszawszy
o rycerstwie, zostanie rycerzem.

W obszarze przywołanej już wielopoziomowej ars educandi słowo odgrywa
rolę decydującą. „Tak mówiła moja matka"26, przypomina sobie Persewal,

22 Conte du Graal, str. 34, w. 136-146 (tłumaczenie tego i innych fragmentów Persewala na
język polski - Katarzyna Dybeł).

23 Tamże, str. 36, w. 169.

24 Zob. tamże, str. 46, ww. 305-316.

25 Zob. tamże, str. 50, ww. 373 nast.

26 Tamże, str. 34, w. 144.
298

Katarzyna Dybeł

próbując zrozumieć nieznane mu zjawisko. W dalszym ciągu powieści często
będzie powoływał się na rady matki. Odwołując się do jej autorytetu, będzie
odwoływał się do jej słów: „tak mi powiedziała matka", „i tak jeszcze rzekła
matka", „tak mówiła moja matka", „tak mi nakazała matka". W ogólności
zresztą, we wszystkich epizodach, które odnoszą się do sfery nauczania, domi-
nuje czasownik dire („mówić" / „powiedzieć"), definiujący - obok czasowników
voir, esgarder („widzieć", „patrzeć", oglądać") - wymiar kognitywny tekstu.

Szczegółowa analiza dalszych epizodów powieści ujawniłaby dominującą
rolę słowa i dialogu w każdym rodzaju spotkania protagonisty z postaciami,
które uosabiają konkretny rys poznania. Pani Wdowa, Gornemant z Goort,
kuzynka, wuj pustelnik i inni współbohaterowie stają się swoistymi figurami
słowa iniq'ującego lub pogłębiającego poznanie. Wyjątkiem stają się miesz-
kańcy zamku Graala, którzy nie tyle przekazują słowo, co na owo słowo ocze-
kują. Chodzi więc o szczególny wariant sytuacji kognitywnej, w którym
poznanie rodzi się w inny sposób i odsyła najpierw do kategorii natchnienia
- szczególnej formy mądrości wlanej, charakterystycznej dla wspomnianej już
figury „wyczekiwanego rycerza", do której wielokrotnie odwołuje się litera-
tura arturiańska dwunastego i trzynastego wieku. Jakże tragicznej wymowy
nabiera w tym kontekście porażka Persewala (tak często przecież stawiającego
w swej wędrówce pytania) niezdolnego do postawienia pytania najważniej-
szego, które przyniosłoby mu poznanie, a oczekującym na nie - uwolnienie
i uzdrowienie.

3.	Słowo wstawiennicze: modlitwa i błogosławieństwo

Motyw modlitwy wiąże się kilkakrotnie w Powieści o Graalu z motywem
błogosławieństwa. Filologiczny związek pomiędzy dwoma motywami sytuuje
się przede wszystkim w obszarze słowa życzliwego i wstawienniczego. Ety-
mologia słowa - łacińskie bene dicere - nawiązująca do faktu „mówienia dobrze",
które ma moc „czynienia dobrze", kieruje nas ku idei słowa sprawczego, któ-
rego siła oddziaływania zależy od wiary wypowiadającego słowo i od przypi-
sanej do tego słowa łaski.

Tekst odwołuje się po raz pierwszy do tej szczególnej kategorii słowa wsta-
wienniczego i ochraniającego w epizodzie opisującym rozstanie Persewala
z matką: ostatnim słowem, jakie wypowiada Pani Wdowa, jest krótka modlitwa,
w której prosi Boga, by prowadził jej syna: „Synu mój miły, niech Bóg cię pro-
wadzi! I niech ci da, gdziekolwiek się udasz, / więcej radości niż mnie tu
zostaje"27. Jak się okaże, nie chodzi tylko o formułę spotykaną w literaturze
dwornej dwunastego i trzynastego wieku. Modlitwa matki uratuje Persewala,
o czym powie mu pustelnik, przyjmując w dramatycznych okolicznościach
jego spowiedź i ujawniając, jak wielką siłę miała owa matczyna modlitwa

27 Tamże, str. 64, ww. 581-583.
Oblicza słowa w Persewalu Chrétiena de Troyes

299

połączona z błogosławieństwem: Persewal mógł wytrzymać wszystkie próby
i doświadczenia, jakich nie szczędziło mu podjęte wędrowanie, tylko dzięki
modlitwie Pani Wdowy28. Siła tej modlitwy zachowała go „od śmierci i wię-
zienia"29, gdyż słowo matki skierowało na syna miłosierne spojrzenie Boga30.

Pożegnanie matki z synem nie jest jedynym epizodem wprowadzającym
motyw błogosławieństwa. Także Gornemant z Goort, żegnając młodego Walij-
czyka, uczyni nad nim znak krzyża i wypowie błogosławieństwo: „Niech Bóg
cię strzeże, miły panie! / Ruszaj z Bogiem i niech cię prowadzi (,..)"31. To
szczególne połączenie gestu i słowa, typowe dla kodeksu i literatury rycer-
skiego średniowiecza, miało chronić i ułatwiać realizację misji. Wierzono, że
błogosławieństwo - połączone z wiarą i modlitwą - posiadało moc sprawczą,
na wzór błogosławieństw biblijnych, które stawały się kanałem łaski dla tych,
którym były udzielane32. Warto zauważyć, że w Powieści o Graalu błogosła-
wieństwo zostało zarezerwowane dla Pani Wdowy i Gornemanta z Goort33.
Ten ostatni zdaje się spełniać w tekście rolę ojca wprowadzającego syna
w sztukę bycia rycerzem - ojca, którego Persewal utracił w wieku niespełna
dwóch lat. Można więc zaryzykować twierdzenie, że to rodzicom powierzone
jest udzielanie tego szczególnego duchowego wsparcia i ochrony, które nazwa-
łabym „błogosławieństwem drogi".

Sytuaqą odwrotną do błogosławieństwa jest złorzeczenie i przekleństwo.
Podobnie jak błogosławieństwo, przychodzą one przez słowo. Autor Księgi
Rodzaju rozpoczyna opis upadku pierwszych ludzi od stwierdzenia: „A wąż
był najbardziej przebiegły ze wszystkich zwierząt polnych, które Jahwe Bóg
stworzył. On to rzekł do niewiasty (.)"34. Reakqą Ewy na szatańskie „rzekł"
jest słowo odpowiedzi: „Niewiasta odpowiedziała"35, relacjonuje narrator.
I tak wywiązuje się dialog sprowadzający przekleństwo i śmierć.

W świecie pogańskich wierzeń zaklęcia, uroki i przekleństwa realizowane
były przez słowa. Do takiego sposobu działania odwoływał się też świat cel-
tyckich wierzeń, a rzucanie czarów było w tym świecie może nie do końca

28 Zob. tamże, str. 450, ww. 6329 nast.

29 Tamże, str. 450, w. 6334.

30 Zob. tamże, str. 450, w. 6333.

31 Tamże, str. 136, ww. 1654-1655.

32 Jak zauważa Jacques Guillet, „błogosławieństwo jest darem, który dotyka życia i jego
tajemnicy; to dar wyrażony przez słowo i jego tajemnicę. Błogosławieństwo jest w takim
samym stopniu słowem, jak darem (...) (zob. gr. eu-logia, łac. bene-dictio), ponieważ dobro,
które przynosi, nie jest konkretnym przedmiotem, określonym podarunkiem, gdyż nie
należy do sfery mieć ale być, gdyż nie pochodzi od działania człowieka lecz od stwórczego
działania Boga" (Xavier Léon-Dufour et al., Vocabulaire de théologie biblique, Paris: Les Édi-
tions du Cerf, 1962, str. 91, tłumaczenie Katarzyna Dybeł).

33 Nie wiemy, czy wuj pustelnik udzielił Persewalowi błogosławieństwa. Być może tak,
ale tekst nie wspomina o tym.

34 Rdz 3, 2.

35 Tamże.
300

Katarzyna Dybeł

ulubionym, lecz wyjątkowo skutecznym sposobem radzenia sobie z miłosną
konkurencją lub męczącymi konkurami przez przedsiębiorcze niewiasty wy-
szkolone w sztuce enchantement („czarowania"). Nie przypadkiem etymologia
tego pojęcia odsyła do łacińskiego incantare, oznaczającego wyśpiewywanie
lub wypowiadanie zaklęć, magicznych formuł. W niektórych przypadkach
czarowanie przybierało postać przekleństwa, którego nośnikiem w arturiań-
skich powieściach był najczęściej niebezpieczny „zwyczaj" (la coutume), z któ-
rym musieli się zmierzyć najlepsi rycerze Okrągłego Stołu. W Powieści o Graalu
przykładem takiej negatywnej interwencji słowa jest wizyta szpetnej panny na
mulicy, przybywającej na dwór króla Artura, by zaprosić rycerzy do zmierze-
nia się z przygodą Dumnego Zamku, ale też by upokorzyć Persewala, opowia-
dając o jego porażce w zamku Graala w wyjątkowo obraźliwy sposób36.
Wypowiedź panny nie należy bynajmniej do wytwornych. „Przeklęty niech
będzie, kto cię pozdrowi / albo życzył ci będzie dobra"37 - oto słowa zastępu-
jące tradycyjne dworne pozdrowienie. W dalszym ciągu tego szczególnego
powitania Persewal zostaje oskarżony o pogrążenie królestwa Króla Rybaka
w nieszczęściach, a sam określony zostaje jako nieszczęśnik (li malaüreus).
Panna z wyrzutem mówi: „Gdybyś zapytał...", „Czy tak wielkim wysiłkiem
było otworzyć usta i postawić pytanie.?". Można przypuszczać, że i te zło-
wieszcze słowa naznaczyły swym ciężarem los Persewala, który od tej pory
przez pięć lat będzie wiódł żywot człowieka pogrążonego w zgubnej niepa-
mięci.

4.	Imię: ontologiczny i profetyczny wymiar słowa

W Starym Testamencie nadanie imienia dopełnia dzieła stworzenia i określa
naturę bytu każdej istoty żywej. Imię oznacza tu istotę i naturę osoby38.
W początkowych rozdziałach Księgi Rodzaju jak refren powraca czasownik
„nazwać": „I nazwał Bóg światłość dniem, a ciemność nazwał nocą"39; „Bóg
nazwał to sklepienie niebem"40, „Bóg nazwał tę suchą powierzchnię ziemią,
a zbiorowisko wód nazwał morzem"41, itd. Opis poszczególnych etapów
stwarzania odmierzany jest rytmicznym „Bóg rzekł" i „Bóg nazwał". Stwo-
rzenie zyskuje pełnię istnienia dopiero wtedy, gdy zostaje nazwane, gdy
otrzyma swoje imię od Boga. W drugim opisie stworzenia człowieka, który

36 Zob. Conte du Graal, str. 334, w. 4540 nast.

37 Tamże, str. 332, ww. 4580-4581.

38 Zob. Stanisław Łucarz SJ, „Świętość i świadectwo w pierwotnym chrześcijaństwie",
w Twarze świętości, red. Katarzyna Dybeł, Zofia Zarębianka, Kraków: Uniwersytet Papieski
Jana Pawła II w Krakowie Wydawnictwo Naukowe, 2016, str. 18.

39 Rdz 1, 5.

40 Rdz 1, 8.

41 Rdz 1, 10.
Oblicza słowa w Persewalu Chrétiena de Troyes

301

zawiera Księga Rodzaju, pojawia się inny znamienny fragment: to mężczyzna,
stworzony przez Boga, nazwie najpierw zwierzęta i ptaki, a później kobietę42.

Bóg dzieli się z człowiekiem mocą nazywania istot żywych, a przez fakt
nazywania - mocą określania ich natury i misji. Także w tym wymiarze prze-
jawia się idea człowieka stworzonego na obraz i podobieństwo Boga, o której
wspomina autor Księgi Rodzaju43. Jak zauważa Manfred Lurker, w wielu
kulturach:

imię jest pewną siłą, powiązaną z osobą tego, który owo imię nosi. Jeżeli zna
się imię jakiejś osoby, to jest się też w stanie wywierać wpływ na tę osobę. (...)
Kiedy człowiek wstępuje w jakiś nowy stan, otrzymuje nowe imię. Imiona
władców egipskich wypisywano na ich grobowcach, żeby nosicielom tych
imion zagwarantować życie po śmierci. Najbardziej dotkliwą karą było wyma-
zanie imienia zmarłego znad jego grobu44.

W średniowieczu, podobnie jak w czasach starożytności chrześcijańskiej,
imię było też wiązane z losem posiadającej je osoby (nomen est omen)45.

Poznanie imienia jest kluczem do poznania tożsamości i misji bohatera.
Tego właśnie aspektu dotyczy jedna z rad, których zdąży udzielić Persewa-
lowi jego matka:

Czy na drodze, czy w gospodzie,

Bacz, byś nie czekając w drodze,

Spytał, jak zwać druha swego.

Musisz poznać imię jego,

Bo przez imię poznać człeka.46

Chrétien de Troyes wykorzystuje w Persewalu szczególną technikę narracyjną
polegającą na późnym ujawnieniu imienia głównego bohatera. Ta retardaqa
kryje w sobie liczne możliwości organizacji świata przedstawionego utworu.
Jest nie tylko zręczną grą narratora z odbiorcą powieści, ale pozwala też zary-
sować pogłębiony psychologicznie portret protagonisty. „Mówią, że imię ich
rycerze"47, tłumaczy Persewal, opowiadając matce o spotkaniu z nieznajomymi.

42 Zob. Rdz 2, 19-23: „Ulepiwszy z gleby wszelkie zwierzęta ziemne i wszelkie ptaki
powietrzne, Jahwe Bóg przyprowadził je do mężczyzny, aby przekonać się, jaką on da im
nazwę. Każde jednak zwierzę, które określił mężczyzna, otrzymało nazwę «istota żywa».
I tak mężczyzna dał nazwy wszelkiemu bydłu, ptakom powietrznym i wszelkiemu zwie-
rzęciu polnemu, ale nie znalazła się pomoc odpowiednia dla mężczyzny. (... ) Po czym
Jahwe Bóg z żebra, które wyjął z mężczyzny, zbudował niewiastę. A gdy ją przyprowadził
do mężczyzny, mężczyzna powiedział: «Ta dopiero jest kością z moich kości i ciałem
z mego ciała! Ta będzie się zwała niewiastą, bo ta z mężczyzny została wzięta»".

43 Zob. Rdz 1, 27.

44 Manfred Lurker, Słownik obrazów i symboli biblijnych, tłumaczenie Bp Kazimierz Roma-
niuk, Poznań: Pallottinum, 1989, s. 68.

45 Zob. tamże, str. 69.

46 Conte du Graal, str. 60, ww. 522-526.

47 Tamże, str. 50, w. 374.
302

Katarzyna Dybeł

To „imię" kryje w sobie nie tylko misję owych wyjątkowych istot, z którymi
właśnie się spotkał, ale też zapowiada jego własną misję. Zauważmy, że nie
tylko dla odbiorcy tekstu długo pozostaje tajemnicą, kim jest enigmatyczny li
vallez - „młody człowiek", ale też sam protagonista dopiero w wersie 3513,
odpowiadając na pytanie kuzynki, pod wpływem nagłego natchnienia odkrywa
swoje imię. Dialog, toczący się pomiędzy młodymi ludźmi, którzy za chwilę
dowiedzą się, że są spokrewnieni, należy do najzręczniej skonstruowanych
i w powieści:

- „(...) Jak twe imię, przyjacielu?"

On imienia nie znał swego,

Lecz olśnienia doznając nagłego
Mówi, że Persewal z Walii imię jego.

Nie wie: dobrze, źle powiedział,

Lecz rzekł prawdę, choć nie wiedział.48

W epizodzie spowiedzi Persewala, zamykającym część powieści dotyczącą
przygód tej postaci, pojawia się enigmatyczna wzmianka o tajemniczych
słowach modlitwy, które wuj pustelnik szepcze mu do ucha49. Nie znamy
treści tej modlitwy - narrator kładzie nacisk na fakt, że była przeznaczona
wyłącznie dla Persewala. Dowiadujemy się jedynie, że zawierała „wiele imion
Naszego Pana, świętych spośród najbardziej świętych" - takich, których usta
człowieka wypowiadać nie powinny, chyba, że w niebezpieczeństwie śmierci.
Podobny motyw obecny jest w innym dwunastowiecznym utworze, Czyśćcu
świętego Patryka autorstwa Marii z Franqi, w którym rycerzowi Oweinowi
w czasie jego wędrówki w zaświaty udaje się zwycięsko przejść przez wszyst-
kie duchowe próby tylko dlatego, że nieustannie wzywa imienia Jezusa.
W istocie Imieniu Jezus już od pierwszych wieków chrześcijaństwa przypisy-
wano szczególną moc zbawczą i darzono je wielką czcią. Sławili je między
innymi Hermas, św. Justyn Męczennik i św. Piotr Chryzolog, a w średniowie-
czu św. Bernard z Clairvaux, św. Anzelm z Canterbury, św. Bernardyn ze
Sieny, św. Szymon z Lipnicy i wielu innych. Popularność tej doktryny zdają
się odzwierciedlać także dzieła literackie, w tym wspomniany tekst Marii
z Franqi i Powieść o Graalu.

W niektórych tekstach średniowiecznych poznanie imienia łączy się z mo-
tywem transgresji - przekroczenia zakazu i naruszenia tajemnicy. Tak jest na
przykład w trzynastowiecznej pieśni o czynach Rycerz z łabędziem, gdzie dama
traci męża, bo złamała zakaz i zapytała go o imię. W przypadku Persewala
chodzi raczej o swoisty rodzaj autotransgresji, polegający na przekroczeniu
kolejnego etapu psychologicznej i duchowej ewolucji, na pogłębieniu samo-
świadomości, możliwym dzięki poznaniu swojego imienia.

48 Tamże, str. 260, ww. 3510-3515.

49 Zob. tamże, str. 454, ww. 6404-6416.
Oblicza słowa w Persewalu Chrétiena de Troyes

303

•k-k-k

Dla niektórych badaczy Persewal zdaje się być odwrotnością Ereka i Enidy
w tym, co dotyczy relacji pomiędzy słowem i milczeniem. Według Jean-Marie
Fritza, pomiędzy pierwszą i ostatnią z zachowanych powieści Chrétiena doko-
nuje się swoista ewolucja myślenia pisarza, przekładająca się na przewartoś-
ciowanie roli słowa w konstrukcji i wymowie powieści50. Przyczyną kompli-
kaqi w Ereku i Enidzie jest niepotrzebnie wypowiedziane słowo. Enida żali się
powtarzając to, co mówią o Ereku inni. Nakaz milczenia, jaki otrzymuje od
męża na czas ich wspólnej wędrówki zdaje się zresztą być tu symetryczną karą
za jej brak milczenia, za owe „o kilka słów za dużo". W Persewalu przeciwnie
- słowo nie jest zbędne; jest oczekiwane, pożądane, bo jest koniecznym warun-
kiem uwolnienia od zła ciążącego na jednostce czy całej społeczności. Autor
nie zawaha się nawet powiedzieć ustami narratora: „bo można milczeć zbyt
wiele / jak i można zbyt wiele powiedzieć"51.

W chrétienowskiej Powieści o Graalu słowo jawi się jako narzędzie potencjal-
nej, choć nie zawsze spełnionej mocy. Może okazać się słowem skutecznym,
jeśli spełnione zostaną warunki wymagane do urzeczywistnienia tej mocy.
Bywa narzędziem poznania i samopoznania, ogarniającym różne poziomy
postrzegania i świadomości, także tej najistotniejszej dla zrozumienia tożsa-
mości i misji bohatera - poznania swojego imienia. Słowo może skutkować
dobrem lub złem, w zależności od intencji wypowiadającego je człowieka.
Przede wszystkim jednak słowo jest tu narzędziem uzdrowienia i przemiany.
Słowo pustelnika - słowo pocieszenia, a zwłaszcza rozgrzeszenia - uzdrawia
Persewala z nadmiaru smutku i uwalnia go od ciężaru przeszłości. Nie wiemy,
jak potoczyły się dalej losy chłopca z Walii, wiemy jednak, że opuścił pustelnię
szczęśliwy. Figura pustelnika jest tu tożsama z figurą ojca duchowego i mis-
trza, do którego - jak starałam się pokazać w studium nad motywem mistrza
i ucznia w literaturze powieściowej średniowiecznej Franqi - przychodzi się
po radę, nie po akademicki wykład. Pustelnik to duchowy terapeuta, biegły
w sztuce psychologii i walki duchowej, obdarzony darem duchowego, psy-
chicznego, a czasami też fizycznego uzdrawiania, pozostającym w szczegól-
nym związku z charyzmatem - nadprzyrodzonym darem, udzielanym ze
względu na dobro innych52. Charyzmatem tym jest przede wszystkim dar
uzdrawiającego słowa, spotęgowany mocą sakramentu pojednania.

Tak pojęte słowo, o wyjątkowo złożonym obliczu, zdaje się kierować świat
dworności (któremu autor Persewala rzuca przecież wyzwanie, wzywając do
przewartościowania jego nie do końca spójnych obszarów) w stronę bardziej

50 Zob. Jean-Marie Fritz, Wstęp do: Erec et Enide, edycja krytyczna, tłumaczenie, prezen-
tacja i przypisy Jean-Marie Fritz, LGF, 1992, str. 12-13.

51 Conte du Graal, str. 240, ww. 3188-3189.

52 Zob. Katarzyna Dybeł, Mistrz i uczeń w starofrancuskiej literaturze powieściowej, Kraków:
Księgarnia Akademicka, 2013.
304

Katarzyna Dybeł

wertykalnego niż horyzontalnego wymiaru. Wędrówka Persewala w poszu-
kiwaniu przygód staje się wędrówką w poszukiwaniu Logosu - Słowa, które
nadaje sens i które jest przyczyną wszystkiego, bo porządkuje i ukierunko-
wuje człowieka i otaczającą go rzeczywistość53.

Bibliografia

Teksty źródłowe

Chrétien de Troyes, Le Conte du Graal ou le Roman de Perceval, wydanie według
rękopisu 354 z Berna, tłumaczenie i przypisy Charles Méla, Paris: Librairie
Générale Française, 1990.

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, red.
naukowa O. Augustyn Jankowski OSB, ks. Lech Stachowiak, ks. Kazimierz
Romaniuk, Poznań & Warszawa: Wydawnictwo Pallottinum, 1971.

Opracowania krytyczne

DYBEŁ Katarzyna, 2013, Mistrz i uczeń w starofrancuskiej literaturze powieściowej, Kra-
ków: Księgarnia Akademicka.

DYBEŁ Katarzyna, 2014, O średniowiecznych sposobach walki z demonem połud-
nia, (in:) Przeciw melancholii. W40.rocznicę wydania „Melancholii" Antoniego Kępiń-
skiego - perspektywy Fides et Ratio, red. Agnieszka Hennel-Brzozowska, Stanisław
Jaromi, Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 111-120.

DYBEŁ Katarzyna, 2014, Le roman médiéval face au mal de tristesse (XIIe-XIIIe siècles),
(in:) Savoirs et fiction dans les littératures romanes, red. Barbara Marczuk, Joanna
Gorecka-Kalita, Agnieszka Kocik, Kraków: Collegium Columbinum, 37-46.
ELIADE Mircea, 1947, Le « dieu lieur » et le symbolisme des nœuds, Revue de l'his-
toire des religions 134/1: 5-36.

FRITZ Jean-Marie, 1992, Wstęp do : Erec et Enide, edycja krytyczna według rękopisu
B.N. fr. 1376, tłumaczenie, prezentacja i przypisy Jean-Marie Fritz, LGF, 5-24.
James-Raoul Danièle, 1997, La parole empêchée dans la littérature arthurienne, Paris:
Champion.

JOUËT Philippe, 2007, L'Aurore celtique dans la mythologie, l'épopée et les traditions,
Fouesnant: Yoran Embanner.

LUBAC Henri de, 1959/1964, Exégèse médiévale. Les quatre sens de l'Ecriture, cz. I i II,
Paris: Aubier.

ŁUCARZ Stanisław, 2016, Świętość i świadectwo w pierwotnym chrześcijaństwie,
(in:) Twarze świętości, red. Katarzyna Dybeł, Zofia Zarębianka, Kraków: Uniwer-
sytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie Wydawnictwo Naukowe, 15-22.

53 Giovanni Reale określa antyczny sposób postrzegania Logosu w potrójnym wymia-
rze: „(...) logos jako zasada prawdziwości - poprzez prawa myślenia, poznania i mówienia
- jest przedmiotem właściwym logiki; logos jako zasada ontologiczna kosmosu jest przed-
miotem fizyki (rozumianej w sensie pierwotnym, przedsokratycznym, jako nauka o physis);
wreszcie logos jako zasada kierująca do celu, to znaczy jako zasada, która określa sens każ-
dej rzeczy, a zatem także cel i powinności człowieka, jest przedmiotem etyki" (Giovanni Reale,
Historia filozofii starożytnej, t. III, tłumaczenie Edward Iwo Zieliński, Marcin Podbielski, Lub-
lin: Wydawnictwo KUL, 2004, str. 333).
Oblicza słowa w Persewalu Chrétiena de Troyes

305

WALTER Philippe, 1999, Recenzja książki Danièle James-Raoul, La parole empêchée
dans la littérature arthurienne, Paris, Champion, 1997, 479 stron, (in:) Cahiers de
civilisation médiévale 42: 296-297.

WARE Kallistos, 2003, Królestwo wnętrza, tłumaczenie ks. Włodzimierz Misijuk,
Lublin: Prawosławna Diecezja Lubelsko-Chełmska.

Opracowania ogólne

Botheroyd Sylvia i Paul F., 1998, Słownik mitologii celtyckiej, tłumaczenie Paweł
Latko, Katowice: Wydawnictwo „Książnica".

Encyklopedia Katolicka, t. 16, 2012, red. Edward Gigilewicz et al., Lublin: Towarzys-
two Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

LÉON-DufOUR Xavier et al., 1962, Vocabulaire de théologie biblique, Paris: Les Éditions
du Cerf.

LURKER Manfred, 1989, Słownik obrazów i symboli biblijnych, tłumaczenie Bp Kazi-
mierz Romaniuk, Poznań: Pallottinum.

REALE Giovanni, 2004, Historia filozofii starożytnej, t. III, tłumaczenie Edward Iwo
Zieliński, Marcin Podbielski, Lublin: Wydawnictwo KUL.

Summary

Aspects of the word in Perceval by Chrétien de Troyes

The article presents different aspects of the word in the twelfth-century romance
by Chrétien de Troyes, Perceval, the Story of the Grail. The word appears here as
a metaphysical category pointing out to transcendence and opening the gates to
another world which draws on Judeo-Christian and Celtic tradition. The word is
also a causative and initiatory agent. In the treatment of Chrétien de Troyes the
word becomes an instrument of metamorphosis, power, cognition, healing and
purification.

Résumé

Aspects de la parole dans Perceval de Chrétien de Troyes

L'article présente différents aspects de la parole dans le Conte du Graal ou le
Roman de Perceval, roman du XIIe siècle de Chrétien de Troyes. La parole apparaît
ici comme une catégorie métaphysique qui indique la transcendance et ouvre la porte
à un autre monde faisant appel aux traditions judéo-chrétienne ou bien celtique. La
parole est aussi un facteur de cause et d'initiation. Chez Chrétien de Troyes elle
devient un outil de métamorphose, de puissance, de connaissance, de guérison et
de purification.
Études sur le texte dédiées à Halina Grzmiì-Tyìutki
Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds), Kraków, Biblioteka Jagiellońska, 2016

Gabriela Gavril-Antonesei

Universitatea Jagiellonă Universitatea „Al. I. Cuza"
din Cracovia	din Iaşi

Ipostaze feminine în cultura română
a secolului al XIX-lea:
„Marianne”-le româneşti

„- Petrache, îţi mai aduci aminte de vremea
când eram tânăr şi mă învârteam în jurul vornicesei?

Pe atunci mă rădeai pe cap în fiecare zi
- căci tare mai era frumoasă şi cu nuri!
şi aici o sudalmă, pentru a arăta admiraţia..."

(Alecu Russo)

1.

În prefaţa la Construire il nemico i altri scritti occasionali, Umberto Eco aminteşte

câteva dintre virtutile de necontestat ale textelor ocazionale, scrise la comandă.

/ '

Mai întâi, autorul lor este obligat să se ocupe de teme la care, din proprie ini-
ţiativă, probabil nu s-ar fi oprit, să pătrundă în zone ignorate până atunci (Eco
2011). Este prin urmare silit să formuleze ipoteze şi întrebări în legătură cu
fenomene culturale ce nu l-au pasionat în chip deosebit, căutând în lecturile
sale disparate puncte de sprijin pentru dezvoltarea unor discursuri plauzibile.
„Tema impusă" se doveşte însă - remarcă Umberto Eco - câteodată chiar mai
productivă decât una aleasă de autorul însuşi. Dezvăluie unghiuri noi din care
pot fi privite fenomene culturale şi opere literare îndeobşte ştiute. Şi, mai ales,

fiind în esenţa sa un exerciţiu retoric menit să întreţină audienţa, îl eliberează

/ / / / '

pe autor de povara de a fi original cu orice preţ.

De altfel, studiile şi cercetările de dată mai recentă asupra culturii şi litera-
turii, gender sau postcolonialiste, nu-şi mai revendică o posibilă dimensiune
înnoitoare derivând din descoperirea de fapte noi, ci se mulţumesc să aşeze
Ipostaze feminine în cultura română a secolului al XIX-lea: „Marianne”-le româneşti 307

altfel datele cunoscute, să reconfigureze relaţiile între ele (Zajas 2012: 7).
Schimbarea punctului de vedere implică, de cele mai multe ori, o altă selecţie
a temelor şi a operelor aduse în discuţie, o părăsire a centrului pentru explo-
rarea marginalităţii, pentru recuperarea textelor şi a fenomenelor „secundare"
(în accepţia lui Virgil Nemoianu), ignorate sau chiar excluse din canonul literar.
Altfel spus - împrumutând sintagma lui Krzystof Zajas - cercetătorii literaturii
şi ai culturii nu se mai concentrează asupra a ceea ce este cuprins în operele
canonice, ci chestionează mai ales „reprezentarea absenţei".

Am plecat în scrierea textului nostru ocazional de la întrebarea lansată de
Maria Janion, în deschiderea volumului său, Kobiety i duch inności (2006), „Dla-
czego rewoluqa jest kobietą?" (De ce revoluţia este femeie?). Având în minte
câteva dintre observaţiile lui Maurice Agulhon (Agulhon 1976), ne-am întrebat
mai departe care este „l'usage de la femme" în cultura românească din prima
jumătate a veacului al XIX-lea, cum se constituie şi funcţionează reprezentările
alegorice. O sumară trecere în revistă a faptelor culturale şi a scrierilor epocii
ne-a obligat însă la o reformulare a alegaţiilor iniţiale, ajungând să ne întrebăm
de ce sunt absolut sporadice în Principatele Române astfel de reprezentări. De
ce, de pildă, picturile lui Daniel Rosenthal şi Gheorghe Tattarescu rămân nişte
excepţii în cultura românească a vremii?

Observaţiile de fineţe ale Mariei Janion din volumul amintit, privitoare la
apariţia şi funcţionarea fantasmelor feminităţii în cultura polonă, la felul în
care se construiesc simbolurile şi alegoriile, ne-au îndemnat să încercăm să pri-
vim în acelaşi mod cultura românească de la sfârşitul veacului al XVIII-lea şi
din prima jumătate a celui de-al XIX-lea.

2.

Cercetările mai noi ale Constanţei Vintilă-Ghiţulescu, pe baza unor docu-
mente din arhiva ecleziastică din Tara Românească din secolul al XVIII-lea

/

(„zapise de împăcare", „cărţi de despărţire", „foi de zestre") oferă date rele-
vante despre familie, despre rolul bisericii în reglementarea şi supravegherea
vieţii conjugale, despre condiţia femeii în societatea vremii. Spre deosebire de
Europa Apuseană, unde statul laic preia, treptat, controlul asupra familiei, în
Valahia (şi în Moldova, de altfel), pe parcursul secolului al XVIII-lea, biserica
rămâne autoritatea supremă, „arbitrul moravurilor" (Cornea 2008: 81). Chiar
în zorii veacului al XIX-lea, tot ce ţine de căsătorie, de divorţ, de regulile de
conduită general acceptate este impus de biserica ortodoxă (Vintilă-Ghiţulescu
2012: 7). Nu există în Valahia un organism laic care să judece pricinile legate
de familie, să dea hotărârile de divorţ. De toate aceastea se ocupă „Vlădica",
ajutat de un sobor. Problemele de familie sunt de competenţa bisericii, „cărţile
de despărţire sau zapisele de împăcare sunt emise de cancelaria mitropolitană,
purtând pecetea mitropolitului" (Vintilă-Ghiţulescu 2012: 11).
3o8

Gabriela Gavril-Antonesei

Cum nota cu mirare Wilkinson, consulul englez la Bucureşti, spre deosebire
de ţările apusene, în Valahia şi Moldova, fetele sunt măritate foarte devreme,
de pe la 12-13 ani, de către părinţii care negociază căsătoriile, fără a ţine seama
nici de vârsta fragedă, nici de eventualele sentimente ale odraslelor lor (Wil-
kinson 1851: 118). Căsătoriile sunt tranzacţii decise de familii, iar pretendenţii
la mâna tinerelor urmăresc foarte atent tot ce se scrie în „foaia de zestre". Dacă
instrucţia bărbaţilor rămâne destul de aproximativă, cea a femeilor - din boie-
rime, din familiile bune - se limitează la lecţii cu institutori, până la data mări-
tişului timpuriu.

3.

Multe dintre însemnările călătorilor şi diplomaţilor străini în Ţările Române
înregistrează amestecul de orientalism şi de superficiale împrumuturi euro-
pene din Valahia şi Moldova. Jean Louis Carra scrie, ironic, că l-ar invita pe
Rousseau (dacă tot exaltă inocenţa barbariei) să vină să trăiască în Moldova.
Englezul Wilkinson se dovedeşte destul de aspru cu bărbaţii valahi (care ar
avea, scrie consulul, „une aversion naturelle pour tout travail de corps ou
d'esprit", chiar pentru orice ocupaţie serioasă), consemnează lipsa de rafina-
ment şi de gust pentru muzică a boierilor, precum şi manierele lor grosiere,
obişnuinţa de a se opri, în conversaţii, la subiecte triviale şi obscene, fără a se
sinchisi prea mult de prezenţa femeilor (Wilkinson 1851: 139).

Chiar Pompiliu Eliade, amintind rolul important al armatelor imperiale
ruseşti în propagarea culturii, limbii şi a civilizaţiei franceze în Ţările Române
- în ciuda răului profund făcut -, consideră că, odată cu venirea armatei ruse
în Principate, s-a produs şi „prima emancipare a femeilor moldave şi valahe".
Femeile nu mai sunt închise în case, mai mult chiar: „Les femmes furent ad-
mises à table avec les hommes [...] On n'exigea plus de la femme de se tenir
debout devant son mari, elle osa occuper sur le divan la première place" (Eliade
1898: 187). Atunci începe, după spusele colonelului Lăcusteanu, „viaţa zburdal-
nică şi frenetică" alături de ofiţerii ruşi, cu cine bogate şi serate „scandaloase".

Alecu Russo nu era însă la fel optimist în Iaşii şi locuitorii săi în 1840. În lumea
moldovenească a epocii, scrie el, orice idee nouă pătrunde parcă în răspăr cu
letargia generală, „ca prin surprindere", e „primită fără voie" şi nu tulbură prea
mult ordinea existentă. Boierimea înaltă, la îndemnul cucoanelor, poate vorbi
ceva franceză şi discuta despre Balzac sau Hugo - „o să auzi în Iaşi pe toată
lumea vorbind franţuzeşte fără să înţelegi un cuvânt" (Russo 1940: 74) -, dar
aceasta nu înseamnă că „viaţa turcească, viaţa de nelucrate, de lene", „despotis-
mul casnic", cu preceptele sale turceşti, au dispărut dintr-o dată. Încercările de
a face în Iaşi saloane literare după modelul francez nu se bucură de prea mult
succes într-o lume guvernată de „patriarhalismul bătrânicios" şi de pasiunea
pentru intrigi. Dar mai sunt şi alte pricini de vrăjmăşie: „e oprit cu desăvârşire
fumul ciubucelor [...], nu sunt îngăduite deloc sudălmile naţionale..." (ibid.: 82).
Ipostaze feminine în cultura română a secolului al XIX-lea: „Marianne”-le româneşti 309

Plimbările pe Copou, în haine comandate la Paris şi cu pălării vieneze, în
cupeuri elegante, rămân doar semne ale unor adaptări superficiale, iar nu ale
unei europenizări în profunzime a societăţii. „Ce de toalete proaspete, ce de
feţe gingaşe, ce de cochete, şi câtă caricatură, Doamne Sfinte!" (Russo 1940: 77),
exclamă scriitorul sensibil la impostură, privind spectacolul social cu atenţie.
Şi, cu un sarcasm ce-l anunţă pe Caragiale, notează că evrupenismul vremii i-a
năpăstuit cel mai mult pe bărbieri.

4.

Procesul de laicizare a societăţii şi a culturii din Principate a fost unul ane-
voios şi, cum precizează Leon Volovici, abia la începutul secolului al XIX-lea
asistăm la „apariţia scriitorului", când „Centrul activităţii intelectuale se mută,
treptat, din mănăstiri la oraş" (Volovici 2011: 5-6). Conştiinţa scriitoricească,
laică, se configurează destul de lent, cu mare întârziere faţă de Occident, într-
un climat dominat multă vreme de „eticismul ortodox sufocant" şi de „religio-
zitatea obligatoriu afişată" (Zamfir 2012: 38). Cu mult umor, Ion Ghica sur-
prinde în Scrisori modul în care se amestecă feluritele modele, local-religioase
şi apusene, laice. Când cei care compun cântece de lume spre desfătarea boie-
rilor ajung să se dedulcească puţin la cultura apuseană, la Mozart şi Rossini,
dar mai fac şi oficiul de cântăreţi în strană, se pot ivi „accidente". „Într-o
duminică, la liturghie" - scrie Ion Ghica - „scandal mare la Sărindar. Epitro-
pul, om evlavios, recunoscuse în Domnul Domn Savaot aria Voyez sur cette roche!
din Fra Diavolo" (Ghica 2011: 26).

Cei care reuşesc cât de cât să vorbească franceza (fără a cunoaşte regulile de
gramatică) şi să producă nişte „versuri rimate" - scria destul de maliţios Wil-
kinson - sunt consideraţi „poeţi" şi „spirite superioare" de către concetăţenii
lor (Wilkinson 1851: 127). Poate consulul englez exagerează, dar acest fapt este
de mai puţină importanţă. Este evident că diletantismul rămâne trăsătura
generală a producţiilor lirice, până spre a doua jumătate a secolului al XIX-lea.

În versurile vremii (ce încearcă să împământenească nu numai teme şi mo-
tive apusene, ci şi structuri prozodice), elementele religioase, recuzita bucolică,
motivele neo-clasice, erotismul livresc şi elanurile neaoşe, reprezentările petra-
chiene ale feminităţii şi senzualitatea leneşă orientală coexistă. Şi, în pofida
familiarizării lor cu ideile şi literatura Apusului, „elanul erotic al boierilor"
- cum aminteşte Paul Cornea - „se exprimă adesea cu ajutorul văicărelilor
lăutăreşti." (Cornea 2008: 280).

La pre-paşoptistul Costache Conachi, văzut de G. Călinescu ca un Petrarca
„ras în cap", „cu işlic, anteriu şi iminei", tălmăcirile şi adaptările din literatura
străină - cu precădere din poezia franceză, mai puţin în virtutea valorii autori-
lor, cât în funcţie de temele poemelor lor - capătă tonuri de cântece de lume,
presărate cu „oftături" orientale. Galantele versuri de amor ale productivului
logofăt moldovean alunecă uşor dinspre modelul occidental spre lascivitate şi
310

Gabriela Gavril-Antonesei

îndrăzneli sexuale. Femeile rămân în genere nişte „muze" din pricina cărora
suspină bărbatul „bolnav de amori" şi de la care se aşteaptă doar acceptarea
amorului, a „năvalei", oferirea corpului. Stihurile repetitive, intrate repede în
folclor şi cântate de lăutari, sunt presărate cu diminutive (ochişori, inimioară,
ţâţâşoare, guriţă) şi destule moldovenisme.

Odată cu paşoptiştii, tema erotică aproape dispare din poezie sau rămâne
doar o zonă marginală, frecventată ocazional, fără rezultate notabile (Zamfir
2012: 44). O excepţie o constituie exoticele poeme ale lui Dimitrie Bolintineanu,
din Florile Bosforului. În versuri de o inventivitate prozodică uimitoare pentru
poezia românească a vremii, Bolintineanu celebrează răsfăţul oriental, bucu-
riile rafinate ale simţurilor, plăcerile carnale. Parfumurile din „Bolsforu-mbăl-
sămit" provoacă stări de extaz apropiate de cele baudelairiene. Andrei Oişteanu
recunoaşte în secvenţe din Florile Bosforului - „Din ambru s'essală sub buze-
nflorite/ Un fum odorat..." - ritualul „tămâierii cu ambră" a cadânelor din
harem şi a marilor dregători primiţi de sultan, practicat încă la începutul vea-
cului al XIX-lea şi la Bucureşti (Oişteanu 2010: 96).

La stările narcotice provocate de felurite flori şi miresme se adaugă beţia
voaieristă, a contemplării corpurilor feminine, în ipostaze ispititoare, lascive
sau chiar în frenezia înlănţuirilor erotice. Dimitrie Bolintineanu nu se sfieşte să
descrie nici amorul saphic, precum în Bilrubam: „Lângă dânsa o fecioară/ Cu
ochi dulci şi amoroşi,/ O sărută, o devoară..." Deşi îndrăznelile sale îl singula-
rizează în poezia românească a vremii, Bolintineanu rămâne - dacă ne gândim
la orientalişti din cultura franceză, precum Hugo sau Gautier, la odaliscele
unor Ingres sau Delacroix - încă un autor reţinut, destul de departe de exotis-
mul exuberant, de fantasmele orientalismului din secolul al XIX-lea.

5.

Atmosfera revoluţionară din prima jumătate a secolului al XIX-lea, mai ales
din preajma „Primăverii popoarelor", nu pare să fi constituit o sursă de inspi-
raţie importantă pentru literatura şi arta românească a epocii, precum a fost
pentru discursurile politice sau scrierile istorice. Probabil cele mai reprezen-
tative opere patriotic-revoluţionare ale vremii rămân Cântarea României a lui
Alecu Russo, tablourile lui Daniel Constantin Rosenthal şi Gheorghe Tatta-
rescu. Deşi poemul în proză este publicat la Paris în 1850, într-o primă ver-
siune, iar tablourile au fost pictate în aceeaşi ani, tot în exil, ele nu împărtăşesc
în bună măsură acelaşi imaginar artistic.

Apărut în paginile „României Viitoare" - publicaţie revoluţionară a româ-
nilor din exil - poemul în proză este însoţit de o „precuvântare" a lui N. Băl-
cescu, ce lansează ideea „manuscrisului găsit" la o mănăstire şi oferă totodată
şi un prim comentariu al textului: „După forma, stilul şi ideile ei, cred că auto-
rul trebuie să fi fost un călugăr hrănit în singurătate de citirea Bibliei şi a psal-
milor lui David..." (Haneş 1930: 124). Poem scris în versete de respiraţie
Ipostaze feminine în cultura română a secolului al XIX-lea: „Marianne”-le româneşti 311

biblică, Cântarea României trădează, pe lângă influenţa lui Lamennais, apro-
pierea de mesianismul lui Adam Mickiewicz (din Księgi narodu i pielgrzymstwa
polskiego). Romanticul polonez era cunoscut de revoluţionarii români care-i
ascultaseră prelecţiunile la Hotel Lambert, iar „Cărţile" sale - cum o vădesc şi
scrisorile Goleştilor - le produseseră o vie impresie.

Reprezentările alegorice feminine ale României - care, observa Liviu Leonte
(Leonte 1970), nu înseamnă numele ţării, ci se referă la „spiritul românesc" şi
limba română - se constituie pe baza unor imagini biblice, din psalmi, a unor
expresii cronicăreşti şi a celor din poezia populară (femeia jeleşte, „Rahilă
nemângâiată", „văduvă" de feciorii ei etc.). Modelul retoric îmbină frazarea
cronicărească, tonul psalmistului şi lirismul popular, din doine. De pildă, în
mai multe versete revine fraza: „Domnul părinţilor noştri însă se va îndura de
lacrimile slugilor sale şi va ridica dintre voi pe cineva, carele va aşeza iarăşi pe
urmaşii voştri în volnicia şi puterea de mai înainte". Iar versetul 5 (din
varianta din 1855, din „România literară" a lui Alecsandri) reproduce întocmai
câteva versuri populare culese de Alecu Russo - „întâiul folklorist român",
„cel mai entuziast admirator al producţiunilor poporului" - prin peregrinările
sale (Haneş 1930: 139-140).

Faptul că „poema naţională" publicată în „România Viitoare", pentru a „deş-
tepta" sentimentele patriotice ale tinerilor români din Paris, nu cuprinde apro-
ape nimic din imaginarul revoluţionar francez poate să pară surprinzător, mai
ales într-o perioadă de entuziastă preluare a influenţelor străine (în mod super-
ficial şi fără discernământ, vor spune junimiştii). Prin convenţia manuscrisu-
lui găsit, Nicolae Bălcescu prezenta în chip deliberat Cântarea României ca pe
o scriere veche, românească. De ce acest subterfugiu? În corespondenţa lui

Alecsandri, se află menţiunea că s-a dorit astfel să i se dea Cântării României
' /

o aură de text cronicăresc, pentru a fi primită cu entuziasm şi cu evlavie de
către cititorii săi (Haneş 1930: 48).

6.

Chiar dacă, în timpul domniilor fanariote, odată cu sosirea ofiţerilor ruşi în
Principate, boierii încep să se apropie de citit, să-şi facă biblioteci şi încearcă să
imite manierele galante franţuzeşti, cunoaşterea Franţei nu e decât „indirectă
şi superficială" (Eliade 1898: 193). Ecourile despre Revoluţia Franceză ajung
greu şi distorsionate în Ţările Române, mai ales prin tinerii greci, care speră la
o renaştere naţională, sub impulsul ideilor revoluţionare. Citându-l pe Ion
Ghica, Pompiliu Eliade notează că, în preajma Revoluţiei, celebrele „Allons
enfants de la patrie..." puteau fi auzite pe străzile Bucureştilor, pronunţate cu
accent grecesc (Eliade 1898: 199).

Dar acest enorm entuziasm grecesc pentru cultura franceză, pentru ideile

revoluţionare este tratat cu răceală sau chiar ostilitate de către fanarioţii intere-

/ /

saţi să rămână cât mai mult pe tron. Diferenţa între cele două lumi, cea occiden-
312

Gabriela Gavril-Antonesei

tală şi cea a Ţărilor Române, aflate la finele veacului al XVIII-lea încă în „turco-
craţie", este uriaşă. Două fragmente din Hronograful lui Dionisie Eclesiarhul
- aşezate drept „Prolog" la volumul său de către Neagu Djuvara (2013) - descriu
cât se poate de elocvent dimensiunea orientală a Principatelor. Cel dintâi poves-
teşte „zăefetul" de la curtea lui Constantin Vodă Hangerli şi surprinde obice-
iul locului de a câştiga bunăvoinţa paşei şi a turcilor oferindu-le cocoane mai
de soi. Cel de al doilea înregistrează sosirea „capigiului" cu ferman de la Sul-
tan în Valahia şi tăierea capului lui Vodă Hangerli: „Harapul au tăiat capul lui
Vodă, încă izbindu-să Vodă viu şi tăvălindu-să în sânge..." (Djuvara 2013: 9).

Contactele celor din Principate cu ideile Revoluţiei Franceze au fost spora-
dice, eventual pe filieră grecească. Chiar şi atunci când se împrumutau ele-
mente franceze, la Bucureşti şi la Iaşi se dorea imitarea saloanelor aristocratice
şi a moravurilor de la Versailles (Eliade 1899: 193-194). De aceea, autorii
români nu ajung să-şi aproprieze imaginarul de la 1789 şi, implicit, „l'usage de
la femme". Celebra „Marianne - déesse" le rămâne necunoscută. Dar, se
cuvine să ne întrebăm şi dacă o astfel de alegorie ar fi putut fi împrumutată, la
sfârşitul veacului al XVIII-lea, de cei veniţi dintr-un patriarhalism „turcocrat"
şi religios, în care - subliniază Constanţa Vintilă-Ghiţulescu - „întreaga exis-
tenţă a individului se desfăşoară sub semnul Bisericii" (Vintilă-Ghiţulescu
2012: 10). Putea femeia din Ţările Române, stigmatizată de „păcatul originar",
fiinţa slabă, „ticăloasă", ce trebuie mustrată mereu de bărbat pentru a rămâne
pe calea cea dreaptă - se înţeleg aici corecţiile fizice diverse, aplicate cu destulă
cruzime -, să fie asociată cu ideea de libertate, de egalitate, de fraternitate, să

devină un simbol al naţiunii?

/

În perioada 1800-1830, „Marianne" lasă locul reprezentărilor patriotice
virile, militarizate, cultului lui Napoleon (Agulhon 1976: 145). Şi imaginarul
revoluţionar al paşoptiştilor români este dominat de figuri tutelare masculine,
voievodale, un rol privilegiat avându-l Mihai Viteazul, Vlad Ţepeş, Avram
Iancu şi Tudor Vladimirescu. Să ne amintim de scrierea lui Nicolae Bălcescu,
Românii supt Mihai Voievod Viteazul, dar şi de Barbu Iscovescu, care pictează
portretele unor revoluţionari români şi sârbi şi celebrul portret al lui Avram
Iancu. Momentele glorioase din istoria românilor apar şi la Theodor Aman, în
„Cea din urmă noapte a lui Mihai Viteazul", „Vlad Ţepeş şi solii", „Bătălia de
la Olteniţa", „Tudor Vladimirescu" ş.a. „Umbrele" voievodale sunt invocate şi
de Andrei Mureşanu în Un răsunet (1842): „Priviţi, măreţe umbre, Mihai,
Ştefan, Corvine/ Româna naţiune, ai voştri strănepoţi/ Cu braţele armate, cu
focul vostru-n vine/ „Viaţa-n libertate ori moarte!" strigă toţi".

7.

Tablourile lui C. D. Rosenthal („România revoluţionară", „România rupân-
du-şi lanţurile...") şi cel al lui Gheorghe Tattarescu („Deşteptarea României")
se dovedesc a fi, în contextul românesc al epocii, nişte excepţii. În fapt, caută să
Ipostaze feminine în cultura română a secolului al XIX-lea: „Marianne”-le româneşti 313

autohtonizeze (costumul naţional, salba, alte detalii) alegoriile feminine din
cea de a Il-a Republică franceză, de la 1848. Recunoaştem în forţa calmă a figu-
rii feminine din pictura lui Rosenthal (femeia îmbrăcată în bluza românească,
cu un steag tricolor pe umăr şi cu mâna pe un pumnal, cu privirea în zare...) ceva
apropiat de tabloul din 1849 al lui Charles Landelle. Regimul francez de la '48
dorea să încurajeze alegoria „cu alură nobilă" şi respingea producţiile ce înfă-
ţişau „des furies, des mégères, d'enragées diablesses, les cheveux en désordre,
les vêtements débraillés, le regard flamboyant, la vocifération à la bouche, en-
tourées de ferrailles royales, de morceaux de trône [...] sur des tas de pavés, de
poutres, de tonneaux éfoncés, et d'omnibus gisants, comme s'il s'agissait d'une
éternelle preneuse d'éternelles barricades..." (Algulhon 1970: 147).

Dacă figurile voievodale şi cele ale luptătorilor (sau chiar ale haiducilor)
vor ajunge să domine imaginarul românesc, celor feminine li se va rezerva,
atât în epocă, cât şi mai târziu, zona marginală, a ridicolului şi a parodiei. Încă
de la 1830-1840, femeile nu sunt văzute drept factori de impunere a culturii şi
civilizaţiei franceze, ci zugrăvite mai ales caricatural. Kogălniceanu ironizează
„societatea de tinere dame şi demoiselle" (Kogălniceanu 1908: 11-12), Ion Ghica
se amuză pe seama „coconiţelor" care „începuseră să îndruge franţozeşte cu:
«Bonju», «Chesche vu parle franse, munsiu», «Bon sua» şi «Alivoa»..." (Ghica
2011: 26). „Ce caricatură!", exclama Alecu Russo descriindu-le pe cucoanele
aflate la plimbare pe Copou. Alecsandri scrie piesele cu memorabila Chiriţa.
La I.L. Caragiale, „Marianne" devine Miţa Baston, apriga „revoluţionară de la
Ploieşti". Exemplele ar putea fi mai numeroase.

Interesant de observat este că, în majoritatea scrierilor diplomaţilor şi secre-
tarilor străini ajunşi în Tările Române, perspectiva se schimbă radical. Occi-
dentalii remarcă - precum Wilkinson - „graţia naturală", „talia zveltă remar-
cabilă" a femeilor, familiarizarea lor cu literatura şi muzica (chiar dacă nu cântă
prea bine), modul lor europenesc de a se îmbrăca, prin contrast cu boierii
înveşmântaţi în straie orientale, cu calpace uriaşe, care dănţuiesc sârbe, pe
muzica lăutarilor (Wilkinson 1851: 122). Mai mult, denunţă în pasaje nume-
roase ignoranţa, lenea totală, cupiditatea, aplecarea spre intrigi şi corupţia
boierilor din Moldova şi Valahia.

Desigur, însemnările de felul acesta sunt marcate de subiectivitatea autori-
lor lor. Dar, dincolo de aceasta, ele dezvăluie diferenţe esenţiale între imaginea
pe care şi-o fac străinii despre Principate şi locuitorii lor şi cea „dinăuntru", ce
reflectă sistemul de valori al patriarhalismului oriental al locului.

Bibliografie

AGULHON Maurice, 1976, Un usage de la femme au XIXe siècle: l'allégorie de la

République, Romantisme 13-14: 143-152.

Andriescu Al., 2004, Psalmii în literatura română, Iaşi: Editura Universităţii „Al. I. Cuza".
CORNEA Paul, 2008, Originile romantismului românesc, ed. a 2-a, Bucureşti: Cartea

Românească.
314

Gabriela Gavril-Antonesei

Djuvara Neagu, 2013, Între Orient şi Occident. Ţările române la începutul epocii moderne
(1800-1848), Bucureşti: Humanitas.

ECO Umberto, 2011, Construire il nemico i altri scritti occasionali, Milano: Bompiani.
ELIADE Pompiliu, 1898, De l'influence francaise sur l'esprit public en Roumanie, Paris:
Ernest Leroux.

Ghica Ion, 2011, Scrisori către Alecsandri, Ed. Litera, ebook.

HANEŞ Petre V., 1930, Alexandru Russo. O pagină ignorată din literatura română, Bucu-
reşti: Ed. Casa Şcoalelor,.

JANION Maria, 2006, Kobiety i duch inności, Warszawa: Wydawnictwo Sic!.
KOGĂLNICEANU Mihail, 1908, Iluzii perdute, Bucureşti: Socec & Co.

LEONTE Liviu, 1970, Sensul titlului „Cântarea României", (in:) Alecu Russo. Studii şi
articole, Bucureşti: Societatea de ştiinţe filologice din România.

OIŞTEANU Andrei, 2012, Narcotice în cultura română, Iaşi: Polirom.

RUSSO Alecu, 1940, Scrieri postume, ed. P. V. Haneş, Craiova: Scrisul Românesc.
VINTILĂ-GHIŢULESCU Constanţa, 2012, În şalvari şi cu işlic, Bucureşti: Humanitas.
Volovici Leon, 2011, Apariţia scriitorului în literatura română, Iaşi: Ed. UAIC.
WILKINSON, 1851, Voyage dans la Valachie et la Moldavie, Paris: s.n.

ZAJAS Krzysztof, 2012, Widnokresy literatury, (in:) Na pograniczach literatury, Kra-
ków: Universitas, 5-10.

ZAMFIR Mihai, 2012, Scurtă Istorie. Panorama alternativă a literaturii române, vol. 1,
Iaşi: Polirom.

Summary

Feminine instances in Romanian culture in the 19th century:

Romanian "Marianne"s

The study identifies instances of feminine revolutionary fervor (in arts and
literature) in the 19th century. It follows both allegorical representations (C. D. Rosen-
thal), and the building of the feminine image of the "mother-land" with the 1848
authors. The study is new in its comparative approach, with access to the Polish
and French texts which inspired the Romanian revolutionaries exiled in Paris, and
to the studies dedicated to the issue.

Streszczenie

Kobiece oblicza w kulturze rumuńskiej XIX wieku: rumuńskie „Marianny"

Artykuł omawia oblicza kobiecego rewolucyjnego ducha (w sztukach i literatu-
rze) w XIX w. Porusza zarówno przedstawienia algoryczne (C. D. Rosenthal), jak
i budowanie kobiecego obrazu „matki-ziemi ojczystej" u autorów 1848 r. Studium
jest nowatorskie w swym podejściu porównawczym, sięgając do polskich i francus-
kich tekstów, które inspirowały rumuńskich rewolucjonistów, przebywającyh na
emigracji w Paryżu, a także do opracowań poświęconych temu zagadnieniu.
Études sur le texte dédiées à Halina Grzmiì-Tyìutki
Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds), Kraków, Biblioteka Jagiellońska, 2016

Maria Gubińska

Université Pédagogique
de Cracovie

Démasquer la Russie selon Astolphe
de Custine (Lettres de Russie)
ou le jeu comme stratégie d’écriture

Les Lettres de Russie d'Astolphe de Custine n'ont pas cessé depuis leur paru-
tion de susciter l'approbation, l'enthousiasme, mais aussi une critique des plus
agressives.1

Elles ont été publiées en quatre volumes en 1843, quatre ans après le voyage
du marquis dans ce pays, en 1839, et elles lui ont valu un succès immédiat de
librairie (Custine a estimé le tirage global pour l'étranger à plus de 200 000
exemplaires en moins de dix ans). Ce succès contraste avec le long silence de la
presse qui était beaucoup plus lente à réagir comme le dit Pierre Nora, rédac-
teur de l'édition de 1975 sur laquelle nous nous sommes appuyée.2 Il faut men-
tionner des perturbations liées à la réception de ce livre ; cette hésitation entre
l'enchantement des lecteurs et le scepticisme du côté de la critique russe (dans

1 Cf. M. Louyot, « Adolphe de Custine et le Mythe russe », Communication présentée
pendant la séance du 6 avril 2007, www.academie-stanislas.org/.../40-Communication%...
(page consultée le 20 septembre 2015).

2 Marquis de Custine, Lettres de Russie. La Russie en 1839, Édition présentée et établie par
Pierre Nora, Paris, Gallimard, 1975, coll. Folio n o 1908, 1990. Les traducteurs polonais de
Lettres de Russie ont aussi utilisé cette édition : 1) Listy z Rosji, traduction de Marian Górski,
éd. Spotkania, 1988 et éd. Aramis, 1989, ainsi que 2) Listy z Rosji, traduction de Katarzyna
Czermińska, éd. Aneks, 1988. Il a fallu attendre l'année 1995 pour avoir la traduction com-
plète en deux tomes de 500 pages effectuée par Paweł Hertz (PIW). Ce livre est fortement
présent dans le contexte culturel polonais ; Gustaw Herling-Grudziński a dit après George
F. Kennan que « ce livre, anticipant la révolution bolchévique est le meilleur, qu'on ait
jamais écrit sur la Russie de Staline, mais aussi celle de Breżniev ». Dans quelle mesure ce
livre est actuel aujourd'hui est une question ouverte.
3i6

Maria Gubińska

la presse) qui se sont succédés en France pendant un an. Rappelons, après
Nora, les trois noms des auteurs russes les plus hostiles : Nicolas Gretch, jour-
naliste et grammairien qui était espion sur le paquebot Nicolas 1er, il s'agit du
même bateau qu'avait pris le marquis, Xavier Labinski, diplomate d'origine
polonaise qui travaillait à Pétersbourg au ministère des Affaires étrangères et
Jacques Yakovlef (le pseudonyme de Jacques Nicolaïevitch Tolstoï) qui avait
été mêlé à l'insurrection décabriste, mais il a été récupéré par la police tsariste
comme correspondant du ministère de l'éducation.3 Il est question des trois
attaques ; les critiques mentionnés parlent des erreurs, des inexactitudes et des
mensonges de Custine. Des attaques montées sans aucun doute, inspirées et
financées par le gouvernement russe. Évidemment on ne doit pas oublier
Herzen qui avait lu ce livre avec passion et qui a beaucoup apprécié le talent
de voyageur et d'observateur.

Dans la presse française, les critiques défavorables l'emportent (il a fallu
attendre six mois pour avoir des échos dans la presse), mais il faut noter
cependant l'éloge de Sainte-Beuve ; bien que ses lignes aient paru en Suisse
dans La Revue suisse (le 3 janvier 1844).

L'accueil « officiel » du livre reste en opposition avec le succès de librairie
comme nous l'avons déjà indiqué. Le phénomène de réception tendu entre
enthousiasme et réfutation, qui est selon la plupart des critiques et biographes
organisé par la Russie, s'inscrit déjà dans une stratégie de dissimulation et de
cette façon, introduit un lecteur potentiel dans un univers où le simulacre
jouera le rôle principal dans le spectacle dévoilé par de Custine, mais monté
par le despotisme russe. Il faut ajouter que la caractéristique principale de cet
ouvrage se traduit par un regard critique sur le pouvoir tyrannique, bien
qu'en même temps Custine ne soit pas indifférent aux charmes de la Russie et
de son peuple. Il écrit : « Des steppes ! Ce nom oriental me fait pressentir à lui
seul une nature inconnue et merveilleuse ; il réveille en moi un désir qui me
tient lieu de jeunesse, de courage, [...] peut-être n'aurais-je jamais entrepris ce
voyage s'il n'y avait pas de steppes en Russie ! »4. Des échos de René de Cha-
teaubriand retentissent à plusieurs reprises pendant son voyage en Russie.

Mais les Lettres de Russie ne se distinguent pas seulement par une simple
ambiguïté ou une bipolarité située entre l'attirance et le dénigrement ; la stra-
tégie d'écriture custinienne est fondée sur le jeu, la dissimulation qui se trouve
au cœur de cet ouvrage épistolaire. Évidemment, cette œuvre se place aussi dans
le contexte civilisationnel et comme tel, Custine est aujourd'hui considéré par
certains critiques comme un écrivain à regard orientalisant (au sens saïdien)5;
en tant que représentant de la culture occidentale, il éprouve son sentiment de
supériorité envers la culture des barbares. Francine-Dominique Liechtenhan,

3 P. Nora, « Accueil de la critique » [in] Lettres de Russie, op. cit., p. 406.

4 Marquis de Custine, Lettres de Russie, op. cit., p. 40.

5 Cf. A. Horolets, « Dyskursywne konstruowanie podmiotu wiedzącego w wybranych
relacjach z podróży », Teksty Drugie, n o 3, 2012, p. 153.
Démasquer la Russie selon Astolphe de Custine (Lettres de Russie)

317

suggère que l'objectif de ce livre est d'exclure les Slaves de l'Est de l'organisa-
tion des nations européennes.6 (Une approche postcoloniale exigerait une étude
détaillée).

La dissimulation custinienne est double ; elle concerne premièrement l'ob-
jectif de son récit ; à savoir la Russie dans tous ses états où le jeu est la raison
d'être, ce qui est l'objet de notre étude, et deuxièmement, elle se rapporte à sa
forme épistolaire qui est fondée sur un jeu permanent ; ainsi, le lecteur ne con-
naît point les destinataires des lettres custiniennes ou bien les destinataires
sont fictifs. Quant aux informateurs ; Custine brouille les pistes afin de les pro-
téger, mais il utilise aussi ce stratagème pour rendre son ouvrage plus mysté-
rieux et plus adéquat à la dissimulation constante et au mensonge, qui sont le
socle sur lequel se fonde, selon de Custine, la Russie. La forme épistolaire rend
le livre encore plus intéressant parce que l'auteur y introduit un apport auto-
biographique important, soulignant la véracité de ses observations et dévoilant
la stratégie d'un voyageur perspicace, toujours vigilant, mais dévoilant son jeu
devant le lecteur et complétant ses observations par une réflexion laborieuse,
mais éclectique. Disons après Pierre Nora, que le marquis de Custine :

[...] a trouvé des lettres imaginaires aux amis, écrites au principe sur le vif, [...]
longuement méditées à partir de notes de voyage, une technique qui lui permet
à la fois le reportage vécu et la digression philosophique, l'aphorisme et le reco-
piage des prédécesseurs, sans parler du cours d'histoire ou de l'interview comme
celle (la première apparition du procédé) qu'il prit à l'empereur Nicolas Ier [...]7

Custine dévoile son jeu devant le lecteur pour montrer le caractère espiègle
de sa démarche de voyageur et de reporter, mais aussi pour confirmer qu'il
a tellement bien deviné le jeu des Russes que pour le révéler, il doit pratiquer
la même méthode ; ainsi, le jeu, cette « spécialité russe », est un instrument
efficace pour démasquer la Russie et dévoiler la vérité sur l'Empire qui est
fondé sur le simulacre. Dans son attitude équivoque, tout comme le pays qu'il
décrit, nous pouvons aussi saisir son extrême vigilance comme réaction d'un
aristocrate et écrivain rejeté par les salons littéraires à cause du scandale qui
avait lieu en 1824 au moment du fameux rendez-vous d'amour à Saint-Denis.8
Paradoxalement, il se sent libre au moment où le scandale (1824) explose et
cette disposition intérieure, de même que la mort de son fils et de sa mère, le
poussent à voyager. Custine avoue souvent que les voyages lui offrent une
indépendance.

6 Cf. F.-D. Liechtenhan, Astolphe de Custine. Voyageur et philosophe, Paris : Champion, 1990.

7 P. Nora, « Préface » aux Lettres de Russie, op.cit., p. 12.

8 II est attaqué par les camarades d'un cannonier de la garde avec qui il avait eu un ren-
dez-vous d'amour ; battu, dépouillé de ses vêtements et abandonné dans une ornière. Les
gazettes publient différentes versions, l'aventure est finalement confirmée par les rapports
de police. La réputation de Custine est perdue.
Maria Gubińska

Quel était le but de son voyage en Russie ; est-ce qu'il voulait obtenir, pour
Ignace Gurowski, jeune Polonais dont il s'est épris en 1831, le droit de rentrer
en Pologne ou bien comme le veulent certains critiques, le Tsar Nicolas espé-
rait utiliser Custine dans sa contre-propagande (les Français soutenaient les
Polonais après la répression de l'insurrection de 1830, mais huit ans après cette
répression, l'animosité entre la Russie et la France, s'est atténuée) car le mar-
quis, avant son départ pour la Russie, ne s'emblait éprouver aucune sympathie
pour la monarchie constitutionnelle de Louis-Philippe. Confronté à la Russie,
Astolphe va crier sa vérité ce qui choquera les Russes.

Tout ce que Custine espérait trouver en Russie l'avait désenchanté jusqu'à
rédiger cette fameuse constatation : « J'allais en Russie pour chercher des argu-
ments contre le gouvernement représentatif. J'en reviens partisan des constitu-
tions »9.

Précisons encore qu'il était bien préparé pour son voyage. Comme le dit
Irena Grudzińska -Gross, pour bien comprendre la Russie, il a approfondi son
savoir historique en étudiant Sigismond von Herberstein (les rapports de 1549),
par l'intermédiaire de Karamzine (L'Histoire de l'État russe de Nicolas Karam-
zine a été publié en Russie entre 1816-1829 en douze volumes).10 Le système de
références renvoie aussi à des ouvrages historiques du XVIIIe siècle ; Lecointe
de Laveau, Leclerc, Levesque. Présentant ses sources bibliographiques, il ne
cesse pas de mener un jeu avec le lecteur ; les citations demeurent ponctuelles,
elles servent à induire le lecteur en erreur ou à afficher les positions du narra-
teur sur un sujet donné. Custine avance ses lectures par allusion, par source ou
auteur interposés. Soucieux de cacher ses informations principales, le marquis
invoque des récits de voyageurs anciens, ceux de Herberstein donc du XVIe s.
Il revient au grand débat autour de la Russie des Lumières en rappelant Mon-
tesquieu, Voltaire ou Diderot.

Dans l'avant-propos des Lettres de Russie, Custine est absolument conscient
de ses inexactitudes et erreurs, mais l'objectif majeur est de montrer la vraie
Russie :

[Les Russes] me tiendront compte des difficultés que j'avais à vaincre et me
féliciteront du bonheur et de la promptitude avec lesquels j'ai pu saisir les traits
de leur caractère primitif sous le masque politique qui le défigure depuis tant de
siècles11.

Dès le début de son périple, déjà à Lubeck, le maître de l'auberge où Cus-
tine s'était arrêté, l'encourage à renoncer à son projet de voyage ; l'aubergiste
dit :

9 Marquis de Custine, Lettres de Russie, op. cit., p. 33.

10 Cf. I. Grudzińska-Gross, Piętno rewolucji, Custine, Tocqueville i wyobraźnia romantyczna,
Warszawa : PWN, 1995, pp. 55-63.

11 Marquis de Custine, Lettres de Russie, op. cit., p. 36.

318
Démasquer la Russie selon Astolphe de Custine (Lettres de Russie)

319

[les Russes] ont deux physionomies ; [...] quand [les seigneurs] débarquent
pour venir en Europe, ils ont l'air gai, libre, content ; ce sont des chevaux échap-
pés, des oiseaux auxquels on ouvre la cage ; hommes, femmes, jeunes, vieux,
tous sont heureux comme des écoliers en vacances ; les mêmes personnes à leur
retour, ont des figures longues, sombres, tourmentés ; ils ont un front soucieux ;
j'ai conclu de cette différence qu'un pays que l'on quitte avec tant de joie et où
l'on retourne avec tant de regret, est un mauvais pays.12

Sur le bateau, il rencontre le vieux prince K* qui après un séjour en France re-
tourne en Russie ; son jugement étonnant sur la Russie est noté par le marquis :

On se trompe sur le rôle que cet État jouerait en Europe : d'après son prin-
cipe constitutif il représenterait l'ordre ; mais d'après le caractère des hommes,
il propagerait la tyrannie sous prétexte de remédier à l'anarchie ; [...]. L'élément
moral manque à cette nation [...]13.

La visite du marquis au palais de Pétersbourg est une occasion d'observer le
jeu des membres de la cour ; il participe à un spectacle réalisé par Nicolas Ier :

[La cour] me fait de plus en plus l'effet d'un théâtre où les acteurs passe-
raient leur vie en répétitions générales. Pas un ne sait son rôle. Et le jour de la
représentation n'arrive jamais, parce que le directeur n'est jamais satisfait du jeu
de ses sujets. Acteurs et directeur, tous perdent ainsi leur vie à préparer, à corri-
ger, à perfectionner sans cesse leur interminable comédie de société, qui a pour
titre « de la civilisation du Nord ».14

Et il dresse un portrait de l'Empereur Nicolas à qui il est présenté à l'occa-
sion du mariage de la grande duchesse. Le tsar « pose », il n'est jamais naturel :

[...] chacune de ses physionomies qui se succèdent arbitrairement sur la figure
est prise ou quittée complètement, et sans qu'aucune trace de celle qui disparaît
reste pour modifier l'expression nouvelle. C'est un changement de décoration
à vue et que nulle transition ne prépare ; on dirait d'un masque qu'on met et
qu'on dépose à volonté.15

Custine souligne qu'il utilise le mot masque selon son étymologie grecque ;
l'acteur était un homme qui se masquait pour jouer la comédie. Et il pour-
suit : « l'Empereur est toujours dans son rôle et il le remplit en grand acteur »16.
et ses acteurs/ courtisans semblent passer leur vie en « répétitions générales »17.

Disons après Michel Louyot que tous les complots et intrigues sont le résul-
tat du pouvoir tyrannique18 car

12 Ibidem, p. 39.

13 Ibidem, p. 51.

14 Ibidem, p. 135.

15 Ibidem, p. 133.

16 Ibidem, p. 134

17 Ibidem, p. 135.

18 Cf. M. Louyot, op. cit., p. 379.
320

Maria Gubińska

[l]a tyrannie, c'est la maladie imaginaire des peuples ; le tyran déguisé en
médecin leur a persuadé que la santé n'est pas l'état naturel de l'homme civilisé,
et que plus le danger est grand, plus le remède doit être violent ; c'est ainsi qu'il
entretient le mal sous prétexte de le guérir19.

La tyrannie russe prend le masque de la vertu ; Ivan IV dit le Terrible, incarne
aux yeux de Custine le mythe du despotisme. Le marquis dit que depuis son
règne : « l'obéissance politique est devenue pour les Russes un culte, une reli-
gion. Ce n'est que chez ce peuple [...] qu'on a vu les martyrs en adoration
devant les bourreaux »20. Alain Besançon parle aujourd'hui d'une continuité
non seulement du mensonge, mais aussi du système soviétique comme d'une
surréalité qui s'impose à l'ensemble de la société à commencer par le tsar.21 Le
plus grand des maux dont souffre la Russie, dit Custine, l'absence de liberté,
se peint jusque sur la face de son souverain : il a plusieurs masques, il n'a pas
de visage. Ce monde décrit par Custine est un monde inhumain, mécanique
car le principe du despotisme fonctionne toujours avec une rigueur mathéma-
tique. La peur est omniprésente :

la crainte remplace [...] la pensée, [...] la crainte ne sera jamais l'âme d'une
société bien organisée ; ce n'est pas l'ordre, c'est le voile du chaos [...] ; où la
liberté manque, manquent l'âme et la vérité.22

Dans cette cruauté de l'univers russe, Custine aperçoit un raffinement ; les
Russes prêtent à la peur le masque de l'amour. L'hypocrisie et le mensonge
cachés sous le masque sont profonds. Disons après Alain Besançon que le
mensonge russe est fondamental et que ce n'est pas un mensonge à la Potem-
kine, mensonge traditionnel qui consiste à construire un décor pour les étran-
gers en vue de leur donner une bonne idée du pays. Besançon parle d'un mé-
lange de deux mensonges ; le mensonge Potemkine traditionnel qui continue
et le mensonge communiste qui consiste à faire croire que l'on vit dans la
même réalité.23

Les mensonges sont omniprésents et « leur climat [...] est complice de la
tyrannie » 24; la neige est un masque et le Kremlin « une des décorations les
plus théâtrales du monde »25 lui faisant peur par sa figure labyrinthique qui
rappelle

la citadelle des spectres. [...] Tout [y] a un sens symbolique, volon-taire ou
non, [...] ; mais ce qui reste de réel [...], c'est un amas de cachots pompeusement

19 Marquis de Custine, Lettres de Russie, op. cit., p. 92.

20 Ibidem, pp. 299-300.

21 Cf. A. Besançon, « La "sainte Russie" », Revue Catholica, no 119, 2013, www.catholica.
presse.fr/2013/06/13/la / « -sainte-russie-» (page consultée le 20 septembre 2015).

22 Marquis de Custine, Lettres de Russie, op. cit., p. 180.

23 Cf. A. Besançon, op. cit.

24 Marquis de Custine, Lettres de Russie, op. cit., p. 294.

25 Ibidem, p. 324.
Démasquer la Russie selon Astolphe de Custine (Lettres de Russie)

321

surnommés palais et cathédrales. Les Russes ont beau faire, ils ne sortent pas de
prison 26.

En guise de conclusion, nous revenons à 1843, date de la publication du
livre. Plusieurs rééditions ont paru au fil des ans. Le livre a circulé en Russie
clandestinement et sans aucun doute si les lettres de Custine avaient été dé-
couvertes lors de son séjour en Russie, il aurait pu être expédié en Sibérie.

Custine peut être considéré comme l'un des plus grands représentants
romantiques du genre « récits de voyage », c'est aussi un politicien intelligent,
mais il est surtout le premier à décrire et dénoncer comme tel, un système
d'oppression. Il étouffait dans le système qu'il décrivait, un système fondé sur
la tyrannie mais déguisé en amour de l'ordre. Custine est allé regarder la Russie
et pour ce faire, il y fallait le courage de dire les atrocités sur l'Empire. Il le
savait, car il a hésité durant trois années à faire paraître son voyage. Comme
l'a dit Pierre Nora, il a écrit à sa manière son Voyage au bout de la Nuit en
démasquant la tyrannie russe qui se déguise et qui prend le masque de la vertu.

Bibliographie

BESANÇON Alain, 2013, La « sainte Russie », Revue Catholica 119, en ligne : www.ca
tholica.presse.fr/2013/06/13/la / « -sainte-russie-» (page consultée le 20 sep-
tembre 2015).

CUSTINE Astolphe de, 1990 (1975), Lettres de Russie. La Russie en 1839, Édition pré-
sentée et établie par Pierre Nora, Paris : Gallimard, coll. Folio n o 1908.
GRUDZIŃSKA-GROSS Irena, 1995, Piętno rewolucji, Custine, Tocqueville i wyobraźnia
romantyczna, Warszawa : PWN.

HOROLETS Anna, 2012, Dyskursywne konstruowanie podmiotu wiedzącego w wy-
branych relacjach z podróży, Teksty Drugie 3 : 134-156.

Liechtenhan Francine-Dominique, 1990, Astolphe de Custine. Voyageur et philosophe,
Paris : Champion.

Louyot Michel, 2007, Adolphe de Custine et le Mythe russe, Communication présentée
pendant la séance du 6 avril 2007, URL : www.academie-stanislas.org/.../40-
Communication%... (page consultée le 20 septembre 2015).

Summary

Unmasking Russia according to Astolphe de Custine (Letters from Russia),
or the game as a writing strategy

Astolphe de Custine, in his Letters from Russia, a work that enjoyed unparalleled
popularity in the year of its publication (1843), depicts a portrait of the country
dominated by the tsarist despotism.

His book is the anatomy of tyranny that the writer ruthlessly unmasks by
revealing the mechanism of a constant game that he unveils in various areas of life

26 Ibidem, pp. 291, 294.
322

Maria Gubińska

in Russia where the tyranny holds a mask, and the Russians are perceived as the
most perfect actors.

In the paper, we also undertake an attempt at an analysis of Custine's writing
strategy that exposes the superficial grandeur of Russia, also using the element of
game as a constant element of the literary discourse.

Streszczenie

Demaskowanie Rosji według Astoph'e de Custine (Listy z Rosji),
czyli gra jako strategia pisarska

W swych Listach z Rosji (fr. Lettres de Russie, jako część tomu La Russie en 1839),
dziele epistolarnych, które odniosło ogromny sukces od razu po opublikowaniu
w 1843, Astolphe de Custine maluje portret kraju poddanego carskiemu uciskowi.

Custine'owi udaje się zdemaskować Rosję jako wielką machinerię za kulisami
(grande mécanique à coulisses) i przedstawia Rosjan jako najprzedniejszych aktorów
świata (premiers comédiens du monde).

Celem niniejszego artykułu jest przeanalizowanie strategii pisarskiej Custine'a,
która opiera się na idei niekończącej się komedii, gry, która odbywa się na wielu
płaszczyznach i daje zaskakujące efekty.
Études sur le texte dédiées à Halina Grzmiì-Tyìutki
Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds), Kraków, Biblioteka Jagiellońska, 2016

Agnieszka Kukuryk

Université Pédagogique
de Cracovie

Poésie graphique du début du XXe siècle
- le texte iconique en tant que signe(s)

Aux XIXe et XXe siècles, la « modernité poétique » se signale par des innova-
tions concernant la musicalité, mais aussi la dimension visuelle du poème. Les
nouvelles formes de la poésie moderne reposent sur l'aspect pictural du texte.
Le matériau du poète est multiple. L'écrivain devient artiste qui rêve de traiter
le mot comme signe et comme image, de travailler sur l'iconicité pour montrer
précisément la tension entre la figuration et la représentation. Remarquons
que c'est aussi l'époque où chaque art commence à revendiquer sa spécificité.
Les échanges entre peinture et littérature se multiplient. Théodore Adorno le
remarque bien dans L'art et les arts disant que « [d]ans l'évolution la plus récente,
les frontières entre les genres artistiques fluent les unes dans les autres, ou
plus précisément : leurs lignes de démarcation s'effrangent » (Adorno 2002 : 3).
Dans la littérature et particulièrement dans la poésie française, la fascination
pour la création picturale va croissant. Les poètes revendiquent une liberté
créatrice en opposition avec le respect de règles trop imposantes. La recherche
esthétique ne passe plus forcément par la forme codifiée. C'est « la dimension
spatiale du littéraire » qui reste un aspect crucial de l'expérience et de l'inter-
prétation de la littérature. La poésie graphique s'exprime dans divers mouve-
ments qui « explorent l'espace ». Par conséquent, le texte devient un signe non
seulement à lire mais aussi à regarder et, très souvent, il est perçu même
comme une œuvre d'art.

Il vaut la peine de signaler que jusqu'à la fin du XVIIIe siècle, le poète, selon
la définition de Louis de Jaucourt de l'Encyclopédie, était « écrivain qui compose
des ouvrages en vers ». À travers les siècles, son statut a beaucoup changé. Il
ne suffit plus d'être un bon artisan. La modernité poétique initiée par Baude-
laire exige des styles nouveaux. Les poètes les trouvent dans un vieux dia-
324

Agnieszka Kukuryk

logue entre poésie et peinture. En s'inspirant du peintre qui pose sur la toile
blanche des couleurs, l'auteur essaie de déposer sur la page blanche des
caractères. Par là, la « poésie plastique » de Manet est certainement à l'origine
des recherches de Mallarmé sur l'espace et sur la typographie qui l'ont con-
duit, avec Un coup de dés jamais n'abolira le hasard (1897), à introduire une nou-
veauté radicale dans la poésie occidentale. Le mot, ainsi que « la signification
langagière traditionnelle des gestes d'écriture et de graphisme » (Blumen-
kranz-Onimus 1984 : 200) restent désacralisés. Les poètes cherchent à saisir
« l'insaisissable » comme le disait Henri Michaux. La « poétique de l'espace »,
selon l'expression de Genette (1969), change également l'acte de lecture du
texte. Ce n'est plus la lecture linéaire qui importe mais une lecture assujettie
à la simultanéité, la lecture beaucoup plus suggestive qui permet une multi-
tude de connotations. Les poètes modernes ne décrivent plus la réalité mais ils
découvrent des objets neufs par des assemblages de mots, des juxtapositions
de mots et d'images, des combinaisons à des niveaux différents, car les « com-
binaisons de mots ont un sens - mais ce sens naît de la combinaison » (Berran-
ger 1987 : 16). La révolution du langage poétique consiste donc en une trans-
formation des formes littéraires selon lesquelles le texte n'est pas seulement un
tissu de sens, mais aussi un support ou un « espace » dans lequel des mots ou
du texte et des images sont disposés de manière à créer une œuvre totale. La
réflexion de Mallarmé qui porte sur le vers encourage les poètes à poursuivre
ce nouveau rergard sur le poème. Ils mettent en page les structures idéo-
grammatiques. L'effet visuel ou même tactile est indéniable. Le problème de
la plasticité, en principe réservé aux arts « dont le but est l'élaboration des
formes », est présent également dans les œuvres littéraires. Les auteurs repré-
sentent les tendances principales qui cherchent à surmonter la crise de l'écri-
ture européenne. Qu'il suffise de mentionner Stéphane Mallarmé, Blaise Cen-
drars ou Guillaume Apollinaire, sans oublier les auteurs fascinés par les signes
extrême-orientaux comme Paul Claudel et Victor Segalen.

Tous ces poètes proposent au lecteur le déchiffrement du texte poétique
adressé à l'œil. La théorie du signe de Charles Sanders Peirce qui implique une
relation triadique entre la chose, la représentation et la forme pourrait per-
mettre de traduire les différentes formes de la poésie visuelle du début du XXe
siècle. La sous-classification en « hypoicônes », faite pour distinguer le signe
iconique de l'icône pure qui ne peut être qu'une image mentale, donne la
possibilité de traiter les créations poétiques comme un texte iconique que
Umberto Eco en 1975 définit de la façon suivante : « l'iconicité du signe n'est
pas une propriété du signe mais une propriété du processus de création de ce
signe » (Eco 1998 : 32). La structure du texte reste l'élement primordial dans la
poésie visuelle. Wolfgang Iser le caractérise en ces termes :

Le processus de construction des images commence avec les schémas [les
structures] du texte, qui sont des aspects d'une totalité que le lecteur doit
fabriquer lui-même ; en la fabriquant, il occupera la position préparée pour lui,
Poésie graphique du début du XXe siècle - le texte iconique en tant que signe(s)

325

et créera ainsi une séquence d'images qui l'amèneront finalement à constituer le
sens du texte (Iser 1978 : 141).

Mais c'est dans le « diagramme » emprunté à la théorie peircienne sur les
hypoicônes que nous pouvons trouver une clé pour décrypter les structures
idéogrammatiques car celui-ci met en œuvre une analogie relationnelle entre
le signifiant et le référent et dans lequel plus que la ressemblance, c'est une
similitude qui compte. Le problème est déjà signalé par Roman Jakobson dans
son article intitulé À la recherche de l'essence du langage où il note que :

Dans un diagramme typique comme les courbes statistiques, le signifiant pré-
sente avec le signifié une analogie iconique en ce qui concerne les relations entre
leurs parties. [...] L'examen critique de différents ensembles de diagrammes
conduit [Peirce] à reconnaître que [...] « l'algèbre n'est pas autre chose qu'une
sorte de diagramme » et que « le langage n'est pas autre chose qu'une sorte
d'algèbre ». Peirce voyait nettement que « par exemple, pour qu'une phrase
puisse être comprise, il faut que l'arrangement des mots dans son sein fonc-
tionne en qualité d'icônes » (Jakobson 1963 : 28).

Remarquons qu'étymologiquement, le terme « diagramme » vient du latin
diagramma emprunté lui-même au grec ôiàYpa^a qui veut dire « toute chose
décrite par le dessin ou l'écriture »!. C'est aussi une dérivation de ôiaYpâ^eiv,
ce qui signifie « décrire par le dessin ou l'écriture ». Dans son article L'expé-
rience diagrammatique : un nouveau régime de pensée, Noëlle Batt note aussi que le
terme est une combinaison de deux autres mots grecs dia-graphein (inscrire) et
gramme (une ligne) (Batt 2004 : 6). Le diagramme possède alors une double
nature. Il engendre l'écriture et l'image. Nous pouvons donc supposer que
Peirce s'est souvenu de ces origines quand il refléchissait à sa théorie sur
l'icône.

Il est nécesaire de signaler que'au niveau artistique Vassily Kandinsky
arrive aux mêmes conclusions. Pour bien comprendre les conceptions de ce
peintre et théoricien de l'art, il vaut la peine de rappeler à cette occasion les
mots de Stéphane Mallarmé qui, en 1864, a affirmé que la poésie devrait
« peindre non la chose mais l'effet qu'elle produit » (1959 : 137). Le poète
symboliste a repris la même idée en 1891 considérant que « nommer un objet,
c'est supprimer les trois quarts de la jouissance du poème qui est fait de devi-
ner peu à peu : suggérer, voilà le rêve » (Mallarmé 2003 : 700). Bien que Mal-
larmé et Kandinsky ne se soient jamais connus2, certains points communs dans
leurs recherches théoriques paraissent évidents. Ainsi, lors d'une conférence
à Cologne en 1914, le peintre dit :

1 Dictionnaire du Centre Nationale de Ressources Textuelles et Lexicales, [en ligne]
www.cnrtl.fr/definition/ diagramme (consulté le 21 septembre 2015).

2 La majorité des textes théoriques de Mallarmé ont été écrits dans la dernière décennie
du XIXe siècle, tandis que Vassily Kandinsky a commencé à écrire dans les premières années
du XXe siècle.
326

Agnieszka Kukuryk

Je n'avais pas d'intention d'abandonner totalement l'objet. [...] Je dissolvais
donc plus ou moins les objets dans le tableau, afin qu'ils ne puissent pas être
tous reconnus d'un coup et que, par conséquent, le spectateur puisse éprouver
peu à peu, l'une après l'autre, ces résonnances spirituelles concomitantes. [...]
En d'autres termes, je n'avais pas encore assez de maturité pour éprouver la
forme abstraite pure, sans support objectif (Beretti 2004 : 64).

Comme Mallarmé, qui « a laissé l'initiative aux mots », l'instigateur de l'art
abstrait voulait que les couleurs et les formes, hors de toute imitation de l'exté-
rieur des choses, s'organisent pour, comme le remarque bien Jani Berreti, « for-
mer un langage capable de significations intérieures neuves et fortes qui lui
sont propres » (ibidem). Ce n'est pas l'objet qui intéresse le peintre mais la
couleur et la forme ainsi que leur faculté de signifier. Pendant son séjour au
Bauhaus, il cherche donc les « idées » que les couleurs peuvent suggérer et les
recueille dans son essai Point-ligne-plan en 1926. Cet ouvrage, sous-titré « Pour
une grammaire des formes », donne un aperçu sur la théorie de Kandinsky où
l'auteur affirme que « tels les mots dans la langue, les éléments plastiques
seront reconnus et définis. Ainsi que dans la grammaire, des lois de composi-
tion seront établies. En peinture, le traité de composition répond à la gram-
maire » (Kandinsky 1970 : 321).

Par conséquent, le système triadique de classement le point, la ligne et le
plan constitué par le peintre dans son ouvreage fait écho à la triade peircienne :
le symbole, l'indice et l'icône. Le point est, comme le symbole peircien, l'élé-
ment primordial qui sous-tend toutes les autres fonctions sémiotiques. Pour
l'artiste, c'est le degré zéro qui représente « l'ultime et unique union du silence
et de la parole » (ibidem : 328). La ligne est l'élément actif qui, à l'intérieur du
plan/ icône, indique, relie et trace, créant ainsi une sorte de réseau diagram-
matique. Le dernier élément, le plan, comme l'icône, compose à la fois le sup-
port et la forme essentielle de l'image visuelle. Quant à la classification des
trois hypoicônes perciennes, l'image avec ses qualités de ressemblance cor-
respond à la forme et la couleur. La métaphore qui, en termes de Peirce con-
stitue un parallélisme avec quelque chose d'autre, est bien analysée par David
Scott dans son article intitulé Accord réciproque. Pierce, Kandinsky et le potentiel
dynamique du qualisigne (Scott 1998 : 17-23). D'après ce critique, dans le tableau
abstrait, la combinaison de couleurs et de formes, envisagée comme une unité
ou une totalité, peut à son tour être envisagée comme métaphorique. Dee
Reynolds fournit une analyse plus détaillée sur la métaphore dans Symbolist
aesthetics and early abstract art : sites of imaginary space, où l'auteure, s'inspirant
de la sémiotique peircienne, compare la poétique de Rimbaud et Mallarmé
à l'esthétique de Kandinsky et Mondrian. Dans cette étude, Reynolds met en
relief le rôle vital que joue l'imagination du spectateur dans la lecture de
l'espace « imaginaire » proposé par le tableau abstrait. Elle est d'avis que les
connotations figuratives imputées aux formes abstraites des peintures de
Kandinsky :
Poésie graphique du début du XXe siècle - le texte iconique en tant que signe(s)

327

[...] sont imaginées par le spectateur, et leurs ressemblances aux organismes
vivants introduisent une dimension « métaphorique » qui, elle-même, tire l'atten-
tion du spectateur vers la capacité de l'imagination d'« animer » les éléments
picturaux. D'ailleurs, la fonction des «signes» picturaux est de ressembler aux
signes, mais sans renvoyer pour autant à aucun système codé : c'est ainsi qu'ils
arrivent à jouer avec l'attente du spectateur en signalant leur propre illisibilité
en tant que signes (Reynolds 1988 : 151-152).3

Dans ce cas, la métaphore ne consiste pas à rechercher du référent. Il s'agit
plutôt, comme le suggère Michel Henry à propos de la peinture abstraite de
Kandinsky, de voir l'invisible (Henry 1988). La référence à la théorie mallarmé-
enne y est évidente et une remarque faite par Roman Jakobson dans ses Ques-
tions de poétique en 1973 serait une bonne réplique. L'auteur note : « Dans une
certaine mesure aucun mot poétique n'a d'objet. C'est à quoi pensait le poète
français [Mallarmé] qui disait que la fleur poétique est l'absente de tous
bouquets » (Jakobson 1973 : 21).

En outre, Kandinsky regrette que « le spectateur [soit] trop habitué à cher-
cher [...] 'un sens' dans un tableau » (Scott 1998 : 21) et explique que l'art
abstrait évoque un nouveau genre de lecture qui ne renvoie plus le spectateur
à chercher le sens du tableau ni le rapport entre son contenu et quelque objet
du monde « réel », mais qui invite plutôt à comprendre la logique des rapports
entre les formes et les couleurs à l'intérieur du cadre. En conséquence, la com-
position est, comme le dirait Peirce, « la forme d'une relation ». De ce point de
vue, il est possible de dire que le tableau abstrait se réfère de même au dia-
gramme.

L'essentiel dans le processus du raisonnement aussi bien de Peirce que
celui de Kandinsky ne s'appuie pas sur la figuration accomplie ou complétée
mais elle va dans le sens d'une image fragmentée ou d'une figure ouverte
à l'expérimentation. Les créations poétiques du début du XXe siècle se situent
au carrefour de ces deux approches d'autant plus qu'en 1967, Jacques Derrida
dans De la grammatologie note qu'« il y a dans la littérature quelque chose qui
ne se laisse pas réduire à la voix, à l'epos, ou à la poésie, on ne peut le ressaisir
qu'à la condition d'isoler avec rigueur ce lien du jeu de la forme et de la sub-
stance d'expression graphique » (Derrida 1967 : 87). Rappelons encore que
dans les années 1970, Umberto Eco, dans son œuvre Le signe, apporte une défi-
nition du signe radicalement ouverte mais proche de la sémiotique peircienne.
Il dit que :

est signe tout ce qui entretient des relations de signification, même dans le
cas où sa structure interne ne correspond pas à celle des signes linguistiques
[...], il est possible d'écrire la structure interne de n'importe quel signe (même si
elle diffère de la structure linguistique) (Eco 1998 : 21)

3 La traduction est la mienne, AK.
328

Agnieszka Kukuryk

La poésie visuelle du début du XXe siècle engendre aussi bien les éléments
de la théorie peircienne que celle élaborée par le peintre de l'art abstrait. Tous
ces textes touchent le même problème, notamment celui qui concerne l'analo-
gie du signe iconique. Mais, il faut le mettre en relief, la perception de ce sujet
change un peu avec la publication en 1992 par le Groupe ^ d'un Traité du signe
visuel où les auteurs font la distinction entre le signe iconique et le signe plas-
tique. Enfin, Jean-Marie Klinkenberg, personne phare du groupe, dans Précis
de sémiotique générale écrira :

Le signe iconique nous est déjà connu : il est analogique et renvoie mimé-
tiquement à un objet de la réalité. Le signe plastique, quant à lui, mobilise des
codes reposant sur les lignes, les couleurs et les textures, prises indépendam-
ment d'un quelconque renvoi mimétique (Klinkenberg 2000 : 379).

Pour les membres du Groupe ^, les notions de « ressemblance » ni de
« degré d'iconicité » n'étaient plus satisfaisantes. La relation nécessaire avec la
ressemblance s'est trouvée remise en question et a abandonné l'idée de copie.
Par conséquent, Jean-Marie Klinkenberg a fait la distinction entre le signe
plastique et le signe iconique disant qu'entre ces deux systèmes, se tissent de
nombreuses relations :

Une simple tache informe serait plastique, le dessin d'un visage serait ico-
nique, mais une figure géométrique serait quelque part entre les deux : plastique
parce qu'elle n'a pas pour référent un être du monde naturel, iconique parce
qu'elle n'est pas seule de son genre, mais renvoie à une idée extérieure à elle, et
à une actualisation de ce concept qui ne pouvait se définir que par sa forme
dans l'espace (Klinkenberg et al. 1992 : 120).

Comme le remarque bien Georges Roque, une telle distinction permet
« d'étudier le signe plastique comme un signe à part entière, sans plus faire du
plastique le signifiant d'un signifié iconique » (Roque 2008). Elle rappelle aussi
les principes de la théorie de l'art abstrait élaborée par Kandinsky. Quant au
plastique, l'accent est mis sur le signifiant, tandis que dans l'iconique, l'accent
se place plutôt sur le signifié4.

Il arrive donc que dans un même énoncé, il puisse exister une relation entre
les deux systèmes. Ceci évoque la notion de rhétorique du signe visuel que le
Groupe ^ appelle avec pertinence une rhétorique icono-plastique selon laquelle

le plastique en tant qu'il est phénoménologiquement le signifiant du signe
iconique, permet l'identification de l'iconique. À son tour l'iconique, une fois
identifié, permet d'attribuer un contenu aux éléments plastiques étrangers aux
types iconiques (Klinkenberg et al. 1992 : 315).

4 Une telle remarque ne disqualifie en rien l'art figuratif. Au contraire, cela permet au
spectateur de revaloriser la dimension plastique. Les œuvres de René Magritte en paraissent
des exemples parfaits. Qu'il suffise d'énumérer La trahison des images (1929) ou La reproduc-
tion interdite (1937).
Poésie graphique du début du XXe siècle - le texte iconique en tant que signe(s)

329

Cette brève esquisse sur la ressemblance dans la création du texte et de
l'image mentionnée ci-dessus permet de considérer le poème graphique aussi
bien comme le signe iconique que le signe plastique. Très souvent, la poésie
renferme du pictural et la peinture contient du poétique.

La publication du Coup de dés jamais n'abolira le hasard en 1897 a ouvert la
discussion sur ces formes nouvelles. La révolution typographique liée à l'essor
de l'imprimerie industrielle au XIXe siècle ainsi que la théorie de la relativité
proclamée en 1905 par Albert Einstein ne peuvent être négligées. Le problème
de la relativité temps-espace préoccupait aussi les poètes modernes qui dési-
raient voir la réalité mouvante. Le blanc de la page leur permettait de rendre
visible ce qui était invisible ainsi que de dévoiler la polysémie de l'expression
poétique. Ils mettaient l'accent sur le jeu de la disposition typographique avec
d'autres éléments, que ce soit le lexique, le rythme ou la sonorité, qui contri-
buait à la constitution du sens global ou de la signifiance totale du poème.
Michel Décaudin, dans l'introduction de son ouvrage sur La crise des valeurs
symbolistes, remarque bien que l'histoire littéraire réagit schématiquement face
à une situation qui lui paraît si peu linéaire. Elle prend acte de son désordre
sans l'interroger comme symptôme et sans l'étudier dans ses manifestations
(Décaudin 1981 : 11). Sur ce fond littéraire, en 1914, Guillaume Apollinaire
annonce « l'esprit nouveau » qui se partage entre tradition et modernité, ordre
et aventure :

Les artifices typographiques poussés très loin avec une grande audace ont
l'avantage de faire naître un lyrisme visuel qui était presque inconnu avant
notre époque. Ces artifices peuvent aller très loin encore et consommer la syn-
thèse des arts, de la musique, de la peinture et de la littérature (Apollinaire
1991 : 944).

Le lyrisme visuel met en jeu toutes les formes conventionnelles de l'écri-
ture. Les créations littéraires de la simultanéité apparaissent. Le 30 mai 1911,
dans la revue Les Rubriques Nouvelles, Nicolas Beauduin lance le « paroxysme5
moderniste et son langage polyplan » (Décaudin 1971 : 85). Deux ans plus tard,
Blaise Cendrars publie La Prose du Transsibérien et de la Petite Jehanne de France,
proclamée comme « premier livre simultané ». La coopération du poète avec
Sonia Delaunay, a fait de ce signe poético-pictural un objet spectaculaire, exi-
geant du lecteur qu'il négocie entre le visible et le lisible ses propres parcours.
L'oeuvre de Cendrars montre la parenté entre livre-poème-peinture et conti-
nue la polémique sur le statut du Livre, commencée avec la parution du Coup
de dés de Mallarmé et de sa « vision simultanée de la page ». La mise en ques-
tion de la notion de temps dans la Prose du Transsibérien permet au poète de
faire coexister des codes différents. La picturalité, l'écriture ainsi que le son

5 Le terme a été utilisé pour la première fois par Albert Mockel dans son essai Emile
Verhaeren, Paris-Genève, Mercure de France, 1895, p. 52-53, pour décrire l'œuvre du poète
flamand.
330

Agnieszka Kukuryk

s'entremêlent. Les couleurs de Delaunay ajoutées à la page font écho aux
vibrations des vers du poète. Puisque le texte est concentré sur le côté droit, le
lecteur est conduit à entrer dans le poème par l'image. La typographie irrégu-
lière laisse place à encore plus de cette couleur qui s'insinue entre les vers.
Comme le dit Apollinaire, une telle stratégie oblige à percevoir cette œuvre
picturale « d'un seul regard [...], comme un chef d'orchestre lit d'un seul coup
les notes superposées dans la partition, comme on voit d'un seul coup les élé-
ments plastiques et imprimés d'une affiche » (Apollinaire 1918 : 3). La réfé-
rence à la « partition » dont parlait Stéphane Mallarmé y paraît évidente. Pour-
tant, la coexistence des codes plastique et typographique n'a pas pour but de
compliquer la lecture mais, au contraire, de sensibiliser le lecteur à un « sur-
saut » du poème. Les contrastes des couleurs exercent la même fonction que
les « blancs » dans la poésie mallarméenne. Elles constituent une partie de ce
poème-objet, un diagramme à déchiffrer, selon la terminologie peircienne.

Le dialogue réciproque entre la peinture et la poésie est également bien
visible dans la création poétique d'Apollinaire. Pour le coup, le poète s'inté-
resse à l'aspect « géométrique » ainsi qu'à la juxtaposition de différents plans
qui restent au cœur des préoccupations des peintres cubistes. Dans son poème
« Zone » qui ouvre le recueil Alcools l'auteur met ensemble des vers de telle
façon qu'ils renvoient aux collages introduits par Picasso et Braque dans leurs
toiles. Inspiré de même par la peinture de Robert Delaunay qui, comme le
remarque bien Claude Debon, « fait chanter les formes et les couleurs [...],
le poète [veut faire] chanter les mots, et bientôt les formes » (Debon 1981 : 39).
Par conséquant, dans son poème Fenêtres publié dans le catalogue de l'exposi-
tion de Robert Delaunay à Berlin en janvier 1913, Apollinaire impose les bribes
de conversation au lecteur comme un tout, ce qui constitue le point culminant
de l'œuvre où la lutte entre les deux langages devient le dialogue. Les frag-
ments en liberté absolue cèdent devant l'essor d'un langage plus lyrique. Le
poème semble un équivalent poétique de la démarche artistique vue chez les
peintres. Le poète lui-même établit aussi ce parallélisme quand il constate :
« Mais on peut dire que la géométrie est aux arts plastiques ce que la gram-
maire est à l'art de l'écrivain » (Apollinaire 1966 : 296). Il crée les oeuvres où la
poésie et la peinture sont indissolublement liées. Et c'est cette observation qui
pousse Apollinaire à crier un jour « Et moi aussi je suis peintre ». Le poète
recherche un « lyrisme concret » qui, par des moyens différents, tend vers les
mêmes fins que le lyrisme plastique des peintres. Pour lui, le poème devient,
nomen omen, une fenêtre qui s'ouvre sur des formes et des couleurs nouvelles.
Satisfait de ses recherches, dans une lettre à son amie Madeleine Pagès, il
a écrit : « J'ai fait mon possible pour simplifier la syntaxe poétique et j'ai réussi
en certains cas, notamment un poème : "Les fenêtres" » (Apollinaire 2006 :
242). Il est à remarquer que la notion de « tableau-objet », c'est-à-dire du tableau
qui a sa propre existence matérielle et indépendante sera de base de ses futurs
Calligrammes appellés d'abord idéogrammes lyriques, puis nommés poèmes-dessins.
Poésie graphique du début du XXe siècle - le texte iconique en tant que signe(s)

331

Enfin, le poète les définit comme poèmes idéographiques exigeant que « notre
intelligence s'habitue à comprendre synthético-idéographiquement au lieu de
analytico-discursivement » (Debon 2004 : 196). Déjà dans la première création
de ce type, « Lettre-Océan », il est bien visible qu'il ne s'agit pas d'un rapport
univoque entre un référent et un signe visuel, mais d'une construction mul-
tiple, variée, débordant largement les catégories de l'idéogramme. Cela nous
rappelle l'exercice diagrammatique de Charles Peirce qui consiste à représen-
ter les relations entre les choses par des signes qui montrent les mêmes rela-
tions. Le poème est un signe linguistique dont Jean-Pierre Goldenstein recon-
naît la difficulté disant qu'« avec le calligramme, nous nous trouvons moins
devant un texte, à comprendre, que devant un signe, à reconnaître » (Golden-
stein 1981 : 3). En combinant le mode de signifiance sémiotique et le mode
sémantique, Goldenstein continue que « le calligramme se situe au carrefour
de la lisibilité et de la visibilité » (ibidem : 4) où un « nouveau lecteur » sera
capable de dépasser les contradictions qui déchirent le lecteur actuel placé
devant dilemme : lire ou regarder le texte. Cette nouvelle forme poétique se
distingue de la poésie en vers par le fait qu'il comporte deux niveaux de signi-
fication. Le premier relève du mot et du rythme, le deuxième, des valeurs plas-
tiques. La poésie d'Apollinaire réinvente le langage qui devient à la fois une
substance et un sens dans le poème. Il est inutile de chercher le réalisme imi-
tatif des objets évoqués. La simultanéité de ce qui est dit et de ce qui est mon-
tré ne se réduit jamais à une identité. Pour la rendre sensible, le poète fait
précisément jouer les différences entre le sens des mots et leur image typo-
graphique.

Émile Benveniste dans la Sémiologie de la langue note que :

Le sémiotique désigne le mode de signifiance qui est propre au signe linguis-
tique et qui le constitue comme unité. [...] Avec la sémantique nous entrons
dans le mode spécifique de signifiance qui est engendré par le discours. [...] Le
sémiotique (le signe) doit être reconnu ; le sémantique (le discours) doit être
compris (Benveniste 1974 : 43-66).

Le calligramme d'Apollinaire, par la spécificité de sa mise en page, encadre
ces deux modes de signifiance. Il n'est pas possible de lire ce poème-dessin
comme on lit une page normale ni de percevoir un tel texte comme une forme
normale, car elle est toujours tirée vers l'écriture. Le lecteur se trouve donc
dans un système qui entraîne une sorte de mouvement perpétuel de l'œil et de
l'esprit. L'intention du poète est que chacun puisse reproduire ce type d'écri-
ture expérimentale. L'inaptitude du lecteur à identifier les composantes du
texte est bien calculée par l'auteur. Une telle stratégie investit le poème d'une
richesse d'accords et d'une largeur d'ouverture aux interprétations ce qui
place Apollinaire dans un vaste groupe d'écrivains et d'artistes modernes
qui demandent au lecteur/spectateur de participer à leurs œuvres.

Les calligrammes sont des signes qu'il ne faut pas interpréter en tant qu'une
simple écriture, dans sa matérialité composée du « système sémiotique visuel
332

Agnieszka Kukuryk

et spatial » (Ducrot & Todorov 1972), car ce type de création est composé de
plusieurs systèmes qui se complètent. Goldenstein explique cela de la manière
suivante :

[Le calligramme est un] morphémogramme qui dénote, selon une disposi-
tion typographique figurative, une unité linguistique signifiante à l'aide d'unités
linguistiques signifiantes (elles-mêmes composées d'unités linguistiques non
signifiantes (Goldenstein 1981 : 1).

Il est donc possible de « lire » le texte et le dessin à la fois, ou bien, comme
le dit Jean-Gérard Lapacherie, de se faire l'« araignée-pontife » du calligramme,
qui tisse les liens et bâtit les ponts permettant la communication entre les diffé-
rents éléments du poème-dessin (Lapacherie 1982 : 198).

L'objectif de la poésie du début du XXe siècle repose sur le renouvellement
du langage. Le poème est un signe qui se lit comme un tableau que chaque
lecteur déchiffre à sa manière. Les limites entre la peinture et l'écriture sont
brouillées, en même temps que le langage et sa logique signifiante sont sus-
pendus. Les poètes travaillent la langue et essaient de redécouvrir l'écriture
parfaite. Ainsi, des phénomènes comme la « poésure » et la « peintrie »6 font
leur entrée sur la scène littéraire et deviennent des domaines à explorer.

Bibliographie

ADORNO Theodor, 2002, L'art et les arts, textes réunis, trad. et présentés par Jean
Lauxerois, Paris : Desclée de Brouwer.

APOLLINAIRE Guillaume, 1918, L'esprit nouveau et les poètes, (in :) Du Calligramme,
J. Peignot, 1978, Paris : Éd. du chêne.

APOLLINAIRE Guillaume, 1966, Œuvres Complètes IV, Paris : André Balland et
Jacques Lecat.

APOLLINAIRE Guillaume, 1991, Œuvres en prose complètes II, Paris : Gallimard.

APOLLINAIRE Guillaume, 2006, Lettre à Madeleine, Paris : Gallimard.

BACHELARD Gaston, 1958, La poétique de l'espace, Paris : Presses Universitaires de
France.

Batt Noëlle, 2004, L'expérience diagrammatique : un nouveau régime de pensée,
Penser par le diagramme de Gilles Deleuze à Gilles Châtelet, Théorie Littérature
Épistémologie : 22 : 5-28.

BENVENISTE Émile, 1974, Sémiologie de la langue, (in :) Problèmes de linguistique
générale II, Paris : Gallimard, 43-66.

Berranger Marie-Paul, 1987, Poésie en jeu : Apollinaire, Breton, Desnos, Roubaud, Leiris,
Michaux, Tardieu, Ponge, Paris : Bordas.

Berreti Jani, 2004, Mallarmé et Kandinsky : le retournement, Les Cahiers Stéphane
Mallarmé 1 : 52-74.

6 Les termes sont empruntés au titre du catalogue de l'exposition qui a eu lieu au Musée
de Marseille en 1993, Poésure et peintrie : « d'un art, l'autre » : Centre de la Vieille Charité, 12
février-23 mai 1993.
Poésie graphique du début du XXe siècle - le texte iconique en tant que signe(s)

333

Blumenkranz-Onimus Noëmi, 1984, La Poésie Futuriste italienne, Paris : Klinck-
sieck.

Bohn Willard, 1995, Sens et absence dans les calligrammes d'Apollinaire, Cahiers de
l'Association internationale des études françaises (AIEF) 47 : 455-470.

DEBON Claude, 1981, Guillaume Apollinaire après Alcools : Calligrammes, le poète et la
guerre, Paris : Lettres Modernes n°31.

DEBON Claude, 2004, Calligrammes de Guillaume Apollinaire, Paris : Gallimard.

DÉCAUDIN Michel, 1971, Le 'changement de front' d'Apollinaire, (in :) Claude Tour-
nadre (éd.), Les critiques de notre temps et Apollinaire, Paris : Garnier Frères.

DÉCAUDIN Michel, 1981, La crise des valeurs symbolistes, Paris-Genève : Slatkine.

DERRIDA Jacques, 1967, De la grammatologie, Paris : Minuit.

DUCROT Oswald, Todorov Tzvetan, 1972, Dictionnaire encyclopédique des sciences du
langage, Paris : Seuil, article « Écriture », 249-256.

Eco Umberto, 1998, Le Signe, histoire et analyse d'un concept, adapte de l'italien par
Jean-Marie Klinkenberg, Bruxelles : Labor.

GENETTE Gérard, 1969, Figures II, Paris : Seuil.

GOLDENSTEIN Jean-Pierre, 1981, Pour une sémiologie du calligramme, Que Vlo-Ve?,
série 1, nos 29-30 juillet-octobre (Actes du colloque de Stavelot 1977).

HENRY Michel, 1988, Voir l'invisible. Sur Kandinsky. Essai, Paris : François Bourin.

ISER Wolfgang, 1978, The Act of Reading: A Theory of Aesthetic Response, Batimore :
Johns Hopkins University.

JAKOBSON Roman, 1963. À la recherche de l'essence du langage, (in :) Problèmes du
langage, E. Benveniste et al., Paris : Gallimard.

JAKOBSON Roman, 1973, Questions de poétique, dir. Tzvetan Todorov, trad. Jean-Paul
Colin, Paris : Seuil.

KANDINSKY Vassili, 1970, Écrits complets, II (« La forme »), édition établie et présen-
tée par Philippe Sers, traduit de l'all. par Suzanne et Jean Leppien, Cornélius
Heim, Paulette Soubeyrand, Paris : Denoël-Gonthier.

KLINKENBERG Jean-Marie, 2000, Précis de sémiotique générale, Paris : Seuil.

KLINKENBERG Jean-Marie et al. 1992, Traité du signe visuel-Pour une rhétorique de
l'image, Paris : Seuil.

Lapacherie Jean-Gérard, 1982, Écriture et lecture du calligramme, Poétique 50 :
194-206.

MALLARMÉ Stéphane, 1959, Correspondance I (1862-1871), recueillie, classée et anno-
tée par Henri Mondor avec la collaboration de Jean-Pierre Richard, Paris : Galli-
mard.

Mallarmé Stéphane, 2003, Œuvres Complètes II, édition présentée, établie et anno-
tée par Bertrand Marchal, Paris : Gallimard.

REYNOLDS Dee, 1988, Symbolist aesthetics and early abstract art : sites of imaginary
space, Cambridge : Cambridge University Press.

ROQUE Georges, 2008, À propos du Traité du signe visuel : une remarque et deux
questions, (in :) Nouveaux Actes Sémiotiques. Actes de colloques. Le Groupe p. Qua-
rante ans de rhétorique Trente-trois ans de sémiotique visuelle, disponible sur :
http://revues.unilim.fr/nas/document.php?id=3290 (consulté le 23/02/2016).

SCOTT David, 1998, Accord réciproque. Pierce, Kandinsky et le potentiel dyna-
mique du qualisigne, Protée 26/3 : 17-23.
334

Agnieszka Kukuryk

Summary

Graphic poetry of the beginnings of the 20th century - the iconic text as (a) sign(s)

The aim of this article is to present the problem of the representation by means
of a word in the early 20th century French literature. The new tendencies which
provoked the writers and painters, they could define the plasticity of words and
pictures, as well as discover similarities of these two layers. The study attempts to
discuss the phenomenon presenting the co-existence of the verbal and the pictorial
code and to show the connections between literature and art, as well as a graphic
and artistic sign.

Streszczenie

Poezja graficzna początku XX wieku - tekst ikoniczny jako znak(i)

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie problemu reprezentacji za pomocą
słów w wybranych utworach literatury francuskiej z początku XX. wieku. Nowe
trendy zapoczątkowane przez modernistycznych pisarzy i malarzy pozwolą okreś-
lić plastyczność słów i obrazów oraz dokonać analizy podobieństw tych dwóch
systemów znakowych. Badaniu poddane zostaną zjawiska współistnienia kodów
werbalnych i wizualnych, powinowactwa między literaturą i sztuką umożliwiające
nam traktować tekst jako znak ikoniczny.
Études sur le texte dédiées à Halina Grzmiì-Tyìutki
Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds), Kraków, Biblioteka Jagiellońska, 2016

Regina Lubas-Bartoszyńska

Uniwersytet Pedagogiczny
w Krakowie

Teksty autobiograficzne polskich
arystokratek w XX wieku

Wprowadzenie

Początek XXI wieku zdaje się przynosić wyciszenie burzliwego teoretyzowa-
nia na temat form autobiograficznych, zarówno na Zachodzie jak i w Polsce.
Czołowi jego luminarze we Francji, jak Philippe Lejeune, George Gusdorf,
w Ameryce i w Anglii - John Paul Eakin, John Olney, pozostali przy swoich
stanowiskach badawczych; integrystycznych lub separatystycznych1, istnienia
lub nieistnienia prehistorii autobiografii2, skali fikcji w autbiografii3 etc.

Fenomen autobiografii, uznany także przez krytycznego wobec teorii lite-
ratury Jacques'a Derridę4, spopularyzował się niezwykle za sprawą blogu, na
którym, nie czytając nawet Cher écran5, znają się wszyscy. Ważną propozyqą
badawczą po okresie „burzy i naporu" teorii autobiografii wydaje się także
ujęcie autobiografii jako „znaku życia"6, czyli prostszej wersji kluczowej kate-
gorii tej formy - „paktu autobiograficznego"7. W sukurs temu ujęciu idzie

1 Zob. omówienie tych stanowisk w książce J. et E. Lecarme, L'Autobiographie, Paris 2000.

2 Zob. krytyka stanowiska Ph. Lejeune'a (sytuującego prehistorię autobiografii przed
Wyznaniami J.-J. Rousseau) w pracach G. Gusdorfa, zwłaszcza w Ligne de vie, t. I, Ecritures du
moi, t. II, Paris 1991.

3 Np. J.P. Eakin, Fiction in Autobiography. Studies in the Art of Self-Invention, Princeton 1988.

4 J. Derrida, Ta dziwna instytucja zwana literaturą. Z Jacques'em Derridą rozmawia D. Affridge,
tłum. M.P. Markowski, w : Dekonstrukcja w badaniach literackich, red. R. Nycz, Gdańsk 2000,
s. 17-73.

5 Ph. Lejeune, Cher écran... Journal personnel ordinateur, 2000.

6 Ph. Lejeune, Signes de vie. Le pacte autobiographique, Paris 2005.

7 Ph. Lejeune, Le pacte autobiographique, Paris 1975.
336

Regina Lubas-Bartoszyńska

przestroga Philippe'a Lejeune'a8 przed preferowaniem w dzienniku jego poe-
tyckości, albowiem gubi ona wartości informacyjne. Druga godna uwagi pro-
pozycja badawcza, podniesiona u progu XXI wieku, wiąże się z uzasadnioną
filozoficznie jeszcze w końcu XX wieku przez Paula Ricœura kategorią l'iden-
tité narrative9, odnoszoną do autobiografii przez Johna Paula Eakina, szczegól-
nie w książce Identity in Narrative. Living Autobiographically: How create Identity
in Narrative (2008), w której badacz rozwija problem sposobów określenia toż-
samości autobiografa poprzez różne typy narracji.

Następuje więc niejako powrót do podstawowych założeń początków teorii
pamiętnikarstwa i sporów o nie, zapoczątkowanych książką Floriana Znaniec-
kiego i Williama Thomasa The Polish Peasant (1918)10. W wyniku dyskusji roz-
wijających się w latach następnych, pamiętnik został uznany za źródło wiedzy

0 czasie przedstawionym w tekście i o autorze, zwłaszcza o jego postawie
życiowej11. Idąc poniekąd tym torem myślenia aktualnie rozważa się w Polsce
problem prawdy w niektórych formach literatury autobiograficznej, zwłaszcza
w dzienniku. Dostrzega się ją szczególnie w prawdzie wydarzeń (w historii),
w prawdzie doświadczenia życiowego (psychologicznej) oraz w prawdzie me-
tafizycznej (wykraczającej poza „przygodowość" życia człowieka)12. Te trzy
prawdy, różnorako formułowane i precyzowane, w różnym stopniu i prefe-
rencji, występują niemal w każdej formie zapisu osobistego.

Priorytetem w tekstach wyznaczonych przez temat tego artykułu jest prawda
historii, jako że autorki zdawały sobie sprawę z pozycji ich klasy społecznej

1 jednocześnie ze stopniowej utraty jej znaczenia. Dlatego też ich teksty będą tu
zaprezentowane głównie pod tym kątem. Oczywiście, dwie następne prawdy,
obecne w różnym stopniu w różnych tekstach, lecz słabiej, niż pierwsza, będą
również omawiane, tym bardziej że odsłaniają one lepiej tożsamość osobową
autobiografek i diarystek.

Obfitość tekstów autobiograficznych arystokratek polskich, których linia
życia sięga do wieku XX, zmusza do dokonania pewnej selekqi. Wiadomo, że
wszelka intymistyka jest źródłem szczegółowej wiedzy historycznej, wykorzys-
tywanej przez badaczy historii. Dzięki licznym dziennikom i pamiętnikom
ziemian, tyleż mężczyzn13, co kobiet, czasem szlachty nieszczególnie zamożnej

8 Préface w F. Simonet-Tenant, Le journal intime, genre littéraire ou écriture ordinaire, Paris 2004.

9 P. Ricœur, Temps et récit, t. III, Paris 1985; idem, Soi-même comme un autre, Paris 1990,
s. 140-154.

10 F. Znaniecki, W.Thomas, The Polish Peasant in Europe and America, t. 1-2, Chicago 1918.
Piszę na ten temat w książce Style wypowiedzi pamiętnikarskiej, Kraków 1983, s. 48-67.

11 Zob. ibidem, rozdział II. Należy tu przypomnieć, że pionierstwo Polaków (szczególnie
F. Znanieckiego) w zakresie badania pamiętników pod względem faktów w nich zawartych
i postaw ich autorów podkreślił Ph. Lejeune w Avant propos do Archives autobiographiques.
Cahiers de sémiotique textuelle. Sous la dir. de Ph. Lejeune, Paris 1991, s. 5.

12 P. Rodak, Prawda w dzienniku osobistym, „Teksty Drugie", n. 4 (118), 2009, s. 23-38.

13 By podać jakieś przykłady pamiętników arystokratów sięgające XX w.: Roman Potocki,
1886-1914, Pamiętniki, Wrocław 1958; Alfred Potocki, Pamiętnik, Londyn 1959; Ludwik Jabło-
Teksty autobiograficzne polskich arystokratek w XX wieku

337

i tekstom nie zawsze publikowanym14, powstało wiele prac o życiu ziemian
polskich15. Oczywistą rzeczą jest, że nie wejdą w grę opowieści biograficzne

0 hrabinach de domo, jak np. o hr. Alfredowej Potockiej16, czy niehrabinach, ale
poślubionych polskim arystokratom, nie tak licznym zresztą zarówno w wieku
dwudziestym17, jak i wcześniej18.

W żyłach znacznej części arystokracji polskiej płynie nie tylko polska krew,
dlatego będą brane pod uwagę wyłącznie teksty tych hrabin pochodzenia
obcego, poślubionych arystokratom polskim, dla których miejscem życia stały
się głównie ziemie polskie i które nauczyły się języka polskiego, jak Matylda
z Windisch-Greatzów Sapieżyna, autorka tekstu pt. My i nasze Siedliska. Nie
zostaną natomiast uwzględnione pamiętniki księżnej Daisy - Angielki, vel.
księżnej Marii Teresy Cornvallis, choć zamieszkiwała po ślubie i po rozwodzie
ziemie dzisiejszej Polski, nie wyszła bowiem za mąż za Polaka. (jej mężem był
Franz Heinrich Hofberg, właściciel dóbr pszczyńskich, pałacu w Pszczynie

1 w Książu). Ponadto nigdy nie nauczyła się języka polskiego. Natomiast
teksty hrabin wywodzących się z rodów zachodnich, ale osiadłych w Polsce,
dzielących losy narodu polskiego i pracujących dla Polski, będą tu wzięte pod
uwagę (casus hr. Karoliny Lanckorońskiej).

Stopień zamożności rodzin arystokratycznych nie stanie się kryterium selek-
cji tekstów, jakkolwiek nie będą brane pod uwagę liczne teksty wspomnie-
niowe szlachcianek, które nie uzyskały dziedzicznie tytułu przynależności do
zamkniętej wówczas jeszcze klasy arystokratycznej, jak Marii Mortkowicz-
Olczakowej, Marii Ginter, czy pań współtworzących tzw. „literaturę kreso-
wą", by użyć określenia Stanisława Estreichera19, jak Zofii Kossak-Szczuckiej,
Marii Dunin-Kozickiej, Elżbiety z Zaleskich Dorożyńskiej i wielu innych. Rolę

nowski, Pamiętniki, Kraków 1963; Ojciec Joachim Badeni, Autobiografia. Z o. J. Badenim roz-
mawia A. Sporniak, Kraków 2004.

14 Przykładem wykorzystywania takich zapisów osobistych do badań nad historią miasta
i pałacu, np. w Łańcucie przełomu XIX i XX wieku, są studia nad czterdziestoma tomami
dzienników spisanych gotykiem przez głównego księgowego klucza łańcuckiego - Wilhel-
ma Serkowskiego (dziadka prof. Kazimierza Bartoszyńskiego). Znalazły się one w gestii
Muzeum zamkowego.

15 By wymienić chociażby: R. Jasiński, Zmierzch starego świata, Warszawa 2000, M. i J. Ło-
zińscy, W przedwojennej Polsce. Życie codzienne i niecodzienne, Warszawa 2011, J. Kolbuszew-
ski, Kresy, Warszawa 1997, M. Łozińska, W ziemiańskim dworze. Codzienność, obyczaje, święta,
zabawy, Warszawa 2011, M. Miller, Arystokracja, Warszawa 1993.

16 A. Cholewianka-Kruszyńska, Pani Afredowa Maria z Sanguszków Potocka z Łańcuta, War-
szawa 1998.

17 Np. K. Biernacki, Wspomnienia o Marii Przybyłko-Potockiej, Kraków 1974.

18 Jak np. J. Łojek, Dzieje pięknej Bitynki. Historia życia Zofii Potockiej 1760-1822, Szczecin
1988; B. Wernichowska, Kardy i kokardy. Opowieść o hrabinach Potockich, Kraków 2009 (do XX
wieku odnosi się tu wspomnienie o Krystynie Potockiej); D. Wawrzykowska-Wierciochowa,
Promienna. Opowieść biograficzna o Klaudynie z Działyńskich Potockiej 1801-1836, Warszawa 1976.

19 Zob. G. Rolak, Wstęp do Joanna Potocka, Dziennik z lat 1914-1919. Wszystko, co kochałam,
oprac. G. Rolak, Wrocław 2014.
338

Regina Lubas-Bartoszyńska

decydującą w wyborze tekstów odegrał status nazwiska rodowego, uznanego
w powszechnym odbiorze Polaków za nazwisko właściwe klasie arystokra-
tycznej.

Najbardziej „rozpisanym" autobiograficznie rodem są Potoccy różnych
linii i kluczy, jakby nazwisko przodka jednego z nich - Jana Potockiego, uzna-
nego zresztą przez Francuzów za ich pisarza, predestynowało potomnych do
pisania. A także ród Branickich. Obydwa rody, jak wiemy, nie najlepiej zapi-
sane w pamięci historycznej Polaków.

Większość analizowanych tekstów to autobiografie „upamiętnikowione"20.
Ich główny temat to prawda historyczna i indywidualna; dzieje własnego życia,
swej rodziny i rodu, z wyciszeniem tego, co negatywne. Natomiast prawda
psychologiczna i metafizyczna, przeżycia własne i refleksje odniesione do in-
stanq'i społecznej i ponadindywidualnej znajdują się w nich na dalszym planie.

1.	Anna z Działyńskich Potocka: Mój pamiętnik

Zacznijmy jednak od tekstu, w którym te dwie prawdy zostały podniesione
do rangi bardzo doniosłej, tym bardziej, że czas życia autorki w dużej części
należał do wieku XIX. Chodzi o autobiografię (i pamiętnik jednocześnie) Anny
z Działyńskich Potockiej (1846-1927) pt. Mój pamiętnik 21, sięgający w zapisach
do roku 1923. Jak pisze autor Wstępu, Jerzy Piechowski, wspomnienia Anny
Potockiej „dają panoramę życia szlachty polskiej XIX wieku", na którą „skła-
dały się: narodziny, śmierć, małżeństwo, nowa rodzina, wychowanie dzieci,
gospodarstwo domowe, podróże, rozrywki, odwiedziny u sąsiadów itp." (s. 11).
Małżeństwo Anny i Stanisława Potockich nie należało do zamożnej arystokra-
cji: majątek wielkopolski Anny Działyńskiej w Oleszycach został sprzedany
tanio, a Rymanów, gdzie osiedli i prowadzili sanatorium, kupiony z długami.
Natomiast pani Anna rodziła mężowi dzieci często, „jak koraliki", by użyć jej
określenia. Jak żadna inna z arystokratek-autorek tekstów pamiętnikarskich,
Anna z Działyńskich Potocka stała się obiektem podziwu spokrewnionych
z nią innych autobiografek z powodu swojej szlachetności, poświęcenia dla
innych, pracy społecznej, a nawet fizycznej przy prowadzeniu sanatorium,
a więc czegoś nietypowego dla 'mêméité' magnackiej tożsamości osobowej22.
Była bowiem arystokratką pracującą, a wraz ze Stanisławem Potockim tworzyli
małżeństwo społeczników, pionierów postępu, tak materialnego, jak i moral-

20 Określenie stosowane w pracach z teorii autobiografii dla teksów silnie skupionych
także na życiu 'innych'. Zob. R. Lubas-Bartoszyńska, Style wypowiedzi pamiętnikarskiej, Kra-
ków 1983. Termin powtarzany w omówieniach takich autobiografii.

21 Anna z Działyńskich-Potocka, Mój pamiętnik, Wstęp J. Piechowski, Warszawa 1973.

22 P. Ricœur wprowadza pojęcie mêméité dla określenia bycia tym samym zawsze oraz
ipséité dla tożsamości rozwijającej się w czasie (zob. Temps et récit, op. cit. passim). Tu chodzi
o pracę fizyczną, nietypową dla arystokratek. Cnoty Anny z Działyńskich Potockiej pod-
kreślane były w wielu wspomnieniach ziemianek polskich.
Teksty autobiograficzne polskich arystokratek w XX wieku

339

nego. Organizowali sklepiki, kółka rolnicze, czytelnie, Sodalicję Mariańską,
szkołę snycerską, naukę czytania i pisania oraz inne akqe. W sukurs tym dzia-
łaniom społecznikowskim szła refleksja autorki nad postawami życiowymi
innych osób, rodziny, nad swymi myślami i emocjami, wśród których uczucia
religijne, wsparte jej czynami, zajmowały ważne miejsce. I w tym względzie
wypowiedź własna Anny Potockiej z Rymanowa jest najsilniej nasycona psy-
chologią i metafizyką a także myślą społecznikowską.

2.	Maria Małgorzata z Radziwiłłów Potocka: Z moich wspomnień

Nieco krócej w XX wiek, bo do roku 1918, dochodzi autobiografia i pamięt-
nik jednocześnie innej pani, po mężu Franciszkowej Potockiej, mianowicie
Marii Małgorzaty z Radziwiłłów (1875-1962) pt. Z moich wspomnień23. Świat
wspomnień autorki jest zgoła odmienny od świata pani na Rymanowie. Jej
koligacje są bardzo wysokie, by wspomnieć tylko jedno z wielu wymienianych
pokrewieństw: autorka jest prawnuczką Antoniego Radziwiłła, namiestnika
poznańskiego, biorącego udział wespół z księciem Adamem Czartoryskim
w Kongresie Wiedeńskim. Jako żona Franciszka Radziwiłła, ministra Wyznań
Religijnych i Oświecenia Publicznego, ogranicza czas wspomnień do lat sprzed
międzywojnia. Uwaga autorki w dużym stopniu skupiona jest na odsłanianiu
swych koligacji rodzinnych i zasług szerokiej rodziny dla sprawy polskiej oraz
na przypomnieniu najważniejszych wydarzeń historycznych czasu, gdy ten
czy ów z jej przodków działał (np. pradziad określony jest „dobrym Polakiem",
ojciec -poseł do Reichstagu- walczył z kulturkampfem i nienawidził Bismarcka,
mąż organizował szkolnictwo w Kijowie itd.). Prawda historii i świadectwa
jest dla Franciszkowej Potockiej najważniejsza, także w ukazaniu codzienności
życia swej klasy społecznej. Wielki świat autorki predstawiony został dość
snobistycznie, w całej jego pełni i bogactwie. Autorka zdawała sobie sprawę
z tego, że istota życia jej klasy poddana jest historii w szczególny sposób, że
„mêméité" każdej tożsamości ma też swoją ipséité"24 w czasie. Według Hra-
biny bardzo liczy się w życiu strona materialna; ile kto wniósł posagu, ile
zarobił, ile stracił na różnych przedsięwzięciach gospodarczych, jakie posiada
kosztowności, pałace, meble, stroje. Życie pani Franciszkowej Potockiej, jak
większości arystokracji polskiej, przebiega w szerokich przestrzeniach, między
Berlinem, Petersburgiem, Teplitzem, Antoninem, Peczarą, Ołyką, Równem,
Warszawą i Krakowem. Obok nazwisk i imion arystokratów w roli towarzys-
twa do bali, podwieczorków, polowań i innych rozrywek, występują też uczeni
i artyści, jak Ludwik Puget, Karol Hubert Rostworowski, Stanisław Tarnowski
(obydwaj arystokraci), Jan Matejko, Jerzy Mycielski i inni. W Krakowie miej-

23 M.M. z Radziwiłłów Franciszkowa Potocka, Z moich wspomnień, oprac. E. Kozłowski,
Łomianki 2000.

24 P. Ricœur, op. cit. (zob. przyp. 22).
340

Regina Lubas-Bartoszyńska

scami pobytu hrabiny Franciszkowej Potockiej były pałace Jabłonowskich, Pod
Baranami, na Szlaku u Tarnowskich, u Tyszkiewiczów (w pałacyku częściowo
potem spalonym i zakupionym przez Kurię). Jako osoba lubiąca się bawić,
osobny rozdział poświęca balom kotylionowym i zabawom, począwszy od
młodości berlińskiej i petersburskiej, po bale krakowskie, a zwłaszcza war-
szawskie w pałacu w Jabłonnej u Eugeniuszów Potockich i w Mokotowie
u Lubomirskich. Autorka ukazuje siebie także w roli matki kształcącej synów
i wychowującej ich w duchu polskości. Z wielkim bólem powitała wiadomość
o śmierci brata jej męża - Tomcia, który zginął w okolicy Bzury i pochowany
został w kościele św. Krzyża. Początek wojny autorka kwituje stwierdzeniem,
że do nich na Podolu (przebywała w Peczarze) „ledwo dalekie echa wojny do-
chodziły przez gazety". Dopiero później wspomina transporty wojsk, jeńców
austriackich w szpitalu w Równem, okopy, sukcesy rosyjskie, zajęcie Warsza-
wy przez Niemców w 1916 r., wysiedlenia poddanych austro-niemieckich,
trudności z uzyskaniem paszportów przez rodziców jako obywateli niemiec-
kich i jej samej - obywatelki rosyjskiej. Jak każda patriotyczna arystokratka,
pracowała dla rannych w szpitalu. I jak większość posiadaczy pałaców, stra-
ciła w Peczarze cenne przedmioty. Pamiętnikarka dokłada starań, by jej orien-
tala w przebiegu konkretnych wydarzeń wojennych okazała się precyzyjna,
dlatego pisze na przykład o walce Piłsudskiego nad Styrem, o powstaniu kilku
korpusów polskich pod wodzą polskich generałów, o reakcji zaborców na
sprawę polską po zajęciu Warszawy. Jej wyjaśnienia są jednak niezbyt kla-
rowne; często ogólne, dalekie od wiedzy historyka. Wchodzenie w politykę
w związku z tematyką pierwszej wojny światowej jest udziałem kilku autorek
omawianych tu tekstów. Choć wyziera z nich czasem słaba znajomość wiedzy
przedmiotowej, to należy ocenić pozytywnie ambicje pań do posiadania jakiejś
orientaqi na ten temat oraz własnej oceny wydarzeń.

Niezależnie od tematyki wojennej autorka podkreśla zdolności administra-
cyjne męża, nie tylko na stanowisku w ministerstwie, ale też w ordynacji
teplitzko-sitkowskiej, potem peczarskiej, organizacyjne w zakresie szkolnictwa
w Kijowie, szerokie kontakty z uczonymi, np. z Marianem Zdziechowskim. Jej
tekst, napisany na prośbę syna - Konstantego, po drugiej wojnie światowej, jest
także wzbogacony o jeszcze inne przekazy, związane z pozyqą polityczną pra-
dziadka Marii Małgorzaty - Antoniego Radziwiłła - namiestnika poznańskiego.

3.	Matylda Sapieżyna z Windisch-Graetzów: My i nasze Siedliska

Tematyka pierwszej wojny światowej, związana z oddaniem synów dla
sprawy polskiej, wtopiona w szeroką panoramę własnego życia i życia arysto-
kracji, znalazła wyraz w niejednym zapisie osobistym autorek tej klasy spo-
łecznej. O poległym bohaterską śmiercią Tomaszu Potockim piszą nie tylko
krewne pamiętnikarki, ale także zbolała matka, którą syn przywoływał przed
Teksty autobiograficzne polskich arystokratek w XX wieku

341

skonaniem, Joanna Potocka25, której poświęcimy uwagę nieco później. Na razie
przypatrzmy się wspomnieniom matki Fredzia Sapiehy, także poległego na
polu chwały. Chodzi o sylwę26 autobiograficzną Matyldy Pawłowej Sapieżyny
z Windisch-Graetzów (1873-1968) pt. My i nasze Siedliska27. Jako Austriaczka,
i w pewnym stopniu Węgierka , wyszedłszy za mąż za Polaka Pawła Sapiehę,
stała się Polką, choć pozwalała sobie na uwagi krytyczne wobec Polaków.
Zamieszkała w Polsce, ale - rzecz zrozumiała - jeździła też do Wiednia czy
do Szaros-Patak. Gruby tom wspomnień Sapieżyny ma zrazu formę listu do
dzieci, podkreśloną zwrotem „Kochane Dzieci'. Dla nich to autorka opowiada
czterdzieści lat życia, spędzonego głównie w Siedliskach i związanego z pa-
mięcią ich ojca - Pawła Sapiehy. Opasły list-wspomnienie, jak na sylwę
przystało, uzupełniany jest fragmentami własnego dziennika o zaburzonej
chronologii, relacją pamiętnikarską, artykułami prasowymi i fragmentami
poezji autorki. Nazwa „Siedliska" w tytule sugeruje stabilność życia. Istotnie,
było to życie bardziej stabilne, niż życie niejednej hrabianki-autorki tu oma-
wianej, gdyż w dużej mierze spędzane w Siedliskach, po dwu latach w Jaśle
i we Lwowie ze względu na pełnione przez Hrabiego funkcje państwowe.
Paweł Sapieha był między innymi posłem na sejm w Wiedniu, Radcą w Na-
miestnictwie, piastował wysokie stanowisko w starostwie w Jaśle, współpra-
cował z ruchem ludowym (np. z Bojką, z braćmi Patoczkami, z księdzem
Badenim pomagającym ruchowi). Natomiast hr. Kazimierz Badeni należał do
tych dostojników wiedeńskich (potem zdymisjonowanych), z którymi Potocki
utrzymywał żywe kontakty towarzyskie. Rodzina Badenich nie była jedyną,
z którą hrabiostwa Sapiehów łączyły więzy towarzyskie. Choć autorka narze-
kała na osamotnienie w Siedliskach, to wśród nazwisk dostojnych rodów,
towarzysko powiązanych z Siedliskami, wymieniani są m.in. Stadniccy
z Krasiczyna, Alfredowie Potoccy z Łańcuta, Maria Żółtowska, Lanckorońscy,
Tyszkiewiczowie, Adamowie Potoccy, Witoldowie Czartoryscy i inni. Współ-
pracując z ruchem ludowym małżeństwo Pawłów Sapiehów udzielało się
społecznie i pomagało biednym, głównie we Lwowie. Autorka uczyła dzieci
wiejskie pisać i czytać, organizowała ochronki, czytelnie, zakładała „Ruch
Katolicki', Sekretariat katolicki, pan Paweł prowadził Polski Czerwony Krzyż.

Sylwa pamętnikarska Pawłowej Sapieżyny uwiecznia też zasługi przodków
z obydwu stron. Teść, Adam Sapieha, organizował głośne wystawy: we Lwo-
wie „Panoramy Racławickiej" w r. 1894, a na terenie Parku Stryjskiego w 1892
wystawę etnograficzną z imprezami towarzyszącymi, z udziałem rodziny
cesarskiej. Autorka nie ukrywa jednak niepowodzeń, np. olbrzymiej straty
finansowej z tytułu likwidaqi Banku Kredytowego, w którym przewodniczą-

25 Joanna Potocka, Dziennik z lat 1914-1919. Wszystko, co kochałam, oprac. G. Rolak, Wroc-
ław 2014.

26 Zob. R. Nycz, Sylwy współczesne, Warszawa 1984.

27 M.P. Sapieżyna z Windisch-Graetzów, My i nasze Siedliska, wstęp M. z Sapiehów
Osterwina, Kraków 2004.
Regina Lubas-Bartoszyńska

cym Rady Naczelnej był jej teść. Spoglądając na własnych przodków autorka
mówi o pracy ojca jako komendanta wojskowego od r. 1880 w Krakowie,
potem we Lwowie, następnie w parlamencie wiedeńskim, przedstawia histo-
rię rodzinnych zamków w Saros-Pataku i w Tachu, koligacje rodzinne, obce
i polskie (spokrewnienie z hr. Tarnowskimi z Dzikowa), ubolewa nad odłącze-
niem się Węgier od Cesarstwa.

Autorka zachwala walory Siedlisk, mimo iż dokuczało jej odosobnienie
i odległość od większych majątków. Uroki te to kwiaty z maciejką na czele,

0 które troska zabierała czas paniom, smażenie przeróżnych konfitur podawa-
nych w wymyślny sposób, relaksowe podwieczorki, polowania, gromadzące
zwykle także gości, wizyty i rewizyty itd. Matylda Sapieżyna kochała także
rodzinne włości austriackie i Włochy. Rzym uważała za swą duchową stolicę.
Na Lido spotkała w 1908 r. Sienkiewicza, jeździła do Anglii w związku z nauką
dzieci, a w późniejszym czasie mieszkała wraz z mężem także w Krakowie,
przy Sławkowskiej. Małżeństwo jednej z córek z Osterwą i wstąpienie ostatniej
z nich do klasztoru, prowokowały większą mobilność autobiografistki.

Jako Austriaczka, nie ukrywająca wspomnianego krytycyzmu wobec Pola-
ków, odnosiła go głównie do własnej klasy społecznej, wyrzucając jej deka-
denqę i bezproduktywność „synów naszych rodzin", czemu „sprzyjały częste
małżeństwa zawierane w rodzinach"(s. 199). Ale swoje dzieci wychowywała
w duchu miłości do Polski. Oddała Polsce jednego z synów; Fredzio, odzna-
czony Krzyżem Walecznych, wzięty do niewoli, poległ w pierwszej wojnie
światowej. Szukanie szczątków w okolicach Strzemieszyc, opłakiwanie ich, to
osobny rozdział obrazów tej wojny.

Żadna z autobiografistek tu omówionych nie poświęciła tyle uwagi proble-
mowi kształcenia dzieci, co pani Matylda Sapieżyna. Syna Fredzia kształciła
w college'u w Dawnside, córkę Elżbisię w Cambridge, wcześniej jeździła
z dziećmi do Anglii, by je powoli wprowadzać w angielski system kształcenia.
Dla Tilki i Maryni przyjęła zrazu Angielkę, by następnie oddać je do Niepoka-
lanowa. Pawełek po maturze studiował w Podchorążówce kawalerię. Autorka
krytykuje niewłaściwe metody nauczania, zwłaszcza jezuickie, a czyni to po
bezpośrednim zetknięciu się z nimi w związku z doglądaniem nauki swych
dzieci. Można śmiało powiedzieć, że we wspomnieniach Sapieżyny prawda
psychologiczna, a nawet metafizyczna, znajdują wielorakie odsłony.

Natomiast troska o ukazanie głębiej prawdy o pierwszej wojnie światowej
ujawnia ambiqę historiograficzną Sapieżyny. Podobne zachowania obserwo-
waliśmy w pamiętnikach innych autorek piszących o pierwszej wojnie. Nie
tylko bowiem przedstawia ona przebieg pewnych działań wojennych na tere-
nach Polski południowej (acz z błędami, na co zwraca uwagę córka), czy Europy

1 ocenia fakty historyczne oraz idee głoszone przez polityków. Ma nawet
pewne propozycje dla Polski. Idea „dobra dla Polski" według autorki musi
zawierać aspekt etyczności, religijności i sprawiedliwości. Politycy jak i liczne
partie i stowarzyszenia, które wymienia, winne je mieć na uwadze. Zwraca

342
Teksty autobiograficzne polskich arystokratek w XX wieku

343

uwagę na błędy cesarza i wskazuje, jak powinien postępować. Warte podkreś-
lenia pozostają liczne i bardzo osobiste wyrazy uczuć patriotycznych wobec
przybranej Ojczyzny i polskiego narodu : „nie mogę się odosobnić i różnić od
męża i moich dzieci w sprawie tak ważnej, jak duchowa przynależność do ich
narodowości" (s. 351); „ale [...] zrosłam się tak z tą polską dolą i niedolą, przy-
wiązałam się do tych ludzi i miejscowości.." (s. 351); „Jesteśmy nieszczęśli-
wym narodem choć zdolności Polaków są na poziomie kultury zachodniej"
(s. 286). Odsłaniana prawda historyczna przesycona jest więc także prawdą
psychologiczną i metafizyczną, „przekraczającą ludzką przygodowość"28. Choć
tekst Sapieżyny wraz z materiałami rodzinnymi niewolny jest od błędów sty-
listycznych, czy kalek języków zachodnich to jednak należy podkreślić, że
autorka pisze swą autobiografię językiem, którego nauczyła się błyskawicznie
od chwili zaręczyn z Polakiem.

4.	Joanna Potocka: Dziennik z lat 1914-1919

Kolejną matką-Polką, oddającą syna Ojczyźnie i opłakującą ofiarę, jest wspom-
niana wcześniej Joanna Potocka (1851-1928). W jej Dzienniku z lat 1914-191929
obserwujemy również ambiqę bycia historykiem pierwszej wojny światowej.
Jest ona brana pod uwagę jako jedna z reprezentantek tak zwanej „literatury
kresowej". Czas dziennikowy jest dla autorki szczególnie bolesny, albowiem
znaczony śmiercią dwu najbliższych osób; syna -Tomcia, który bronił mostu
między Sochaczewem a Błoniem i poległ ze słowami „Powiedz matce, żem
umarł jak żołnierz" (s. 60) oraz siostry Anieli z Potockich Zamoyskiej, a także
utratą majątku w Peczarze. Dziennik zaczęła pisać właśnie w czasie podróży
do Peczary 19 lipca 1914 roku, stosując podwójne daty, jak mieszkańcy daw-
nych ziem polskich pod zaborem rosyjskim (różnica w datowaniu wynosiła
13 dni). Ostatni zapis pochodzi z 30 marca 1919 roku. Dziennik ten jest także
świadectwem niemożności pogodzenia się z utratą dominującej roli swej klasy.
To na planie historii. Na płaszczyźnie osobistej - jak już wspomniano - dzien-
nik jest zapisem bólu matki tracącej dziecko na wojnie i niezwykłej mobilności
autorki, zmieniającej stale miejsca pobytu, czasem dla spotkań z córkami,
w czym wojna nie była bez znaczenia. Utracone podczas wojny Ołyka i Pe-
czara, potem Odessa, Kijów, Nowogródczyzna, Warszawa, Kraków, Rzepi-
chów - i częste powroty do niektórych z tych miejsc, to tylko hasła wywoławcze
ustawicznych, głównie kolejowych podróży diarystki. Osobiste akcenty dzien-

28 Zob. przyp. 12.

29 Joanna Potocka, Dziennik z lat 1914-1919, op. cit.. Podstawą omówienia jest właśnie to
wydanie. Autorka występuje także pod imieniem Janina Zofia w kolejnym wydaniu dzien-
nika, opublikowanym przez jej córkę Zofię Barbarę wraz z jej własnymi wspomnieniami:
Janina Zofia z Potockich Potocka, Dziennik 1914-1919. Peczara oraz Zofia Barbara Potocka,
Moje własne wspomnienia, Łomianki 2014.
344

Regina Lubas-Bartoszyńska

nika to także zapisy uwieczniające zasługi inżynieryjne wcześnie zmarłego męża
Konstantego w zakresie budowy dróg i mostów, czy działań rolniczych30.

Końcowe partie dziennika przesycone są szczegółowymi informacjami
o stanie i przebiegu wojny w kraju oraz na frontach europejskich, czerpanymi
często z prasy oraz refleksjami natury politycznej, snutymi w oparciu o przed-
stawione działania. Ambicje publicystyczne autorki obejmują całokształt sytua-
cji politycznej Polski, nie tylko związanej ściśle z wojną. Jest tu miejsce też dla
opisu działań Korfantego i zamachu na niego, jego mowy w sejmie, dla straj-
ków w Zagłębiu Dąbrowskim, dla proklamowania Księstwa Poznańskiego,
powierzenia przez Piłsudskiego Daszyńskiemu formowania nowego gabinetu,
roli Hallera i hallerczyków itd. Na balu organizowanym przez Eustachego
Sapiehę, na który diarystka została zaproszona, miał być także Piłsudski. Po
wojnie autorka uczestniczyła w wielu zebraniach, wiecach i innych zgroma-
dzeniach. Ostatnią większą imprezą opisaną w dzienniku Joanny Potockiej był
Zjazd Ziemian Polskich 27 marca 1919 roku zajmujący się kwestią obrony
ziemian przed przymusowym wywłaszczeniem i przekazaniem ziemi chło-
pom. Nie wchodząc głębiej w ocenę informacji politycznej i jakości refleksji
autorki, stwierdzić trzeba jej ambiqe bycia szeroko zorientowaną we wszyst-
kich wydarzeniach bieżących i uczestniczącą w tym, co dla kobiety jej stanu
możliwe, zaangażowaną patriotycznie i emocjonalnie, płacącą za swój patrio-
tyzm najwyższą cenę jaką była żołnierska śmierć syna.

5.	Ludwika Ostrowska: Trochę się zazdrości tym, co nie dożyli tych czasów

Znacznie skromniej niż w omówionych dotąd zapisach autobiograficznych
kwestia pierwszej wojny objawia się w dzienniku arystokratki Ludwiki Ostrow-
skiej z Maluszyna (1852-1926) pt. Trochę się zazdrości tym, co nie dożyli tych cza-
sów31. Mimo skromności zapisów, diarystka doczekała się ich omówień przez
historyków32. Ostrowska przedstawia aktualne działania wojenne w swoim
regionie, to znaczy na terenach w pobliżu Koniecpola, Częstochowy, Radom-
ska i okolic w sposób zwięzły, zdystansowany, obiektywny, bez widocznego
zaangażowania patriotycznego i emocjonalnego. Nie ma ambicji informowa-
nia szerzej o przebiegu wojny w Polsce czy w Europie, ani o jej politycznych
kulisach i grach, a tym bardziej ich ocenach. Wiadomo, że jej ojciec - Aleksan-
der33 otrzymał order za uśmierzenie powstania styczniowego na swych tere-

30 W roku 1944, a więc w czasie nie objętym dziennikiem, odebrano Potockim Rudkę,
a pałac zamieniono na magazyny i dom kultury.

31 Dziennik Ludwiki Ostrowskiej z Maluszyna, Trochę się zazdrości tym, co nie dożyli tych
czasów, oprac. J. Kita, P. Zawilski, Warszawa 2014.

32 Np. J. Kita, Ludwika hr. Ostrowska z Maluszyna 1852-1926. Życie i działalność. Księga Jubi-
leuszowa, Częstochowa 2012.

33 www.maluszyn.eu/index.php.Organizacja i Zarząd dóbr Ostrowskiej z Maluszyna.
Teksty autobiograficzne polskich arystokratek w XX wieku

345

nach, o czym nie czytamy w dzienniku. Autorka nie ujawnia też w swych
zapisach ambicji odsłonięcia obrazów życia obyczajowego swej klasy społecz-
nej. Drobne notatki samotnej (zapewne) autorki o wyjazdach jednego z jej dwu
braci do Warszawy w celach leczniczych czy pewnych działań politycznych,
sąsiadują czasem ze wzmiankami o wizytach „popasem" jakichś znajomych ze
świata arystokratycznego, np. państwa Tarnowskich, Juliuszów Końskich,
pani Stefanii Raczyńskiej. Motywy przewodnie tych zapisów są związane
z wojną: huki dochodzące z tej czy z innej strony, okopy, ciągnące kolumny
wojsk, linie frontu itp. Chłodna, zdystansowana, skrótowa narraqa diarystki
odzwierciedla podobną jej tożsamość, daleką od emocjonalnego zaangażowa-
nia patriotycznego, co w pewnym stopniu tłumaczy historia jej ojca.

6.	Maria Lubomirska: Pamiętnik 1914-1919

Najobszerniejszą relację autobiograficzną o pierwszej wojnie światowej,
toczonej na wielu frontach, nie tylko na Kresach34 oraz zapis ciekawszych dla
Polski wydarzeń, nastrojów35 i problemów politycznych tego czasu, w aurze
prywatności daje księżna Maria Zdzisławowa Lubomirska (1873-1934) w Pa-
miętniku 1914-191936. Prawda historyczna, którą autorka miała przede wszyst-
kim na względzie, oddana została poprzez referowanie pracy jej męża - Zdzi-
sława - jako zwierzchnika Komitetu Obywatelskiego, następnie Prezydenta
miasta Warszawy do 23 listopada 1917 roku, potem członka Rady Regencyjnej.
Dziennik, którego prowadzenie zaczyna się w dniu wypowiedzenia wojny
Serbii przez Austrię w lipcu 1914 roku, ukazuje zrazu mieszkanie w Warsza-
wie na Frascati, zawsze pełne ludzi. Na początku byli to ochotnicy-wojskowi
- krewni i przyjaciele. O nich pisze Lubomirska najwięcej: „Słyszę, że się nasi
okrywają sławą! Tomek Potocki godzien odznaczenia pracował nad okopem
pod gradem kul. Tomek Lubomirski ma otrzymać „Jerzego" za szczęśliwy
wywiad w bardzo niebezpiecznych warunkach. Wielopolski młody także się
zasłużył. Ostrowski z bohaterstwem ratował ginącego oficera" (s. 66); „Pod
Lesznem poległ Tomek Potocki" (s. 69). „Pogrzeb Tomka Potockiego w koś-
ciele św. Krzyża piękny i podniosły [...] Biedna ciotka Jania drobna, zbo-
lała." (s. 70). Te urywki zapisów świadczą o dążeniu do pokazania zasług
dla Polski swojej klasy społecznej.

34 Zob. Wstęp G. Rolak do Dziennika z lat 1914-1919 Joanny Potockiej. Dziennik ten, jak
i dziennik M. Lubomirskiej oraz inne dzieła literatury faktu zaliczone zostały przez
S. Estreichera do tzw. „literatury kresowej".

35 Problematykę polityczną dziennika M. Lubomirskiej (w tym zmiennych nastrojów
politycznych społeczeństwa w tym czasie), bardzo fachowo przedstawia wstęp historyka
prof. J. Pajewskiego do wydania Pamiętnika 1914-1919 Marii Z. Lubomirskiej, Poznań 2002.

36 Zob. przypis 35.
346

Regina Lubas-Bartoszyńska

W miarę upływu czasu i biegu wojny dom na Frascati, dzielony przez ro-
dzinę diarystki z dworem w niezbyt odległej od Warszawy Małowsi, zapełnia
się różnymi znakomitościami ze świata polityki (np. Adam Tarnowski, Adam
Zamoyski, Wielopolscy) i krewnymi na herbatkach czy obiadach. W listopa-
dzie 1918 r. na dłuższej rozmowie z byłym już wówczas Prezydentem miasta
był nawet Józef Piłsudski, o którego uwolnienie z więzienia w Szczypiornie
zabiegał u generała-gubernatora Beselera pan domu, mimo iż uzyskawszy
władzę dzięki poparciu Niemców, nie był on wielbicielem Naczelnika ani jego
Legionów. Legiony nie są też zbyt entuzjastycznie przedstawione w dzien-
niku. Trudno wskazać na wszystkie ważniejsze fakty historyczne pozafron-
towe, które w związku z pracą męża lub pracą jej znajomych diarystka zapi-
sała i które uważała za bardzo istotne. Poza wskazanymi wcześniej faktami,
dorzućmy jeszcze np.: ogłoszenie 5 listopada 1916 roku w Sali Kolumnowej
przez generała-gubernatora orędzia Niepodległości, działania Legionów, pierw-
sze spotkanie męża diarystki z Piłsudskim, bunt ludu na ulicach Warszawy
w maju 1917 roku, wybory marszałka stanu Pułaskiego, Manifest Niepodległości
ogłoszony przez Radę Regencyjną, wybór Adama Tarnowskiego na zwierzch-
nika Rady Regencyjnej.

Jeśli chodzi o działania wojenne, to w miarę upływu czasu znajdują one
słabsze odbicie w dzienniku, zwłaszcza te z obszaru Królestwa. Wprawdzie
autorka pisze kilka razy o brygadzie Hallera, o Legionach, ale nigdy nie przed-
stawia ich w walce (raz wspomina o bitwie pod Komorowem). Natomiast dość
często interesuje się frontami zachodnimi; pisze o początkowej przewadze
Niemców, potem o ich klęsce, o naczelnym dowództwie gen. Focha, o Verdun,
Amiens, o wzięciu Baupaume, Nestle, Chauny itd. Diarystka sama wspomina,
iż od pewnego czasu „słabo przędzie" w opanowaniu wiedzy o działaniach
wojennych. Coraz poważniej choruje na nerki i coraz mniej ma sił. Prawda
historyczna oddana w literaturze pamiętnikarskiej to nie tylko fakty, to także
idee nimi rządzące. Te znalazły wiele miejsca w dzienniku Lubomirskiej, tym
bardziej, że wieloma z nich autorka inspirowała męża, a nawet niekiedy pod-
suwała sposoby ich rozwiązywania, czy dokonywania korekty jego zachowań.
Autor Wstępu podkreśla bardzo dobrą orientaq'ę diarystki37w problematyce
politycznej swego czasu. Lubomirska eksponuje też własne poglądy polityczne
wołając o zgodę w narodzie, a także między zaborcami w kwestii niepodleg-
łości Polski, o chleb dla głodnych, jako że dobroczynność zajmowała ważne
miejsce w jej życiu.

Obszerny dziennik Lubomirskiej oddaje też prawdę psychologiczną. Świet-
nie zorientowana w konwencji dziennika zdaje sobie sprawę, w wyznaniach
metatekstualnych można zapowiadać myśli, które się chce przekazać. Dlatego
czyni to niejednokrotnie wyznając, że obok spraw ogólnych pragnie wyrazić
„kwilenie swego serca", zwłaszcza gdy znajduje się na łonie natury, i to jesz-

37 Zob. J. Pajewski, Wstęp do wydania Dziennika, op.cit.
Teksty autobiograficzne polskich arystokratek w XX wieku

347

cze na tle krajobrazów dzieciństwa w Stawiszczach czy w Ławrowie na przy-
kład, a nawet w pobliskiej Małowsi. Także rodzinne spotkania w gronie naj-
bliższych, a szczególnie wigilia, wyzwalają w diarystce wzruszenia bliskie
metafizycznym: „Szara Wigilia, a jednak opromieniona naszym rodzinnym
połączeniem i tym łamaniem opłatka u siebie i ze swoimi, w ciężkich losów
wspólności" (s. 298). „Kwilenie serca" diarystki to nie tylko odczucia błogo-
stanu, ale i bólu o charakterze ogólnym: „Na polskiej ziemi płoną miasta
i sioła, znikają stare pamiątki, marnieje praca pokoleń, na krwawym pobojo-
wisku gasną młode życia ..." (s.123). Wiele prawdy psychologicznej oddaje
diarystka w przedstawieniu kilku miesięcy rozłąki z mężem, gdy wyjechała
z córkami na Ukrainę, do Petersburga i do Sztokholmu. Stale wyrzuca sobie,
że miejsce żony jest obok męża, a nakazem - dzielenie z nim jego obowiąz-
ków. Nieobecność męża, nawet kilkudniową, odczuwa jako brak, pustkę:
„Zdziś wyjechał do Dzikowa dziś rano. Wokoło mnie zalega cisza, znikł ten
wir, niepewność i wyczekiwanie, które są mi życiem domowym, a których
brak tworzy zarazem ulgę i pustkę oraz zmianę niepokoju..." (s. 360). Prawda
psychologiczna dziennika Lubomirskiej to także prawda przemęczenia ambit-
nej intelektualnie diarystki nadmiarem obowiązków wobec męża - wysokiego
dygnitarza, a obowiązki te chciała wypełniać godnie. Lubomirska to diarystka
utalentowana literacko, łącząca dobre pióro z poczuciem humoru i lekką iro-
nią. Literacka, elegancka polszczyzna sąsiaduje z fragmentami francuskoję-
zycznymi, rzadziej angielskimi.

7.	Anna Potocka: Przez góry doliny

W mniejszym stopniu bieżącą historię kraju, a więcej własną prywatność
i losy arystokracji w dobie jej exodusu z ojczyzny obserwujemy w autobiogra-
fii-pamiętniku hrabiny Anny z Reyów Konstantowej Potockiej (ur. 1925) Przez
góry doliny 38. Zmuszona po wojnie, jak wielu arystokratów polskich, do emi-
gracji, Anna Potocka znajduje w sobie samej siłę, by wytrwać w patriotyz-
mie i kultywować rodzime wartości. Przywiązując wiele uwagi do tradyqi
polskiej, autorka utrwala zwyczaje ludowe, które bogato manifestowały się
w miejscach jej dzieciństwa - w Sieciechowie i Przecławiu, chociażby w postaci
dożynek. Przytoczony fragment pieśni dożynkowej Przez góry, doliny pojawia
się w tytule jej wspomnień. Dając upust tęsknocie za światem, który minął,
Anna z Reyów Potocka kreśli historię zamków i pałaców rodzinnych, jak cho-
ciażby tego z Przecławia, sięgającą roku 1667, kiedy to zamek został kupiony
przez Władysława Reya z Nagłowic. Stwierdza przy tym, że „Przecław jeszcze
stoi i nie rozpadł się, jak dwadzieścia tysięcy polskich dworów i pałaców"
(s. 9). W historii własnych rodów i we współczesności szuka imion przodków
zasłużonych dla Ojczyzny, by udowodnić doniosłość swej klasy społecznej

38 Anna z Reyów Konstantowa Potocka, Przez góry, doliny, Łomianki 2011.
348

Regina Lubas-Bartoszyńska

w dziejach Polski i pokazać w pełni tożsamość arystokraty. Tak np. wspomina
rękopisy wuja Kocia Branickiego, który zginął w pierwszej wojnie światowej,
obrazy zamku pędzla kolegi Matejki Władysława Puszczyńskiego itp. O wiele
więcej szczegółów historycznych przytacza w związku z dziejami zamku
w Montrésor na południe od Paryża, o którym wspomina kilka razy. Przemil-
czając pierwszego, niechlubnie utrwalonego w historii Polski Ksawerego
Branickiego, zaczyna od drugiego Ksawerego, który ten zamek kupił w roku
1843 i przekazał potomnym. Tenże Ksawery, obok różnych akcji dobroczyn-
nych wspierał finansowo „Trybunę Ludów" i „Legię Polską". Jako jedna
z córek Janiny Branickiej autorka jest współposiadaczką zamku w Montrésor,
natomiast jej małżeństwo z Konstantym Potockim, gospodarującym w Pecza-
rze, wiąże Wilanów z Ukrainą. Szeroki krąg przyjaciół i powiązania rodzinne
sprzyjają mnożeniu zasług wybitniejszych członków dwu rodów. Autorka
opowiada np. o pracy społecznej cioci Rysi, organizującej chóry, odczyty,
uczącej i leczącej dzieci chłopskie. Osobliwe są opisy rekolekcji dla panów,
podczas których salon zamieniał się w kaplicę. Nie brak też, jak w każdym
niemal pamiętniku arystokratek, obrazów bali, polowań, świąt, wizyt, pogrze-
bów najbliższych osób, opisów wnętrz i prezentacji historii innych zamków,
np. w Baranowie czy w Dzikowie. Pamiętnikarka z lubością odsłania pracę
i zasługi swego męża w zakresie Inspekqi wód w rejonie białostockim i w za-
rządzaniu Rudkami. W dalszej rodzinie godnym uwiecznienia przodkiem
okazał się jeden z wujów, zamordowany podczas rzezi galicyjskiej. Zarówno
rodzina Potockich, jak i Branickich wiązały autorkę z Krakowem; z pałacami
pod Baranami i Jabłonowskich, na Szlaku i w Rynku przy Brackiej.

Rok 1939 stanowił wstrząs dla całego narodu, a dla arystokraqi oznaczał
okazję do jeszcze ściślejszego wiązania się rodzin w celu udzielania sobie wza-
jemnej pomocy. Wiele rodzin opuściło kraj ponieważ większość ich posiad-
łości zajęli Niemcy, niektóre zamki spłonęły, a Ukraińcy też wnosili swój
wkład w dzieło zniszczenia. I w tym czasie znajduje Konstantowa Potocka
wiele wydarzeń chlubnych dla ludzi swej klasy: Kocio z Krakowa przebrał
się za Niemca i przeprowadził w bezpieczne miejsce zagrożonych Żydów.
Rodzina autorki już w roku 1943 znała podane przez Niemców w radio spisy
nazwisk zidentyfikowanych ofiar w Katyniu. Różne wymieniane w pamięt-
niku osoby z jej rodziny działały w AK i miały dostęp do tajnych informacji.

Setki nazwisk i imion powtarzają się w pamiętniku-autobiografii Anny
z Reyów Potockiej w różnych kontekstach i w różnym czasie. Autorce chodzi
o namalowanie genealogii ważnych rodów arystokratycznych. Wychodzi z za-
łożenia, że jest to dla tej klasy niemal osobny przedmiot nauki, a pamiętniki
muszą go w sobie zawierać. Dlatego niezależnie od podania sylwetek osób,
z którymi się stykała w przedstawianym momencie życia, podaje jeszcze
omówienia członków ich rodzin, także z przeszłości, jednak bez ujawniania
ich grzeszków. Po wojnie autorka wraz z mężem i częścią rodziny (jeden
z synów został w Krakowie) wyjechała do Francji (Paryż, Montrésor), potem
Teksty autobiograficzne polskich arystokratek w XX wieku

349

do Afryki gdzie pracowała w bibliotece i udzielała się społecznie. Mąż prowa-
dzący w Afryce interesy, był niezwykle popularny w klubach kolonialnych.

8.	Anna Branicka-Wolska: Listy niewysłane

Drugi rozpisany autobiograficznie ród - Branickich - reprezentuje Anna
Branicka-Wolska (ur. 1924) swoją sylwą autobiograficzną pt. Listy niewysłane39.
Sylwa ta, z dominującą formą listu, zawierająca też wstawki autobiograficzne
i pamiętnikarskie, nierzadko mocno zliryzowane lub zeseizowane, kreśli życie
całej rodziny z Wilanowa w XX wieku i osób z nią związanych. Nie otrzy-
mujemy jednak chronologicznej historii, jako że w Listach niewysłanych wyda-
rzenia z czasu pisania mieszają się w sposób nieuporządkowany z wydarze-
niami z przeszłości. Wmontowane w serię listów opowieści wspomnieniowe,
dotyczące różnych sytuacji z przeszłości, np. opis Wielkanocy, Wigilii, imienin
mamy, dożynek, ten nieporządek chronologiczny jeszcze bardziej pogłębiają.
Problematykę Listów niewysłanych można ująć w kilku punktach: życie oby-
czajowe arystokracji w czasie pokoju, w okresie wojny niszczącej pałace i ich
mieszkańców, powstanie warszawskie, doświadczenie obozu i internowania
w ZSRR.

Czas pisania listów, zrazu kierowanych do nikogo, potem - do narzeczo-
nego Janusza Radomskiego, pozostającego w obozie po udziale w powstaniu
warszawskim, zaczyna się we wrześniu 1944 roku, kiedy to autorka opuszcza
Wilanów na swej klaczy. Następne listy pisane są w obozie internowania
w Krasnogorsku w latach 1945-1947. Dopiski do listów, jak i niektóre wspom-
nienia, pochodzą z roku 1971.

Pierwszy blok tematyczny przedstawia obrazy życia pałacowego w Wila-
nowie, lata sielskie anielskie, spędzone w gronie mądrych i kochających rodzi-
ców, dwu sióstr i krewnych. Wrażenia sielskości oddają też opisy pobytu
u krewnych w Nieborowie, Natolinie, w Walewicach, czy w Rosi, a nawet
w odległym Rymanowie, obrazy polowań u wuja Stacha Reya, dożynek i innych
zwyczajów.

Większe znaczenie mają relacje z roku 1939 o Wilanowie, o powstaniu war-
szawskim i wojnie. Spustoszenia pałacu, strzelaniny w salonach, wynoszenie
krwi w miednicach, działania mądrej matki, która odsunięciem drabiny na
strych ocaliła życie obrońcom pałacu, dostarczanie zupy rannym i chłopom,
ochrona kościoła, od którego matka miała klucz, opatrywanie rannych - to
najważniejsze akcje obrony pałacu, przedstawione przez wspominającą.
Pośród zabitych w Wilanowie rozpoznano syna Węgrzyna oraz przyjaciela
ojca - prof. Bystronia40. W wielu tych działaniach młoda autorka uczestniczyła.

39 A. Branicka-Wolska, Listy niewysłane, Warszawa 1993.

40 Autorka nie podaje imion poległych. Nie chodzi o historyka obyczajów Jana Stanisła-
wa Bystronia, który zmarł w 1964 roku.
350

Regina Lubas-Bartoszyńska

Ojciec, posiadający swe biuro w Warszawie i tam czasem nocujący, został
aresztowany przez Niemców i zamknięty w więzieniu na Pawiaku, potem
w Grójcu. Siostry - starsza Maria i młodsza Atka brały udział w powstaniu
jako łączniczki. Natomiast kuzynka Myszka Dynowska poległa w pierwszym
dniu powstania. Anna choć należała do AK, z racji młodego wieku nie mogła
aktywniej w nim uczestniczyć.

Najpoważniejszą objętościowo część listów stanowią te, pisane z Krasno-
gorska, przedstawiające codzienność internowania szesnastu osób z arystokra-
cji, z księciem Januszem Radziwiłłem i jego żoną, która wkrótce zmarła. Nim
wysiedleni znaleźli się w Krasnogorsku, długo byli wożeni na wschód i za-
wracani do Warszawy, dowożeni do Brzeska, zmuszani do kwarantanny. Do
Brzeska zostali przywiezieni 8 lutego 1945 roku i wkrótce do miejsca przezna-
czenia. Rodzina Branickich (bez Atki, która została z narzeczonym), mieszkała
w jednym pokoju. Do autorki, jako najsilniejszej w rodzinie, należało zbieranie
i rąbanie drzewa, robienie na drutach swetrów i dodatków, które sprze-
dawała, by kupić żywności więcej niż to, co dostarczali Rosjanie. Wcześniej
na ten cel zostały sprzedane futra i inne kosztowności, które mogli ze sobą
zabrać. Codzienność internowania to także konflikty z matką, monotonia
i nuda przebiegów dni, wykłady ojca z historii Rosji, jego choroby, ograniczone
przestrzennie spotkania z okolicznymi Rosjanami i innymi cudzoziemcami
internowanymi, podziwiającymi pracowitość i siłę autorki, odpłacającymi sym-
patią za jej pogodę ducha i życzliwość. 4 września 1947 roku internowani
opuścili Krasnogorsk i powrócili do Polski. Dzieje ostatnich właścicieli Wila-
nowa pokazują losy arystokraq'i polskiej od strony najbardziej tragicznej, gdyż
utracili nie tylko dobytek, ale i wolność; o włos nie utracili życia.

9.	Karolina Lanckorońska: Wspomnienia wojenne

W krąg literatury autobiograficznej dotyczącej drugiej wojny światowej
wprowadza nas także dziennik hrabiny Karoliny Lanckorońskiej herbu Zadora
(1898-2002) pt. Wspomnienia wojenne (22 września 1939 - 5 kwietnia 1945)41.
Interesował nas będzie w tym miejscu dziennik z czasu pobytu autobiogra-
fistki w Polsce, czyli do jej wywiezienia do obozu Ravensbrück 27 listopada
1942 roku42.

41 K. Lanckorońska, Wspomnienia wojenne (22 września 1939 - 5 kwietnia 1945). Słowo
wstępne L. Kalinowski i E. Orman, Kraków 2003.

42 Rodzina Lanckorońskich jest znana szczególnie z powodu ofiarowania narodowi
polskiemu w roku 1994 przez Hrabinę, jako ostatnią z rodu, kolekcji bezcennych obrazów,
zgromadzonych przez jej ojca Karola Lanckorońskiego - znawcę i kolekcjonera sztuki.
Karolina - profesor historii sztuki w Uniwersytecie Lwowskim, mimo niechęci do powrotu
do kraju wówczas komunistycznego, miała na uwadze przez cały czas swego życia pracę
dla Polski. W wyniku podpisania w roku 1945 przez Lanckorońską z księdzem Walerianem
Teksty autobiograficzne polskich arystokratek w XX wieku

351

Prawie połowa dziennika Lanckorońskiej odtwarza obraz życia uniwersy-
teckiego we Lwowie do momentu zajęcia miasta przez Sowietów 22 września
1939, a następnie codzienności polskiej w zagarniętym Lwowie. Druga część
dziennika to sprawozdanie z pobytu w więzieniach, w tym najdłuższego
- w obozie w Ravensbrück. Lwów Lanckorońskiej to nie jest miłe, w dużym
stopniu polskie, zabytkowe, kulturalne miasto, jakie poznajemy chociażby
z autobiografii Stanisława Lema Wysoki zamek (1966) czy Józefa Wittlina Mój
Lwów 1991) i innych lwowian. Lwów Lanckorońskiej to miasto rozdarte mię-
dzy władzę rosyjską i ukraińską, utrudniające Polakom na każdym kroku ich
codzienne życie. Rozpaczliwe obrazy wywózek w głąb Rosji, aresztowania
profesorów uniwersytetu, zastępowanie polskich nazw ulic nazwami ukraiń-
skimi, zniknięcie wielu wybitnych ludzi, jak ekonomisty Stanisława Grab-
skiego, profesora archeologii Leona Kozłowskiego i innych - to najbardziej
wstrząsające obrazy dziennika. Pierwsze jego zdanie brzmi: „W nocy 22
września 1939 roku armia sowiecka zajęła Lwów" (s. 17). Główna uwaga
autorki w pierwszej części dziennika skoncentrowana jest na funkqonowaniu
uniwersytetu, w którym doktor habilitowana Karolina Lanckorońska wykła-
dała historię sztuki, zwłaszcza malarstwa sieneńskiego. Otrzymujemy sprawo-
zdania z przebiegu posiedzeń rad wydziału, zapisy fragmentów niektórych
mów na tych posiedzeniach (np. Aleksandra Korniejczuka), wyników głoso-
wań, wykluczających jakąkolwiek obecność elementów polskich, itd. Dowia-
dujemy się, że nazwa Uniwersytetu Lwowskiego imieniem Ivana Franki
została nadana w wyniku walki między Kijowem i Moskwą, że książki polskie
w bibliotekach lwowskich były palone, że na wykłady diarystki chodziły
głównie kobiety, które twierdziły, że wysłuchiwane wykłady ułatwiały im
przetrwanie, że młodzieży męskiej prawie nie było. Natomiast powstały nowe
katedry, jak darwinizmu i leninizmu, a językiem wykładowym stał się język
ukraiński. Autorka była ofiarą wielu represji jako „nierewolucyjna grafini';
przeprowadzano rewizje mieszkań, w których mieszkała, musiała się ukry-
wać. W roku 1940 profesor Karolina Lanckorońska złożyła przysięgę woj-
skową Związku Walki Zbrojnej. Przed wywózką uchronił ją paszport „kate-
gorii pierwszej jako obywatelki sowieckiej najwyższej użyteczności". Zdołała
uciec ze Lwowa, jeździła do Krakowa, Częstochowy, Piotrkowa, Warszawy,
Koluszek, by pomagać rannym w szpitalach i uwięzionym. Prokurator Koło-
myi - Krüger, sprawca mordu profesorów lwowskich aresztował Lanckoroń-
ską, osadził w więzieniu w Stanisławowie, potem we Lwowie, po czym wy-
wiózł do Ravensbrück.

Opis sytuacji więziennych to treść dziennika obozowego Hrabiny, która
z raqi swego stanu i świetnej znajomości języka niemieckiego (i innych języ-
ków), otrzymywała zwykle lepszą celę oraz lepsze warunki pobytu. Włączenie
w szereg idących na śmierć, dochodzące do uszu jęki z innych cel, strzały

Meysztowiczem aktu fundacyjnego Polskiego Instytutu Historycznego w Rzymie ukazy-
wały się tam dziesiątki tomów - źródeł do historii Polski (zob. ibidem).
352

Regina Lubas-Bartoszyńska

ss-manów zabijających na spacerach więźniarki, wrzaski uderzanych w głowę
kolbą - to codzienność obozowa autorki. W obozie zaczęła sporządzać notatki
do książki o Michale Aniele, zapiski dziennika, tłumaczenia Tukidydesa, roz-
mowy z Kutschmanem, który jej pomagał i któremu przekazała wszystkie swe
pisma na wypadek, gdyby została rozstrzelana. Spodziewała się tego każdego
dnia, choć miała poparcie dynastii sabaudzkiej i wstawiennictwo u Niemców
prezesa PCK. Karolina Lanckorońska osadzona była pośród Polek, które nie
były łatwe we współżyciu, zaprzyjaźniła się z niektórymi z nich, np. Marią
Bortnowską i z Renią Komorowską. Uwielbiały ją jednak Francuzki, których
język też znała. Wśród więźniarek polskich kwitło życie religijne. Kobiety wy-
dawały się autorce silniejsze duchowo od mężczyzn. By pozostać przy „praw-
dzie psychologicznej' i "metafizycznej'43 dziennika Lanckorońskiej, odnotujmy
jej przekonanie, że im gęściej dymiło krematorium, tym większa była potrzeba
dóbr duchowych. Opuściła Ravensbrück 5 kwietnia 1945 roku i wysiadła
w Genewie, gdzie na dworcu czekał na nią brat i Carl Burkhardt, który ją
wybawił z więzienia. Narraqa dziennika Lanckorońskiej ujawnia wykrzesaną
w „ipséité" historii tożsamość hardej i dumnej arystokratki-uczonej-patriotki.

Po dsumowanie

Nie wszystkie pisma osobiste arystokratek polskich zostały wydane, a tylko
te opublikowane (i dostępne) stały się przedmiotem niniejszego artykułu.
Oddają one podstawowe myśli i problemy pamiętników kobiet należących do
zamkniętej klasy społecznej w XX wieku, z rzadka odnajdującej się w kraju
w Stowarzyszeniu Ziemian Polskich. Zawierają one w pełni istotę, „mêméité'
magnackiej tożsamości osobowej, którą stanowią Patriotyzm, przywiązanie do
tradycji, rodziny, religii, kultury, wykształcenia, a także do komfortu życio-
wego; kultywowanie modelu życia otwartego, w podróżach, w gościnach,
wśród ludzi. Teksty te, zwłaszcza pióra arystokratek urodzonych w Polsce,
pokazują, że niejednokrotnie magnackość była uzupełniana wartościami uni-
wersalnymi, jak szlachetność, zaangażowanie w pracę społeczną, dobroczyn-
ność, przedsiębiorczość. Arystokratki rdzennie polskie przemilczają w dużym
stopniu cechy ujemne, np. utraquszostwo, lenistwo, przegrywanie majątków,
zdrady narodowe. Karty tych wspomnień mówią też, że magnackość ma
swoje raczej „krótkie trwanie', że jej „ipséité" poddana została bolesnym i upo-
karzającym próbom, jakimi była wojna, wywózka, egzekucje, utrata mienia,
zamiana bujnych polskich krajobrazów na lodową pustynię. Ale też do istoty
magnackości rdzennie polskiej należy unikanie mówienia źle o bliźnich ze
swej sfery, co w pamiętnikach innych nacji zdarza się rzadko.

43 Zob. przyp. 12.
Teksty autobiograficzne polskich arystokratek w XX wieku

353

Bibliografia

Eakin Paul John, 1988, Fiction in Autobiography. Studies in the Art of Self-Invention,
Princeton, New-Jersey: Princeton University Press.

GUSDORF Georges, 1991, Ligne de vie, t. I Les écritures du moi, t. II Auto-bio-graphie,
Paris: Odile Jacob.

JASIŃSKI Roman, 2006, Zmierzch starego świata: wspomnienia 1900-1945, Warszawa:
Wydawnictwo Literackie.

Kolbuszewski Jacek, 1997, Kresy, Warszawa: Wydawnictwo Dolnośląskie.

Lecarme Jacques, Lecarme-Tabone Éliane, 2000, L'Autobiographie, Paris: A. Colin.

Lejeune Philippe, 1975, Le pacte autobiographique, Paris: Seuil.

Lejeune Philippe, 2005, Le pacte autobiographique 2: Signes de vie, Paris: Seuil.

Lejeune Philippe (dir.), 1991, Cahiers de sémiotique textuelle nr 20 „Archives autobio-
graphiques".

LUBAS-BARTOSZYŃSKA Regina, 1983, Style wypowiedzi pamiętnikarskiej, Kraków: Wy-
dawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej, 1983.

ŁOZIŃSCY Maja i Jan, 2011, W przedwojennej Polsce. Życie codzienne i niecodzienne,
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

ŁOZIŃSKA Maja, W ziemiańskim dworze. Codzienność, obyczaje, święta, zabawy, War-
szawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011.

MILLER Marek, Arystokracja, Warszawa: Tenten, 1993.

NYCZ Ryszard, 1984, Sylwy współczesne: problem konstrukcji tekstu, Warszawa: Zakład
Narodowy im. Ossolińskich.

RICŒUR Ricœur, 1985, Temps et récit, t. III, Paris: Seuil.

RICŒUR Paul, 1990, Soi-même comme un autre, Paris: Seuil.

RODAK Paweł, 2009, Prawda w dzienniku osobistym, Teksty Drugie 4 (118): 23-38.

Simonet-Tenant Françoise, 2004, Le journal intime, genre littéraire ou écriture ordi-
naire, Paris: Nathan.

Znaniecki Florian, THOMAS William I., 1918, The Polish Peasant in Europe and
America, Boston: Richard G. Badger & The Gorham Press.

Wykaz analizowanych tekstów autobiograficznych

BRANICKA-WOLSKA Anna, 1993, Listy niewysłane, Warszawa: Tenten.

LANCKOROŃSKA Karolina, 2003, Wspomnienia wojenne: 22 IX 1939-5 IV 1945, słowo
wstępne Lech Kalinowski i Elżbieta Orman, Kraków: Znak.

LUBOMIRSKA Maria Zdzisławowa, 2002, Pamiętnik 1914-1919, oprac. Janusz Pajew-
ski, objaśnienia oprac. Aleksandra Kosicka-Pajewska, Poznań: Wydawnictwo
Poznańskie.

OSTROWSKA Ludwika z Maluszyna, 2014, Trochę się zazdrości tym, co nie dożyli tych
czasów, oprac. Jarosław Kita i Piotr Zawilski, Warszawa: Naczelna Dyrekcja
Archiwów Państwowych.

POTOCKA Anna z Działyńskich, 1973, Mój pamiętnik, wstęp Jerzy Piechowski, War-
szawa: Pax.

POTOCKA Anna z Reyów Konstantowa, 2011, Przez góry, doliny...: wspomnienia, Ło-
mianki: Wyd. LTW.
354

Regina Lubas-Bartoszyńska

POTOCKA Janina Zofia z Potockich, 2014, Dziennik 1914-1919. Peczara & POTOCKA
Zofia Barbara, Moje własne wspomnienia, Łomianki: Wyd. LTW.

POTOCKA Joanna, 2014, Wszystko, co kochałam. Dziennik z lat 1914-1919, oprac. Gra-
żyna Rolak, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

POTOCKA Maria Małgorzata z Radziwiłłów Franciszkowa, 2000, Z moich wspomnień,
oprac. Eligiusz Kozłowski, Łomianki: Wyd. LTW.

SAPIEŻYNA Matylda Pawłowa z Windisch-Graetzów, 2004, My i nasze Siedliska,
wstęp Matylda z Sapiehów Osterwina, Kraków: Wydawnictwo Literackie.

Summary

Autobiographical texts of Polish aristocratic women in the 20th century

The title of the article shows a general character of the sought informations in
the analysed texts. Because it is not about a specific aspect of the researcher's look
at autobiographies. Only the presented time is at issue in the selected texts: the 20th
century with some backward- and forward-looking details, as well as the Polish-
ness of the authoresses or their marriage to a Pole and their residence in Poland.
Both of the stipulations limited the quantity of the analysed works to ten. A large
theoretical introduction substantiates such an approach to the topic, which is firmly
based on the contents and identity message of the texts, whereas the conclusion,
which extracts what is common to the presented depictions, generalizes the pro-
perties and the most caracteristic issues of the Polish landed gentry in the declining
years of that social class.

Résumé

Textes autobiographiques d'aristocrates polonaises au XXe siècle

Le titre de l'article indique le caractère général des informations relevées dans
les textes analysés. En effet, il ne s'agit pas d'un aspect concret du regard d'un
chercheur d'autobiographies. Ce n'est que le temps présenté dans les textes qui est
précisé: le XXe siècle, avec de petits écarts en arrière et au XXIe siècle. Le second
critère est l'identité polonaise des femmes-auteurs ou leur mariage avec un Polo-
nais et leur résidence en Pologne. Ces deux précisions ont limité la quantité des
ouvrages analysés au nombre de dix. Une large introduction théorique justifie une
telle approche générale du sujet, fortement ancrée dans le contenu et dans le mes-
sage identitaire des textes, tandis que les conclusions, qui extraient tout ce qui est
commun aux images présentées, généralisent les propriétés et la problématique la
plus caractéristique de la seigneurie polonaise à l'époque décadente de cette
couche soiale.
Études sur le texte dédiées à Halina Grzmiì-Tyìutki
Joanna Górnikiewicz, Barbara Marczuk, Iwona Piechnik (éds), Kraków, Biblioteka Jagiellońska, 2016

Barbara Marczuk

Université Jagellonne
de Cracovie

Vers la parabole : lecture herméneutique
de la nouvelle 32 de LHeptaméron
de Marguerite de Navarre

Le texte ne peut être interprété autrement
qu'en fonction de son genre
et de l'herméneutique qui lui est propre.

(Halina Grzmil-Tylutki)1

Dans ses études sur la catégorie du genre Halina Grzmil-Tylutki souligne que
la qualification générique d'un texte, y compris d'un texte littéraire, constitue
un élément incontournable du travail de déchiffrage du sens, qu'il soit manifeste
ou implicite2. En se référant aux conceptions de l'école française de l'analyse de
discours, H. Grzmil-Tylutki considère le genre comme subordonné au discours.
Quant à celui-ci la chercheuse le conçoit comme un ensemble de méchanismes
qui conditionnent la création d'un énoncé. Le type de discours (narratif, didac-
tique, religieux...) définit la relation entre l'énonciateur et le destinataire ainsi
que le contenu de l'acte de langage, son conditionnement culturel et son but.
Le discours, en tant que supérieur, détermine le choix du genre et celui-ci se
matérialise dans un texte constituant un concret linguistique, rhétorique et
structural. La chercheuse souligne que par le seul choix du genre, relevant
d'un type de discours précis, l'écrivain noue avec le lecteur un contrat de lecture,

1 Dans le texte original polonais : « Tekst nie może być interpretowany inaczej niż w od-
niesieniu do gatunku i właściwej mu hermeneutyki », H. Grzmil-Tylutki, Gatunek w świetle
francuskiej teorii dyskursu, Kraków : Universitas, 2007, p. 40, trad. B.M.

2 Ibidem, p. 39.
356

Barbara Marczuk

indispensable pour que celui-ci puisse cerner de manière pertinente l'intention
de l'œuvre3.

La conviction que les genres non seulement déterminent les normes de l'orga-
nisation du texte mais aussi imposent des clés interprétatives, constitue un des
piliers de la « pragmatique pour le discours littéraire », démarche critique qui
entend exploiter la dimension foncièrement interactive des œuvres4. Cette per-
spective peut s'avérer particulièrement pertinente pour l'étude des textes de la
Renaissance, époque qui a consacré la codification des genres littéraires5 et qui,
en même temps, a favorisé l'habitude de lecture herméneutique, applicable
non seulement à la Bible mais aussi aux belles lettres.

La nouvelle 32 de L'Heptaméron, racontant la « punition plus rigoureuse que
la mort d'un mary envers sa femme adultère »6, invite le lecteur à la recherche
du sens implicite, étant donné que le contrat générique, passé dans l'exorde
par la narratrice, n'est ni fiable ni conséquent. L'objectif des analyses subsé-
quentes consistera à dépister les transgressions génériques, opérées dans ce
texte, et à montrer les potentialités interprétatives qui résultent du glissement
d'un genre à un autre.

1.	De la nouvelle à l'exemplum

Tous les récits, englobés par la cornice de L'Heptaméron7, sont qualifiés, dès
le Prologue, du nom générique de « nouvelle ». Dans le langage courant ce mot
désigne un incident réel, arrivé récemment, concernant la vie privée d'une
personne concrète (cf. la formule : « donnez-moi de vos nouvelles »). Le court
récit en prose, qui à partir du XIIIe siècle a adopté ce nom8, maintient l'illusion

3 Cf. ibidem, chapitre 2.2 : « Dyskurs : typ a gatunek » (p. 40-48).

4 Cf. D. Maingueneau, Pragmatique pour le discours littéraire, Paris : Dunod, 1997 (IIe
édition), p. 134. Dans cet article je me réfère à la terminologie proposée par ce chercheur et
mise à profit dans l'ouvrage cité de Halina Grzmil-Tylutki.

5 Au XVIe siècle paraissent en France plusieurs Arts Poétiques, dont les plus célèbres sont,
à côté de la Deffence et illustration de la langue françoise de Du Bellay (1549), celles de Jacques
Peletier du Mans (1555) et de Pierre Laudun d'Aigaliers (1595).

6 Marguerite de Navarre, L'Heptaméron, éd. N. Cazauran, Paris : Gallimard, 2000, p. 353.
Toutes les citations d'après cette édition, je signale entre parenthèses la page citée.

7 Les chercheurs adoptent ce terme italien, emprunté au Décaméron de Boccace, pour
désigner l'histoire-cadre du recueil français. Les narrateurs des nouvelles sont traditionnel-
lement appelés « devisants ».

8 Pour la première fois ce nom générique est utilisé au milieu du XIIIe siècle par l'Ano-
nyme florentin, auteur des Cento novelle antiche. Selon la définition canonique de Werner
Södjerhjelm, la nouvelle à la Renaissance est « un récit court, généralement en prose, qui
présente une situation généralement prise dans le vie de tous les jours et resserée dans un
cadre étroit. L'événement raconté aboutit à une catastrophe inattendue ou surprenante, ce
qui veut dire que l'élément dramatique joue un rôle essentiel dans la constitution de la
nouvelle » (cité d'après P. Jourda, Préface dans Conteurs français du XVIe siècle, Paris : Galli-
mard, Bibliothèque de la Pléiade, 1965, p. IX).
Versa la parabole : lecture herméneutique de la nouvelle 32 de L’Heptaméron

357

de véracité grâce aux protestations explicites du narrateur ainsi que par l'effet
de réel, soigneusement construit dans la narration (précisions de temps et de
lieu, noms des personnages, cadre familier). Parlamente (porte-parole de Mar-
guerite de Navarre) souligne cette exigence de vérité dans le Prologue : « Une
chose différente de Boccace, c'est de n'escrire nouvelle qui ne fust veritable
histoire » (p. 65).

La nouvelle 32 respecte apparemment le contrat générique qui lui incombe.
Dame Oisille9, narratrice, confère à l'histoire, dans l'exorde, la caution de vé-
rité, garantie par l'autorité du témoin oculaire : « Je vous en racompteray une
bonne, pource qu'elle est advenuë de mon temps, et que celuy mesme, qui me
l'a comptée, l'a veuë » (p. 352).

Contrairement à cette assertion, aussi bien les devisants que les lecteurs de
l'époque pouvaient facilement reconnaître trois sources littéraires bien connues
dont ce récit propose une contamination habile : Historia Longobardorum de
Paul Diacre (VIII s.), le roman de Hue de Rotelande Protheselaus (env. 1190) et
le recueil anonyme d'exempla intitulé Gesta Romanorum (1335-1340)10.

Même si l'événement ne relève pas de l'histoire, comme la narratrice le pré-
tend, mais de la fiction littéraire, il doit au moins être vraisemblable, or pour
créer l'effet de réel Oisille plante soigneusement son récit dans le temps et
dans l'espace : « Le Roy Charles huictiesme de ce nom, envoya en Allemagne,
un gentilhomme nommé Bernage, seigneur de Cuyvré près d'Amboise »
(p. 353). Le déroulement de l'intrigue s'éloigne pourtant du réalisme familier
de la nouvelle. Bernage se trouve la nuit à la porte d'un château solitaire, il est
reçu à grand peine par le seigneur et pendant le dîner est obligé d'assister à un
cérémonial, autant mystérieux que macabre: il voit « sortir de derriere de la
tapisserie une femme, la plus belle qu'il estoit possible de regarder, mais ayant
la teste toute tonduë [...] le visage bien pale et la contenance fort triste ». Elle
s'asseoit à table « sans parler à nul ny nul à elle » et le serviteur lui apporte
à boire dans un « esmerveillable vaisseau : qui est une teste d'un mort, de
laquelle les pertuis sont bouchez d'argent » (p. 354). Le dîner fini, la dame fait
révérence au seigneur et s'éloigne. Après ce cérémonial, le propriétaire du châ-
teau conduit Bernage dans une chambre où la dame, triste et silencieuse,
contemple dans une belle et riche armoire « tous les os d'un homme mort [... ]
tenduz comme une chose precieuse en un cabinet » (p. 355).

Bernage, pétrifié par le rituel bizarre, a peur du seigneur allemand et,
comme Perceval dans le château du Roi Pêcheur (réminiscence qui s'impose
au lecteur de l'époque), il n'ose pas rompre le silence mystérieux par une ques-
tion incongrue. Il est évident que ce type de scénographie déréalisée11 ne con-

9 Sous ce personnage se cache Louise de Savoie, mère de Marguerite de Navarre.

10 Cf. F. Lecoy, « Un épisode de Protheselaus et le conte du mari trompé », Romania, n. 76,
1955, p. 477- 518. L'auteur étudie seize versions européennes de cette histoire.

11 D. Maingueneau entend par ce terme « une action concrète mise en scène par les pro-
tagonistes », cf. H. Grzmil Tylutki, op.cit., p. 82.
358

Barbara Marczuk

vient pas à la nouvelle mais plutôt au conte merveilleux à la trame chevale-
resque12. Le changement du contrat générique est confirmé par la focalisation
interne du récit et par l'inversion temporelle, propres au conte et étrangers à la
convention de la nouvelle (de préférence linéaire et racontée par un narrateur
omniscient). Aussi bien les devisants que le lecteur de l'histoire découvrent le
mystère du château au fur et à mesure qu'il se dévoile devant Bernage, grâce
au récit rétrospectif du seigneur : le crâne qui sert de coupe et le squelette dans
l'armoire appartiennent à l'amant de la dame que le seigneur a tué, juste après
avoir pris les amoureux en flagrant délit d'adultère (il a profité de la ius necandi
qui autorisait la vengeance maritale, exécutée sur place, sous la pulsion de
l'émotion). La punition qu'il a imaginée pour sa femme dépasse pourtant les
limites d'une vengeance passionnelle. Elle est manigancée à froid, célébrée
avec soin, et comme le mari le constate lui-même, la peine « est plus desagre-
able que la mort » car chaque soir « elle voit à disner les deux choses qui plus
luy doivent desplaire, l'ennemy vivant et l'amy mort, et tout par son peché »
(p. 355). Ainsi, depuis le crime, le château reste isolé dans l'espace, immobilisé
dans le temps, paralysé par le poids d'un sortilège de silence : le mari décide
de ne plus parler à sa femme et de lui faire revivre chaque soir, par la célé-
bration du rituel terrifiant, le moment du péché et du crime. Selon le protocole
du conte merveilleux, c'est à Bernage, un étranger qui fait intrusion dans ce
monde ensorcelé, que revient le rôle d'auxiliaire (selon la terminologie de
Propp) qui rompt l'envoûtement, brise le pacte de silence et permet à la femme
d'exprimer la contrition de sa faute devant le mari. L'intercession de Bernage
amène la réconciliation des époux (il a recours à l'argument décisif pour la
mentalité féodale : le manque d'héritiers). La formule finale scelle définitive-
ment le contrat de lecture imposé par le conte merveilleux : « le Seigneur reprint
sa femme avec soi et en eut depuis beaucoup de beaux enfants » (p. 357).

Sur le plan littéral, le récit transcende la convention générique de la nou-
velle, déterminée par l'illusion réaliste et l'intention récréative. La scénogra-
phie du conte merveilleux, mise en place par Oisille, ne réalise pas d'intention
mimétique mais satisfait au goût de mystère et au désir de beauté13 propres au
cercle de devisants ainsi qu'au public aristocratique du recueil.

La lecture purement esthétique, propre au discours de type narratif, n'actua-
lise pourtant pas l'ensemble du potentiel sémantique de cette affabulation che-
valeresque. Il faut rappeler qu'aucune des nouvelles de L'Heptaméron n'est
raconté pour le seul plaisir de conter. Comme le constate Nicole Cazauran,
dans le projet de ce recueil, qui est une vaste enquête sur la condition humaine,

12 Cette qualification générique est proposée par F. Charpentier, « La guérison par la
parole, à propos de la XXXIIème Nouvelle de L'Heptaméron », Marguerite de Navarre, Actes du
Colloque de Pau, Mont-de-Marsan : Éditions Inter-Universitaires, 1995, p. 645-656.

13 Il convient de souligner l'esthétique raffinée de la scène du repas : la tête de mort n'est
pas repoussante, comme dans Protheselaus, mais constitue un objet d'art, de surcroît l'adjec-
tif « beau » et ses dérivés sont récurrents dans ce fragment.
Versa la parabole : lecture herméneutique de la nouvelle 32 de L’Heptaméron

359

« les devisants racontent les nouvelles en guise de preuves venant à l'appui
d'une thèse »14 exprimée dans l'exorde. Ainsi chaque narration est-elle donnée
pour exemple (à suivre ou à éviter) dans la péroraison par laquelle chaque
devisant clôt son récit. Ce souci de conférer un sens moral aux nouvelles
apparente le recueil de Marguerite aux exempla médiévaux (genre relevant du
dicours didactique), à une seule différence près : l'exemplum raconté par un
prédicateur est un récit absolument univoque et efficace : il propose à l'audi-
teur une vérité morale incontestable et la présente avec une telle force de per-
suasion que celui-ci accepte de la suivre de bon gré15. En revanche dans la
polyphonie de L'Heptaméron chaque conclusion, avancée par le narrateur de
la nouvelle, est tout de suite déconstruite par la défiance ironique des devi-
sants et soumise à un débat impitoyable dans lequel personne n'a raison.

La discussion morale qui suit la nouvelle 32 paraît moins véhémente que la
matière du conte semblerait le suggérer. Personne, même les féministes les
plus acharnées du groupe, ne contestent la légitimité de la peine infligée par le
mari à la femme infidèle : Parlamente « trouve ceste punition autant raison-
nable qu'il est possible » et Longarine renchérit « Quelque chose que puisse
faire une femme après un tel mesfaict ne sçauroit reparer son honneur ». De
surcroît, en alléguant l'exemple de Marie-Madeleine elle souligne que malgré
l'amour pour le Christ et sa grande pénitence « il lui demeure le nom de
pecheresse ». Rien ne peut effacer la mémoire du péché, même si celui-ci a été
pardonné.

Il faut constater que l'herméneutique proposée par les devisants s'arrête au
niveau du sens moral du conte. Ils le considèrent comme un exemplum a con-
trario, illustrant la fragilité de la femme dans le domaine précaire de la fidélité
conjugale, et tombent d'accord sur le fait que, sans la grâce spéciale de Dieu,
toutes les devisantes risqueraient de boire dans les mêmes « esmerveillables
vaisseaux » que la dame allemande.

2.	Vers la parabole

Ni le contrat esthétique de lecture (discours narratif : conte merveilleux) ni
moral (discours didactique : exemplum) ne permettent d'actualiser l'ensemble
du contenu potentiel du récit. Le moment fort de l'action - l'aveu de la dame
devant son époux -, suggère une nouvelle clé interprétative :

Monsieur, je confesse ma faulte estre si grande que tous les maux que le sei-
gneur de ceans (lequel je ne suis digne de nommer mon mari) me scauroit faire,
ne me sont rien au pris du regret que j'ay de l'avoir offensé (p. 356).

14 N. Cazauran, « La nouvelle exemplaire ou le roman tenu en échec », dans eadem,
Variétés pour Marguerite de Navarre, Paris : Champion, 2005, p. 281.

15 Cf. ibidem, p. 280.
360

Barbara Marczuk

La mise en scène impressionnante de la confession n'a pas d'équivalent
dans aucune autre version de cette histoire16. C'est elle qui détermine dès lors
le sens implicite du récit. L'aveu de la dame non seulement lève l'envoûtement
maléfique, en accord avec la logique du conte merveilleux, mais ouvre aussi la
possibilité de lecture relevant d'un nouveau contrat générique. Les paroles de
la dame se réfèrent, de manière presque littérale, à l'aveu d'un autre coupable
voulant réparer la relation avec son père : « Mon pere, j'ay peché au ciel et
devant toy et ne suis maintenant digne d'estre appellé ton filz » (Lc 15, 21)17.

L'allusion à la parabole évangélique du fils prodigue n'est pas accidentelle.
L'épouse qui a trompé son mari, qui a accepté ensuite la pénitence en toute
humilité, pour obtenir, en fin de compte, la réconciliation dans l'amour, s'inscrit
dans l'isotopie du pardon chrétien. De la même manière que l'histoire du fils,
ce scénario illustre le paradigme de la miséricorde de Dieu qui n'exige qu'une
seule et indispensable condition : le cœur humilié et contrit. Dès lors, le récit,
annoncé explicitement comme nouvelle, devenu conte merveilleux à porté
exemplaire, peut enfin être interprété comme une parabole, narration à double
sens, appartenant au discours religieux. Dans le Nouveau Testament le mot
parabole peut s'appliquer à tous les types d'expression figurée (comparaison,
allégorie, métaphore, aphorisme), mais au sens strict il désigne des récits ima-
gés et vraisemblables18 qui ont un double sens, expliqué par le Christ (le bon
Samaritain, la brebis égarée, la drachme perdue) ou implicite, déchiffrable par
le biais du contexte (le fils prodigue)19. Il faut souligner que la parabole évan-
gélique, même celle qui est expliquée, n'est pas univoque (cela la distingue de
l'exemplum). En fonction du contexte et à la mesure de leurs compétences
interprétatives, l'exégète ou l'auditeur peuvent actualiser plusieurs sens spiri-
tuels du récit. Il faut souligner aussi qu'à l'encontre de l'exemplum, la parabole
n'est pas efficace : elle ne produit pas d'adhésion immédiate et laisse au lec-
teur la liberté de choix quant à son comportement futur20.

16 Dans Protheselaus, la seule version dans laquelle le mari pardonne à la femme, celle-ci
ne fait que s'agenouilller devant son époux sans rien dire (cf. le fragment du texte reproduit
dans l'article de F. Lecoy, op.cit. p. 478).

17 Selon la version de Lefèvre d'Étaples, La Saincte Bible en Françoys, Anvers 1530.

18 La même exigence du vraisemblable est formulée par Aristote. Selon lui la parabole
est un moyen de parsuasion, appartenant à la catégorie des exemples vraisemblables inven-
tés par l'orateur, à l'encontre des exemples vrais, fournis par l'histoire, cf. Arystoteles, Reto-
ryka. Poetyka, trad. H. Podbielski, Warszawa : PIW, 1988, livre II, 20 (1393a-1393b), p. 198-200.

19 Cf. B. M. Metzger (réd.), Słownik wiedzy biblijnej, Warszawa : Vocatio, 1999, p. 667-669.
Le sens de la parabole du fils prodigue devrait être suggéré par le contexte : Le Christ la
raconte après deux similitudes : de la brebis et de la drachme perdues dont le sens est expli-
cité : « C'est ainsi, je vous le dis, qu'il naît de la joie devant les anges de Dieu pour un seul
pécheur qui se repent » (Lc 15, 10). La parabole du fils prodigue entend illustrer la même
thèse, mais son sens est beaucoup plus riche, ce dont témoignent plusieurs œuvres litté-
raires et picturales auxquelles elle a servi d'inspiration.

20 Cf. deux études que H. Grzmil-Tylutki a consacrées à l'analyse discursive des para-
boles évangéliques : « Les ouvriers de la onzième heure » dans Maestro e Amico, Miscellanea
Versa la parabole : lecture herméneutique de la nouvelle 32 de L’Heptaméron

361

La citation presque exacte des paroles du fils prodigue n'est pas la seule
à légitimer le nouveau contrat générique qui permettrait d'interpréter la
nouvelle 32 comme une parabole relevant du discours religieux. Dans toute
la création de Marguerite (poésie, théâtre, et surtout la correspondance avec
Guillaume Briçonnet, son directeur spirituel) le mariage terrestre est doté
d'un symbolisme spirituel profond, conformément à la formule de Saint
Paul sacramentum hoc magnum est (Eph. 5, 32)21. Il n'est pas uniquement une
inst