Znaczenie rolnictwa poza kontekstem czysto gospodarczym od początku wiązało się przede wszystkim z misją wyżywienia ludzkości. Bliskość związków tej funkcji z jakością i wydolnością ekosystemu ziemskiego sprawia, że w kontekście zrównoważonego roz- woju problem ten nabrał szczególnego znaczenia. Bezpośredni związek współczesnych problemów rolnictwa z problemem głodu i ubóstwa nadaje im dodatkowego znaczenia w wymiarze humanitarnym. Trudno omawiać te zagadnienia bez odniesień do problema- tyki rolniczej. Wraz z pojawianiem się nowych funkcji rolnictwa i terenów wiejskich, dotyczące ich problemy rozwojowe wykraczają poza tradycyjne, zorientowanie na wielkość i jakość pro- dukcji rolnej. Wielofunkcyjność rozpatrywana jest przeważnie jako zasadnicze narzędzie walki z problemami obszarów wiejskich. Trudno bowiem nie zgodzić się z opinią E. Oto- lińskiego i W. Wielickiego (2003), którzy zauważają, że właśnie odrzucenie stereotypu jed- noznacznego powiązania rolnictwa z funkcją wytwarzania żywności będzie prowadziło do stymulowania pozytywnych zmian na wsi. Z drugiej strony nie należy ignorować faktu, że pojawianie się w przestrzeni wiejskiej nowych funkcji, a nierzadko także nowych tech- nologii, również może generować pewne zagrożenia, których odkrycie nie musi mieć cha- rakteru bezpośredniej i nagłej reakcji. Przykładem może być choroba Creutzfeldta-Jacoba, w przypadku której proces inkubacji (rozwoju) trwa nawet 20-30 lat (Kulczycki 2003). Globalność problemów rolnictwa dotyczy zatem zarówno stałych, znanych, negatywnych zjawisk i procesów oraz niemocy w ich pokonaniu, jak i nowych, nie do końca jeszcze rozpoznanych mechanizmów. Globalne problemy rolnictwa Rozwój rolnictwa i związane z nim problemy uwikłane są w niezwykle złożony system uwarunkowań, które stanowią podstawę rozważań o globalnych wyzwaniach. Najprostszy podział czynników rozwoju rolnictwa wyróżnia: - przyrodnicze (rzeźba terenu, agroklimat, warunki wodne, glebowe itp.), - pozaprzyrodnicze (przeszłość historyczno-kulturowa i gospodarcza, poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, oddziaływanie urbanizacji i uprzemysłowienia, przemysł spożywczy, dostępność komunikacyjna, rynki zbytu i agropolityka państwa) (Falkow- ski, Kostrowicki 2001). Każdy z wymienionych czynników wykazuje silne zróżnicowanie w skali globalnej, decydując o szansach na uzyskanie takiego poziomu produkcji rolniczej, który może uczynić zeń główny sektor gospodarczy, będący podstawą rozwoju, lub prowadzić dany kraj do uzależnienia od dostaw żywności z zewnętrz. Na obszarach o utrudnionym gospodarowaniu (w związku np. z warunkami klimatycz- nymi) często dochodzi do katastrof ekologicznych i antropogenicznych. Powodują one zaburzenia w funkcjonowaniu sektora rolniczego, które bezpośrednio przekładają się na problem wyżywienia ludności. Sytuacje te nierzadko prowadzą do katastrof humanitar- nych wymagających reakcji społeczności międzynarodowej. W takich okolicznościach wydarzenia, do których dochodzi w skali lokalnej czy regionalnej, zyskują wymiar glo- balny. Globalne problemy rolnictwa nie ograniczają się jedynie do nadania odpowiedniego rozgłosu wymienionym wyżej trudnościom. Do grupy tej należy także problem braku rozwiązań systemowych akceptowanych przez społeczność międzynarodową. Są one np. związane z regulacją mechanizmów globalizacji, celem ochrony podmiotów narażonych na jej negatywne skutki. Warto zauważyć, że ostatnia wymieniona grupa problemów glo- balnych rolnictwa łączy się z ubocznymi skutkami szeroko rozumianego rozwoju niema- jącego charakteru „zrównoważonego” czy „trwałego”. Są to także działania, w przypadku których odpowiedzialność spada bezpośrednio na państwa rozwinięte gospodarczo: zjawisko zawłaszczania ziemi czy popularyzacja nowoczesnych technologii wprowadza- jących żywność genetycznie modyfikowaną. W związku z powyższym należy wyraźnie podkreślić, że uwarunkowania pozaprzyrodnicze mają nie mniejszy wpływ na możliwości rozwoju rolnictwa i cechy tego rozwoju niż sam potencjał środowiska. W dobie globali- zacji zależność drobnych producentów od mechanizmów kształtowanych głównie przez jej największych aktorów nierzadko prowadzi do takiego poziomu cen, który determinuje opłacalność produkcji i prowadzi do jej zaprzestania. Co gorsza, dochodzi do tego często w miejscach, w których dla rolnictwa, zarówno w sensie gospodarczym, jak i społeczno- kulturowym nie ma jakiejkolwiek alternatywy. 104 Znaczenie i poziom rozwoju rolnictwa na świecie Znaczenie i poziom rozwoju rolnictwa na świecie Produkcja rolnicza była przez wieki głównym zajęciem ludności wiejskiej i wręcz dominu- jącą działalnością gospodarczą, w której rozwoju można wyróżnić różne fazy o charakte- rze rewolucyjnym. Były one związane z nagłą zmianą warunków, podyktowane wprowa- dzaniem i upowszechnieniem nowych rozwiązań, takich jak płodozmian, mechanizacja i melioracja (Adamowicz 2005). Obok zmian o charakterze technologicznym i funkcjo- nalnym trudno nie dostrzec tych demograficznych. W ciągu ostatnich trzech dekad liczba mieszkańców wsi wzrosła na świecie o ponad 700 milionów, do 3,4 miliarda w 2012 roku (tab. 1). Przyrost ludności miast w związku Tab. 1. Ludność wiejska i rolnicza na świecie w latach 1980-2012 Table 1. World rural & agricultural population in 1980-2012 Źródło: opracowanie na podstawie danych publikowanych przez FAOSTAT. Source: based on data published by FAOSTAT. z wysoką dynamiką procesów urbanizacji był jednak na tyle duży, że w strukturze zamiesz- kania ludności świata przeważa obecnie ludność miejska. Nie zmieniło się to nawet wskutek procesów suburbanizacji, które zwróciły część mieszkańców miast ku obszarom ich otocze- nia tworzącym strefę podmiejską. Globalna skala suburbanizacji nie mogła jednak odwró- cić głównego trendu. Oznacza to, że rozwój liczby ludności wiejskiej generowany zarówno przez naturalne procesy demograficzne, jak i napływ ludności miejskiej na wieś nie zrówno- ważył dynamiki przyrostu liczby mieszkańców miast. Według danych publikowanych przez FAO (http : //faostat.fao.org/), przewagę ludności miejskiej w skali świata po raz pierwszy odnotowano w 2008 roku. Warto w tym miejscu nadmienić, że globalna skala urbanizacji i jej dynamika są głównie „dziełem” krajów rozwijających się (Szymańska 2008). Zmieniające się relacje między miastami a ich zapleczem oraz pojawianie się na wsi nowych funkcji, stopniowo eliminujących rolnictwo na niektórych obszarach sprawia, że mówiąc o problemach rozwoju rolnictwa, musimy odnieść się do ogólnych problemów obszarów wiejskich. 105 Globalne problemy rolnictwa Wraz ze zmianami o charakterze funkcjonalnym na obszarach wiejskich wzrasta odse- tek ludności, która nie trudni się rolnictwem. Jeszcze w 1980 roku ponad 80% mieszkań- ców wsi można było sklasyfikować jako ludność rolniczą. W 2012 roku jest to nieco ponad 76% (tab. 1). Oznacza to, że w ciągu ostatnich trzech dekad przy dynamicznym wzroście liczby ludności wiejskiej jej struktura ekonomiczna nie wykazała głębszych zmian i nadal w dominującej mierze jej podstawowym zajęciem zostaje rolnictwo. Udział ludności wiejskiej na świecie wykazuje silne zróżnicowanie przestrzenne (ryc. 1). W warunkach państw wysoko rozwiniętych gospodarczo rzadko przekracza on 30%. Z eks- tremalną sytuacją mamy do czynienia w przypadku takich państw, jak Belgia, Holandia i Dania, gdzie wg danych ONZ na wsi mieszka odpowiednio: 2,5, 16,8 i 13,1% mieszkań- ców (World Urbanization... 2011). Wynik ten jest tym bardziej znamienny, że są to kraje o silnym rozwoju rolnictwa. Warto zauważyć, że odsetek ten wykazuje wyraźne zróżni- cowanie w obrębie kontynentu europejskiego. Kraje postkomunistyczne charakteryzują się wyższym udziałem ludności wiejskiej - przynajmniej o kilka punktów procentowych w stosunku do poziomu, jaki reprezentuje Europa Zachodnia i Północna. Jednocześnie w przypadku państw afrykańskich czy Azji Południowej wskaźnik ten praktycznie nie spada poniżej poziomu 60%. W świetle cytowanych już wcześniej statystyk ONZ do grupy państw o najwyższym udziale ludności wiejskiej na świecie należą Trynidad i Tobago (86,3%), Papua Nowa Gwinea (87,5%) i Burundi (89,1%). Warto przypomnieć, że w Polsce 39,1% (2011) ludności żyje na wsi. Na obszarach wiejskich przemianom o charakterze ludnościowym towarzyszą zmiany o charakterze ekonomicznym, a ogół tych przekształceń znajduje odzwierciedlenie w intensywności rolniczego użytkowania ziemi. Na poziomie ogólnoświatowym w latach 1980-2005 udział użytków rolnych w powierzchni ogółem nie uległ większym zmia- nom (tab. 2). Na poziomie regionalnym czy nawet kontynentalnym były one już jednak wyraźne. Na obszarach charakteryzujących się wysokim poziomem rozwoju społeczno- -ekonomicznego w analizowanym okresie udział ziemi rolniczej spadł o 6,7%. Jest to spo- wodowane (przynajmniej częściowo) sukcesją funkcji na obszarach wiejskich, związaną zarówno z suburbanizacją rezydencjalną, jak i ekonomiczną, czy szerzej, z rozwojem regio- nów miejskich. Dywersyfikacja funkcjonalna obszarów wiejskich, zwłaszcza tych podmiej- skich, odbywa się kosztem użytków rolnych. W tym samym czasie w Afryce Subsaharyj- skiej udział ziemi rolniczej wzrósł o blisko 4%. Wysoka dynamika rozwoju liczby ludności generuje potrzebę zwiększania powierzchni ziemi użytkowanej na cele produkcji rolnej. Przy zachowaniu udziału ziemi rolniczej na zbliżonym w latach 1980-2005 poziomie należy zauważyć jednocześnie następujący spadek ekonomicznego znaczenia rolnictwa. Jego udział w PKB ulega ograniczeniu zarówno w odniesieniu do obszarów o ogólnie wysokim poziomie rozwoju (gdzie dominują procesy tercjalizacji jako wyraz nowoczesnej gospodarki), jak i tych, gdzie dla ludności to właśnie rolnictwo jest jedynym dostępnym zajęciem i szansą na przetrwanie. 106 107 Ryc. 1. Udział ludności wiejskiej na świecie w 2009 roku Fig. 1. World rural population share in 2009 Źródło: opracowanie na podstawie danych publikowanych przez FAO. Source: based on data published by FAO. Znaczenie i poziom rozwoju rolnictwa na świecie Globalne problemy rolnictwa Tab. 2. Znaczenie rolnictwa w strukturze gospodarki i użytkowania ziemi na świecie w latach 1980-2010 Table 2. World share of agriculture in the economic structure and land use in 1980-2010 Źródło: opracowanie na podstawie danych publikowanych przez World dataBank. Source: based on data published by World dataBank. Można dostrzec pewną ironię w sytuacji, gdy kraje o największym znaczeniu rolnic- twa (jako sektora gospodarczego) i ziemi rolniczej (j ako głównej formie jej użytkowa- nia) borykają się z największą skalą takich problemów, jak głód i ubóstwo. T. Weis (2011) zauważa istnienie odwrotnej zależności między poziomem udziału rolnictwa w gospo- darce a powszechnością głodu. Populacje cierpiące „skrajny niedostatek” i głód zazwyczaj zamieszkują państwa, które charakteryzują się dominacją rolnictwa jako najważniejszego sektora gospodarki. Funkcje obszarów wiejskich a problemy rolnictwa Jak już wcześniej wspomniano, obszary wiejskie wykazują współcześnie znacznie większe zróżnicowanie funkcjonalne niż dawniej. Rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo, czyli funk- cje bioprodukcyjne (Stola 1987), w skali globalnej wciąż stanowią najważniejszy obszar aktywności ludności wiejskiej. Jednocześnie rola tych podstawowych funkcji jest bardzo zróżnicowana, w zależności od warunków przyrodniczych, poziomu rozwoju społeczno- -ekonomicznego czy uwarunkowań kulturowych. Obok „starych” funkcji rolnictwa, takich jak produkcja żywności, produkcja surowców dla przemysłu spożywczego i przetwórczego, pojawiają się „nowe” (Otoliński 2000): 108 Geneza globalnych problemów rolnictwa - wytwarzanie surowców odtwarzalnych dla produkcji biotworzyw, - produkcja biomasy do wytwarzania energii odnawialnej, - wykorzystanie energii słonecznej i wiatrowej, - ochrona środowiska i konserwacja przyrody, - kształtowanie i pielęgnacja krajobrazu. Wymienione wyżej „nowe” funkcje często wiążą się z wprowadzeniem nowoczesnych technologii czy szerzej - z nowym podejściem do gospodarowania przestrzenią wiejską. Choć z założenia ma to zmierzać do eliminowania znanych nam zagrożeń, to niestety jednocześnie może generować nowe. W tej sytuacji pojawia się szczególna potrzeba podnoszenia poziomu edukacji (w kontekście dostrzegania roli nowych funkcji właśnie z perspektywy zrównowa- żonego rozwoju) i zapobiegania możliwym negatywnym skutkom ich wprowadzania. W krajach bogatej Północy przyciąga uwagę szczególna dynamika rosnącego zróżni- cowania funkcjonalnego obszarów wiejskich. W związku z rozwojem stref podmiejskich z ich obszarów w dużej mierze wykluczana jest funkcja zaplecza żywieniowego. Nie jest to bynajmniej jedyna konsekwencja tych procesów. Tempo takich procesów, a przede wszystkim ich wysoce nieuporządkowany charakter (przynajmniej na obszarach, w któ- rych planowanie przestrzenne nie jest skutecznym narzędziem gospodarki przestrzennej), generują chaos oraz nadmierne przeciążenie środowiska przyrodniczego. Geneza globalnych problemów rolnictwa Rolnictwo stanowi sektor gospodarki niezwykle wrażliwy na oddziaływanie czynników przyrodniczych. Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne, a także kulturowe odnoszące się do sposobów gospodarowania rolniczego mogą dodatkowo utrudniać sytuację tego sektora. Problemy rolnictwa określane mianem „globalnych” z jednej strony wynikają z lokalnych uwarunkowań odpowiadających za potencjalną możliwość wytwarzania pro- duktów rolnych, a z drugiej - stanowią konsekwencje bezwzględnych, globalnych mecha- nizmów rynkowych. Droga do dostrzeżenia nieprawidłowości w rolnictwie występujących na skalę świa- tową wiodła, tak jak w przypadku innych globalnych obszarów problemowych, przez ich powiązanie z ograniczonością zasobów. Podało to w wątpliwość całą klasyczną teorię produkcji rolniczej (Woś, Zegar 2002). Nie uwzględniała ona bowiem pewnych ograni- czeń brzegowych stawianych przez ekologię i stanu odnawialnych zasobów naturalnych. Na tym gruncie była zatem sprzeczna z założeniami koncepcji zrównoważonego rozwoju. Traktowała je wyłącznie w kategoriach dóbr wolnych. To dotychczasowe podejście uza- sadniało decyzje maksymalizujące zysk w skali mikro, bez poszanowania celów i uwarun- kowań globalnych, zwłaszcza warunków równowagi ekologicznej. Co więcej, proces ten prowadził do stałego pogłębiania problemu oraz potrzeby dalszego zwiększania wielkości 109 Globalne problemy rolnictwa produkcji w celu utrzymania stabilności dochodowej. Zarzucenie tego rodzaju podejścia nie tylko w kontekście gospodarki rolnej, ale ogólnie w stosunku do ogółu aktywności człowieka jest jedną z podstaw zrównoważonego rozwoju. Rolnictwo rozpatrywane jako jedno z ogniw łańcucha żywieniowego jest zglobalizo- wane w mniejszym stopniu niż ma to miejsce w przypadku pozostałych ogniw, czyli prze- mysłu środków spożywczych, przemysłu spożywczego, a przede wszystkim handlu żyw- nością (Kowalczyk 2012). W tym kontekście szczególnego znaczenia nabierają olbrzymie dysproporcje w poziomie rozwoju rolnictwa na świecie, a także w formach jego organizacji. W warunkach państw rozwiniętych gospodarczo mamy do czynienia z wielkimi producen- tami, którzy z tradycyjnym rolnikiem mają już niewiele wspólnego. Posiadając określoną siłę rynkową, mogą oni skutecznie eliminować konkurencję. Ta zaś w warunkach państw rozwijających się jest rozdrobniona, spowita konfliktami natury etniczno-narodowościo- wej i wciąż reprezentuje tradycyjne, jeśli nie prymitywne formy gospodarowania. S. Kowalczyk (2012) analizuje wpływ globalizacji na mechanizmy transmisji sygnałów rynkowych. Należy się z nim zgodzić, że nie muszą one prowadzić do pogłębiania róż- nic rozwojowych. Przez fakt transterytorialnych powiązań międzyrynkowych następuje opisywany przez niego przepływ sygnałów i zdarzeń w układzie globalnym. Nie dotyczy to jedynie impulsów negatywnych. Do pozytywnych należy m.in. przepływ informacji o osiągnięciach technicznych. Antyglobaliści1 czy alterglobaliści2 powtarzają jednak podstawowy zarzut względem procesów globalizacji, mówiący o tym, że daje ona możliwości relatywnie niewielkiej gru- pie podmiotów, podczas gdy negatywne skutki odczuwane są przez wszystkie pozostałe. Beneficjenci globalizacji to przeważnie korporacje transnarodowe, które zlokalizowane są w krajach wysokorozwiniętych. Nie oznacza to jednak, że rolnictwo państw Europy Zachodniej czy Ameryki Północnej nie odczuwa problemów rozwojowych. Różnica polega jednak na tym, że w krajach rozwiniętych gospodarczo wprowadzane są różnego rodzaju prawne czy ekonomiczne rozwiązania ochronne. Niestety, często dodatkowo ude- rzają one w rolników, którzy na takie wsparcie liczyć nie mogą. Matuszczak (2008) słusznie zauważa istnienie problemu powszechnej niewydolno- ści dochodowej rolnictwa, która występuje tak w przypadku państw na wysokim, jak 1 Antyglobalizm (Gawor 2006) - ruch sprzeciwiający się tendencjom globalizacyjnym współczesnego świata, nieposiadający formy zinstytucjonalizowanej i walczący z dyktatem insty- tucji finansowych, takich jak Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy Światowa Organizacja Handlu. 2 Alterglobalizm (Gawor 2006) - ruch głoszący sprzeciw wobec skutków neoliberalizmu i postulujący reformę przemian globalizacyjnych w imię uwzględnienia humanitarnego wymiaru zachodzących przekształceń współczesnego świata. 110 Geneza globalnych problemów rolnictwa i niskim ogólnym poziomie rozwoju. Choć społeczeństwa stają się coraz zamożniejsze, nie dotyczy to samych rolników. Tego typu sytuacja zniechęca wielu młodych ludzi do kultywowania tradycji rolniczej i dodatkowo skłania ich ku migracji do miasta. W ten sposób obszary wiejskie pozbawiane są nie tylko potencjału ekonomicznego, lecz przede wszystkim demograficznego. Problemy rolnictwa wynikają jednak głównie z jego uzależnienia od warunków natu- ralnych. Określają one potencjał rolniczej przestrzeni produkcyjnej, a czasami wręcz uniemożliwiają tego rodzaju aktywność. Jednym z podstawowych czynników odpowie- dzialnych za globalne problemy rolnictwa są zmiany klimatu. Zdarzenia takie jak cyklony tropikalne (basen Morza Karaibskiego, Azja Południowo-Wschodnia ) oraz zjawisko El Nino (Andy, Wyżyna Brazylijska, Australia) czy pustynnienia (zachodnia część Stanów Zjednoczonych, Sahel, basen Morza Śródziemnego) są z perspektywy produkcji rolniczej jednoznacznie negatywne. Zmiany klimatyczne mogą jednak generować także pozytywne impulsy dla rolnictwa a raczej zmianę miejsca ich występowania (tab. 3). Ocieplenie kli- matu na pewnych obszarach prowadzi do wykluczenia niektórych upraw, podczas gdy na innych umożliwia ich popularyzację (przykład winorośli i wzrostu zasięgu jej występowa- nia w kierunku północnym). Tab. 3. Produkcja rolnicza a zmiany klimatu Table 3. Agriculture vs. climate change Źródło/Source: Bański, Błażejczyk (2005); Kędziora 1999. 111 Globalne problemy rolnictwa Problem negatywnych skutków stosowania dopłat do rolnictwa W koncepcji rozwoju zrównoważonego szeroko rozumiana sprawiedliwość i równość stanowią podstawowe zasady. W warunkach Unii Europejskiej uznano, że wprowadze- nie mechanizmów pomocowych w postaci dopłat do określonych obszarów aktywności rolniczej sprawi, że zwłaszcza rolnicy z regionów uboższych właśnie tą drogą dostaną szansę wyrównania swojej pozycji rynkowej względem rolników reprezentujących bogate regiony Unii. Instrument, który miał służyć wdrażaniu idei zrównoważonego rozwoju, coraz częściej obarczany jest odpowiedzialnością za zjawiska całkowicie z nim sprzeczne. Rozwój zrównoważony z założenia hołduje różnorodności. W ten sposób kształtowanie monokultur, które stały się atrakcyjnym rozwiązaniem przy aktualnie obowiązującym sys- temie dopłat, jest jego całkowitym zaprzeczeniem. Monokultury w rolniczej przestrzeni produkcyjnej to nie tylko problem ograniczania różnorodności produkcji, lecz również zubażanie krajobrazu wiejskiego, także w aspekcie kulturowym. Eliminacja drobnego rol- nictwa z przestrzeni wiejskiej niesie za sobą także zanik wiejskich obyczajów będących elementem dziedzictwa kulturowego. Dotowanie upraw jest instrumentem stosowanym zazwyczaj przez państwa o najsil- niejszej pozycji rynkowej, które w ten sposób zabezpieczają swoje interesy. Wpływ stoso- wania ich przez takie kraje, jak Stany Zjednoczone czy Chiny na państwa reprezentujące typ monokultur gospodarczych ilustruje przykład funkcjonowania rynku bawełny (Biń- kowski 2012). Spadek cen bawełny dla państw, które nie mają zdolności dotowania jej producentów, oznacza upadek wielu gospodarstw, dla których dalsza produkcja staje się nieopłacalna. W przypadku państw tworzących grupę C4 (Cotton 4: Benin, Burkina Faso, Czad, Mali), czyli największych afrykańskich producentów bawełny, oznaczało to upa- dek tysięcy gospodarstw. Przy uzależnieniu ich gospodarek od tego dobra (we wszystkich tych krajach przynajmniej 40% gospodarstw reprezentuje właśnie ten kierunek produkcji rolnej) szybko doprowadziło to do dalszego wzrostu ubóstwa - i tak już jednego z naj- wyższych na świecie (http://starmanns1.wordpress.com). Ratunkiem przed pogłębieniem się kryzysu w tych państwach okazała się idea Fair Trade3 (sprawiedliwy handel). Dzięki temu, że produkty państw C4 uzyskały certyfikaty Fair Trade, miały szansę na dotarcie do grupy odbiorców (firm odzieżowych), które bazują wyłącznie na takich surowcach. 3 Założenia Fair Trade (Sprawiedliwy handel... 2010): 1) gwarancja minimalnej ceny za produkt, 2) premia finansowa mająca na celu realizację projektów rozwojowych kierowanych do społeczności lokalnych, np. w zakresie rozwoju edukacji, 3) stabilność dochodów producentów, która może być zabezpieczona długoterminowymi kontraktami z dostawcami, 4) zmniejszanie roli pośredników w łańcuchu dostaw, 5) demokratyzacja procesów decyzyjnych - wspieranie spółdzielczości, 6) zrównoważona produkcja - zakaz stosowania niektórych pestycydów, 7) wysokie standardy pracy - organizacja związków zawodowych, zakaz pracy dzieci. 112 Problem utraty suwerenności żywnościowej Warto przypomnieć następstwa konfliktu na tle dopłat do produktów rolnych mię- dzy Stanami Zjednoczonymi a Brazylią, która oskarżyła swego konkurenta o łamanie zasad wolności gospodarczej. Przekazanie Brazylii przez Stany Zjednoczone znacznego wsparcia finansowego spowodowało stonowanie jej stanowiska. Doprowadziło to według B. Bińkowskiego (2012) do kuriozalnej sytuacji, kiedy to podatnik amerykański musi dotować rolnika brazylijskiego po to, aby móc nadal dotować rolnika amerykańskiego. Problem utraty suwerenności żywnościowej W latach 90. organizacje rolnicze (np. Via Campesina) spopularyzowały koncepcję suwe- renności żywnościowej, którą szybko zaczęto przedstawiać jako ideę, która może pomóc w walce z negatywnymi skutkami globalizacji (Gerwin 2011). Suwerenność żywnościowa rozumiana jest jako organizacja systemu żywnościowego, która zakłada dopuszczalny naj- wyżej krajowy poziom regulacji. Ich przeniesienie na poziom regionalny czy lokalny (na poziomie poszczególnych miast i wsi) uznawane jest za jeszcze lepsze rozwiązanie. Przede wszystkim jednak suwerenność żywnościowa oznacza zdecydowany sprzeciw wobec nadaniu instytucjom międzynarodowym mandatu do wprowadzania ujednoliconych rozwiązań wdrażanych w sposób autorytatywny, pozbawiony elementów demokracji deli- beracyjnej. Tym samym źródło problemów rolnictwa upatrywane jest np. w działaniach Światowej Organizacji Handlu, Międzynarodowego Funduszu Walutowego czy Banku Światowego. Bezpośrednie wiązanie problemów rolnictwa z aktywnością tego rodzaju podmiotów - najczęściej podejrzewanych o podporządkowanie interesom Stanów Zjed- noczonych (względnie, szerzej - państwom rozwiniętym gospodarczo) lub o zależności względem korporacji transnarodowych - wpisuje się w nurt alterglobalizmu. Utrata suwerenności żywnościowej rozumiana jest najczęściej jako przejęcie kon- troli nad rynkiem produkcji rolnej danego państwa przez podmioty obce. Odbywa się to na drodze wyparcia produktów lokalnych, które nie wytrzymują konkurencji (zwłasz- cza cenowej) z produktami oferowanymi przez wielkich zagranicznych producentów. Korzystając z rozmaitych systemów dopłat oferowanych przez ich rodzime rządy, mają możliwość stosowania cen dumpingowych, którymi doprowadzają do upadku miejsco- wych producentów, zwłaszcza drobnych. Narzędziem, które do pewnego stopnia może powstrzymać takie zjawisko, jest system ceł, które pełnią funkcję ochronną w stosunku do rynku wewnętrznego. Wspomniane wcześniej organizacje międzynarodowe, dyspo- nując możliwością udzielania kredytów, uzależniają je od wdrożenia określonego pakietu reform, które często prowadzą właśnie do otwarcia rynków na produkty zewnętrzne, a to oznacza właśnie zliberalizowanie ceł. Przywołany wyżej mechanizm oddziaływania organizacji międzynarodowych ilustruje przykład Haiti. Pokazuje on skutki zaciągnięcia pożyczki z Międzynarodowego Fundu- 113 Globalne problemy rolnictwa szu Walutowego (Gerwin 2011). Ograniczenie ceł na ryż z 35 do zaledwie 3% sprawiło, że drobni haitańscy producenci w krótkim czasie masowo zaczęli rezygnować z jego uprawy i porzucać gospodarstwa. Migracje do miast (głównie stolicy kraju) nie dały im oczeki- wanej poprawy sytuacji ekonomicznej. Rosnące bezrobocie i konieczność zamieszkiwania w slumsach dodatkowo pogrążały Haiti w kryzysie, generując napięcia społeczne. Tym trudniej było tam walczyć też ze skutkami trzęsienia ziemi, które nawiedziło kraj w 2010 roku. Ludność, która jeszcze do niedawna bazowała na skromnych, ale własnych zasobach, nagle stała się całkowicie zależna od pomocy międzynarodowej. Problem zawłaszczania ziemi W najszerszym znaczeniu jakiekolwiek wykorzystanie ziemi (bez względu na to, czy była ona dotychczas uprawiana czy też nie) związane z działalnością człowieka jest jej zawłaszczeniem. W raporcie przygotowanym przez Instytut Globalnej Odpowiedzial- ności pt. Zawłaszczanie ziemi. Przegląd typów (2011) zaproponowane zostały dwa ujęcia definiowania problemu zawłaszczania ziemi. Pierwsze określa w ten sposób przeprowa- dzanie transakcji, które prowadzą do zmiany własności ziemi i innych naturalnych zaso- bów. Drugie podkreśla zaś społeczny wymiar tego zjawiska i wyjaśnia je jako utratę prawa lokalnej społeczności do ziemi, wody i innych zasobów naturalnych, a także struktural- nych konsekwencji tego zjawiska (np. koncentracji ziemi). W ocenie tego typu praktyk sam fakt przeniesienia własności nie musi oznaczać występowania poważnego problemu. Realne cele, a także warunki, przy których dochodzi do zmiany własności i przeznaczenia ziemi, są kluczowe dla omawianego zagadnienia. Zawłaszczanie ziemi niezgodne z jej przeznaczeniem, a także dokonywane wbrew inte- resom lokalnych społeczności, nie jest zjawiskiem nowym. Dawniej najczęściej towarzy- szyło konfliktom zbrojnym. Było także codziennością na obszarach objętych systemem kolonialnym. Niestety, w XXI wieku, mimo walki o prawa człowieka i akceptacji dla założeń zrównoważonego rozwoju, zjawisko to zdaje się na nowo dynamicznie rozwijać. W ciągu ostatnich trzech lat zwrócono uwagę na jego nowe uwarunkowania, a także nie- spotykaną przynajmniej współcześnie skalę. W latach 2007-2008 miał miejsce światowy kryzys żywnościowy. Odnotowano wów- czas nagły niekontrolowany wzrost cen żywności. Najczęściej za taki stan odpowiadają dwa czynniki : klęski żywiołowe i konflikty zbrojne (Radziewicz 2010). Powodują one, iż na rynek trafia odpowiednio mniejsza ilość produktu, a to prowadzi do wzrostu jego ceny. W odpowiedzi na to niektóre państwa chcą stabilizować cenę na rynku wewnętrznym i w tym celu wprowadzają limity eksportowe. Tym samym w wymianie międzynarodowej i tak już mocno odczuwalny deficyt danego dobra dodatkowo się pogłębia, co w przypadku państw uzależnionych od importu oznaczać może poważne problemy z wyżywieniem. Choć 114 Problem zawłaszczania ziemi zaburzenia cen żywności są problemem powtarzającym się często, to jednak w przypadku wspomnianego kryzysu z lat 2007/2008 zauważono, że czynniki naturalne czy nawet poli- tyczne nie wpłynęły aż tak na wielkości podaży. Tym samym to nie one były odpowiedzialne za taki skok cen żywności. Odmienność tego kryzysu od wcześniejszych, podobnych, jeżeli chodzi o skalę zmian cen produktów rolnych, polegała na odpowiedzialności za zaistniałą sytuację, o którą obarczeni zostali sami przedstawiciele agrobiznesu, a konkretnie ta ich grupa, która stosuje mechanizmy spekulanckie (Bobenrieth, Wright 2009). Podmioty, które koncentrują własność ziemi uprawnej, zwiększają swój udział w glo- balnej produkcji. Jako wielcy producenci, mający dostęp do nowoczesnych technologii (w tym do GMO), a także wspierani przez systemy dopłat do produkcji, mogą manipu- lować rynkiem. Chcąc zwiększyć swoje zasoby, a niekiedy uniezależnić się od krajowych regulacji, zakupują ziemię zazwyczaj w krajach ubogich, które w ten sposób zdobywają środki na walkę z zadłużeniem. Proceder zakupu ziemi przez podmioty zagraniczne, poza samą transakcją, nie daje państwom, w których do niego dochodzi, żadnych dalszych korzyści. Co więcej, tracą one nad nim jakąkolwiek kontrolę - zwłaszcza w zakresie kierunków i sposobów gospo- darowania. Wielkie transakcje kupna ziemi dodatkowo zintensyfikował wspomniany wcześniej kryzys z lat 2007/2008. Państwa będące największymi importerami produk- tów rolnych zaczęły poszukiwać rozwiązań, które ochronią je w przyszłości przed skut- kami kryzysów. Ich zaangażowanie w proceder wykupu ziemi wynika z faktu, że przy dużym potencjale demograficznym mają relatywnie ograniczone możliwości zaspokoje- nia popytu żywności własną produkcją. Rosnące ceny żywności uderzają w najliczniejszą część społeczeństwa, która stojąc w obliczu katastrofy humanitarnej, domaga się inter- wencji państwa. Nawet największe państwo, nie będąc w skali światowej producentem mogącym dyktować cenę zaczyna borykać się z problemem niepokojów społecznych. Biorąc pod uwagę, że tego typu sytuacja często dotyczy państw niedemokratycznych, ich władze szukają sposobu zabezpieczenia swojej pozycji politycznej. Uniezależnienie się od globalnych mechanizmów rynkowych uważają za strategiczne działanie. Za najsku- teczniejsze narzędzie uznają pozyskanie możliwości produkcyjnych danego dobra poza swoimi granicami. Z perspektywy kraju dokonującego zakupu ziemi rozwiązanie to jawi się jako narzędzie stabilizacyjne, które nawet jeśli bywa stosowane z takich pobudek, jak zabezpieczenie interesu politycznego, to przynajmniej pośrednio prowadzi do zapewnie- nia bezpieczeństwa żywieniowego. Największy problem, jaki rysuje się w kontekście przedstawionych wyżej mechani- zmów, wiąże się z tym, że udział w procederze odbierania ziemi prawowitym właścicielom mają zarówno ci, którzy generują kryzys żywnościowy, jak i ci, którzy samą taką decyzją (o zakupie ziemi poza granicami) chcą z nim walczyć. Ostatecznie natomiast najwięk- sze skutki kryzysu skupiają się na społecznościach zamieszkujących państwa, w których ta ziemia jest kupowana. 115 Globalne problemy rolnictwa Jeszcze większe kontrowersje towarzyszą sytuacjom, gdy ziemia uprawna będąca przed- miotem takiej transakcji nie jest przeznaczana na potrzeby produkcji roślinnej, ale na cele niezwiązane z wyżywieniem ludności, np. na cele związane z produkcją biopaliw. Z per- spektywy państw najbogatszych stosowanie biopaliw jest wyrazem troski o środowisko i narzędziem realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju. Problem stanowią ograni- czone możliwości tych państw, aby własny potencjał produkcyjny ziemi uprawnej prze- znaczać na wytwarzanie domieszki do biopaliw, a nie na produkcję żywności. W związku z tym kraje bogatej Północy importują składniki używane do produkcji biopaliw - zwłasz- cza oleje roślinne. W przypadku zakupu ziemi z założenia przeznaczanej na produkcję domieszek do biopaliw kontrahentem zainteresowanym jej nabyciem często są wielcy producenci paliw, którzy chcą ograniczać koszty produkcji. W ten sposób polityka ener- getyczna np. Unii Europejskiej, bez względu na to, jak wydaje się zasadna i proekologiczna, ma swoje negatywne i terytorialnie pozaunijne konsekwencje, które z rozwojem zrówno- ważonym nie mają absolutnie nic wspólnego. Z problemem zawłaszczania ziemi wiąże się tragiczna wręcz ironia - kraje bogatej Północy, aby wzmocnić swoje bezpieczeństwo żywnościowe oraz realizować zgodną ze współczesnymi standardami politykę energetyczną, odbierają krajom biednego Połu- dnia prawo do własnego bezpieczeństwa żywnościowego. Zjawisko to zaczyna się więc od teoretycznie słusznych założeń a kończy na katastrofalnych skutkach dla ludności państw znacznie uboższych. Ich mieszkańcom odbiera się prawo do ziemi, która i tak jest dobrem deficytowym. Wynika to zarówno z uwarunkowań przyrodniczych (np. pro- cesy intensywnego pustynnienia), jak i z konsekwencji działań człowieka (np. konflikty zbrojne i problem zaminowania terenów rolniczych). Problem jest tym poważniejszy, że w krajach, w których występuje zawłaszczanie ziemi, jej areał stale się zmniejsza z powodu wszystkich wymienionych czynników. Sprzedawanie pozostałej ziemi drastycznie pogłę- bia więc problem. Poza bezpośrednimi konsekwencjami, jakie powoduje zawłaszczanie ziemi mieszkańcom globalnego Południa w omówionych wyżej mechanizmach dostrzega się nową formę neokolonializmu. Społeczność międzynarodowa od kilku lat zauważa niekontrolowany rozwój zjawiska przejmowania ziemi uprawnej głównie w krajach Afryki przez takie państwa, jak Chiny, Korea Południowa czy Arabia Saudyjska (tab. 4)4. Dodatkowy problem stanowi ustale- nie skali zjawiska, a tym bardziej faktycznego źródła kapitału odpowiedzialnego za tego rodzaju operacje. Pewnym mitem jest również przeświadczenie o roli, jaką w tym proce- derze odgrywają poszczególne państwa czy też grupy państw. Łącznie największe operacje 4 Tego rodzaju dane mają charakter głównie szacunkowy i mogą być obarczone znacznym błędem w stosunku do rzeczywistej skali zjawiska, m.in. ze względu na ukrywanie tego rodzaju transakcji, a także w związku z tym, że nie zawsze odbywają się one na zasadzie umów międzyrządowych. 116 Problem zawłaszczania ziemi Tab. 4. Najwięksi uczestnicy transakcji handlu ziemią na świecie Table 4. Biggest parties to trade of arable land Źródło: opracowanie na podstawie danych publikowanych przez organizację GRAIN (www.grain.org). Source: based on data published by GRAIN (www.grain.org). kupowania ziemi poza swymi granicami nie są bowiem dziełem państw bogatej Północy (tab. 5). Taki sąd również może się wydawać zbyt jednoznaczny w kontekście tego, że w przypadku korporacji transnarodowych po prostu często trudno jest ustalić geogra- ficzny aspekt pochodzenia kapitału. W tej sytuacji to, że np. państwa Europy Zachod- niej nie widnieją jako najwięksi uczestnicy tego procederu, absolutnie nie oznacza, że nie mogą w jakiś sposób pośrednio w nim uczestniczyć. Poza tym transakcje tego rodzaju często są ukrywane przed opinią publiczną. Najczęściej są one wykrywane i nagłaśniane Tab. 5. Państwa zaangażowane w proceder handlu ziemią Tab. 5. Countries engaged in trade of arable land 117 Globalne problemy rolnictwa 118 119 Źródło/Source: Kachika (2010). przez organizacje pozarządowe. Obnażenie tego rodzaju planów nierzadko prowadziło do zaniechania transakcji. Problem zawłaszczania ziemi w omawianej tutaj formie nie ogranicza się również do największych szybko rozwijających się gospodarek Południa (Chiny czy Indie) lub boga- tych państw z regionu Zatoki Perskiej. Nierzadko bowiem kraje, które sprzedają swoją ziemię, jednocześnie uczestniczą w jej wykupywaniu u swoich sąsiadów - przykład Mali, Senegalu czy Etiopii (Kachika 2010). Zawłaszczanie ziemi nie ma wyłącznie charakteru międzynarodowego, a jego podmio- tem nie jest jedynie ziemia dotychczas uprawiana. Niestety, problem dotyczy także presji na obszar lasów. Zjawisko deforestacji towarzyszy człowiekowi od początku jego istnie- nia. Wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym wycinanie lasów wiązało się z ich rolą jako ważnego zasobu, a także wynikało z deficytu wolnej przestrzeni dla celów rolniczych czy rezydencyjnych. W ten sposób do końca pierwszej wojny światowej deforestacja doty- czyła przede wszystkim lasów strefy umiarkowanej (Europy, Ameryki Północnej i Azji) - ryc. 2. Zostały one w dużej mierze wyeliminowane zwłaszcza na obszarach najbardziej uprzemysłowionych i zurbanizowanych. Współcześnie kraje bogatej Północy prowa- dzą szeroko zakrojone działania na rzecz podnoszenia poziomu lesistości. Jej najwyższy 120 Problem zawłaszczania ziemi min ha Ryc. 2. Deforestacja na świecie według typów lasów Fig. 2. World deforestation, by types of forest Źródło/Source: Williams (2002) i FAO (2010), za: State of the World’s Forests 2012. w skali globalnej poziom, nie licząc państw skandynawskich, dotyczy głównie państw roz- wijających się - Ameryki Południowej i (wybranych) Afryki (ryc. 3). Niestety, równolegle z ograniczaniem deforestacji w odniesieniu do lasów strefy umiar- kowanej zjawisko to zaczęło intensywnie rozwijać się (przede wszystkim w XX wieku) w stosunku do lasów tropikalnych. Dynamika tego zjawiska spotkała się z zaniepokoje- niem społeczności międzynarodowej - zwłaszcza w kontekście ubytku lasów Amazonii, Indonezji czy państw Afryki porośniętych lasem równikowym (ryc. 4). Obok wszelkich środowiskowych następstw obserwowanej skali deforestacji w krajach rozwijających się nie sposób ignorować jej społeczno-kulturowego wymiaru. Zjawisko to oznacza bowiem gwałtowną zmianę środowiska życia człowieka i wręcz odebranie mu podstaw egzystencji. Przywołany wyżej problem zawłaszczania ziemi, bez względu na to, jakich obszarów dotyczy, ma przede wszystkim negatywny wymiar ekologiczny i społeczny. W kontek- ście ekologicznym utrata terenów zielonych jest zjawiskiem zdecydowanie niepożąda- nym z perspektywy zrównoważonego rozwoju. Koncepcja ta zakłada bowiem potrzebę zintensyfikowania korzyści z eksploatacji zasobów w ich dotychczasowej wielkości przy zachowaniu maksymalnej ostrożności względem środowiska. Ponadto ziemia będąca przedmiotem umów handlowych bardzo często nie jest ziemią niczyją. W warunkach 121 bo bo Rye. 3. Poziom lesistości na świecie w 2009 roku Fig. 3. Level of world forest coverage in 2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie Global Forest Resources Assessment 2010. Source: author’s elaboration, based on Global Forest Resources Assessment 2010. Globalne problemy rolnictwa Ryc. 4. Zmiana poziomu lesistości na świecie w latach 1990-2009 Fig. 4. Changes of world forest coverage in 1990-2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie Global Forest Resources Assessment 2010. Source: author’s elaboration, based on Global Forest Resources Assessment 2010. bo Problem zawłaszczania ziemi Globalne problemy rolnictwa Afryki, gdzie wciąż spotyka się tradycyjne metody gospodarowania na roli i związane z nimi zachowania przestrzenne, obca ingerencja, a zwłaszcza wygradzanie własności, sta- nowi zburzenie dotychczasowego ładu kulturowego i poczucia bezpieczeństwa ludności autochtonicznej. Wszystko to prowadzi do zaognienia stosunków międzycywilizacyjnych, których dobro jest przecież wyraźnie zapisane w zbiorze zasad zrównoważonego rozwoju. Problem zmian ekologiczno-krajobrazowych Zmiany o charakterze strukturalnym i produkcyjnym, dotyczące współczesnego rolnic- twa i polegające m.in. na koncentracji własności ziemskiej oraz stosowaniu monokultur na wielkich obszarach, mają nie tylko ekonomiczne konsekwencje w postaci eliminacji drobnych producentów. Zanik drobnych form gospodarowania w rolnictwie na rzecz rozwoju wielkich przedsiębiorstw produkujących żywność na masową skalę powoduje wyraźne zmiany w krajobrazie wiejskim. J. Solon (2004) słusznie przypomina, że zrów- noważenie krajobrazu jest niezależne od stopnia jego naturalności, a ponadto niektóre działania związane z utrzymaniem jego założonego charakteru prowadzą do zatrzymania lub opóźniania procesów renaturalizacyjnych. O przedstawionym wyżej problemie przypomina również M. Staniak (2009), zwracając uwagę na konsekwencje zaniechania użytkowania łąk i pozostawiania ich naturalnej suk- cesji, która oznacza wkroczenie wysokiej roślinności i chwastów. Próby zintensyfikowania użytkowania ziemi na rzecz uzyskania większych plonów czę- sto prowadzą do eliminacji ze środowiska, a tym samym z krajobrazu wiejskiego, rów- nież różnych kategorii obszarów podmokłych. Poza tym, że bagna czy mokradła stanowią obszary wysokiej bioróżnorodności, nierzadko pełniące funkcję siedlisk dla ptactwa błot- nego czy wodnobłotnego, ich utrzymywanie jest ekologiczną metodą ochrony przeciwpo- wodziowej (Staniak 2005, za: Mioduszewski 2006). Negatywne skutki przynosi również inne powszechnie stosowane rozwiązanie, jakim jest likwidacja śródpolnych i śródłąkowych zadrzewień oraz pasów wiatrochronnych. O ich wielofunkcyjności przypomina B. Bożętka (2007), wymieniając obok ich funkcji ekologicznych (kształtowanie mikroklimatu, bariera dla zanieczyszczeń, powstrzymywa- nie erozji itp.) czy gospodarczych, również te społeczno-kulturowe zaspokajające potrzeby człowieka w zakresie estetyki otoczenia i wypoczynku. Pisząc o ekologicznych aspektach wyeliminowania tych elementów środowiska wiejskiego, nie można zapomnieć o tym, że przyczynia się to do zmniejszenia bioróżnorodności nie tylko w odniesieniu do gatunków roślinnych. Zubożenie roślinności powoduje bowiem ograniczenia żerowe dla zwierząt, co w konsekwencji pogłębia problem spadku poziomu bioróżnorodności. Podobne problemy towarzyszą likwidacji tradycyjnych form rozdzielania własności, jakimi są żywopłoty. Coraz częściej są one zastępowane systemem ogrodzeń budowanych 124 Problem inżynierii genetycznej w rolnictwie z elementów prefabrykatowych. Tego typu rozwiązanie oznacza wprowadzanie do krajo- brazu wiejskiego elementów sztucznych. Ponadto wygrodzenia takie stanowią poważną barierę z ekologicznego punktu widzenia i pogłębiają problem fragmentacji krajobrazu. Naturalne żywopłoty pełniły zupełnie inną funkcję korytarzy ekologicznych tak bardzo dziś pożądanych. Zanikanie z obszarów wiejskich dotychczas powszechnie znanych gatunków zwierząt to także ubożenie krajobrazu. To, że coraz trudniej dostrzec dziś w krajobrazie wiejskim bażanty czy kuropatwy, dla których roślinność śródpolna była ostoją, jest zmianą nega- tywną nie tylko w aspekcie ekologicznym. Przemiany krajobrazu wiejskiego generowane są nie tylko przez proces koncentracji własności. Dużym zagrożeniem dla tradycyjnego krajobrazu wiejskiego są również pro- cesy suburbanizacji. Chaotyczny rozwój zabudowy w powiązaniu z dowolnością architek- toniczną prowadzi do niekorzystnych zmian w estetyce wiejskiej zabudowy (Bański 2008). W szerszym kontekście zmiany te prowadzą do dysharmonijnego krajobrazu rolniczego współczesnej wsi (Angiel, Pietrzak 2009). Można zatem stwierdzić, że zarówno porzucanie ziemi, jak i (zdawałoby się) przeciwne mechanizmy, czyli zagospodarowywanie terenów na potrzeby budowy wielkopowierzch- niowych gospodarstw o charakterze monokultur rolnych, powoduje szereg negatywnych skutków. Skutki te dotyczą zarówno sfery estetycznej, jak i ekologicznej. Nie można zapo- mnieć również o zubażaniu krajobrazu wiejskiego w wymiarze kulturowym. Zanik tra- dycyjnych form gospodarowania ziemią uprawną oznacza także zanik obyczajów towa- rzyszących pracom na roli. Bez względu na to, jak racjonalne wydaje się wprowadzanie systemu certyfikacji produkcji tzw. produktów regionalnych oznacza ono przenoszenie środowiska produkcji z domowego na sterylne, czyli całkowicie nienaturalne i sprzeczne z wielowiekowym doświadczeniem. Problem inżynierii genetycznej w rolnictwie Modyfikacja genetyczna organizmów stała się rozwiązaniem, które równie często przy- woływane jest jako nadzieja dla rozwiązania globalnych problemów z wyżywieniem, jak i w kategoriach zagrożenia dla człowieka i środowiska. Zagadnienie inżynierii genetycznej to problem, który w skali globalnej generuje dyskusję głównie w kontekście warunków dopuszczania roślin z introdukcją obcych genów do masowego zastosowania w produkcji żywności. Drugie zagadnienie to kwestia funkcjonowania rynków otwartych na produkty oparte o modyfikowaną żywność, m.in. w zakresie informowania o tym fakcie przy ich sprzedaży (np. poprzez odpowiednie oznakowanie opakowania). Społeczność międzynarodowa intensyfikuje działania na rzecz ustanowienia i egze- kwowania norm w zakresie badania, wdrażania i oznaczania produktów rolnych, których 125 Globalne problemy rolnictwa wytworzenie wiąże się z modyfikacją genetyczną. Informowanie o postępach poszczegól- nych państw w ratyfikacji ustaleń międzynarodowych i ustanawianiu właściwego systemu prawnego odpowiedzialnego za ich stosowanie jest celem realizacji takich projektów, jak np. Biosafety Scaner (http://en.biosafetyscanner.org/) czy inicjatyw typu GMO-free Europe (http://www.gmo-free-regions.org/gmo-free-regions.html). Warto zauważyć, że zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy wprowadzania do środo- wiska organizmów genetycznie modyfikowanych (GMO) jako jeden z głównych argu- mentów podają troskę o bioróżnorodność (tab. 6). Pierwsi uważają, że wzrost plonów Tab. 6. Argumentacja zwolenników i przeciwników wprowadzania do rolnictwa roślin genetycznie m o dyfikowanych Table 6. Arguments by proponents and opponents of GMO introduction into agriculture 126 Problem inżynierii genetycznej w rolnictwie Źródło: opracowanie na podstawie Zegar (2012). Source: based on Zegar (2012). pozwoli uchronić tereny, które bez wprowadzenia GMO musiałyby zostać przeznaczone na potrzeby rolnictwa i w ten sposób utraciłyby swoją dotychczasową rolę w środowisku. Kontrargumentacja przeciwników bazuje na założeniu, że upowszechnianie odmian np. odpornych na szkodniki doprowadzi do ich wykluczenia, które będzie oznaczało spadek bioróżnorodności. Największą rolę w upowszechnianiu upraw roślin genetycznie modyfikowanych odgry- wają państwa Ameryki Południowej, które dysponując dużym potencjałem ziemi upraw- nej, dodatkowo chcą wzmocnić swoją pozycję rynkową właśnie dzięki stosowaniu tej kategorii upraw. One również należą do tych państw, które najwcześniej dopuściły moż- liwość uprawy GMO (ryc. 5). Razem z nimi w gronie państw-pionierów w tej dziedzinie znalazły się Stany Zjednoczone, Australia i Kanada, a zatem najwięksi światowi produ- cenci żywności. Z pewnym opóźnieniem na GMO zaczęły otwierać się kraje europejskie, i to te uboższe z grona dzisiejszych członków Unii Europejskiej (Hiszpania, Portugalia, Rumunia). Aktualnie idea zaakceptowania GMO staje się coraz popularniejsza w krajach Afryki oraz Azji Południowej. 127 Globalne problemy rolnictwa min ha 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 rok Ryc. 5. Chronologia dopuszczania produkcji GMO na świecie Fig. 5. Chronology of GMO production admittance around the world Źródło: opracowanie na podstawie Jones (2011). Source: based on Jones (2011). Możemy mówić o trzech głównych obszarach koncentracji upraw GMO (ryc. 6). Jest to Ameryka Północna (USA, i w znacznie mniejszym stopniu Kanada), kraje Ameryki Południowej (głównie Brazylia, Argentyna, Paragwaj, Urugwaj) oraz Azja Południowa i Wschodnia (od Pakistanu po Chiny, z Indiami jako regionalnym liderem). Za czwarty wyróżniający się obszar można uznać kraje Unii Europejskiej. W tym przypadku warto zauważyć, że choć z perspektywy powierzchni upraw (z wyjątkiem Hiszpanii) są to raczej, jak dotąd, wielkości śladowe, to jednak państwa te formalnie zaakceptowały największą liczbę przypadków dopuszczenia do produkcji upraw naznaczonych ingerencją gene- tyczną (ryc. 7). W odróżnieniu od państw UE najwięksi producenci GMO dopuszczają często możliwość wprowadzania relatywnie niewielkiej liczby gatunków poddanych modyfikacjom (tab. 7). Popularyzacja lub przeciwnie wykluczenie upraw modyfikowanych genetycznie będzie uzależnione w dużej mierze od rosnących doświadczeń w zakresie przyrodniczych kon- sekwencji ich wprowadzenia do środowiska oraz ich wpływu na zdrowie człowieka. Doświadczenia laboratoryjne w tym zakresie najprawdopodobniej nie rozładują społecz- nego niepokoju w stosunku do GMO. 128 Ryc. 6. Uprawa GMO na świecie w 2011 roku Fig. 6. World GMO cultivation, 2011. Źródło: opracowanie własne na podstawie Jones (2011). Source: based on Jones (2011). Oo O Ryc. 7. Doświadczenia państw w zakresie akceptacji GMO Fig. 7. Experiences of nations in GMO acceptance Źródło: opracowanie na podstawie http://en.biosafetyscanner.org/. Source: based on http://en.biosafetyscanner.org/. Globalne problemy rolnictwa Tab. 7. Uprawa roślin genetycznie modyfikowanych na świecie Table 7. Cultivation of genetically modified plants around the world Źródło: opracowanie na podstawie http://en.biosafetyscanner.org/. Source: based on http://en.biosafetyscanner.org/. Problem inżynierii genetycznej w rolnictwie Globalne problemy rolnictwa Narzędzia rozwiązywania globalnych problemów rolnictwa Zakładając odpowiedzialność globalizacji za upowszechnienie się problemów rolnic- twa w skali ogólnoświatowej, poszukiwania rozwiązań tych problemów koncentrują się wokół odejścia od sposobu wprowadzania globalnych mechanizmów kontrolnych (stąd popularność koncepcji suwerenności żywnościowej). Dotychczasowa zinstytucjonalizo- wana ingerencja, będąca dziełem organizacji międzynarodowych, często prowadziła do otwarcia rynków na niekontrolowane wpływy o charakterze niezinstytucjonalizowanym (np. poprzez działania korporacji transnarodowych). Mechanizmy te stawały się źródłem upadku drobnego rolnictwa głównie w państwach rozwijających się, które szczególnie potrzebują tego sektora. Wprawdzie z makroekonomicznego punktu widzenia tego typu rolnictwo nie daje wystarczających możliwości rozwojowych w skali krajowej, to jed- nak do pewnego stopnia ochraniało mieszkańców przed katastrofami humanitarnymi. Tak długo, jak pozostawali oni ekonomicznie związani (choćby częściowo) z uprawą ziemi, problem ubóstwa wciąż mógł ich dotykać, ale niekoniecznie w takim samym zakresie jak problem głodu. W tej sytuacji za niezbędne należy uznać uwzględnianie interesów tych państw, które nie mają możliwości wspierania konkurencyjności własnych producentów. Wydaje się to konieczne w celu przeciwdziałania kolejnym katastrofom humanitarnym wynikającym z ograniczania drobnej miejscowej produkcji rolnej. Mechanizmów globalnych nie można postrzegać jednak wyłącznie w kategoriach przy- musu dostosowywania się słabszych podmiotów do reguł ustalanych przez najsilniej- szych aktorów uczestniczących w procesie globalizacji. Są bowiem w rolnictwie problemy, których rozwiązanie zależy od aktywności społeczności międzynarodowej, której pro- blemy te dotyczą w równym stopniu. Krytyka stosowania rozwiązań narzucanych przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy Bank Światowy jako nadmiernej ingerencji w sprawy wewnętrzne państw rozwijających się może wydawać się sprzeczna w kontek- ście oczekiwań od podobnych organizacji zaangażowania np. w zakresie wprowadzenia globalnych norm dotyczących GMO. Globalna współpraca państw przy wypracowywaniu prawodawstwa z zakresu ochrony środowiska przed skutkami wprowadzenia do niego roślin modyfikowanych genetycznie jest odpowiedzią na jedną z zasad rozwoju zrówno- ważonego uwzględnionych w Protokole z Rio. Działania w tym zakresie są zatem jednym z osiągnięć Szczytu Ziemi. Inną zasadą, która bezpośrednio wiąże się z problemem GMO, jest dostępność do informacji. W tym przypadku dyskusja o stosowaniu oznaczeń na produktach zawierają- cych elementy roślinne poddane introdukcji obcych genów zmierza właśnie do realizacji jednej z zasad - informowania o zagrożeniach środowiska i samego człowieka. Problem informowania o zmianach zachodzących w środowisku jest w kontekście działalności rolniczej znacznie szerszy niż GMO. Jest to także problem stosowania nawozów sztucz- nych i informowania o nich, choćby w kontekście rosnącej popularności tzw. rolnictwa 132 Koncepcja zrównoważonego rolnictwa ekologicznego, którego produkty mogłyby wypierać z rynków te powstające poza regu- łami odpowiadającymi zrównoważonemu rolnictwu. Z powyższym pośrednio wiąże się także problem egzekwowania innej zasady, a mianowicie przestrzegania przed możliwo- ścią pojawienia się zanieczyszczeń transgranicznych, które mogą mieć negatywny wpływ na jakość środowiska, a tym samym na możliwości rolniczej przestrzeni produkcyjnej danego kraju czy regionu. Działalność instytucji o zasięgu globalnym nie jest, a bynaj- mniej nie powinna być jedynym źródłem informacji o zmianach środowiska mogących zagrażać produkcji rolnej. Źródłem takiej informacji, najbardziej dostępnym dla miesz- kańców danego obszaru, są dokumenty planistyczne, które sygnalizują także możliwe i pożądane przyszłe kierunki zmian. Zarówno w warunkach bogatej Północy, jak i biednego Południa obszary wiejskie są miejscem lokalizacji działalności gospodarczej. Niektóre kategorie tych inwestycji mogą stanowić zagrożenie dla środowiska przyrodniczego i tym samym negatywnie oddziały- wać na jakość produkcji rolniczej. W tej sytuacji szczególnie istotna wydaje się zawarta w Protokole z Rio zasada, która głosi potrzebę stosowania procedury oceny oddziaływa- nia na środowisko. Dzięki niej można przeciwdziałać konfliktom wynikającym z błędnej lokalizacji inwestycji. Jest to tym ważniejsze, że idea oceny oddziaływania na środowi- sko nie jest nastawiona na wykluczanie jakichkolwiek terenów z możliwości wprowadze- nia danej kategorii inwestycji. Ma ona przede wszystkim sugerować mitygację ryzyka. Są to takie rozwiązania, które nie wykluczają inwestycji, uznając ją za potencjalnie szko- dliwą, tylko są zapisem rozwiązań technologicznych i lokalizacyjnych służących obniże- niu szansy na wystąpienie określonych negatywnych konsekwencji. Obok wymienionych wyżej zasad zrównoważonego rozwoju, które w sposób bezpo- średni odnoszą się do wybranych globalnych problemów rolnictwa, należy przywołać ich najczęściej sugerowane kompleksowe rozwiązania. Są to powiązane ze sobą koncepcje zrównoważonego rolnictwa oraz wielofunkcyjności wsi. Koncepcja zrównoważonego rolnictwa Szczególne znaczenie koncepcji zrównoważonego rozwoju dla rolnictwa wiąże się z jego bezpośrednimi związkami ze środowiskiem przyrodniczym. W tym przypadku równo- waga w systemie człowiek - gospodarka - środowisko ma charakter bliskich bezpośred- nich związków (Adamowicz 2000; Czerewko, Iwanicka 2003; za : Marks-Bielska 2011). Adamowicz (2000) definiuje zrównoważone rolnictwo jako: - zrównoważone (trwałe) ekologicznie - co powinno być rozumiane jako potrzeba waloryzacji zasobów naturalnych oraz ograniczania emisji zanieczyszczeń, - zrównoważone (trwałe) społecznie - dbające o człowieka zamieszkującego środowi- sko rolnicze i wiejskie, 133 Globalne problemy rolnictwa - zrównoważone (trwałe) ekonomicznie - z właściwymi relacjami ilości, jakości i wydajności produkcji. Ten sam autor (2006) przypomina również, że pojęcie rolnictwa zrównoważonego przekracza ramy samego rolnictwa i odnoszone jest do obszarów wiejskich, a więc do dziedzin pozarolniczych na wsi. Wymienia zatem pięć poziomów, w obrębie których jest on wdrażany (Adamowicz 2004) w zakresie: - relacji rolnictwa i społeczeństwa, gdzie rolnictwo odpowiada na potrzeby społeczne, - przyjęcia nowego modelu rozwoju rolnictwa, - funkcjonowania gospodarstwa, w którym łączą się formy aktywności rolniczej i nierol- niczej, - przedsiębiorczości wiejskiej, - polityki i instytucji odpowiadających za proces rozwoju obszarów wiejskich. Tak zdefiniowane zrównoważone rolnictwo łączy się z koncepcją wielofunkcyjnego rozwoju wsi. Wyrasta ona na bazie konieczności poszukiwania różnorodnych źródeł dochodów ludności wiejskiej w sytuacji, gdy bazowanie na produkcji rolniczej na to nie pozwala. Stwierdzenie to wydaje się zgodne z ideą Wspólnej Polityki Rolnej Unii Euro- pejskiej, która zrównoważony rozwój obszarów wiejskich przyjmuje jako jeden z podsta- wowych celów. Sama polityka rolna Unii zgodnie z koncepcją zrównoważonego rolnictwa wykracza poza pewne sektorowe założenia usprawniające rolnictwo, ukierunkowując się na wielofunkcyjny rozwój wsi (Kołyska 2009). Zrównoważone rolnictwo to koncepcja obejmująca różne aspekty funkcjonowania obszarów wiejskich. Absolutnie nie ogranicza się ona do rolnictwa. Najczęściej jednak to na poziomie gospodarstwa rolnego poszukuje się rozwiązań umożliwiających wygene- rowanie takich jego cech, które pozwalają mówić o zrównoważeniu (tab. 8). Omawiane tutaj koncepcje nie ograniczają się do ogólnego zarysu kierunków niezbęd- nych działań. S. Krasowicz (2006) wymienia zestaw konkretnych rozwiązań, które zapew- niają trwałą żyzność gleby, a pozostają w zgodzie ze zrównoważonym rolnictwem: - stosowanie wielostronnych płodozmianów z udziałem roślin motylkowych oraz poplo- nów na zielony nawóz, - stosowanie nawożenia organicznego, - wykorzystanie resztek pożniwnych, przyorywanie słomy, wzmacnianie aktywności bio- logicznej gleby, - ograniczenie liczby mechanicznych zabiegów uprawowych w celu zmniejszenia ugnia- tania gleby. W koncepcji zrównoważonego rolnictwa dużo miejsca zajmuje przestrzeganie zasad odpowiedniego gospodarowania zasobami - z uwzględnieniem ich ochrony na rzecz zachowania dla przyszłych pokoleń. Równie ważne, obok zachowania jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej, jest utrzymanie poziomu bioróżnorodności, czyli utrzymanie stabilności i różnorodności ekosystemów. Równoważne z aspektami ekonomicznymi 134 Podsumowanie Tab. 8. Cechy rolnictwa zrównoważonego Table 8. Characteristics of sustainable agriculture i środowiskowymi jest uwzględnienie potrzeby ochrony walorów estetycznych i rekre- acyjnych. Koncepcja zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich uwzględnia zatem rolę krajobrazu (Mizgajski 1998, Fotyma, Kuś 2000, za: Baum 2003). Podsumowanie Przytoczone wyżej mechanizmy i narzędzia, które stanowią odpowiedź na cele i zasady zrównoważonego rozwoju w kontekście wsi i rolnictwa, absolutnie nie wyczerpują pro- blemu. Należy jednak stanowczo podkreślić, że szeroko rozumiany dostęp do informacji - nie tylko o problemach rolnictwa, ale także o sposobach ich rozwiązywania wydaje się najważniejszym z rozwiązań. 135 Globalne problemy rolnictwa Literatura Adamowicz M., 2000, Rola polityki agrarnej w zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich, Rocz- niki Naukowe SERiA, 2, 1, 69-81. Adamowicz M., 2004, Wielofunkcyjne gospodarstwa rolne jako podmiot w rozwoju wsi i rolnictwa, [w:] M. Adamowicz (red.), Wiejskie gospodarstwa domowe w obliczu problemów transformacji, integracji i globalizacji, Wydawnictwo Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa, 39-41. Adamowicz M., 2005, Zrównoważony i wielofunkcyjny rozwój rolnictwa a agronomia, Annales Uni- versitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio E, 60, 71-91. Adamowicz M., 2006, Koncepcja trwałego i zrównoważonego rozwoju wobec wsi i rolnictwa, [w:] M. Adamowicz (red.), Zrównoważony i trwały rozwój wsi i rolnictwa, Prace Naukowe, 38, SGGW, Wydział Ekonomiczno-Rolniczy, Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu, Warszawa, 11-25. Angiel M., Pietrzak M., 2009, Wieś tradycyjna w krajobrazie Pogórzy Karpackich, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 12, 13-32. Bański J., 2008, Ład przestrzenny rozwojów wiejskich ze szczególnym uwzględnieniem oddziaływania gospodarki rolnej, Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym, 6, 120, 9-33. Bański J., Błażejczyk K., 2005, Globalne zmiany klimatu i ich wpływ na światowe rolnictwo, [w:] G. Dybowski (red.), Wpływ procesu globalizacji na rozwój rolnictwa na świecie, Program wielo- letni 2005-2009, 17, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Państwowy Insty- tut Badawczy, Warszawa, 204-231. Baum R., 2003, Kryteria oceny zrównoważonego rozwoju w gospodarstwach rolnych, Roczniki Aka- demii Rolniczej w Poznaniu, seria Ekonomia, 2, 3-10. Bińkowski B., 2012, Subwencje do rolnictwa a ubóstwo w krajach Południa. Przypadek bawełny, http://globalnepoludnie.pl/Subwencje-do-rolnictwa-a-ubostwo-w, (dostęp: 01.09.2012). Bobenrieth E.S., Wright B.D., 2009, The Food Price Crisis of 2007/2008: Evidence and Implications, http://www.fao.org/fileadmin/templates/est/meetings/joint_igg_grains/Panel_Discussion_ paper_2_English_only.pdf (dostęp: 01.09.2012). Bożętka B., 2007, Wybrane problemy waloryzacji zadrzewień i zakrzewień obszarów rolnych, [w:] M. Kistowski, B. Korwel-Lejkowska (red.), Waloryzacja środowiska przyrodniczego w planowaniu przestrzennym, Problemy Ekologii Krajobrazu XIX, Gdańsk-Warszawa, 117-127. Czerewko G., Iwanicka H., 2003, Problemy ekonomicznego rozwoju obszarów wiejskich na Ukrainie, [w:] A. Czudec (red.), Regionalne uwarunkowania ekonomicznego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, Uniwersytet Rzeszowski, t. 1, Rzeszów, 42-49. Falkowski J., Kostrowicki J., 2001, Geografia rolnictwa świata, PWN, Warszawa. Fotyma M., Kuś J., 2000, Zrównoważony rozwój gospodarstwa rolnego, Pamiętnik Puławski,Materiały Konferencji: Gospodarowanie w rolnictwie zrównoważonym u progu XXI wieku, IUNG, 101-116. Gawor L., 2006, Antyglobalizm, alterglobalizm i filozofia zrównoważonego rozwoju jako globaliza- cyjne alternatywy, Problemy Ekorozwoju, 1, 1, 41-48. 136 Literatura Gerwin M., 2011, Żywność i demokracja. Wprowadzenie do suwerenności żywnościowej, Polska Zie- lona Sieć, Kraków. Global Forest Resources Assessment, 2010, FAO, Rzym. Jones C., 2011, Global Status of CommercializedBiotech/GM Crops, 2011, ISAAA Brief, 43, http://www. isaaa.org/resources/publications/briefs/43/executivesummary/default.asp (dostęp: 01.09.2012). Kachika T., 2010, Land Grabbing in Africa: A Review of the Impacts and the Possible Policy Responses, http://www.oxfamblogs.org/eastafrica/wp-content/uploads/2010/11/Land-Grabbing-in-Africa.- Final.pdf (dostęp: 01.09.2012). Kędziora A., 1999, Podstawy agrometeorologii, PWRiL, Poznań. Kołyska J., 2009, Wsparcie zrównoważonego rozwoju wsi i rolnictwa środkami z funduszy struktural- nych w latach 2004-2008, Zeszyty Naukowe SGGW, Polityki europejskie, finanse i marketing, 1, 50, 161-172. Kowalczyk S., 2012, Konsekwencje globalizacji dla rolnictwa europejskiego, Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie, Problemy rolnictwa światowego, 12, 1, 113-127. Krasowicz S., 2005, Cechy rolnictwa zrównoważonego, Koncepcja badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym, 11, 23-38. Krasowicz S., 2006, Sposoby realizacji idei zrównoważonego rozwoju w gospodarstwie rolniczym, Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej we Wrocławiu, 540, 255-261. Kulczycki J., 2003, Charakterystyka różnych postaci choroby Creutzfeldta-Jakoba (CJD), Przegląd Epidemiologiczny, 57, 249-254. Marks-Bielska R., 2011, Chosen Aspects of Sustainable Development in Poland with Particular Focus on Agriculture, Management Theory and Studies for Rural Business and Infrastructure Develop- ment, 18, 60-69. Matuszczak A., 2008, Koncepcja zrównoważonego rozwoju w obszarze ekonomicznym, środowisko- wym i społecznym, Roczniki Ekonomiczne, 1, 125-141. Mioduszewski W, 2006, Hydrologiczne funkcje mokradeł - rola torfowisk w kształtowaniu zasobów wodnych, Woda - Środowisko - Obszary wiejskie, 9, 3, 187-194. Mizgajski A., 1998, Główne problemy ochrony środowiska na terenach wiejskich w województwie poznańskim, Przegląd Komunalny, 7, 23-24. Otoliński E., 2000, Rozważania nad problemami wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich w Małopolsce, Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej w Krakowie, 377. Otoliński E., Wielicki W., 2003, Kierunki rozwoju wsi i gospodarstw rolnych, Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, CCCLVIII, 103-119. Radziewicz J., 2010, Kryzys żywnościowy, Rolniczy magazyn elektroniczny, 36, http://www.cbr.edu. pl/rme-archiwum/2010/rme36/dane/5_9.html. Solon J., 2004, Ocena zrównoważonego krajobrazu - w poszukiwaniu nowych wskaźników, [w:] M. Kistowski (red.), Studia ekologiczno-krajobrazowe w programowaniu rozwoju zrównoważo- nego. Przegląd polskich doświadczeń u progu integracji z Unią Europejską, Problemy Ekologii Kra- jobrazu XIII, Gdańsk, 49-58. 137 Globalne problemy rolnictwa Sprawiedliwy handel w Polsce. Stan obecny i perspektywy rozwoju, 2010, Stowarzyszenie Konsumen- tów Polskich, Warszawa. Staniak M., 2009, Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich w aspekcie środowiskowym, Woda - Środowisko - Obszary wiejskie, 9, 3 (27), 187-194. State of the Worlds Forests 2012, 2012, FAO, Rzym. Stola W., 1987, Klasyfikacja funkcjonalna obszarów wiejskich Polski. Próba metodyczna, PAN IGiPZ, Prace Habilitacyjne, Ossolineum, Wrocław. Szymańska D., 2008, Urbanizacja na świecie, PWN, Warszawa. Weis T., 2011, Światowa gospodarka żywnościowa. Batalia i przyszłość rolnictwa, Polska Akcja Huma- nitarna, Warszawa. Williams M., 2002, Deforesting the Earth: From Prehistory to Global Crisis, University of Chicago Press, Chicago. World Urbanization Prospects, the 2011 Revision, 2011, ONZ, Nowy Jork. Woś A., 1998, Rolnictwo zrównoważone, [w:] Encyklopedia agrobiznesu, Fundacja Innowacja, War- szawa. Woś A., Zegar J., 2002, Rolnictwo społecznie zrównoważone, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospo- darki Żywnościowej, Warszawa. Zawłaszczanie ziemi. Przegląd typów, 2011, Instytut Globalnej Odpowiedzialności, Warszawa. Zegar J.S., 2012, Współczesne wyzwania rolnictwa, PWN, Warszawa. 138