Studium Turyzmu
Uniwersytetu Jagiellońskiego (1936-1939) i jego rola w rozwoju geografii turyzmu

Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie




Antoni Jackowski, Elżbieta Bilska-Wodecka, Izabela Sołjan, Justyna Liro



Studium Turyzmu
Uniwersytetu Jagiellońskiego (1936-1939)
i jego rola w rozwoju geografii turyzmu











Kraków 2015

Profesor
Stanisław Leszczycki (1907-1966)

Profesor
Jadwiga Warszyńska (1925-2011)

              Pracę tę dedykujemy pamięci
              Profesora Stanisława Leszczyckiego twórcy Studium Turyzmu UJ i polskiej geografii turyzmu oraz
              Profesor Jadwigi Warszyńskiej kontynuatorki tego dzieła

   Publikacja wydana ze środków Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ



   Recenzent: prof, dr hab. Andrzej Kowalczyk

   Tłumaczenia: Biuro tłumaczeń Letterman w Krakowie, Andrzej Leszczyński

   Korekta językowa: Anna Mika

   Komputerowy skład tekstu i przygotowanie do druku: 
   Alicja Marciniak-Nowak - Pracownia Wydawnicza IGiGP UJ

   Projekt okładki: Elżbieta Bilska-Wodecka

   Zdjęcie na okładce: zdjęcia z zasobów Narodowego Archiwum Cyfrowego
                    (sygn. l-S-3685-5, l-S-3685-2, l-S-3673, l-G-3061)



   © Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ

   Wydanie I, Kraków 2015
   All rights reserved

   ISBN 978-83-64089-23-7



   Wydawca: 
   Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków, Polska tel. +48 12 664 52 50, faks +48 12 664 53 85 www. geo. uj. edu. pl

   Druk: 
   Poligrafia Salezjańska
   ul. Bałuckiego 8, 30-306 Kraków, Polska tel. +48 12 266 40 00
   http: //poligrafia. salezjanie. net


Spis treści




Przedmowa (Włodzimierz Kurek) ................................................9

Wstęp........................................................................13

1.  Rozwój geografii turyzmu w Europie do 1939 r. ...........................17
2.  Turystyka w badaniach polskich geografów do 1939 r. ......................23
3.  Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu.........................31
  3. 1.  Krajoznawstwo.......................................................32
  3. 2.  Turystyka...........................................................37
      3. 2. 1.  Turystyka religijna..........................................48
  3. 3.  Planowanie przestrzenne i regionalne................................55
  3. 4.  Wzrastające zainteresowanie turystyką ze strony władz państwowych, 
      samorządowych oraz organizacji gospodarczych...........................73
4.  Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego..................87
  4. 1.  Członkowie-założyciele i finanse....................................95
  4. 2.  Działalność dydaktyczna............................................100
  4. 3.  Działalność badawcza ..............................................105
  4. 4.  Wydawnictwa .......................................................133
  4. 5.  Prace dokumentacyjne i zbiory......................................144
  4. 6.  Współpraca z urzędami, instytucjami i organizacjami turystycznymi
      w Polsce..............................................................146
  4. 7.  Współpraca z placówkami zagranicznymi..............................148
  4. 8.  Zakończenie działalności...........................................149
5.  Dorobek i osiągnięcia Studium Turyzmu UJ................................167
Zakończenie.................................................................173

Literatura .................................................................175

Summary.....................................................................187

Indeks osobowy..............................................................195






Przedmowa







Drugiego kwietnia 1936 r. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wydało zgodę na prowadzenie w Uniwersytecie Jagiellońskim wykładów i ćwiczeń z geografii turyzmu. Studium Turyzmu, utworzone przez Profesora Stanisława Leszczyckiego, ulokowano przy Instytucie Geograficznym UJ. 
   W 50. rocznicę tego wydarzenia, 25 kwietnia 1986 r., uczestnicy seminarium zorganizowanego przez Zakład Geografii Turyzmu Instytutu Geografii UJ oraz Komisję Geografii Turyzmu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, reprezentujący uniwersyteckie geograficzne ośrodki naukowe: Gdańska, Krakowa, Łodzi, Warszawy, Wrocławia, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w Warszawie, Akademię Ekonomiczną w Krakowie oraz Szkołę Główną Planowania i Statystyki w Warszawie, wystosowali list do Profesora Stanisława Leszczyckiego, w którym pisali, że (...) dzięki inicjatywie i staraniom Pana Profesora zapoczątkowane zostało w Polsce kształcenie kadry specjalistów dla turystyki, a także systematyczne badania naukowe z zakresu geografii turyzmu. Sprecyzowane wówczas przez Pana podstawy teoretyczne i metodologiczne, jak i koncepcja badań naukowych czy opracowań kartograficznych do dnia dzisiejszego są nadal aktualne i inspirują młodych geografów do uprawiania tematyki turystycznej. To wszystko sprawia, że w naszej pracy dydaktycznej i naukowej sięgamy stale do doświadczeń i dorobku Studium, jesteśmy w pełni świadomi tego, że gdyby nie kierowana przez Pana instytucja, rozwój powojennej geografii turyzmu w Polsce byłby znacznie opóźniony. Jesteśmy też dumni, że korzenie uprawianej przez nas dziedziny naukowej sięgają placówki, dzięki której już w okresie międzywojennym polska geografia turyzmu uważana była za jedną z przodujących na świecie (...) (Od Redakcji 1992, 7).
   Pokłosiem owego seminarium był specjalny, jubileuszowy zeszyt „Prac Geograficznych” zatytułowany Studium turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego (1936-1939) zainicjowany

Studium Turyzmu

i przygotowany pod redakcją naukową Profesora Antoniego Jackowskiego. Znalazły się w nim cztery ważne opracowania: Stanisława Leszczyckiego Geneza i powstanie Studium Turyzmu na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, Zbigniewa Tokarskiego Wydawnictwa Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Jadwigi Warszyńskiej Geografia turyzmu w Instytucie Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego po drugiej wojnie światowej oraz Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie autorstwa Antoniego Jackowskiego, które, bez wątpienia, należy uznać za kluczowy tekst prezentowanego tomu.
   Antoni Jackowski napisał w nim, że (...) Studium Turyzmu odegrało wielką rolę w rozwoju badań naukowych zagadnień turystycznych w Polsce. Po raz pierwszy zaczęto prowadzić systematyczne studia z tej dziedziny. Dorobek tej placówki pozwala (...) uznać ówczesną polską geografię turyzmu za jedną z przodujących w tym czasie na świecie (...). Wyjątkowa rola, jaką odegrała ta placówka w rozwoju polskiej geografii turyzmu, a także ciągła aktualność wielu podejmowanych problemów badawczych i głoszonych poglądów powinny być impulsem do przygotowania obszerniejszego studium krytycznego [podkreśl. W.K.]. Należy sądzić, że wydawnictwo takie pozwoliłoby młodemu pokoleniu geografów turyzmu uświadomić sobie, jak wielką rolę w uzyskaniu obecnej wysokiej pozycji reprezentowanej przez nich dyscypliny naukowej odegrała działalność Studium Turyzmu UJ (Jackowski 1992, 52, 54).
   Po upływie dwóch dziesięcioleci Antoni Jackowski wypełnia postawione przed laty zadanie i wraz z zespołem współpracowników: Elżbietą Bilską-Wodecką, Justyną Liro oraz Izabelą Sołjan przygotowuje monografię zatytułowaną Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego (1936-1939) i jego rola w rozwoju geografii turyzmu. Książkę dedykuje pamięci dwojga geografów: Profesora Stanisława Leszczyckiego - twórcy Studium Turyzmu UJ oraz Profesor Jadwigi Warszyńskiej - kontynuatorki tego dzieła, która, jak piszą we Wstępie Autorzy opracowania, wnosząc do geografii turyzmu powiew nowatorstwa i jednocześnie stając się symbolem przemian, jakie zapoczątkowano w geografii turyzmu w siedemdziesiątych latach XX w., w rezultacie doprowadziła do utworzenia pierwszego w Polsce Zakładu Geografii Turyzmu w macierzystym Instytucie Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego.
   Co prawda, już w roku 1979 Profesor Antoni Wrzosek zaliczył działalność Stanisława Leszczyckiego (...) do faktów wielkiej wagi, istotnych dla rozwoju polskiej geografii turyzmu (...) (Wrzosek 1979,10), a samej działalności Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego poświęcono wiele opracowań szczegółowych, w 50. oraz w 70. rocznicę jego utworzenia w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ zorganizowano nawet specjalne sesje naukowe poświęcone tej placówce, to jednak brak było do tej pory kompleksowego, pogłębionego i jednocześnie krytycznego opracowania działalności Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego na tle ówczesnych uwarunkowań politycznych,

10

Przedmowa

gospodarczych i społecznych oraz rosnącego już wówczas zainteresowania problematyką geografii turyzmu zarówno polskich, jak i europejskich badaczy tego zagadnienia.
   Lukę tę po latach wyczerpująco i z sukcesem wypełnia monografia Antoniego Jackowskiego, Elżbiety Bilskiej-Wodeckiej, Izabeli Sołjan i Justyny Liro zatytułowana Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego (1936-1939) i jego rola w rozwoju geografii turyzmu. Jest to obszerne opracowanie wszechstronnie naświetlające działalność Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego poprzedzone znakomitym Wstępem i uzupełnione bogatą bibliografią oraz indeksem nazwisk. Oparto je głównie na publikowanych Sprawozdaniach Studium Turyzmu oraz Ligi Popierania Turystyki. Nie bez powodu jednak o Profesorze Jackowskim mówi się „uczony z pasją”. Antoni Jackowski, wiążąc swoje pasje badawcze z troską o zachowanie niematerialnego dziedzictwa polskiej geografii turyzmu, jednocześnie w trudno dostępnych materiałach archiwalnych poszukuje bowiem stale nowych faktów i informacji uzupełniających zakres wiedzy na temat interesującej Go problematyki. Tak się też stało w wypadku Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego. Odnalezione przez Niego nieznane karty z działalności Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego i Stanisława Leszczyckiego (Jackowski 2007,12) nie tylko wzbogacają wiedzę o Studium Turyzmu UJ, lecz czynią też z prezentowanej monografii wyjątkowo interesującą lekturę.
   We Wstępie opracowania Autorzy zastrzegają się, że starali się (...) skoncentrować na sprawach organizacyjnych, dydaktycznych, nie rezygnując oczywiście z ukazania bogatego dorobku naukowego Studium. W tym jednak zakresie - piszą dalej Autorzy - ograniczyliśmy się do ukazania tych wątków, które decydowały o sukcesie przedsięwzięcia S. Leszczyckiego. Natomiast zrezygnowaliśmy z dogłębnej analizy naukowej poszczególnych opracowań. Być może nastąpi to w przyszłości?
   Nie mam najmniejszej wątpliwości, że pytanie postawione przez zespół pracujący pod kierunkiem Profesora Jackowskiego nie pozostanie pytaniem retorycznym i wielkie dzieło Stanisława Leszczyckiego, jakim było Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego, już niebawem zyska nowy, ważny wymiar w kolejnej, dogłębnej analizie naukowej krakowskich uczonych.




   Kraków, 7 maja 2015 r.

Włodzimierz Kurek

11








Wstęp







Bez wątpienia ewenementem w skali międzynarodowej było utworzenie w 1936 r. w Uniwersytecie Jagiellońskim Studium Turyzmu, z siedzibą w Instytucie Geograficznym. Odegrało ono istotną rolę w rozwoju polskiej i światowej geografii turyzmu, planowania przestrzennego i regionalnego, szczególnie związanego z turystyką oraz w zakresie przygotowania kadr dla rozwijającego się w Polsce ruchu turystycznego. Działalność Studium pozwoliła uświadomić społeczeństwu, jak ważne miejsce w rozwoju społeczno-ekonomicznym regionów i miejscowości może zajmować turystyka.
   Do tej pory brak jest pogłębionego opracowania krytycznego naświetlającego wszechstronnie działalność Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pierwsze publikowane informacje o Studium zaczęły się pojawiać już niebawem po powstaniu tej placówki (Klimaszewski 1936, Nawratilówna 1938, Ormicki 1936, Studium Turyzmu... 1938, Woźnowski 1937). Bardziej szczegółowy charakter mają opracowania Bonifacego Gajdzika (1976), Antoniego Jackowskiego (1974, 1992, 2008, 2010, 2013), A. Jackowskiego i Danuty Ptaszyckiej-Jackowskiej (1970), A. Jackowskiego i Izabeli Sołjan (2009, 2011), A. Jackowskiego i Justyny Liro (2015), Jadwigi Warczyńskiej (1999a), J. Warczyńskiej i A. Jackowskiego (1992). Artykuł o Studium opublikował związany z Polską geograf bułgarski Marin Baćvarov (1975). W 1992 r. ukazało się ważne opracowanie pt. Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego (1936-1939). Zawierało ono trzy artykuły o charakterze źródłowym, w których wyczerpująco scharakteryzowano działalność omawianej placówki. Były to teksty Stanisława Leszczyckiego Geneza i powstanie Studium Turyzmu na Uniwersytecie Jagiellońskim, A. Jackowskiego Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego (1936-1939). Zarys działalności dydaktycznej i naukowej oraz Zbigniewa Tokarskiego Wydawnictwa Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego. Uzupełnieniem był artykuł J. Warczyńskiej Geografia turyzmu w Instytucie Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego po

Studium Turyzmu

drugiej wojnie światowej, wskazujący na kontynuację problematyki badawczej zainicjowanej przed II wojną światową przez Stanisława Leszczyckiego.
   Znaczące akapity poświęcone Studium zawarte są w innych pracach, choćby Elżbiety Dziegieć i Stanisława Liszewskiego (2002), A. Jackowskiego (2014), Andrzeja Kowalczyka (1997), Włodzimierza Kurka (2007), S. Liszewskiego (2003, 2005, 2007, 2008a,b), Marii Ireny Mileskiej (1977), J. Warszyńskiej (1999b), J. Warszyńskiej i A. Jackowskiego (1978). Pojawiały się też studia, które wprawdzie dotyczyły okresu powojennego, lecz nawiązywały do dorobku Studium Turyzmu UJ (Warszyńska 1992, Warszyńska, Kurek 2007).
   Niniejsze opracowanie jest pierwszą próbą kompleksowego spojrzenia na działalność Studium Turyzmu UJ na tle istniejących uwarunkowań gospodarczych, społecznych i politycznych. Dodatkowo starano się wskazać na rosnącą w okresie międzywojennym rangę badań naukowych nad zjawiskami turystycznymi - zarówno w Europie, jak i w Polsce. Wydaje się nam, że tylko takie ujęcie tematu pozwala ukazać w sposób obiektywny wszystkie aspekty wszechstronnej aktywności omawianej placówki. Staraliśmy się skoncentrować na sprawach organizacyjnych i dydaktycznych, nie rezygnując oczywiście z ukazania bogatego dorobku naukowego Studium. W tym jednak zakresie ograniczyliśmy się do ukazania tych wątków, które decydowały o sukcesie przedsięwzięcia S. Leszczyckiego. Natomiast zrezygnowaliśmy z dogłębnej analizy naukowej poszczególnych opracowań.
   Ze względu na brak wielu materiałów źródłowych, które najprawdopodobniej zaginęły w czasie wojny, opracowanie niniejsze oparto przede wszystkim na publikowanych sprawozdaniach Studium (Leszczycki 1937c, 1939b) oraz Ligi Popierania Turystyki (zwłaszcza Dwa lata Ligi Popierania Turystyki... 1937). Wiele cennych informacji udało się nam odnaleźć w różnych przedwojennych wydawnictwach, czasopismach i w prasie codziennej. Wykorzystano również materiały archiwalne, przekazane A. Jackowskiemu na początku lat 70. XX w. przez Stanisławę Milatową, słuchaczkę Studium i kierownika biblioteki w Instytucie Geografii UJ. Zupełnie nieoczekiwanie Instytut stał się również posiadaczem fragmentu archiwaliów profesora S. Leszczyckiego, które po jego śmierci (1996 r.) zostały przekazane w 2003 r. A. Jackowskiemu. Są one związane z „okresem krakowskim” Profesora. Archiwum dotyczące Studium obejmuje różnej rangi dokumenty dotyczące niektórych form działalności tej placówki. Uzupełniają one zakres naszej wiedzy o Studium, a zwłaszcza o trudnościach i szykanach, na jakie było ono narażone przed wybuchem II wojny światowej. Odnaleziona dokumentacja pozwala stwierdzić, że pomimo swych osiągnięć i stale wzrastającej w latach międzywojennych rangi gospodarczej turystyki istnienie Studium niemal przez cały okres jego działalności było zagrożone.
   Dzięki działalności Studium Turyzmu UJ oraz Stanisława Leszczyckiego przez wiele lat Kraków przewodził polskiej geografii turyzmu. Wykształcona w okresie międzywojennym „szkoła krakowska” znacznie rozwinęła się w latach powojennych. W Krakowie

14

Wstęp

powstawały po wojnie pierwsze w Polsce prace z geografii turyzmu, np. autorstwa Antoniego Wrzoska. W latach 70. i 80. XX w. w Instytucie Geografii UJ opracowano założenia teoretyczne i metodologiczne służące do badań z zakresu geografii turyzmu (Warszyńska, Jackowski 1978). W literaturze przedmiotu ponownie pojawiło się pojęcie „krakowskiej szkoły” w tej dziedzinie, które funkcjonuje do chwili obecnej. Później do grona badaczy dołączyli: Jerzy Groch, Włodzimierz Kurek, Danuta Ptaszycka-Jackowska, Izabela Sołjan, Elżbieta Bilska-Wodecka, Mirosław Mika. Od 1972 r. prace doktorskie z zakresu geografii turyzmu obroniło około 50 osób, natomiast habilitację uzyskało 9 osób.
   Dzieło S. Leszczyckiego i Studium Turyzmu UJ podjęły również inne ośrodki geograficzne, związane z uniwersytetami: w Łodzi, Wrocławiu i Warszawie oraz Instytut Geografii i Zagospodarowania Przestrzennego PAN. Stopniowo w tę problematykę badawczą włączały się Instytuty Geografii innych placówek uczelnianych. Największe osiągnięcia wiążą się z osobami profesorów: Stanisława Liszewskiego, Elżbiety Dziegieć, Andrzeja Matczaka, Bogdana Włodarczyka (Łódź), Jerzego Wyrzykowskiego, Olafa Rogalewskiego (Wrocław), Marii Ireny Mileskiej, Alicji Krzymowskiej-Kostrowickiej, Andrzeja Kowalczyka, Małgorzaty Durydiwki (Warszawa UW) oraz Teofila Lijewskiego i Marka Więckowskiego (Warszawa PAN).
   Książkę tę dedykujemy dwojgu wybitnym geografom turyzmu, profesorom: Stanisławowi Leszczyckiemu (1907-1996) oraz Jadwidze Warszyńskiej (1925-2011). Sylwetkę S. Leszczyckiego przybliży Czytelnikowi niniejsza praca. Opowiada ona bowiem o wielkim dziele, jakim było Studium Turyzmu UJ oraz o jego wyjątkowym twórcy. Natomiast Jadwiga Warszyńska należała już do kolejnego pokolenia geografów. Pojawienie się Jej było zapowiedzią „pokoleniowej zmiany warty”. Stanowi Ona symbol przemian, które nastąpiły się w geografii turyzmu, począwszy od lat 70. XX w. W krótkim czasie J. Warszyńska stała się uznanym autorytetem naukowym. Do geografii turyzmu wniosła „powiew” nowatorstwa. Najbardziej znanym Jej osiągnięciem jest metoda polegająca na wykorzystaniu modelu matematycznego do oceny atrakcyjności środowiska przyrodniczego dla potrzeb turystyki. Pomimo upływu ponad 40 lat badacze nadal wykorzystują tę metodę, często cytuje się ją również w literaturze światowej. J. Warszyńska wypromowała ponad 300 magistrów, 3 doktorów, opiekowała się przewodami habilitacyjnymi, inspirowała szereg przedsięwzięć naukowych i organizacyjnych. Na jej pracach uczyli się geografowie turyzmu z ośrodków krajowych i zagranicznych. W 1979 r. doprowadziła do utworzenia w Instytucie Geografii UJ pierwszego w Polsce Zakładu Geografii Turyzmu.
   Po raz pierwszy po wojnie środowisko geografów polskich uczciło 50. rocznicę utworzenia Studium Turyzmu UJ. W skromnych warunkach Zakład Geografii Turyzmu Instytutu Geografii UJ wraz z Komisją Geografii Turyzmu PTG zorganizowały w dniu 25 czerwca 1986 r. sesję naukową poświęconą tej placówce. Główny referat pt. Studium

15

Studium Turyzmu

Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego (1936-1939) wygłosił A. Jackowski. Po dyskusji uczestnicy podpisali obszerny list¹ skierowany do S. Leszczyckiego. Pokłosiem spotkania była specjalna publikacja z udziałem m.in. S. Leszczyckiego. Kolejna konferencja odbyła się 29 i 30 września 2006 r. Została ona przygotowana z okazji jubileuszu 70. lecia utworzenia Studium Turyzmu UJ. Organizatorem był prof. Włodzimierz Kurek z Zakładem Gospodarki Turystycznej i Uzdrowiskowej IGiGP UJ. Również z tej okazji przygotowano trzytomową publikację pod ogólnym tytułem Studia nad turystyki} Kurek, Mika 2008 (red.), Kurek, Faracik 2008 (red.), Kurek, Pawlusiński (red.) 2008).
   Niejednokrotnie zwracano się do nas z prośbą, aby niniejszą publikację wzbogacić o załącznik w postaci elektronicznej, zawierający publikacje Studium Turyzmu UJ. Ponieważ większość tych prac znajduje się już w zbiorach kilku bibliotek cyfrowych, zrezygnowaliśmy z tego pomysłu.
   Autorzy serdecznie dziękują Panu Dyrektorowi Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ dr. hab. Markowi Drewnikowi za sfinansowanie kosztów wydania tej publikacji. Pragniemy również podziękować Zespołowi Biblioteki Nauk Przyrodniczych UJ, a szczególnie Pani Kierownik mgr Renacie Fortin, za udostępnienie zbiorów archiwalnych, jak również za nieustanne i bardzo skuteczne wyszukiwanie kolejnych pozycji. Dziękujemy serdecznie Panu Profesorowi Włodzimierzowi Kurkowi za ujmującą Przedmowę, a Panu Profesorowi Andrzejowi Kowalczykowi za wnikliwą recenzję. Pani mgr Annie Mice dziękujemy za korektę językową. Wreszcie słowa wdzięczności kierujemy do Pani mgr Alicji Marciniak-Nowak za skład książki oraz okazaną życzliwość i pomoc. ¹

¹ Tekst listu zob. A. Jackowski (red.), 1992, Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego (1936-1939), „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Geograficzne", s. 7.

16

1

Rozwój geografii turyzmu w Europie do 1939 r.¹




Wraz z pojawieniem się na kontynencie europejskim na przełomie XVIII i XIX stulecia coraz większej liczby osób podróżujących dla przyjemności, zjawiskiem tym zaczęli interesować się publicyści, a także przedstawiciele niektórych dyscyplin naukowych. Jednymi z pierwszych, którzy zwrócili uwagę na tę problematykę, byli geografowie. Obok przyrodników i humanistów, mieli oni istotny wkład w rozwój badań naukowych nad turystyką. Był to okres, kiedy geografia zaczęła odchodzić od studiów ograniczonych niemal wyłącznie do środowiska przyrodniczego i podjęła badania różnych aspektów działalności człowieka. Główny nurt zainteresowań geografów zaczął się koncentrować na relacjach zachodzących między środowiskiem a różnorodnymi przejawami życia zbiorowisk ludzkich. Wkrótce okazało się, że geografia jest jedyną dziedziną nauki, która ze względu na swój warsztat naukowy i metody badawcze, potrafi powiązać omawiane migracje nie tylko ze środowiskiem przyrodniczym, lecz także jest w stanie prawidłowo zinterpretować to zjawisko zarówno pod względem przestrzennym i społeczno-ekonomicznym. Geografowie podjęli również zakrojoną na szeroką skalę akcję w zakresie opracowywania przewodników turystycznych, pozwalających podróżnym na odwiedzanie najciekawszych miejsc.
   Jako pierwsi problematyką szeroko rozumianej turystyki zaczęli zajmować się geografowie krajów niemieckojęzycznych. Do takich kreatorów należy przede wszystkim zaliczyć

¹ Tekst częściowo oparto na publikacji A. Jackowskiego oraz I. Sołjan, 2011, Próba nowego spojrzenia na początki geografii turyzmu w Polsce (do roku 1939), [w:] B. Włodarczyk (red.), Turystyka. Księga jubileuszowa w 70. rocznicę urodzin Profesora Stanisława Liszewskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 33-51.

Studium Turyzmu

Alexandra von Humboldta (1769-1859). Duże znaczenie miał zwłaszcza jego Kosmos (1845,1.1 -6), jak też liczne relacje z odbywanych podróży. Twórczość Humboldta charakteryzuje bardzo nowoczesne, jak na owe czasy, łączenie elementów przyrody z etnografią i działalnością gospodarczą człowieka. Był on także prekursorem ochrony przyrody. Jego dzieła były chętnie czytane przez Polaków, zwłaszcza że po ukazaniu się oryginałów dzieł tego autora, niemal natychmiast wydawano ich tłumaczenia polskie (np. Kosmos, tłum. J. Baranowski, L. Zejszner, 1849). W 1829 r. nadano mu godność członka honorowego Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie. W 1830 r. Humboldt gościł w Warszawie w Pałacu Staszica. Jego dzieła rozbudziły zainteresowania geograficzne Wincentego Pola, a także stanowiły inspirację do podejmowania przez niego licznych podróży oraz wprowadzenia wycieczek do programu nauczania geografii. Z Humboldtem zetknął się Pol podczas pobytu w Berlinie w 1847 r. Twórca Kosmosu uznał wtedy za słuszne prezentowane przez Pola poglądy na geografię (Jackowski, Sołjan 2006).
   Wiadomości z zakresu turystyki uwzględniał w szerokim zakresie również Karl Ritter (1779-1859), drugi obok A. Humboldta twórca nowożytnej geografii. Preferował on regionalną prezentację zjawisk geograficznych. Sztandarowym jego dziełem, wykorzystywanym do chwili obecnej, jest geografia regionalna Die Erdkunde im Verhältniss zur Natur und zur Geschichte des Menschen (1822-1859, t. 1-19). Podobnie jak Humboldt, również Ritter miał wielki wpływ na rozwój świadomości geograficznej Wincentego Pola, który prawdopodobnie spotkał się z nim podczas swego pobytu w Berlinie (Jackowski, Sołjan 2006). Problemy związane z szeroko rozumianą turystyką dostrzegał też jeden z twórców antropogeografii, Friedrich Ratzel (1844-1904). Jego Anthropogeographie oder Grundzüge der Anwendung der Erdkunde auf die Geschichte (1882) zawiera m.in. wiele informacji związanych z etnografią i walorami turystycznymi.
   Za jednego z pierwszych autorów opisujących w sposób naukowy procesy związane z szeroko pojętą turystyką uważa się niemieckiego geografa i podróżnika Johanna Georga Kohla (1808-1878). W swej pracy pt. Der Verkehr und die Ansiedelungen der Menschen in ihrer Abhängigkeit von der Gestaltung der Erdoberfläche (1841) zaprezentował on sieć osadniczą wykształconą w wyniku przyjazdów turystycznych. Zbliżoną problematykę na przełomie XIX i XX stulecia szeroko uwzględniali inni geografowie niemieckojęzyczni, przede wszystkim zaś Alfred Hettner (1859-1941), Kurt Hassert (1868-1947) i Josef Stradner (1845-1921). A. Hettner, uczeń Ratzla, podróżnik i wybitny teoretyk geografii, w swej krótkiej, aczkolwiek znaczącej pracy Die wirtschaftslichen Typen der Ansiedelungen (1902), sporo uwagi poświęcił miejscowościom turystycznym i uzdrowiskowym oraz pojawiającemu się już wówczas procesowi ich nadmiernej urbanizacji. Podobnie K. Hassert w studium Die Städte geographisch betrachtet (1907) dostrzegał miejscowości, których rozwój był związany z szeroko rozumianą funkcją turystyczną. Natomiast praca J. Strad-nera dotyczy już wyłącznie problematyki turystycznej. Ten austriacki geograf i etnograf,

18

Rozwój geografii turyzmu w Europie do 1939 r.

badacz regionu Morza Adriatyckiego, w Der Fremdenverkehr (1905) zaprezentował po raz pierwszy dojrzałe studium problematyki naukowej związanej z turystyką. Jako pierwszy próbował nakreślić zakres badawczy geografii turyzmu (Fremdenvekrehrsgeographie). W poszczególnych rozdziałach swej pracy omówił wpływ turystyki na rozwój gospodarki narodowej, problem walorów turystycznych, zagospodarowania, dostępności komunikacyjnej, zwrócił także uwagę na zagadnienia związane z zarządzaniem turystyką, uwzględniając m.in. elementy, którymi później zaczęło się zajmować planowanie przestrzenne. Wspomnijmy jeszcze innego badacza austriackiego, Karla Sputza. W 1919 r. opublikował on monografię geograficzną turystyki w Tyrolu (Die geographischen Bedingungen und Wirkungen des Fremdenverkehrs in Tirol), dokonując chyba po raz pierwszy w literaturze przedmiotu szczegółowej analizy wpływu turystyki na rozwój społeczno-gospodarczy tego regionu.
   Kolejny okres intensywnego rozwoju studiów geograficznych nad turystyką przypadł na lata 30. XX w. Coraz wyraźniej zaczął się wtedy krystalizować zakres tematyki badawczej w tej dziedzinie. Rozwój planowania przestrzennego, tak charakterystyczny dla okresu międzywojennego (zarówno w Europie, jak i Ameryce Północnej), sprawił, że w studiach planistycznych szerzej zaczęto uwzględniać problematykę turystyczną. Główną rolę w tej dziedzinie zaczęli odgrywać geografowie. Dodajmy, że obok studiów geograficznych coraz częściej ukazywały się prace z zakresu socjologii turystyki, które zapoczątkował Robert Glücksmann. Natomiast stosunkowo niewielu ekonomistów podejmowało wówczas tę problematykę.
   Stworzenie podstaw teoretycznych turyzmu i rozwój badań w tym zakresie umożliwiły podjęcie próby określenia istoty samej geografii turyzmu, która powinna obejmować naukowe określenie walorów turystycznych krajobrazu, zbadanie możliwości ruchu turystycznego z zachowaniem istotnych cech pierwotnych krajobrazu, a zarazem ustalenie racjonalnego wykorzystania tego ruchu (Leszczycki 1932, 33). Zawarta w tej definicji problematyka badawcza geografii turyzmu została bardzo wyraźnie związana z człowiekiem, środowiskiem geograficznym, eksploatacją gospodarczą podłoża oraz dziełami i kulturą człowieka. Był to wyraźny postęp w stosunku do wcześniejszych prób, które często zawężały geografię turyzmu do badania tylko wybranych problemów związanych głównie ze środowiskiem przyrodniczym.
   Rozwój turystyki wraz z równoczesnym nasilaniem się badań z zakresu geografii turyzmu spowodował, że w wielu państwach zaczęły powstawać placówki naukowe specjalizujące się w studiach związanych z tą problematyką. Miało to miejsce zwłaszcza w tych krajach, w których turystyka zajmowała istotne miejsce w polityce społeczno-gospodarczej (Niemcy, Szwajcaria, Włochy). W latach 1929-1934 główną rolę w badaniach naukowych dotyczących turystyki odgrywał w Europie Instytut Badawczy Turystyki (Forschungsinstitut für den Fremdenverkehr), powstały przy Wyższej Szkole Handlowej

19

Studium Turyzmu

w Berlinie (Handelshochschule, od 1935 r. Wirtschaftshochschule). Założycielem i kierownikiem tej placówki był Robert Glücksmann, jeden z czołowych teoretyków i twórców socjologii turystyki, doceniający równocześnie znaczenie badań geograficznych w tej dziedzinie. Najwybitniejszymi geografami związanymi z Instytutem byli Georg Wegener (1865-1939) (Die Fremdenverkehr in geographischer Betrachtung 1929) oraz Adolf Grünthal (1896-ok.l960) (Probleme der Fremdenverkehrsgeographie 1934, Allgemeine Geographie der Kurorte 1934/1935). Niestety, w 1934 r. placówka berlińska została zlikwidowana. Jako oficjalny powód podawano skutki światowego kryzysu ekonomicznego. Jednak prawdziwą przyczyną było żydowskie pochodzenie R. Glücksmanna. W tym samym roku podobny instytut otwarto w Wiedniu. Ważną rolę w omawianych badaniach odgrywał również Instytut Geografii w Innsbrucku.
   Ośrodek w Berlinie inspirował podejmowanie w wielu krajach badań geograficznych nad turystyką. Również w przypadku Polski koncepcję programu badań naukowych związanych z turystyką oraz utworzenia specjalistycznej w tym zakresie placówki badawczej w znacznym stopniu oparto na doświadczeniach berlińskich.
   Kończąc ten wątek, wspomnijmy jeszcze Hansa Posera (1907-1998). W literaturze uznaje się go za jednego z najważniejszych twórców niemieckiej geografii turyzmu. Szczególnie wymienia się przy tym jego dzieło Geographische Studien über den Fremdenverkehr im Riesengebirge (1939). Była to pierwsza monografia na temat turystyki w Karkonoszach, stanowiła też novum pod względem metodycznym (Hartwich 2009, Czerwiński 1999).
   Problematyka turystyczna zaczęła się również pojawiać w geograficznej literaturze francuskiej, głównie za sprawą Paula Vidal de la Blachea (1845-1918). Uznawany powszechnie za założyciela francuskiej szkoły geograficznej, był autorem licznych prac o charakterze regionalnym, a także jednym z współtwórców europejskiej antropogeografii. Jego podstawowe dzieło z tego zakresu - Principes de géographie humaine (wydane pośmiertnie w 1922 r. przez Emanuela de Martonnea) - ukazuje się do chwili obecnej. To jemu, a także innemu geografowi francuskiemu, Pierre Lasserrebwi, przypisuje się wprowadzenie do literatury terminu industrie touristique, który miał podkreślać znaczenie masowych przyjazdów pielgrzymów do Lourdes w rozwoju społeczno-ekonomicznym i przestrzennym tej miejscowości (Lasserre 1930). Później pojęcie to stało się synonimem gospodarki turystycznej.
   Wiodącym ośrodkiem badawczym we Francji był Instytut Geografii Alpejskiej w Grenoble (Institut de Géographie Alpine), utworzony w 1907 r. przez Raoula Blan-charda (1877-1965). Spod jego pióra wyszły jedne z pierwszych prac geograficznych dotyczących turystyki (Le tourisme en Corse 1914, Nice et les Alpes maritimes. Esquisse économique 1919). Problematykę turystyczną zawierały również inne jego prace, m.in. Grenoble. Étude de géographie urbaine (1911), Le tourisme dans l’Isère, Grenoble et sa region (1925a) i Les Alpes françaises (1925b), obie wielokrotnie wznawiane. Dla geografów zajmujących się tymi zagadnieniami otwarte były łamy utworzonego przez

20

Rozwój geografii turyzmu w Europie do 1939 r.

Blancharda w 1913 r. periodyku „Revue de Géographie Alpine”, który ukazuje się do chwili obecnej. R. Blanchard był jednym z głównych organizatorów wielkiej międzynarodowej wystawy „Białego Węgla i Turystyki” (.Houille Blanche et du Tourisme), która odbyła się w Grenoble w okresie od 21 do 25 października 1925 r. Powszechnie uważa się, że to przede wszystkim R. Blanchard przyczynił się do tego, że Grenoble uznano wówczas za „święte miasto białego węgla i turystyki” (ville sainte de la Houille Blanche et du tourisme). Określenie to stosowane w przypadku Grenoble pojawia się w literaturze francuskiej do tej pory. Wielkie zaangażowanie Blancharda w tę imprezę, a także opublikowanie przez niego obszernego raportu z wystawy (1929 r.) sprawiło, że francuskie władze administracyjne i gospodarcze coraz częściej zaczęły zwracać się do geografów o podejmowanie studiów dotyczących turystyki. Geografia turyzmu we Francji stała się tym samym jedną z najbardziej aplikacyjnych dyscyplin nauk geograficznych. Za wzorcowe studium geograficzno-turystyczne do dziś uważa się pracę Jeana Miège’a La vie touristique en Savoie (1933), a także opracowanie Pierre Lasserre’a Lourdes-études géographiques (1930). Z geografami ściśle współpracował działacz turystyczny, dziennikarz, polityk Antoine Borrel (1878-1961), mieszkaniec Sabaudii, autor pierwszego studium o turystyce w skali całej Francji (Le tourisme en France 1933). Jako Sabaudczyk związany przez całe życie z Alpami, wiele miejsca poświęcił temu regionowi górskiemu. Ponadto badania z tego zakresu prowadzili we Francji geografowie związani zwłaszcza z uniwersytetami w Tuluzie, Bordeaux i Pau.
   W innych krajach europejskich studia dotyczące turystyki były podejmowane raczej sporadycznie. Włosi i Brytyjczycy sami przyznają, że omawiana problematyka zaczęła zajmować godne miejsce w badaniach geograficznych dopiero po II wojnie światowej. W przypadku Włoch należy jednak wymienić przede wszystkim Angelo Mariottiego, profesora Uniwersytetu „La Sapienza” w Rzymie. Choć był ekonomistą, pisał m.in. o geograficznych uwarunkowaniach rozwoju turystyki we Włoszech (1931, 1933,1939). Był jednym z największych autorytetów europejskich w dziedzinie ekonomiki turystyki. Zawsze jednak podkreślał znaczenie geografii w badaniach zjawisk turystycznych. Prowadził wykłady z ekonomiki turystyki dla studentów geografii uniwersytetów w Rzymie i Florencji, chętnie współpracował z geografami, również polskimi - szczególnie blisko z S. Leszczyckim, który nawet publikował jego prace w wydawnictwach Studium Turyzmu UJ. Wyjątkowym owocem tych relacji było zaangażowanie się Mariottiego w sprawę uwolnienia Leszczyckiego z obozu koncentracyjnego w Dachau² (Jackowski, Sołjan 2009).

² S. Leszczycki został uwięziony 6 listopada 1939 r. wspólnie z profesorami Uniwersytetu Jagiellońskiego w ramach Sonderaktion Krakau.

21

Studium Turyzmu

   Z prac brytyjskich z tamtego okresu wspomnijmy o studiach Arthura Josepha Norvala (The tourist industry: a national and international survey 1936) oraz Fredericka Wolffa Ogilviego (The tourist movement. An economic study 1933). Choć A. J. Norval (1896-1980) żył i działał w Afryce Południowej, głównie na uniwersytecie w Pretorii, jego studium dotyczące przemysłu turystycznego naukowcy zaliczają do dorobku brytyjskiego. Interesująca nas część pracy odnosi się do przyrodniczych walorów turystycznych, zwłaszcza Afryki Południowej. Niezwykłą osobowością był sir F.W. Ogilvie (1893-1949). Przez wiele lat wykładał na uniwersytetach w Edynburgu, Belfaście, a po wojnie w Oxfor-dzie. Jego praca o ekonomicznych aspektach turystyki uważana jest za pierwsze w Wielkiej Brytanii opracowanie z zakresu socjologii turystyki. Duże znaczenie przypisywał on geograficznym uwarunkowaniom rozwoju turystyki. W latach 1938-1942 pełnił funkcję Dyrektora Generalnego BBC³ (Olson, Cloud 2004). Z kolei w Szwajcarii początki badań nad turystyką przypadają dopiero na lata wojenne. Początek studiów wiąże się z momentem utworzenia przez Waltera Hunzikera oraz Kurta Krapfa w 1941 r. w St. Gallen ośrodka badawczego Seminar für Fremdenverkehr. W jakimś sensie kontynuowali oni studia zainicjowane wcześniej w Berlinie przez Glücksmanna, oczywiście znacznie poszerzając ich zakres.
   Tak szerokie potraktowanie europejskiej geografii turyzmu było, naszym zdaniem, konieczne dla ukazania sytuacji związanej z rozwojem tej dyscypliny nauk geograficznych, a na tym tle uświadomienia dzisiejszemu Czytelnikowi miejsca, jakie zajmowała Polska w dorobku światowym w tej dziedzinie. Obecnie na nowo odkrywa się klasyczne prace geograficzne z tego zakresu. W Stanach Zjednoczonych, Francji i w Niemczech dokonywane są przedruki dawnych prac z zakresu geografii turyzmu. W Niemczech zdecydowano się nawet na wydanie antologii takich dzieł (Hofmeister, Steinecke 1984). W Polsce wydano jedynie wybrane przedwojenne prace S. Leszczyckiego (1975).

³ W dniu 15 września 1940 r., podczas bitwy o Anglię, piloci polscy z Dywizjonu 303 zestrzelili 16 samolotów Luftwaffe. Z tej okazji w dniu 24 września Ogilvie wystosował do Polaków wzruszające słowa: BBC przesyła gorące życzenia dla sławnego polskiego Dywizjonu 303 wraz z serdecznymi gratulacjami z powodu wspaniałego rekordu i najlepszymi życzeniami na przyszłość. Wy używacie przestworzy dla swoich wyczynów, a my dla głoszenia o nich światu. Niech żyje Polska! (Olson, Cloud 2004, 143). Ten niezwykły Brytyjczyk był nie tylko wybitnym uczonym, ale też gorącym patriotą i wielkim przyjacielem Polaków.

22

2

Turystyka w badaniach polskich geografów do 1939 r.





Tradycje piśmiennictwa turystyczno-krajoznawczego sięgają w Polsce XV-XVII w. i wiążą się przede wszystkim z Uniwersytetem Jagiellońskim (Jackowski 2009b). Do połowy XIX w. w dorobku geografii polskiej nie odnotowano obszerniejszych prac poświęconych problematyce turystycznej czy uzdrowiskowej. Wątki takie przewijały się natomiast w studiach autorstwa przedstawicieli nauk przyrodniczych i medycznych, wśród których znaczącą rolę odgrywała w tym zakresie balneologia. Podobnie było na początku XX w. (Jackowski 1972).

   Powszechnie przyjmuje się, że o turystyce - w nowoczesnym tego słowa zna czeniu - można w Polsce mówić dopiero od czasów działalności Stanisława Staszica (1755-1826), Juliana Ursyna Niemcewicza (1758-1841) oraz Wincentego Pola (1807-1872). Niewątpliwie największe zasługi miał W. Pol (ryc. 2.1), który jako profesor geografii w Uniwersytecie Jagiellońskim (1849-1852), a zarazem wieloletni podróżnik po różnych zakątkach ziem Rzeczypospolitej, wprowadził do programu studiów uniwersyteckich nowy przedmiot - wycieczki terenowe. Pozwoliło to młodzieży nie tylko poznawać nowe obszary,

Ryc. 2.1. Wincenty Pol (1807-1872)

Studium Turyzmu

Ryc. 2.2. Ludomir Sawicki (1884-1928)

Ryc. 2.3. Teofil Żebrawski (1800-1887)

ale przede wszystkim nabyć umiejętność prawidłowego odczytywania otaczającego krajobrazu. Zajęcia Pola uczyły zasad właściwej interpretacji powiązań między środowiskiem przyrodniczym a działalnością człowieka. Było to zgodne z poglądami głoszonymi przez Alexandra von Humboldta i Karla Rittera, pod wpływem których Pol pozostawał co najmniej przez ostatnich czterdzieści lat swego życia. W publikowanych opisach podróży Pol zawarł piękne opisy krajobrazu górskiego, walorów i możliwości wykorzystania karpackich wód

mineralnych itp. Obligatory) ność wycieczek

wywodzący się z Krakowa Antoni Rehman

(1840-1917), kierownik pierwszej Katedry

Geografii na Uniwersytecie Lwowskim (od 1882) oraz Ludomir Sawicki (1884-1928)

(ryc. 2.2) pracujący na Uniwersytecie Jagiellońskim. Pisząc o rozwoju badań nad turystyką, należy też wspomnieć o pierwszych doktoratach z zakresu geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1832 r. doktorat z kartografii uzyskał Teofil Żebrawski (1800-1887), (ryc. 2.3), którego późniejsza Mappa zdrojowisk lekarskich w Galicyi i Bukowinie (1862) do dziś stanowi jedno z podstawowych źródeł w studiach z zakresu przekształceń turystycznej sieci osadniczej. W 1860 r. stopień doktora uzyskał znany wędrownik i popularyzator ochrony przyrody Eugeniusz Arnold Janota (1822-1878), (ryc. 2.4). Jego dysertacja była zatytułowana Przewodnik w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin i została opublikowana w tym samym roku w Krakowie.

24

Turystyka w badaniach polskich geografów do 1939 r.

Ryc. 2.4. Eugeniusz Janota (1822-1878)

E. Janota był również jednym z pionierów polskiego krajoznawstwa i współzałożycielem Towarzystwa Tatrzańskiego'. Niebagatelną rolę w poznaniu i zagospodarowaniu Karpat, a szczególnie Tatr, odegrało utworzone w 1873 r. Towarzystwo Tatrzańskie. Duży wkład wniosły w tej dziedzinie również działające w ramach Towarzystwa Naukowego Krakowskiego (późniejszy-PAU) Komisje: Balneologiczna (od 1861 r.) oraz Fizjograficzna (od 1865 r.). Kraków przez dziesięciolecia przodował w dziedzinie badań naukowych z zakresu balneologii, których celem było w pierwszym rzędzie promowanie polskich zdrojowisk.
   Wzrastające znaczenie turystyki i związane z nią procesy gospodarcze i przestrzenne zostały dostrzeżone również przez geografów, którzy jeszcze przed I wojną światową tworzyli podwaliny pod nowoczesny Instytut Geograficzny UJ. Problemy badawcze wchodzące w zakres badań turystycznych możemy odnaleźć w pracach Jerzego Smoleńskiego (1912) oraz Ludomira Sawickiego (1914 z M. Raciborskim, 1916), (ryc. 2.5). Praca L. Sawickiego Przestrzeń życiowa (ekumena) na ziemiach polskich. Szkic antropo-geograficzny była bardzo ważna z punktu widzenia politycznego i patriotycznego. Niestety, została opublikowana w wydawnictwie o dość ograniczonym zasięgu i tym należy tłumaczyć fakt, że nie została dostrzeżona przez szerszy krąg czytelników, zwłaszcza geografów. Wielka szkoda, bowiem sporo zawartych w tej pracy tez wyprzedzało późniejszy rozwój myśli geograficznej. Należy tu zwłaszcza podkreślić rozważania dotyczące możliwości przekształcania anekumeny w obszary użytkowane przez turystykę. L. Sawicki sformułował równocześnie oryginalny projekt programu badawczego, niezbędnego dla rozwoju tej formy aktywności społeczno-gospodarczej. Pisał m.in.: Niektóre anekumeny przemieniają się ostatecznie przez ruch turystyczny w nowszych czasach w subekumeny, periodycznie zaludnione [podkreślenia wg oryginału]. Właśnie najdziksze obszary, gospodarczo najmniej wartościowe, są ze względu na swoje piękności przyrody najbardziej zwiedzane, jak turnie i hale tatrzańskie, piaski i pustynie nadbrzeżne itp. Periodyczność zaludnienia odnosiła się do niedawna tylko do jednej pory



¹ Założone w 1873 r. pod nazwą Galicyjskie Towarzystwo Tatrzańskie. Nazwę zmieniono w 1874 r.

25

Studium Turyzmu

Ryc. 2.5. Problemy związane z turystyką podejmowali już na początku XX w. w swych pracach
Ludomir Sawicki i Jerzy Smoleński



roku (lata), obecnie jednak okazuje i drugie maksimum w górach w zimie. Interesującą rzeczą byłoby obliczyć średnią gęstość tego periodycznego zaludnienia naszych gór i wybrzeży w okresie wycieczkowym (Sawicki 1916,27-28).
   W stosunku do państw europejskich oraz Stanów Zjednoczonych typowa geografia turyzmu zaczęła się rozwijać w Polsce stosunkowo późno, w zasadzie dopiero po 1930 r. Przyczyny tego były dwojakiej natury. Po pierwsze - w latach 20. i 30. XX w. geografowie dążyli przede wszystkim do opracowania podstaw teoretyczno-metodycznych dla masowego ruchu krajoznawczego. Do reprezentantów tego kierunku należeli: Regina Danysz-Fleszarowa, Maria Dobrowolska, Aleksander Janowski, Wacław Nałkowski, Stanisława Niemcówna, Bolesław Olszewicz, Wiktor Ormicki, Stanisław Pawłowski, Ludomir Sawicki i Jerzy Smoleński. Po drugie - dopiero pod koniec lat 20. władze państwowe i gospodarcze zaczęły bardziej interesować się problematyką rozwoju turystyki, zarówno krajowej, jak i zagranicznej.
   Dla propagowania idei badań naukowych z turystyki szczególne znaczenie miały zjazdy turystyczne w Jaremczu (1934 r.) i Wiśle (1935 r.). Na forum tych zgromadzeń

26

Turystyka w badaniach polskich geografów do 1939 r.

zdecydowanie już wskazywano, że dla prawidłowego funkcjonowania gospodarki turystycznej niezbędne jest utworzenie wyspecjalizowanej placówki naukowo-dydaktycznej. Panował przy tym niemal jednomyślny pogląd, że placówka taka powinna być zlokalizowana w Krakowie. Przemawiało za tym położenie Krakowa w centrum najważniejszego regionu turystycznego kraju, gdzie ruch turystyczno-uzdrowiskowy miał już ponad stuletnią tradycję. W latach 30. XX w. na obszarze Karpat skupiało się ponad 50% ogółu miejscowości wypoczynkowych w Polsce, około 60% uczestników turystyki pobytowej i ponad 60% krajowej bazy noclegowej. Sam Kraków stanowił jeden z głównych ośrodków turystyki krajoznawczej (około 25% uczestników ruchu wycieczkowego w Polsce) oraz turystyki zagranicznej. O międzynarodowej randze Krakowa w turystyce może świadczyć fakt zorganizowania tu w dniach 14-18 maja 1935 r. obrad Conseil Central de Tourisme International, najważniejszej w tamtym okresie międzynarodowej organizacji turystycznej (Orłowicz 1935, Plan obrad C.C.T.I. w Krakowie 1935). Za lokalizacją turystycznego ośrodka naukowego w Krakowie przemawiał też fakt, że koncentrowała się tu czołówka geografów polskich interesujących się problematyką turyzmu. Korzystny klimat dla studiów z tego zakresu stwarzały również władze Uniwersytetu Jagiellońskiego i Instytutu Geograficznego.
   Wreszcie Kraków był - obok Warszawy - głównym ośrodkiem kształtowania się polskiej myśli krajoznawczej. Wielkie zasługi w tworzeniu podstaw teoretyczno-meto-dycznych dla naszego krajoznawstwa mieli: L. Sawicki (1909a, 1909b,1910, 1917, 1928), S. Niemcówna (1921,1926,1931,1932) oraz J. Smoleński (1922,1930,1935). Wszyscy byli aktywnymi działaczami utworzonego w 1906 r. w Warszawie Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (PTK), (ryc. 2.6). W dniu 24 maja 1936 r. w Krakowie - w salach Instytutu Geograficznego UJ - odbywały się centralne uroczystości związane z Jubileuszem 30-lecia PTK. Funkcję gospodarza pełnił dyrektor Instytutu J. Smoleński. Obradom przewodniczył przewodniczący PTK Aleksander Janowski, który tak uzasadnił wybór Krakowa na obchody jubileuszowe: (...) według dawnego przysłowia «dla Polaków - ojciec Kraków»². Przysłowie to tłumaczy w dosadny sposób, dlaczego tu odbywają się uroczystości. Wszak wszystko to. co nosi na sobie znamię wielkich czynów, wyszło z Krakowa [podkr, w oryg.J (Wszystko co nosi... 1936).
   Szczególny wkład intelektualny w rozwój naukowych badań w dziedzinie turystyki mieli: Henryk Mianowski i S. Leszczycki (ryc. 2.7). Bardzo zdecydowanie wskazywali oni na konieczność teoretycznej podbudowy wszelkich przedsięwzięć związanych z turystyką. W referacie pt. Potrzeby ruchu uzdrowiskowo-letniskowego w Karpatach Zachodnich wygłoszonym na Karpackim Zjeździe Turystycznym w Jaremczu (1934) pisali m.in.:

² Pełny tekst przysłowia brzmi: Dla Polaków ojciec Kraków, a Warszawa matka. Jest to fragment poematu Teofila Lenartowicza, 1893, Warszawa i Kraków, wiersz, nakł. K. Bartoszewicza, Kraków.

27

Studium Turyzmu

Ryc. 2.6. Uroczysta akademia w sali Instytutu Geograficznego UJ z okazji 25-lecia Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Krakowie, wrzesień 1931 r.
Okolicznościowe przemówienie wygłosił prezes zarządu Oddziału Krakowskiego Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego Wiktor Medwecki. Widoczni m.in.: profesor Jerzy Smoleński, kurator Okręgu Szkolnego Krakowskiego Eustachy Nowicki (NAC, sygn. l-S-3572)

   (...) dla racjonalnego prowadzenia polityki [turystycznej] a zarazem rozwoju ruchu letniskowego, nieodzownym staje się opracowanie planu gospodarczego na przesłankach naukowych, a do tego jedyną drogą jest powołanie do życia stałej placówki naukowej, któraby opracowała zagadnienia te z punktu widzenia naukowego i gospodarczego. (...) (Mianowski, Leszczycki 1934,9).
   Szczególnie mocno podkreślali, że prezentowana przez nich na Zjeździe praca jest (...) pierwszą publikacją naukowej placówki dla badań nad zagadnieniami turystyczno-uzdro-wiskowymi, która powstaje w ramach (...) Instytutu [Geograficznego UJ] (Mianowski, Leszczycki 1934,6).
   W okresie międzywojennym krakowski ośrodek geograficzny był jedynym w Polsce centrum uniwersyteckim, które tak aktywnie włączyło się w działalność związaną z planowaniem przestrzennym i regionalnym. Dotyczyło to zarówno wypracowywania

28

Turystyka w badaniach polskich geografów do 1939 r.

metodologii związanych z tym prac, jak też udziału w tworzeniu konkretnych projektów. Na szczególne podkreślenie zasługuje fakt, że do tych prac włączono szerokie grono studentów geografii, a także niemal wszystkich pracowników Instytutu. Wielka w tym była zasługa zwłaszcza J. Smoleńskiego, który od początku patronował działalności geografów w tej dziedzinie, a później sam włączył się w ten nurt badawczy. Sukcesy geografów krakowskich sprawiły, że środowisko urbanistów i architektów w pełni zaakceptowało nie-odzowność udziału badań geograficznych w procesie sporządzania planów regionalnych.
   Nie może zatem dziwić, że wśród postulatów zgłoszonych w Jaremczu znalazły się również badania naukowe: Rozwój racjonalny musi opierać się na opracowanym szczegółowo planie gospodarczym Zachodnich Karpat Polskich. Możliwe jest takie opracowanie tylko przez utworzenie w tym celu stałej placówki naukowej (Leszczycki 1992,20). Podczas kolejnych zjazdów zachęcano Leszczyckiego do podtrzymywania nurtu aplikacyjnego w badaniach nad turystyką (Malisz 1936).
   W grudniu 1934 r. w Urzędzie Wojewódzkim w Krakowie odbył się Zjazd Referentów Turystyki przy urzędach wojewódzkich. Jednym z głównych dezyderatów był wniosek o utworzenie na Uniwersytecie Jagiellońskim placówki naukowej, poświęconej zagadnieniom turystycznym, letniskowym i uzdrowiskowym. Z taką propozycją miał wystąpić do senatu UJ wojewoda krakowski (Utworzenie docentury... 1936).
   Na początku lat 30. problematyka turystyczna zaczęła stanowić przedmiot studiów w Instytucie Geograficznym UJ, prowadzonych przede wszystkim przez S. Leszczyckiego. Wtedy też S. Leszczycki podjął pierwszą próbę nakreślenia podstaw teoretycznych geografii turyzmu, o czym wspominaliśmy już wcześniej. Swoje rozważania kończył apelem: (...) czas już potraktować problemy turystyczne metodą ścisłą, opartą o gruntowne badania, które stanowić będą podstawę dla przyszłej ustawy ruchu turystycznego w Polsce (Leszczycki 1932, 35).
   W 1934 r. S. Leszczycki zaczął organizować w Instytucie Geograficznym UJ Pracownię Geografii Turyzmu. Jego współpracownikami byli głównie studenci. Gromadzono książki i broszury, mapy, fotografie, foldery itp. materiały, które miały stanowić w przyszłości bibliotekę i archiwum planowanego Studium Turyzmu. Przedsięwzięciu patronował dyrektor Instytutu prof. Jerzy Smoleński (Leszczycki 1932). W tym czasie S. Leszczycki opublikował mało dziś znany artykuł Turystyka a nauczanie geografii w szkole (Leszczycki 1935a, 4). Zwraca w nim uwagę na fakt, że turystyka jest bardzo istotnym środkiem dla uzupełnienia wiadomości geograficznych. Udowadniając tę tezę, prezentuje nowatorskie, jak na tamte czasy, poglądy na istotę nowoczesnej geografii i na jej powiązania z turystyką. Rozważania te właściwie nic nie straciły na aktualności. W zakończeniu pisał:
   jeżeli przyjmiemy, że obywatel, który kończy szkołę średnią, winien mieć ogólny pogląd na swój kraj, że winien znać jego historię, ustrój społeczny, prawny i stan kulturalny - to musimy dodać, że powinien znać również swoją ziemię i życie na niej. Powinien być choćby krótko we

29

Studium Turyzmu

wszystkich typowych dzielnicach Polski, winien mieć pogląd na morze, Pomorze i jego znaczenie gospodarcze i polityczne dla Polski, winien znać bogactwa mineralne Śląska, piękno krajobrazu Karpat i przeciwstawienie jego Wileńszczyźnie, Polesiu i pasowi Wyżyn Małopolskich itd. To bezpośrednie zetknięcie się z poszczególnymi dzielnicami Polski nie tylko pozwoli na zapoznanie się z ich krajobrazem i życiem, lecz pozwoli także na zrozumienie ich najistotniejszych zagadnień, związanych z przyszłym rozwojem.
   Najlepszą drogą do tego celu jest rozwijanie akcji wycieczek i turystyki wśród młodzieży, a to zależnie od stopnia nauki oraz wieku. Wycieczki te równocześnie z zamknięciem wykształcenia średniego, winny być zakończone podróżą okrężną po ziemiach polskich, dającą syntetyczny pogląd na całość zagadnień własnego kraju (Leszczycki 1935a, 4).
   Cytujemy ten fragment, bowiem stanowił on swoiste credo późniejszej działalności Studium Turyzmu w zakresie turystyki młodzieżowej.
   Wydawało się nam celowe przypomnienie początków geografii turyzmu. Wprawdzie problematyka ta była już przedmiotem kilku opracowań (Dziegieć, Liszewski 2002, Jackowski 1974, 2010, Liszewski 2003, 2007, 2008a,b, Warszyńska 1999b, Warszyńska, Jackowski 1978), ale upływ lat, a także nieznane wcześniej materiały archiwalne pozwoliły zweryfikować dotychczasowy stan wiedzy w tym zakresie. Ponadto rozważania te pozwolą lepiej zrozumieć, jak ważnym wydarzeniem było utworzenie w Krakowie Studium Turyzmu UJ.

30

3






Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu



W dotychczasowych rozważaniach skoncentrowaliśmy się na ukazaniu rozszerzającego się w ciągu kilkudziesięciu lat zainteresowania turystyką przez świat nauki, a zwłaszcza przez geografów. Powoli krystalizowała się nowa dziedzina nauk geograficznych - geografia turyzmu. Stopniowo zjawiska turystyczne zaczęły też stanowić przedmiot badań polskich geografów. Należy więc w tym miejscu zastanowić się, czy rzeczywiście w Polsce międzywojennej istniały podstawy do rozwoju szeroko rozumianej gospodarki turystycznej, a w konsekwencji - również aktywności naukowej w tej dziedzinie. Odpowiedź na to pytanie pozwoli wyrobić sobie zdanie, czy faktycznie w II RP istniejące uwarunkowania stanowiły wystarczające uzasadnienie do powołania nowatorskiej placówki dydaktyczno -badawczej, jaką było Studium Turyzmu UJ.
   W naszej ocenie uwarunkowania takie pojawiły się już na przełomie lat 20. i 30. ubiegłego stulecia, a ich wyraźne apogeum przypadało na połowę lat 30. Należy tu wymienić przede wszystkim:
   1. rozwój krajoznawstwa, które w warunkach polskich wykazywało istotne sprzężenie z działalnością turystyczną;
  2. rozwój turystyki;
  3. rozwój planowania przestrzennego i regionalnego;
   4. wzrastające zainteresowanie turystyką ze strony władz rządowych, samorządowych oraz różnych organizacji gospodarczych.

Studium Turyzmu

3.1. Krajoznawstwo¹


Od czasu rozbiorów Polacy podejmowali intensywne kroki zmierzające do podtrzymania poczucia jedności narodowej. Jedną z form działania w tym kierunku były wędrówki w celu poznawania własnego kraju. Szczególne zasługi w tym zakresie mieli Stanisław Staszic, Julian Ursyn Niemcewicz i Wincenty Pol, uważani za prekursorów „nowoczesnej turystyki” i krajoznawstwa. W latach 1900-1903 ukazały się Wycieczki po kraju Aleksandra Janowskiego (ryc. 3.1), z powodów cenzuralnych ograniczone do Królestwa Polskiego. Do dzisiaj stanowią przykład podporządkowania opisu krajoznawczego nadrzędnym celom patriotycznym.
   Polityka zaborców sprawiła, że organizacje polskie mogły funkcjonować tylko w obrębie danego zaboru. W 1873 r. w Nowym Targu utworzono Galicyjskie Towarzystwo Tatrzańskie, które rok później zmieniło nazwę na Towarzystwo Tatrzańskie z siedzibą w Krakowie. Była to pierwsza polska organizacja turystyczna, a szósta na świecie. Od

1920 r. obowiązywała nazwa Polskie Towarzystwo Tatrzańskie (PTT). Wydawanło ono

Ryc. 3.1. Aleksander Janowski (1866-1944)

„Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego” (1876-1920), kontynuowany później przez czasopismo „Wierchy”.
   W 1906 r. w Warszawie powołano Polskie Towarzystwo Krajoznawcze (PTK). Jego twórcami byli m.in.: Aleksander Janowski, Kazimierz Kulwieć, Karol Hoffman, Wacław Nałkowski i Zygmunt Gloger. Początkowo działalność PTK obejmowała ziemie zaboru rosyjskiego, ale po I wojnie światowej już całą Polskę. Naczelne hasło towarzyszące od początku działalności PTK głosiło poznanie własnego kraju. Zmodyfikował je później A. Janowski, uważając, że droga krajoznawcy prowadzi przez poznanie kraju do jego umiłowania, przez umiłowanie do czynów ofiarnych.
Krajoznawstwo polskie posiadało wyraźnie zaznaczone priorytety. Ważne


¹ Częściowo wykorzystano tekst A. Jackowskiego, 2014b, 350-353.

32

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

Ryc. 3.2. Aleksander Patkowski (1890-1942)

Ryc. 3.3. Jerzy Smoleński (1881-1940)

były treści patriotyczne wycieczek. Pragnąc zniwelować zaległości w procesie poznawania kraju, zaczęto tworzyć specjalistyczne biblioteki, muzea regionalne, podjęto zakrojoną na dużą skalę działalność wydawniczą. Podkreślano też konieczność współuczestniczenia obywateli w życiu społeczno-ekonomicznym kraju. Wiele uwagi poświęcano pracy z młodzieżą i różnymi środowiskami społecznymi, które dotąd miały ograniczone możliwości podróżowania. Rozwijano krajoznawstwo typu regionalnego.
   Od początku podejmowano próby zdefiniowania istoty i celów krajoznawstwa polskiego. Jeszcze przed uzyskaniem niepodległości propozycje takie przedstawili: W. Nałkowski, L. Sawicki, K. Kulwieć i A. Janowski. Później do grona tego dołączyli: Aleksander Patkowski (ryc. 3.2), Stanisław Pawłowski, Bolesław Olszewicz, Stanisław Len-cewicz, Wiktor Ormicki, Jerzy Smoleński (ryc. 3.3), Stanisław Thugutt, Adam Chętnik, Regina Danysz-Fleszarowa, Walery Goetel i Stanisław Leszczycki. Podstawy teoretyczne i metodyczne dla krajoznawstwa młodzieży szkolnej tworzyli przede wszystkim Leopold Węgrzynowicz oraz Stanisława Niemcówna (ryc. 3.4). Większość z nich była geografami (ryc. 3.5, 3.6).
   Propagowaniu idei krajoznawczych miał służyć utworzony w 1910 r. periodyk „Ziemia”, którego redaktorem został K. Kulwieć. W pierwszym numerze, który ukazał się w niepodległej Polsce (33/35), dn. 20 sierpnia 1919 r., zawarto odezwę do czytelników:

33

Studium Turyzmu

Ryc. 3.4. Stanisława Niemcówna (1891-1961)

   (...) Celem i zadaniem „Ziemi" było od początku jej istnienia - jednoczenie wszystkich dzielnic polskich we wspólnym wysiłku duchowym ku poznaniu i zbadaniu najwszechstronniejszemu naszego kraju, oraz nawiązywanie żywych nici łączności między Macierzą a jej synami, rozproszonymi po kresach odległych (Do naszych Czytelników 1919,514).
   Do nadrzędnych zadań krajoznawstwa należało propagowanie akcji poznawania własnego kraju. Uważano, że ruch ten może stanowić istotne ogniwo w procesie jednoczenia ziem polskich. W 1909 r. L. Sawicki pisał m.in.: Poznawanie kraju ojczystego jest (...) naszym ogólnym obowiązkiem obywatelskim, ale niemniej także zajęciem miłym, pokrzepieniem ducha i ciała (Sawicki 1909, 737). Ten sam uczony po upływie niemal dwudziestu lat, w przemówieniu radiowym 5 marca 1928 r. powiedział m.in.:
   [Idea krajoznawcza] zrodziła się (...) z instynktownego przywiązania człowieka do zie-mi-matki. Siła tej miłości jest nieprzeparta (...) (Sawicki 1928,3). (...) wśród krajoznawców niema obozów politycznych, niema stronnictw zwalczających się. Jedna wielka organizacja całą obejmuje Polskę i jeden w niej panuje duch: wyrozumiałości dla wszystkich stanów, serdecznego pokochania pejzażu polskiego i jego treści, sprawiedliwej oceny przyrodzonych warunków naszej egzystencji, (...) duch braterstwa i dobrej woli (Sawicki 1928, 14).
   Stanisław Pawłowski (1926, 395-396) pisał, że krajoznawstwo jest ruchem zmierzającym do poznania własnego kraju. Ruch ten powinien dążyć do rozbudzenia uczuć patriotycznych i przywiązania do rzeczy swojskich i najbliższych. Musi być ruchem państwowym i narodowym. Podobną opinię głosił J. Smoleński (1930), zwracając uwagę, że istotą krajoznawstwa jest poznawanie kraju poprzez bezpośrednią obserwację, wycieczki, a także osobisty kontakt z rodzimą przyrodą.
   Zadania dla tego ruchu społecznego sprecyzował A. Patkowski jako:
   (...) szerzenie wśród społeczeństwa dorosłego i młodzieży znawstwa przyrody i kultury (materialnej i duchowej) kraju rodzinnego przez wszechstronne poznawanie środowisk, regionów i krain; zaprawianie do samodzielnych badań i współpracy naukowej w tym zakresie; dążenie do zachowania rodzimych odrębności przyrody i kultury kraju; rozwijanie przywiązania do stron rodzinnych; pogłębianie czynnej roli obywatela do pracy

34

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

Ryc. 3.5. Publikacje Ludomira Sawickiego na temat krajoznawstwa

Ryc. 3.6. Publikacje o tematyce krajoznawczej autorstwa Stanisławy Niemcówny

35

Studium Turyzmu

zawodowo-społecznej, związanej z człowiekiem i ziemią, przede wszystkim wśród najbliższego otoczenia (wieś, miasto, gmina, powiat) (Patkowski 1934,1-2).
   Do głównych zadań PTK należało zatem ukazywanie piękna ziem Rzeczypospolitej i propagowanie ich poznawania. W akcji tej upatrywano drogę do rozbudzania patriotyzmu, zwłaszcza wśród młodzieży. Często wycieczki prowadzili wybitni działacze, spośród których szczególną rolę odegrał Mieczysław Orłowicz, autor ponad stu przewodników po różnych regionach i miastach.
   W 1919 r. L. Sawicki zaproponował utworzenie przy Oddziale Krakowskim PTK Sekcji Kół Krajoznawczych Młodzieży Szkolnej. Ta początkowo lokalna inicjatywa bardzo prędko nabrała charakteru ogólnopolskiego. Do wybuchu wojny funkcjonowało ok. 150 kół młodzieżowych. Ruchowi szefował Leopold Węgrzynowicz, który w maju 1920 r. zaczął wydawać czasopismo „Orli Lot”. Hasłem przewodnim tego periodyku było zawołanie: Ojczyzny poznanie oto jest nasz cel. Ten miesięcznik krajoznawczy przeznaczony dla młodzieży, był też przez nią współredagowany i tworzony. Na jego łamach debiutowało wielu późniejszych profesorów uniwersyteckich, którzy, jako uczniowie lub studenci, drukowali tam swoje pierwsze prace. Do dzisiaj wzrusza opublikowana w sierpniu 1920 r. w związku z zagrożeniem bolszewickim piękna odezwa skierowana do młodzieży polskiej:
   Na wezwanie Ojczyzny, gdy wróg stanął u Jej wrót poszły Młode Nasze Orlęta na bój. Z ławek szkolnych zaciągnęła się Młodzież Nasza w szeregi obrońców wolności i cywilizacji. Cześć Wam za to Młodzieży Polska! A Wy Najmłodsi, którzy pozostajecie w murach szkolnych wytężcie wszystkie siły do pracy rzetelnej i wytrwałej nad zahartowaniem duszy swej i nad poznaniem kraju ojczystego pomni na słowa wieszcza naszego, że u nas heroizmem jest dopełnienie wszystkich obowiązków pomimo wszystkich przeszkód („Orli Lot” 1920,1).
   W 1938 r. w wycieczkach uczestniczyło ok. 3 min osób. Podróżowanie ułatwiał system zniżek kolejowych, zwłaszcza po 1930 r. Najwięcej wycieczkowiczów notowano w regionach nadmorskim i tatrzańskim, zwłaszcza w Gdyni i Zakopanem. Chętnie udawano się też w Karpaty Wschodnie. Wędrowano pięknymi pasmami górskimi, popularne stały się Worochta, Jaremcze i Truskawiec. Odwiedzano również Druskienniki, m.in. ze względu na częste pobyty tu Józefa Piłsudskiego. Po 1936 r. dużym zainteresowaniem cieszyły się wycieczki na teren Centralnego Okręgu Przemysłowego. Tradycyjnie już ruch krajoznawczy notowano w głównych miastach. Popularne stało się poznawanie swojej „małej ojczyzny”. Niektóre wycieczki organizowano z okazji uroczystości państwowych czy religijnych. Pojawiały się nowe periodyki promujące krajoznawstwo w skali krajowej i regionalnej.
   W dniach 12 i 13 lipca 1929 r. odbył się w Poznaniu I Ogólnopolski Kongres Krajoznawczy, najważniejsze takie wydarzenie do 1939 r. Towarzyszył on otwartej 16 maja Powszechnej Wystawie Krajowej. W uchwałach końcowych stwierdzono, że krajoznawstwo jako ruch społeczny wypływa z uczucia, potrzeb umysłowych i gotowości do czynu

36

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

i jako taki stać się winien podstawą programową pracy oświatowej we wszelkich środowiskach wsi i miasta z uwzględnieniem naturalnych odrębności regionalnych. Podkreślono też konieczność przygotowania nowej edycji Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich (1880-1902) (Uchwały... 1929, 272). W latach 1936-1939 ukazało się 14 zeszytów pierwszego tomu, który miał dotyczyć Pomorza.
   Krajoznawstwo wykazywało silne związki z ruchem regionalistycznym. Za duchowego przywódcę regionalizmu polskiego uważa się Stefana Żeromskiego (Uciekła mi przepióreczka 1924, Puszcza Jodłowa 1926). Ruchowi tmu przewodził A. Patkowski, główny autor Programu regionalizmu polskiego (1926). Przewodnia idea ruchu głosiła konieczność tworzenia silnych więzi społeczeństw lokalnych ze swoimi „małymi ojczyznami”. W krajoznawstwie polskim lat międzywojennych wyraźnie zaznaczało się kilka kierunków podstawowej działalności: regionalny, terenowy (wycieczki, prowadzenie obserwacji), oświatowy i młodzieżowy, ale najważniejszy wiązał się z patriotyzmem.


3.2.  Turystyka²

Okres międzywojenny charakteryzował się ożywioną aktywnością turystyczną polskiego społeczeństwa. Tylko w niewielkim stopniu podlegał on wpływom kryzysu światowego z przełomu lat 20. i 30. XX w.
   Podstawową formą wypoczynku były wyjazdy do uzdrowisk i letnisk. W 1921 r. uczestniczyło w nich niewiele ponad 90 tys. osób, zaś w 1938 r. blisko 650 tys. Ruch koncentrował się w kilkunastu miejscowościach, takich jak: Zakopane, Ciechocinek, Krynica, Otwock, Rabka, Iwonicz, Szczawnica, Jastarnia, Orłowo, Jastrzębie, Wisła, Muszyna, Busko Zdrój, Truskawiec, Druskienniki, Jaremcze i Worochta. Liczba miejscowości wypoczynkowych wzrosła z około 300 na początku lat 20. do ponad 1000 bezpośrednio przed II wojną światową. Efektem rozwoju funkcji turystyczno-uzdrowiskowej było nadanie niektórym z nich praw miejskich: Ciechocinek otrzymał je w 1919 r„ Krynica i Zakopane w 1933 r., Muszyna w 1934 r. Ruch uzdrowiskowo-letniskowy koncentrował się głównie w Karpatach (350 tys. osób w 1938 r., z tego 25% w zimie). Szczególną rolę odgrywało Zakopane, przyjmujące 15% krajowego ruchu turystycznego. Większe zgromadzenia turystyki pobytowej obserwowano też w letniskach podwarszawskich (blisko 20% w 1938 r.) i w miejscowościach nadmorskich (7%). W sezonie zimowym turyści odwiedzali głównie Zakopane, Krynicę, Worochtę i Jaremcze.
   Pojawiła się turystyka socjalna. W1938 r. powstało w Warszawie Centralne Biuro Wczasów, utworzone przez Zrzeszenie Organizacji Oświatowo-Kulturalnych. Proponowało

² Tekst częściowo jest oparty na publikacji A. Jackowskiego 2014d, 805-809.

37

Studium Turyzmu

ono wypoczynek na terenach wiejskich. W pierwszym roku z usług tych skorzystało około 3 tys. osób, a rok później już 30 tys.
   Ważną rolę odgrywał ruch wycieczkowy. W 1938 r. uczestniczyło w nim około 3 min osób. Największe natężenie notowano w województwie krakowskim (około 600 tys. wycieczkowiczów). Strefę nadmorską odwiedziło 430 tys. uczestników wycieczek, Warmię i Mazury około 300 tys. Centrami ruchu wycieczkowego stały się miasta (około 60% uczestników), szczególnie: Warszawa (ponad 20%), Kraków, Lwów, Katowice, Gdynia, Wilno i Poznań. Nasilenie wycieczek obserwowano również w trakcie imprez turystycznych - np. podczas Dni Morza, Święta Gór, Dni Krakowa itp. oraz podczas głównych uroczystości religijnych.
   W porównaniu z krajami Europy Zachodniej stopień aktywności wypoczynkowej nie był wysoki. W 1936 r. w wyjazdach do uzdrowisk i letnisk uczestniczyło zaledwie 7% mieszkańców miast, głównie: Warszawy, Krakowa, Katowic, Lwowa i Wilna. Znacznie większe zainteresowanie wykazywano wyjazdami wycieczkowymi (około 30% ludności miejskiej). Dość istotnym momentem w rozwoju ruchu wycieczkowego było uruchomienie w 1932 r. pociągów turystycznych, tzw. „popularnych”. Charakteryzowały je niskie koszty przejazdu, dostępne również dla mniej zamożnych osób. Od 1935 r. były one w wyłącznej gestii Ligi Popierania Turystyki (ryc. 3.7, 3.8). Pod koniec lat 30. funkcjonowało blisko 1000 takich połączeń. W większych miastach i w regionie śląskim popularne stawały się również wyjazdy weekendowe. W pracach planistycznych zaczęto wyznaczać obszary dla tego typu wypoczynku.
   Wzrastało zainteresowanie Polską za granicą. Najwięcej obcokrajowców notowano przed kryzysem gospodarczym - w 1929 r. zarejestrowano blisko 180 tys. przyjazdów. Wielkości tej nigdy później już nie osiągnięto. W 1938 r. przyjechało 90 tys. cudzoziemców. Największą grupę stanowili Niemcy (około 35%) i Austriacy (ponad 10%). Podobną wielkość (około 90 tys.) notowano w przypadku wyjazdu Polaków za granicę. Najwięcej osób udawało się do Niemiec, Austrii, Czechosłowacji, Francji, Włoch oraz krajów skandynawskich. Bilans płatniczy z tego tytułu był dodatni. Ważną rolę odegrała również konwencja turystyczna, zawarta w 1925 r. między Polską a Czechosłowacją (obowiązywała od 1926 r.). Ułatwiała ona ruch turystyczny na terenach przygranicznych Śląska, w Tatrach oraz Beskidach Wschodnich. W sezonie letnim i zimowym przejście na Słowację umożliwiały też przepustki graniczne, tzw. „legitymacje tatrzańskie”. Wielu obcokrajowców przyjechało do Polski na odbywające się w Zakopanem Narciarskie Mistrzostwa Świata FIS w 1929 r. (konkurencje klasyczne) i 1939 r. (ryc. 3.9).
   Rozwojowi ruchu turystycznego towarzyszył wzrost niezbędnej infrastruktury. Do najlepiej zagospodarowanych terenów należały województwa południowe oraz wybrzeże. Baza turystyczna w miejscowościach nadmorskich wiązała się głównie z inwestycjami powstałymi w latach 20. i 30. XX w. Natomiast zagospodarowanie

38

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

Ryc. 3.7. Przykłady ulotek opracowanych przez Ligę Popierania Turystyki

39

Studium Turyzmu

Ryc. 3.8. Pociąg turystyczny składający się z wagonów: turystycznego trzeciej klasy, barowego i kąpielowego, 1939 r. (NAC, sygn. l-G-3022)

Ryc. 3.9. Zawody FIS były jednym z ważniejszych wydarzeń sportowych w historii Zakopanego, 11-19 luty, 1939 r.

40

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

turystyczne południowej Polski bazowało na obiektach dawniejszych. Nowe inwestycje rejestrowano przede wszystkim w Karpatach Zachodnich. Tereny górskie charakteryzowały się również rozgałęzioną siecią szlaków turystycznych. W 1939 r. w Karpatach liczyła ona łącznie ponad 4700 km, wobec około 580 km w 1928 r. Podstawowy był Główny Szlak Karpacki prowadzący od Cieszyna do źródeł Czeremoszu. Najbardziej rozpowszechnionym typem obiektów noclegowych były hotele i pensjonaty. Spośród 1661 zinwentaryzowanych w 1935 r., blisko 25% znajdowało się na Podhalu (łącznie z Zakopanem), ponad 10% w powiecie nowosądeckim i 8% w powiecie warszawskim. Większe skupiska tej bazy notowano jeszcze nad morzem, w cieszyńskiem, w rejonie Czarnohory, a także w miejscowościach uzdrowiskowych. Funkcjonowały również jednostki „wynajmu pomieszczeń mieszkalnych” (ponad 2800 w 1935 r.). Oferowały one głównie pomieszczenia u ludności miejscowej.
   Dla masowego ruchu przeznaczone były przede wszystkim schroniska turystyczne (ryc. 3.10, 3.11), schroniska szkolne (młodzieżowe), domy wycieczkowe, które w 1938 r. dysponowały około 20 tys. miejsc. Do największych inwestycji turystycznych należał



Ryc. 3.10. Budowa nowego schroniska na Kalatówkach (Tatry) z inicjatywy Tatrzańskiego Towarzystwa Narciarzy z Krakowa, 1938 r. (NAC, sygn. l-S-3742-1)

41

Studium Turyzmu

Ryc. 3.11. Poświęcenie schroniska w dolinie Jali (Gorgany) wybudowanego przez Oddział Lwowski Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, 26 czerwca 1927 r. (NAC, sygn. l-S-3739-1)



Ryc. 3.12. Wiceminister komunikacji Aleksander Bobkowski (1885-1966) przed „lux torpedą”, 1936-1939 (NAC, sygn. l-A-1952)

42

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

wybudowany w Krakowie w latach 1930-1931 Miejski Dom Wycieczkowy (220 miejsc) oraz Miejski Dom Turystyczny w Warszawie (260 łóżek). Większością miejsc noclegowych w schroniskach turystycznych dysponowały: Polskie Towarzystwo Tatrzańskie (4100) oraz Polskie Towarzystwo Krajoznawcze (700).
   Ważnym gestorem była również, powstała w 1935 r., Liga Popierania Turystyki (LPT). Twórcą LPT był Aleksander Bobkowski, wiceminister komunikacji, zasłużony działacz narciarski, prywatnie zięć prezydenta RP Ignacego Mościckiego (ryc. 3.12). Celem stowarzyszenia było organizowanie i krzewienie turystyki masowej (ryc. 3.13, 3.14, 3.15). Miała ona przekształcić się w ważną dziedzinę gospodarki. Najpoważniejszą inwestycją był tzw. Masowy Hotel Turystyczny i Hotel Dzienny w Gdyni (lata 1936-1937) (ryc. 3.16, 3.17). Obiekt ten powstał w wyniku adaptacji dawnej Hali Targowej i był jednym z największych w Polsce. Liczył 1000 miejsc noclegowych (10 sal po 100 łóżek). Ponadto staraniem LPT wybudowano nad jeziorem Necko w Augustowie Hotel Turystyczny, jeden z najpiękniej położonych w Polsce obiektów turystycznych (100 miejsc).
   W 1931 r. pojawiły się kempingi. Pierwsze obozowiska (tzw. zielone letniska) zorganizowano w Czorsztynie, Żegiestowie oraz w Popowie pod Warszawą, a następnie w Jadwisinie

Ryc. 3.13. Karta uczestnictwa w zjeździe do Krakowa pod hasłem „Dni Krakowa”, 10-24 czerwca 1936 r.

Ryc. 3.14. Artykuł prasowy o rozwoju turystyki masowej w Polsce w latach 1935-1937 („Turysta w Polsce” 1937)

43

Studium Turyzmu

Ryc. 3.15. Autobus Ligi Popierania Turystyki przed Pałacem Prasy w Krakowie, czerwiec 1939 r. (NAC, sygn. l-S-3595-2)



Ryc. 3.16. Masowy Hotel Turystyczny Ligi Popierania Turystyki w Gdyni, sierpień 1938 r. (NAC, sygn. 1 -S-3792-2)



44

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

Ryc. 3.17. Artykuły w prasie na temat Hotelu Turystycznego LPT w Gdyni („Turysta w Polsce” 1937)

nad Narwią (obecnie Zalew Zegrzyński). Pisząc o infrastrukturze turystycznej, warto wspomnieć o budowie kolejek linowych: w Zakopanem na Kasprowy Wierch w 1936 r. (ryc. 3.18-3.20) i Gubałówkę w 1938 r. (ryc. 3.21) oraz w Krynicy na Górę Parkową w 1937 r. (ryc. 3.22). Inicjatorem była LPT. W latach 1935-1939 czynny był wyciąg saniowy z Hali Gąsienicowej na Kasprowy Wierch oraz podobny w Sławsku (Karpaty Wschodnie). Przygotowano też plany budowy trzech nowych kolejek oraz dwóch wyciągów saniowych. Najbardziej spektakularnym projektem była budowa kolejki na Kasprowy Wierch. Trwała ona 227 dni, co było wówczas rekordem świata. Inwestycja ta wywołała protest działaczy ochrony przyrody, m.in. Walerego Goetla, Jerzego Smoleńskiego, Władysława Szafera. Do dymisji podała się cała Państwowa Rada Ochrony Przyrody. Protesty te oczywiście nie powstrzymały budowy. Dzięki A. Bobkowskiemu, Zakopane otrzymało też szybkie połączenie kolejowe z Krakowem - tzw. lux torpedę (wagon motorowy), która pokonywała tę trasę w 150 minut.
   Pierwszym wyspecjalizowanym biurem podróży był „Orbis”, prywatna spółka utworzona we Lwowie w 1920 r. i zarejestrowana w 1923 r. W 1929 r. jego siedzibę przeniesiono do Warszawy. W1938 r. sieć „Orbisu” obejmowała 155 placówek krajowych i zagranicznych, które obsłużyły blisko 340 tys. osób. W 1937 r. powstała Spółdzielnia Turystyczno-Wypoczynkowa „Gromada”, nastawiona głównie na obsługę mieszkańców terenów wiejskich.


45

Studium Turyzmu

Ryc. 3.18. Transport materiałów budowlanych w czasie budowy kolejki linowej na Kasprowy Wierch, 1935 r. (NAC, sygn. l-G-3820-9)



Ryc. 3.19. Ciągnik używany do transportu materiału z Kuźnic na Myślenickie Turnie w czasie budowy kolejki na Kasprowy Wierch, 1935 r. (NAC, sygn. l-G-3820-12)



46

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

Ryc. 3.20. Turyści w wyciągu saniowym z Kotła Gąsienicowego na Kasprowy Wierch, 1938 r.
(NAC, sygn. l-S-3675-3)




Ryc. 3.21. Widok ogólny trasy kolejki linowo-terenowej na Gubałówkę (w budowie), 1938 r.
(NAC, sygn. l-G-3829-3)



47

Studium Turyzmu

Ryc. 3.22. Budowa kolejki linowo-terenowej na Górę Parkową w Krynicy, 1937 r.
(NAC, sygn. l-G-3833-2)

Zaczęły pojawiać się organizacje promujące turystykę np. Gdyński Związek Propagandy Turystycznej, Związki Propagandy Turystycznej m. st. Warszawy i Lwowa. Powstawały liczne regionalne i specjalistycznie organizacje i stowarzyszenia, jak np.: Podolskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (1925 r.), Polski Touring Klub (1925 r.), Polski Związek Kajakowy (1930 r.), Robotnicze Towarzystwo Turystyczne (1934 r.). Działały turystyczne organizacje mniejszości narodowych: Beskidenverein (1893 r.)> Żydowskie Towarzystwo Sportowe „Makkabi” w Bielsku (1896 r.), Ukraińskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze „Płaj” (1924 r.), Żydowskie Towarzystwo Krajoznawcze (1926 r.). W 1932 r. powstało Towarzystwo Letnisk Campingowych, którego inicjatorem był Kazimierz Saysse-Tobiczyk.

3.2.1. Turystyka religijna³

Specyficznym typem wędrówek były pielgrzymki, niekiedy przemierzające znaczne połacie kraju. Właśnie na lata międzywojenne przypadały w Polsce początki turystyki

³ Ten fragment opracowano głównie w oparciu o publikacje: A. Jackowskiego 2014c, 547-550,
A. Jackowskiego, I. Sołjan i E. Bilskiej-Wodeckiej 1999; A. Jackowskiego i I. Sołjan 2000

48

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

religijnej, której tak wiele uwagi poświęca się obecnie. Pojawiło się wtedy pojęcie „masowej turystyki w zakresie pątnictwa”.
   Pielgrzymki w Polsce mają wielowiekową tradycję. Na rozwoju tego zjawiska zaważył -oprócz czynników natury religijnej - splot uwarunkowań politycznych i społeczno-gospodarczych. Bardzo wyraźnie zaznaczają się okresy, kiedy niektórym praktykom religijnym towarzyszył silnie z nimi sprzężony nurt patriotyczny. Tak było również w przypadku pielgrzymek. Od czasów obrony Jasnej Góry przed Szwedami (1655 r.) kult Maryi zaczął mieć charakter kultu państwowego. Nastąpiło nieznane w innych krajach europejskich sprzężenie świadomości religijnej ze świadomością narodową. Patriotyczny nurt pielgrzymek najbardziej zaznaczył się w okresie rozbiorów. Poprzez dokonujące się w sanktuariach pielgrzymkowych spotkania Polaków z różnych zaborów miejsca te odegrały wielką rolę w procesie integracji narodowej. Pewne ośrodki miały szczególne znaczenie w integracji różnych grup społecznych, a niekiedy i wyznaniowych. Wiele sanktuariów było równocześnie prężnymi ośrodkami oświatowymi i kulturalnymi, które krzewiły wśród miejscowej ludności oraz pielgrzymów język i kulturę polską. Niektóre pielgrzymki organizowano do ośrodków silnie związanych z historią Polski (np. Kraków, Gniezno, Wilno, Warszawa). Ruch ten nazwano „pątnictwem narodowym”. Ułatwienia w podejmowaniu pielgrzymek na terenie zaboru rosyjskiego przyniósł tzw. ukaz tolerancyjny z 1905 r.
   Odzyskanie niepodległości rozszerzyło zasięg przestrzenny migracji pielgrzymkowych, utrudnionych w czasie zaborów. Oprócz celów religijnych pielgrzymki stanowiły ważny element w procesie integracji społeczeństwa polskiego, nierozdzielonego już granicami rozbiorowymi.
   W II RP działało około 400 rzymskokatolickich ośrodków pielgrzymkowych o znaczeniu co najmniej regionalnym oraz kilkaset, których zasięg nie przekraczał granic parafii czy dekanatów. Każde z sanktuariów przyczyniało się do umacniania zarówno więzi religijnych, jak i lokalnych, regionalnych oraz narodowych.
   Ponad 80% stanowiły ośrodki związane z kultem maryjnym, który zaczął w tym czasie tracić swój charakter policentryczny na rzecz monocentrycznego, z centrum w Częstochowie (Jackowski, Kaszowski, Sołjan 1998). Ponadto w większości kalwarii kult maryjny towarzyszył rozwiniętemu kultowi męki Pańskiej. Inne ośrodki były związane z kultem świętych (np. Wojciecha - Gniezno), kultem pustelników i relikwiami Krzyża Świętego.
   Zasięg międzynarodowy miały: Jasna Góra (ryc. 3.23, 3.24), Kalwaria Zebrzydowska (ryc. 3.25, 3.26), Wilno (Ostra Brama) oraz prawosławny Poczajów. Kalwaria Zebrzydowska stała się drugim po Jasnej Górze ośrodkiem pielgrzymkowym kraju, następne w kolejności było Wilno.
   Ożywienie pielgrzymek obserwowano w wielu innych sanktuariach, przedtem często mało znanych. Przykładowo można wymienić Rywałd Królewski. Matka Boża Rywałdzka otrzymała miano Matki Cyganów, gdy według tradycji w 1930 r. uzdrowiła w Rywałdzie

49

Studium Turyzmu

Ryc. 3.23. Pielgrzymka nieuleczalnie chorych na Jasną Górę, maj 1933 r.
(NAC, sygn. l-R-535-1)



Ryc. 3.24. Zjazd młodzieży akademickiej na Jasnej Górze, maj 1936 r.
(NAC, sygn. l-R-545-36)



50

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

Ryc. 3.25. Pielgrzymi przed bazyliką w Kalwarii Zebrzydowskiej podczas odpustu
Wniebowzięcia NMP, 15 sierpnia 1939 r. (NAC, sygn. l-R-568-1)



Ryc. 3.26. Pielgrzymi na dróżkach w Kalwarii Zebrzydowskiej podczas odpustu Wniebowzięcia
NMP, 15 sierpnia 1939 r. (NAC, sygn. l-R-564-4)



51

Studium Turyzmu

Ryc. 3.27. Pielgrzymi na dróżkach Kalwarii w Werkach pod Wilnem, 1927 r. (NAC, sygn. l-R-557-1)

konające dziecko cygańskie. Odtąd corocznie pielgrzymowali tu Cyganie z całej Rzeczypospolitej.
   Równocześnie zniesienie granic rozbiorowych i możliwość swobodnego pielgrzymowania do głównych sanktuariów sprawiły, że sporo ośrodków regionalnych i lokalnych straciło na znaczeniu. W wielu takich miejscowościach ruch pątniczy bądź zamierał zupełnie, bądź ograniczał się do pielgrzymów z najbliższej okolicy.
   Po początkowym okresie - bezpośrednio po odzyskaniu niepodległości - silnego ożywienia pielgrzymek w kolejnych latach notowano dość znaczne wahania w tym zakresie. Sytuacja zaczęła się stabilizować dopiero na początku lat 30. XX w. Pielgrzymi niezamożni wędrowali przede wszystkim do najbliżej położonych sanktuariów. Natomiast w dużych ośrodkach wśród pątników dominowali mieszkańcy wielkich miast: Warszawy, Krakowa, Łodzi, Wilna, Poznania, a także Śląska.
   Oprócz pielgrzymek notowano coraz więcej grup wycieczkowych, które podczas podróży często odwiedzały kilka ośrodków. Przykładowo w 1935 r. PBP „Orbis” zorganizowało przejazd na trasie Wilno - Jasna Góra - Kraków pod hasłem „Z hołdem na Wawel i Jasną Górę”. W grudniu 1935 r. LPT przygotowała dla włościan ze wschodnich obszarów Polski pielgrzymkę „do Trumny Marszałka J. Piłsudskiego” pod hasłem „Hołd Podola” (ryc. 3.28). Podróż odbywano pociągiem popularnym, przerwy wiązały się z pobytem w Warszawie i Częstochowie. Coraz częściej w ośrodkach pielgrzymkowych


52

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

Ryc. 3.28. Informacja o pielgrzymce „do Trumny marszałka J. Piłsudskiego” organizowanej przez Ligę Popierania Turystyki, 12-15 grudnia 1935 r.



pojawiała się młodzież akademicka i szkolna. Pod koniec lat 20. na Jasną Górę przybyły pierwsze pielgrzymki uczniów i studentów. W wielu sanktuariach odnotowywano pielgrzymki zawodowe, np. prawników, nauczycieli, aptekarzy, lekarzy, dziennikarzy, policjantów czy wojskowych. Od końca lat 20. w głównych ośrodkach zaczęto regularnie notować pielgrzymki robotników. Pierwsza taka pielgrzymka o charakterze ogólnopolskim przybyła na Jasną Górę w 1931 r. Coraz większy udział miały pielgrzymki „stanowe” (np. kobiet, mężczyzn, dzieci).
Oprócz parafii, duszpasterstw i biur turystycznych ważną rolę w organizowaniu pielgrzymek odegrała Akcja Katolicka utworzona w 1929 r. oraz Liga Popierania Turystyki założona w 1935 r. LPT uruchomiła wspomniane wcześniej pociągi popularne, a pątnikom oferowano zniżki uzależnione od liczebności grup. Pojawiły się też „pociągi popularne pielgrzymkowe”, zapewniające noclegi i wyżywienie. W 1936 r. 72 takie składy przewiozły


53


Studium Turyzmu

blisko 60 tys. pielgrzymów. Działania te zmierzały do ożywienia gospodarczego ośrodków pielgrzymkowych.
   Mimo rozwoju komunikacji kolejowej nadal większość pielgrzymów wędrowała do sanktuariów pieszo. Z usług kolei korzystano najwyżej w drodze powrotnej. Dla pielgrzymek pieszych charakterystyczne były bogate elementy regionalne (strój, kapele itp.). Wędrującym na dłuższych dystansach (np. z Kresów na Jasną Górę) towarzyszyły charakterystyczne wozy konne służące do transportu bagażu, chorych, żywności.
   W 1938 r. najwięcej pielgrzymów przyjmowała Jasna Góra (1,1 min osób), Kalwaria Zebrzydowska i Wilno (każde ok. 250 tys.), Tuchów (90 tys.), Gidle, Pszów, Górka Duchowna, Piekary Śląskie i Radecznica (po ok. 75 tys.).
   Podobnie jak w poprzednich wiekach, wielu pielgrzymów wędrowało na uroczystości związane z koronacjami cudownych wizerunków Matki Bożej. W omawianych latach odbyły się 22 takie uroczystości. Na ogół były to wielkie manifestacje religijno-patriotyczne. Pierwsza koronacja miała miejsce w karpackim sanktuarium Ojców Dominikanów w Borku Starym (15 sierpnia 1919 r.). W Wilnie uroczystości koronacji (2 lipca 1927 r.) miały rangę państwową. Przybyli najwyżsi dostojnicy, z marszałkiem Józefem Piłsudskim i prezydentem RP Ignacym Mościckim na czele.
   Szczególne natężenie ruchu pielgrzymkowego notowano podczas głównych świąt religijnych, związanych zazwyczaj z ważniejszymi odpustami. Oprócz treści religijnych odpusty stanowiły przegląd zwyczajów regionalnych. Często towarzyszyły im wielkie jarmarki lub targi (np. w Częstochowie, Kalwarii Pacławskiej, Kalwarii Zebrzydowskiej i Wejherowie). Najbardziej malownicze odpusty organizowano w Karpatach, na Kaszubach, Mazowszu, Śląsku, Podolu, Wołyniu i Podlasiu.
   Polski charakter zachowały sanktuaria na Górze Świętej Anny (kult maryjny, św. Anny i męki Pańskiej), w Gietrzwałdzie („polskie Lourdes”) i Świętej Lipce (kult maryjny), mimo że w wyniku plebiscytów z lat 1920 i 1921 pozostały na terenie Niemiec. Były one prężnymi centrami oświatowymi i kulturalnymi, które krzewiły wśród miejscowej ludności oraz pielgrzymów język i kulturę polską. Stanowiły centra narodowe dla polskich środowisk emigracyjnych w Niemczech, a wśród pielgrzymów dominowali Polacy.
   Podobnie jak w poprzednich stuleciach polskie pielgrzymowanie koncentrowało się na Jasnej Górze. Liczba pątników szybko tam wzrastała. W sierpniu 1920 r., po „cudzie nad Wisłą”, leżący krzyżem na jasnogórskim placu rodacy po raz kolejny obwołali Maryję Częstochowską Królową Polski.
   Najwięcej pątników notowano w czasie głównych uroczystości maryjnych (15 i 26 sierpnia, 8 września). W każdej z nich uczestniczyło 150-300 tys. osób, z których blisko połowa przybywała pieszo. Ocenia się, że uczestnicy pielgrzymek na Jasną Górę stanowili w 1938 r. blisko 5% ogółu katolików obrządku łacińskiego w Polsce.

54

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

Ryc. 3.29. Pielgrzymi przed Ławrą Poczajowską koło Krzemieńca, 1930 r. (NAC, sygn. l-R-972)

  Kościół prawosławny posiadał około 30 ośrodków pielgrzymkowych o zasięgu ponadlo-kalnym. Głównym centrum był Poczajów (ryc. 3.29). Kult Matki Bożej Poczajowskiej miał charakter powszechny, ponadwyznaniowy. Notowano tam nie tylko wyznawców prawosławia, lecz również unitów i katolików. Grekokatolicy pielgrzymowali też do Hoszowa koło Stryja, Połocka oraz na Górę Jawor (Beskid Niski).
  Jednym z głównych ośrodków życia religijnego Żydów był Kraków. W Karpatach chasydzi masowo odwiedzali rezydencje lub groby cadyków w Dynowie, Rymanowie, Starym Sączu, Bobowej i Leżajsku. Z innych miejsc ich kultu należy wymienić Tykocin. Wyznawcy islamu - polscy Tatarzy, wobec niemożności pielgrzymowania do Mekki, udawali się głównie do Łowczyc i Sieniawki (woj. nowogródzkie).


3.3. Planowanie przestrzenne i regionalne⁴

Początki planowania przestrzennego i regionalnego na ziemiach polskich są bardzo ściśle powiązane z Krakowem, a zwłaszcza ze środowiskiem intelektualnym Uniwersytetu

J Częściowo wykorzystano teksty: A. Jackowski 2009a, 123-157; A. Jackowski, I. Sołjan 2009, 184-195.

55

Studium Turyzmu

Jagiellońskiego. Częsty i bezpośredni kontakt z atrakcyjnymi obszarami o niepowtarzalnej wartości przyrodniczej i kulturowej stwarzał możliwość poznawania tych terenów. Powoli zaczęła dojrzewać idea zabezpieczenia najcenniejszych fragmentów przyrody i dorobku kulturowego przed nadmierną, niekontrolowaną ingerencją człowieka.
   Pierwsze kroki w tym zakresie zaczęto podejmować już pod koniec XIX w., głównie dzięki działaniom Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejętności oraz Towarzystwa Tatrzańskiego. Inicjatorami byli profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wysuwając idee zmierzające do ochrony przyrody tatrzańskiej, równocześnie wskazywali na konieczność racjonalnego zagospodarowania Tatr, które zaczęły cieszyć się coraz większym zainteresowaniem mieszkańców z różnych zakątków ziem Rzeczypospolitej i Europy. Wśród tej grupy inicjatywnej ważną rolę odegrał Eugeniusz Arnold Janota, który w 1860 r. uzyskał na Uniwersytecie Jagiellońskim doktorat z zakresu geografii.
   W pierwszym okresie studia z omawianej dziedziny koncentrowały się wokół Zakopanego, które z małej wioski góralskiej bardzo prędko zaczęło przekształcać się w znaną stację klimatyczną i zdrojowisko. Przez wiele lat miejscowość ta rozwijała się w sposób w zasadzie niekontrolowany. Przyjazdy gości nasiliły się po doprowadzeniu do Zakopanego w 1899 r. linii kolejowej. Zaczęto wywierać coraz większe naciski na władze w sprawie uregulowania szeroko pojętej polityki przestrzennej i poprawy warunków sanitarnych. Konferencje poświęcone tej problematyce organizowano już w latach: 1902, 1907, 1908, 1909 i 1912.
   Ważną rolę odegrało zwłaszcza ostatnie takie zgromadzenie, na którym uchwalono opracowanie planu rozwoju Zakopanego, a jego wykonanie zlecono Mieczysławowi Orłowiczowi (Orłowicz 1913). Plan ten wyznaczał główne kierunki rozwoju Zakopanego i określał jego podstawowe funkcje. W koncepcji Orłowicza wyraźnie dają się zauważyć wpływy Ebe-nezera Howarda, twórcy idei miast-ogrodów. W oparciu o propozycje Orłowicza Wydział Powiatowy w Nowym Targu rozpisał w 1914 r. konkurs na plan regulacyjny Zakopanego. Niestety, wybuch wojny sprawił, że projekt taki nigdy nie powstał (Żychoń 1991). Natomiast wiele myśli zawartych w materiałach z ankiety z 1912 r.⁵ można odnaleźć w dokumentacji kolejnego zgromadzenia, które odbyło się w 1919 r. z inicjatywy Ministerstwa Robót Publicznych oraz Ministerstwa Zdrowia Publicznego (Orłowicz 1920). W porównaniu z ankietą z 1912 r„ ta druga miała szerszy zakres merytoryczny i przestrzenny. Głównymi referentami byli M. Orłowicz oraz urbanista Roman Feliński. To właśnie on był pierwszym planistą, który przedstawił ideę deglomeracji Zakopanego. W oparciu o tę dokumentację Ministerstwo Robót Publicznych rozpisało w 1922 r. konkurs na plan regulacyjny Zakopanego. Konkurs wygrał Karol Stryjeński i jemu też powierzono realizację planu.

⁵ Od 1912 r. władze urządzały w Zakopanem tzw. wiece i ankiety poświęcone planom rozwoju tej miejscowości.

56

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

   W 1929 r. przeprowadzono trzecią ankietę w sprawie rozwoju Zakopanego i Podhala. Objęła ona obszar powiatu nowotarskiego (Lenartowicz, Orłowicz 1930). Program konferencji był bogaty, a w większości referatów postulowano konieczność właściwego i planowego zagospodarowania tego terenu.
   Problem ten dostrzegali również geografowie, zwłaszcza z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pewne myśli możemy odnaleźć choćby w pracy J. Smoleńskiego Krajobraz Polski (1912), w studium M. Raciborskiego i L. Sawickiego Badania i ochrona zabytków przyrody (1914) oraz publikacji L. Sawickiego Przestrzeń życiowa (ekumena) na ziemiach polskich. Szkic antropogeograficzny (1916). Jednak apogeum działalności i osiągnięć geografów w tej dziedzinie przypada dopiero na lata 30. ubiegłego wieku.
   O kierunkach polityki turystycznej w latach 20. i 30. dyskutowano głównie podczas zwoływanych przez władze specjalnych zgromadzeń. Dotyczyły one głównie konkretnych obszarów: Zakopanego i letnisk podtatrzańskich (Zakopane 1919), wybrzeża (Gdynia 1927), Tatr, Podhala i Zakopanego (Zakopane 1929), Wileńszczyzny (Wilno 1933), Pojezierza Suwalsko-Augustowskiego (Suwałki 1934), Polesia (Pińsk 1936), Pomorza (Gdynia 1938), Małopolski Wschodniej (Lwów 1939), Wołynia (Łuck 1939). Dotychczasowe spotkania - „ankiety” zostały zastąpione przez coroczne Zjazdy Karpackie. Odegrały one istotną rolę w rozwoju turystyki i zagospodarowania obszarów górskich. Odbywały się kolejno: w Warszawie (1933), Jaremczu (1934), Wiśle (1935), Krynicy i Sanoku (1936), Wiśle (1937) i Nowym Sączu (1938). Ich organizatorami byli: Ministerstwo Robót Publicznych, Wydział Turystyki Ministerstwa Komunikacji (M. Orłowicz) oraz Związek Ziem Górskich. W zjazdach tych aktywnie uczestniczył S. Leszczycki, który prezentował swoje przemyślenia związane z szeroko pojętą turystyką karpacką (Jackowski, Ptaszycka -Jackowska 1970). Stopniowo w prace zjazdów angażowali się J. Smoleński oraz Bogdan Zaborski. Od połowy lat 30. XX w. organizowane były też zjazdy biur planowania regionalnego obejmujących swoją działalnością obszary górskie (Pawlewski 1937).
   Koniec lat 20. przyniósł wyraźne ożywienie działalności zmierzającej do wypracowania pewnych struktur organizacyjnych, ułatwiających prowadzenie odpowiedniej polityki związanej z planowaniem przestrzennym i regionalnym. Poczęły pojawiać się próby stworzenia teoretycznych i praktycznych podstaw tej działalności (ryc. 3.30). Zaczęły powstawać pierwsze w Polsce placówki, których celem było opracowanie planów regionalnych Warszawy (1930 r.), Łodzi (1931 r.), Poznania (1933 r.), Zagłębia Górniczo-Hutniczego (1934 r.), Podhala i Beskidu Zachodniego (1934 r.), Huculszczyzny (1934 r.) i wybrzeża morskiego (1931 r.). Za najwybitniejsze osiągnięcia z tego okresu uważa się opracowania planistyczne dotyczące Warszawy Funkcjonalnej, Centralnego Okręgu Przemysłowego oraz Podhala. Niestety, żaden z tych planów nie został zrealizowany (Dąbrowski 1977, Odlanicka-Poczobutt, Odlanicki-Poczobutt 1988).

57

Studium Turyzmu

Ryc. 3.30. Tereny objęte planowaniem regionalnym w Polsce w 1938 r.

A - okręgi regionalnych planów zabudowania: 1. warszawski; 2. łódzki; 3. poznański; 4. tereny górskie i podgórskie woj. stanisławowskiego; 5. północna część woj. pomorskiego; 6. krakowski; 7. zagłębie górniczo-hutnicze;
8. białostocki; 9. Wołynia; 10. lwowski; 11. kielecko-radomski.
B - przybliżona granica studiów ogólnych; C - przybliżona granica studiów szczegółowych (B i C objęte planowaniem regionalnym Związku Ziem Górskich); D - przybliżona granica studiów Centralnego Okręgu Przemysłowego.
Źródło: opracowanie własne według L.T. Dąbrowski, 1977, Projektowanie regionalne. Regionalne plany zagospodarowania przestrzennego, Warszawa, s. 17.


58

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

   Wspomniane placówki miały dość ograniczoną możliwość realizacji opracowywanych planów, głównie ze względu na brak przepisów prawnych, nakazujących władzom lokalnym czy mieszkańcom respektowanie zawartych w planie zasad gospodarowania przestrzenią. Przez długi czas obowiązywało Rozporządzenie Prezydenta RP z 16 lutego 1928 r. o prawie budowlanym i zabudowaniu osiedli. Przewidywało ono sporządzanie planów zabudowania osiedli, ale ze względu na bardzo nieprecyzyjne zapisy działalność planistyczna siłą rzeczy musiała być ograniczona. Natomiast niewątpliwą zaletą tego aktu prawnego było ujednolicenie w skali kraju dotychczasowych przepisów prawnych, bowiem tereny byłych zaborów posiadały odrębne ustawodawstwo w tym zakresie. Radykalną poprawę sytuacji przyniosła dopiero Ustawa o prawie budowlanym z dnia 14 lipca 1936 r. Wprowadziła ona po raz pierwszy do ustawodawstwa polskiego pojęcie „regionalnego planu zabudowania”. Na podstawie tej ustawy powołano do życia 11 placówek planowania regionalnego, obejmujących swym zasięgiem 51% powierzchni kraju. Nowelizacji ustawy towarzyszyło powstanie Studium Planowania Ogólnokrajowego, usytuowanego przy gabinecie wicepremiera i ministra skarbu Eugeniusza Kwiatkowskiego. Dodajmy też, że w 1936 r. w Warszawie powstał Związek Ziem Górskich, przy którym utworzono Biuro Planowania Regionalnego Ziem Górskich.
   W Krakowie sprawa zorganizowanego działania w zakresie planowania regionalnego została sfinalizowana już w 1928 r., kiedy to z inicjatywy konserwatora wojewódzkiego Bogdana Tretera utworzono Komisję dla spraw regionalnych Podhala (od 1933 r. Komisja dla Spraw Podhala i Beskidów Zachodnich). Składała się ona zaledwie z kilku osób, m.in. W. Goetla i W. Szafera. Do zadań Komisji należało przede wszystkim przygotowywanie dla wojewody wniosków do zarządzeń dotyczących ochrony zabytków kultury, sztuki i przyrody. Miała dbać o właściwy rozwój Podhala, o jego rozwój społeczny i ekonomiczny, niena-ruszający jednak walorów kulturowych i przyrodniczych regionu (Leszczycki 1988).
   W dniu 2 października 1932 r. Komisja ta została przekształcona w stały organ doradczy i opiniodawczy wojewody krakowskiego. W jej skład wchodziło już 16 osób, a zakres jej prac obejmował: ochronę przyrody i zabytków, plan rozbudowy Podhala i Beskidu Zachodniego, budownictwo regionalne, turystykę i uzdrowiska, komunikację. Pod koniec 1933 r. B. Treter oraz S. Leszczycki przedstawili Komisji wniosek dotyczący przystąpienia do prac nad realizacją planu regionalnego szeroko pojętego Podhala. Plan ten miał bowiem obejmować powiaty: bialski, żywiecki, wadowicki, myślenicki, limanowski, nowotarski i nowosądecki. Schemat planu naszkicował S. Leszczycki. Po dyskusji postanowiono przystąpić do opracowania planu regionalnego, przy czym jako miejsce prac nad planem wybrano Instytut Geograficzny. W związku z tym do składu komisji dołączono J. Smoleńskiego, równocześnie prosząc go o kierowanie pracami {Protokół z posiedzenia Komisji... 1933). Odpowiednie pismo skierował do J. Smoleńskiego wojewoda krakowski Mikołaj Kwaśniewski w dniu 13 listopada 1933 r. (ryc. 3.31).

59

Studium Turyzmu

Ryc. 3.31. Pismo z dn. 13 listopada 1933 r. skierowane do prof. J. Smoleńskiego zapraszające go do udziału w pracach Komisji dla spraw regionalnych Podhala przy Urzędzie Wojewódzkim Krakowskim („Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, 1988, ser. 2, z. 1, s. 93)



   W Programie prac nad planem przyjęto, że Instytut opracuje podział na jednostki terytorialne według grup górskich oraz według grup letniskowych. Program kończył się konkluzją: Dla opracowania planu według powyższych wytycznych niezbędne jest zorganizowanie biura opracowania planu w oparciu o Instytut Geograficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego, w którym pracami temi zajmie się głównie Dr. S. Leszczycki, pod kierownictwem Prof. Dr. J. Smoleńskiego. O środki na prace biura należy zwrócić się z prośbą do Funduszu Pracy,

60

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Puryzmu

który zapewnił w swym budżecie pewne kwoty na plany regulacyjne i regionalne, oraz do innych źródeł (Program prac nad Planem Regionalnym... 1934).
   Katalog dokonań Instytutu w zakresie opracowanych materiałów wyjściowych do planu był imponujący. Dla całego regionu przygotowano mapy w skali 1: 300 000 dotyczące zagadnień komunikacyjnych, klimatycznych i turystyczno-uzdrowiskowych. Zbierano materiały do projektowanego atlasu turystycznego regionu. Przygotowano rejestr miejscowości wymagających ochrony krajobrazu i planów regulacyjnych. Rozpisano kwestionariusze w sprawie rozwoju ruchu turystycznego, które miały ułatwiać zbieranie danych. Przygotowano studia dotyczące architektury letniskowej (z rozpisaniem konkursów na typy racjonalnego budownictwa turystyczno-uzdrowiskowego). Wszystkie te prace powstały w oparciu o badania terenowe prowadzone pod bezpośrednim kierunkiem S. Leszczyckiego i przy nadzorze merytorycznym J. Smoleńskiego. Uczestniczyli w nich niektórzy pracownicy, ale przede wszystkim studenci. Jak zanotowano w jednym z Protokołów Komisji, badania przeprowadzą studenci kończący studia w Instytucie Geograficznym U. J. pod kierunkiem Prof. J. Smoleńskiego (Protokółposiedzenia Komisji... 1934).
   Niezależnie od prac Komisji, Towarzystwo Przyjaciół Huculszczyzny w Warszawie utworzyło w 1934 r. - wraz z Biurem Planu Regionalnego Huculszczyzny - Biuro Planu Podhala i Beskidu Zachodniego, ulokowane początkowo w stolicy, którego ekspozyturę do spraw studiów naukowych usytuowano w Instytucie Geograficznym UJ. Dzięki zabiegom krakowskich władz wojewódzkich, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w dniu 8 października 1936 r. wyraziło zgodę na przeniesienie biura z Warszawy do Krakowa. Istotne znaczenie dla rozwoju studiów regionalnych biura miały prace wykonane przez geografów pod kierunkiem J. Smoleńskiego (Odlanicka-Poczobutt, Odlanicki-Poczobutt 1988). Placówka ta miała dość ścisły kontakt z Komisją przy Urzędzie Wojewódzkim.
   W oparciu o znowelizowaną ustawę o prawie budowlanym oraz o odpowiednie zarządzenia Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, we wrześniu 1936 r. Urząd Wojewódzki w Krakowie rozpoczął prace nad organizacją Komisji Regionalnego Planu Zabudowania Okręgu Krakowskiego. Została ona oficjalnie powołana w dniu 14 kwietnia 1937 r. W tym samym dniu nominację na przewodniczącego Komisji otrzymał J. Smoleński (ryc. 3.32). Zgodę na to wyraziło Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (ryc. 3.33). W jej skład wchodziło 50 osób, a obszar działania obejmował około 11 tys. km². W dniach 22 i 23 czerwca 1937 r. przewodniczącemu Komisji zostało przekazane dawne Biuro Planu Regionalnego Podhala i Beskidu Zachodniego, które przyjęło nazwę Biura Regionalnego Zabudowania Okręgu Krakowskiego. Od tego momentu Komisja wspólnie z Biurem, jako instytucja samorządowa, prowadziła działalność planistyczną w regionie krakowskim (Odlanicki-Poczobutt 1938). Głównymi kierunkami tej działalności było planowanie regionalne oraz sporządzanie planów zabudowania osiedli.

61

Studium Turyzmu

Ryc. 3.32. Pismo z dn. 14 kwietnia 1937 r. skierowane do prof. J. Smoleńskiego informujące go o powołaniu na stanowisko przewodniczącego Komisji Regionalnego Planu Zabudowania Okręgu Krakowskiego („Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, 1988, ser. 2, z. 1, s. 94)



62

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

Ryc. 3.33. Zgoda Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego udzielona prof. J. Smoleńskiemu na pełnienie obowiązków przewodniczącego Komisji Planu Regionalnego Zabudowania Okręgu Krakowskiego, luty 1938 r. (Archiwum UJ)



Pierwsze zebranie Komisji Regionalnego Planu Zabudowania Okręgu Krakowskiego odbyło się dopiero 23 maja 1938 r. w Instytucie Geograficznym UJ (ryc. 3.34). Referaty wygłosili m.in. J. Smoleński (Generalne zagadnienia okręgu krakowskiego) oraz S. Leszczycki (Studia naukowe do regionalnego planu zabudowania)⁶. Przemówienie

⁶ W Archiwum IGiGP UJ zachował się maszynopis autorski wystąpienia S. Leszczyckiego.




63

Studium Turyzmu

Ryc. 3.34. Program pierwszego zebrania Komisji Regionalnego Planu Zabudowania Okręgu Krakowskiego w dniu 23 maja 1938 r. Wzięli w nim udział
m.in. prof. J. Smoleński i dr S. Leszczycki (Archiwum IGiGP UJ)

64

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

               Smoleńskiego zawierało przede wszystkim program prac Komisji (.Przemówienie prof. ¡.Smoleńskiego... 1988).
   W zakresie planowania regionalnego szczególną uwagę zwrócono w Krakowie na następujące obszary: Podhale, dolinę Dunajca i Popradu, dorzecze Soły, dorzecze górnej Wisły na odcinku Oświęcim-Nowy Korczyn (nazwanej w projekcie „Wisłą spławną”), Spisz i Pieniny. Najbardziej zaawansowane były prace związane z Podhalem oraz dorzeczem Dunajca i Popradu. W tym ostatnim przypadku wiązało się to z budową zbiornika wodnego w Rożnowie i Czchowie. Co do Spiszą i Pienin większość prowadzonych studiów nawiązywała do projektu Drogi Karpackiej.
   Prace nad planami zabudowania osiedli wiązały się przede wszystkim z niektórymi miejscowościami turystycznymi na Podhalu, położonymi wzdłuż projektowanej Drogi Karpackiej (m.in. Kościelisko, Poronin, Bukowina Tatrzańska, Czorsztyn i Krościenko n. Dunajcem). Ponadto opracowano plany także dla Nowego Targu, Rabki, Szczawy, Szczawnicy. W tym zakresie ściśle współpracowano z Komisją Urbanistyczną Związku Miast Polskich oraz ze Studium Turyzmu UJ. W kręgu zainteresowań Biura znajdowały się też Muszyna, Żegiestów, Stary Sącz, Bochnia, Krzeszowice, Myślenice i Lanckorona. Wspólnie z Zarządem Miejskim w Krakowie przystąpiono do opracowania planu zabudowania tzw. ścisłego regionu m. Krakowa, obejmującego Kraków i gminy podmiejskie. Dużą rolę w tych pracach odegrała Miejska Pracownia Urbanistyczna, kierowana przez Kazimierza Dziewońskiego. Wreszcie Komisja i Biuro Regionalnego Planu Zabudowania Okręgu Krakowskiego aktywnie uczestniczyły w pracach nad korektą polsko-słowackiej granicy państwowej. Z inicjatywy placówek krakowskich Komisja Delimitacyjna postanowiła wystąpić z apelem do swoich rządów o opracowanie wspólnego regionalnego planu techniczno-gospodarczego dla całej doliny Popradu. Zaproponowano, aby do ukończenia takiego planu zawrzeć umowę, na mocy której tereny położone w dorzeczu Popradu miały być chronione przed wszelkimi zmianami mogącymi utrudnić lub uniemożliwić uzdrowiskowy rozwój tego obszaru (Odlanicki-Poczobutt 1938).
   Niestety, większość materiałów obu placówek planistycznych uległa zniszczeniu w okresie okupacji hitlerowskiej. Uratowały się jedynie fragmenty zasobów, które stanowiły punkt wyjścia do opracowań planistycznych podejmowanych już po 1945 r. (Leszczycki 1987).
   Pionierami planowania w Krakowie byli m.in.: Zygmunt Novak, Tadeusz Piela, Józef Zacharzewski (architekci), Michał Odlanicki-Poczobutt (geodeta). Do grona tego szybko dołączyli geografowie: Jerzy Smoleński oraz Stanisław Leszczycki. Problematyką tą zajmował się również architekt Kazimierz Dziewoński, kierownik Miejskiej Pracowni Urbanistycznej w Krakowie, który był autorem cytowanego do dzisiaj planu rozwoju miasta

65

Studium Turyzmu

(1938)⁷. Z planistami krakowskimi współpracował stale Jan Chmielewski z Warszawy. Przez Biuro przewijali się także planiści pracujący w innych regionach, jak np.: Bolesław Malisz, Kamil Lisowski, Tadeusz Tołwiński czy Oskar Sosnowski. Wszyscy oni byli z wykształcenia architektami. Dopiero później niektórzy „przekwalifikowali” się na geografów (np. B. Malisz czy K. Dziewoński).
   Od początku w akcję rozwoju planowania przestrzennego i regionalnego włączył się Instytut Geograficzny. Częściowo mówiliśmy już o tym powyżej. Bardzo dużą wagę przywiązywano do przygotowywania wytycznych w oparciu o szczegółową i rzetelną analizę uwarunkowań przyrodniczych. Wszystkie opracowania z tego zakresu były zlecane pracownikom Instytutu, a opiekunem merytorycznym był S. Leszczycki, zatrudniony w Biurze na pełnym etacie. Propozycje zakresu takich badań dla potrzeb planu regionalnego przedstawili już w 1929 r. m.in. Maria Dobrowolska oraz Wiktor Ormicki. Należy podkreślić, że pracach planistycznych (głównie w badaniach terenowych i zbieraniu materiałów) znaczący udział mieli studenci geografii.
   Wysoko oceniano zwłaszcza rolę Jerzego Smoleńskiego. Profesor Zygmunt Novak, jeden z twórców polityki planistycznej w Krakowie, po latach wspominał:
   Szczególni} rolę w zakresie kształtowania właściwej wersji planowania odegrał prof. Jerzy Smoleński (...). Wspaniała inicjatywa prof. Smoleńskiego, przy wyjątkowej kulturze i skromności osobistej, pozwalała bardzo trudne problemy ujmować krótko i w ich najistotniejszym sensie, a społecznie rozwiązywać naukową rzetelnością i z właściwym taktem wobec wszystkich. Była to jedyna w swoim rodzaju szkoła, jaką w krótkich rozmowach jeden z największych humanistów i przyrodników polskich, dawał nam, surowym inżynierom, wierzącym w plan i jego precyzję. Ten właśnie ton prof. Jerzego Smoleńskiego przekonał pierwsze (i ostatnie) zebranie przewodniczących Komisji i kierowników Biur Planu Regionalnego z całej Polski, a także przedstawicieli Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (zebranie odbyło się w 1939 r.).
   Przeciw poglądowi, że plan winien być urbanistycznie dopracowany i realizacyjnie dopilnowany (Kamil Lisowski), Smoleński stał na gruncie organicznego planowania, które nie może narzucić z góry jakichś absolutnych i nieodwołalnych zobowiązań. Zawsze bowiem mogą wyłonić się nowe problemy, których najistotniejszych cech, kartografia, statystyka, socjologia itd. uchwycić nie zdołają. Planowanie powinno być oparte na zdrowym rozsądku i najwyższej rzetelności obowiązującej solidarnie wszystkich rozstrzygających o planowaniu (Novak 1966, 308).

⁷ Warto dodać, że plan Dziewońskiego stanowił podstawę opracowania zasad rozbudowy i modernizacji Krakowa przez okupanta niemieckiego. Prace te były prowadzone w Urzędzie Planowania Miasta pod kierunkiem Huberta Rittera z Lipska (Chwalba 2002, 58-59).

66

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

Ryc. 3.35. Praca Ochrona krajobrazu napisana przez Jerzego Smoleńskiego, wydana w 1932 r.

   Sam Smoleński wiele uwagi w pracach planistycznych poświęcał zwłaszcza bliskiej mu idei ochrony krajobrazu (Smoleński 1932) (ryc. 3.35). Był bardzo czynny jako przewodniczący Komisji. Brał udział w zjazdach ogólnopolskich, na których wygłaszał referaty (1937). Reprezentował swoje własne koncepcje oraz idee dotyczące planowania regionalnego (Leszczycki 1988, 51). Cennym wkładem osobistym Smoleńskiego były jego wytyczne dotyczące założeń planu zagospodarowania terenów położonych w sąsiedztwie budowanego Zbiornika Rożnowskiego, przy czym szczególną uwagę zwrócił on na uwarunkowania przyrodnicze tego obszaru (Odlanic-ka-Poczobutt, Odlanicki-Poczobutt 1988).
Jego przyjaciele z tamtego okresu wspominają: Swoim autorytetem naukowym i wkładem osobistym do rozwoju planowania regionalnego prof. J. Smoleński zapewnił wysoką rangę Komisji i Biura Regionalnego Planu Zabudowania, dzięki czemu wydawane przez Niego opinie były przez władze administracyjno-gospodarcze i inwestorów uwzględniane w szerokim zakresie przy realizacji wszelkich projektów związanych z zagospodarowaniem przestrzennym regionu (Odlanicka-Poczobutt, Odlanicki-Poczobutt 1988,56).
   Nie ulega jednak wątpliwości, że największy dorobek w omawianej dziedzinie miał Stanisław Leszczycki. Współpracował on ściśle z Biurem Planu Regionalnego Podhala i Beskidu Zachodniego od momentu jego powstania, czyli od 1928 r. W 1933 r. został członkiem stałym Komisji. Planowanie regionalne traktował jako pewien typ geografii stosowanej, zajmującej się wykorzystaniem uwarunkowań od środowiska geograficznego różnych form zagospodarowania obszarów ujmowanych przestrzennie (Odlanicka-Poczobutt, Odlanicki-Poczobutt 1988, 56). Po przeniesieniu Biura do Krakowa (1934 r.) rozpoczął tam pracę w charakterze etatowego pracownika naukowego, którą kontynuował do września 1939 r. Kierował zwłaszcza pracami z zakresu fizjografii. Pod jego kierunkiem opracowano blisko sto szczegółowych map dotyczących różnych gmin. Przewidywano wykorzystać je w projektowanym Atlasie regionalnym województwa krakowskiego, który miał

67

Studium Turyzmu

KOMISJA DLA SPRAW REGJONALNYCH PODHALA I BESKIDÓW ZACHODNICH PRZY URZĘDZIE WOJEWÓDZKIM W KRAKOWIE
  KOMUNIKAT W 8PRAW1B PLANU REOJONALNBOO NR. 1.

INŻ. ARCH. B. TRETER — DR. S. LESZCZYCKI

PLANY REGULACYJNE
I OCHRONA KRAJOBRAZU
W UZDROWISKACH ORAZ GMINACH POSIADAJĄCYCH WALORY KRAJOBRAZOWE


stanowić podstawowe źródło informacji dla przyszłych prac planistycznych⁸. Niestety, ówczesna sytuacja społeczno-polityczna nie sprzyjała takim przedsięwzięciom.
   Jedną z podstawowych form działalności Komisji były wizje lokalne w terenie. Bardzo aktywnie uczestniczył w nich S. Leszczycki, opracowując między innymi trasy takich objazdów, a często również referaty problemowe. Ważnym wydarzeniem było ukazanie się opracowania autorstwa Bogdana Tretera (architekt i wojewódzki konserwator zabytków) oraz S. Leszczyc-kiego z wykazem miejscowości wymagających planu regionalnego (Treter i Leszczycki 1934). Wydawcą była Komisja dla Spraw Regionalnych Podhala i Beskidów Zachodnich, która zainaugurowała tą pozycją serię „Komunikatów w sprawie planu regionalnego” (ryc. 3.36, 3.37). Niestety, więcej tomów się nie ukazało. Wprawdzie był przygotowany do druku drugi zeszyt z tego cyklu wydawniczego, autorstwa S. Leszczyckiego, pt. Kwestionariusz w sprawie rozwoju ruchu letniskowego, ale nigdy nie ukazał się on, a do naszych czasów, w Archiwum IGiGP UJ, zachował się tylko maszynopis autorski tej pozycji.
   Zasługą Leszczyckiego było uświadomienie planistom konieczności prowadzenia badań fizjograficznych jako podstawy każdego planu regionalnego, a zwłaszcza dla obszarów o silnie zróżnicowanym terenie. W dotychczasowych planach, w dużej mierze opracowywanych przez inżynierów architektów, elementu tego nie uwzględniano w sposób właściwy. (...) To opracowanie podstaw przyrodniczo geograficznych planów regionalnych, nazwałem kierunkiem geograficzno-gospodarczym w planowaniu regionalnym⁹. Sprawę tę wyjaśniłem

KRAKÓW 1934

Ryc. 3.36. Opracowanie Plany regulacyjne
i ochrona krajobrazu autorstwa Bogdana Tretera i Stanisława Leszczyckiego opublikowane w 1934 r.

⁸ Szczegółowe sprawozdanie z działalności Komisji oraz Biura przedstawił w „Wierchach” Witold Mileski (1933, 1934, 1935).

⁹ W innej pracy nazwał ten kierunek „geograficzno-społeczno-gospodarczym” (Leszczycki 1987, 38).

68

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

Ryc. 3.37. Miejscowości (gminy) wymagające planu regulacyjnego względnie ochrony krajobrazu z publikacji Plany regulacyjne... (1934) B. Tretera i S. Leszczyckiego



w artykule „Rola naturalnego środowiska geograficznego w planowaniu regionalnym” (Leszczycki 1991, 14).
   Leszczycki opracował także podstawy antropogeograficzne planowania regionalnego. Podczas Międzynarodowego Kongresu Geografów w Warszawie w 1934 r. przedstawił studium metodyczne ukazujące wpływ środowiska geograficznego na fizjonomię osadnictwa Podhala począwszy od XIII w. (Leszczycki 1938b). Ponadto opublikował on kilka prac, na które do dzisiaj powołują się planiści (Leszczycki 1937b, f).
   Wspominaliśmy już o zainteresowaniach Leszczyckiego polskimi Karpatami. Szczególną pomoc okazał mu powstały w 1936 r. Związek Ziem Górskich. Jako stowarzyszenie, któremu prezesował Minister Obrony Narodowej gen. Tadeusz Kasprzycki, dysponował odpowiednimi funduszami, z których część przeznaczano na studia naukowe. Wykorzystując to źródło finansowania, Leszczycki podjął zakrojone na szeroką skalę badania związane z rozwojem gospodarczym ziem górskich, zwłaszcza w zakresie turystyki i turystycznej sieci osadniczej (letniska, uzdrowiska). W strukturze organizacyjnej Związku funkcjonowało Biuro Planowania Regionalnego, w którym w latach 1936-1939 pracował


69

Studium Turyzmu

krakowski geograf Jan Flis. W dniach 22-23 kwietnia 1937 r. Związek Ziem Górskich, w porozumieniu z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych, zorganizował w Warszawie zjazd w sprawie planowania regionalnego obszarów górskich. Bardzo znaczące były wystąpienia geografów: Jerzego Smoleńskiego O ziemiach górskich w zespole ziem Rzeczypospolitej, Stanisława Leszczyckiego Badania geograficzne w planowaniu regionalnym obszarów górskich oraz Bogdana Zaborskiego Studia naukowe w planowaniu regionalnym (ryc. 3.38).
   W 1938 r. powstała jeszcze inna możliwość rozszerzenia zakresu badań Instytutu Geograficznego. Otóż na zjeździe Komitetu Badań Naukowych Ziem Wschodnich Polskiej Akademii Umiejętności utworzono w Krakowie Oddział Łemkowski Komitetu z siedzibą w Instytucie Geograficznym. Na czele oddziału stanął J. Smoleński. Kierował on pracami z zakresu demografii Łemkowszczyzny (Smoleński 1935). Spośród innych pracowników Wiktor Ormicki zajął się problematyką geograficzno-gospodarczą, Mieczysław Klimaszewski fizjografią, S. Leszczycki osadnictwem. Ponadto w studiach tych uczestniczyli również Roman Reinfuss - etnograf oraz Zdzisław Stieber - slawista¹⁰. Wiele zagadnień opracowali studenci geografii, głównie jako prace magisterskie lub seminaryjne. Niestety, wybuch wojny przerwał prowadzone badania.
   Wspominaliśmy już, że S. Leszczycki był również aktywnym uczestnikiem Zjazdów Karpackich. Na sesji plenarnej zjazdu w Nowym Sączu (1938 r.) zaprezentował studium dotyczące planowania regionalnego Karpat, zaś w sekcji uzdrowiskowo-turystycznej -problemy rozwoju gospodarki turystycznej (Leszczycki 1938a). Podczas innych zjazdów występował z referatami zawierającymi wytyczne dotyczące rozwoju gospodarczego i kulturalnego poszczególnych regionów karpackich. Uczestniczył w wycieczce studialnej do krajów alpejskich, jaką w 1938 r. zorganizował dla młodych planistów Związek Ziem Górskich. Zdobyte podczas wyjazdu spostrzeżenia i doświadczenia miały usprawnić prace nad planami regionalnymi ziem górskich w Polsce (Leszczycki 1938b). Ponadto Leszczycki współpracował z Biurem Planowania Okręgu Warszawskiego, a także Wydziałem Architektury i Urbanistyki Politechniki Warszawskiej.
   W owym czasie istniał jeszcze jeden ośrodek planowania regionalnego. Było to Ministerstwo Spraw Wojskowych, w którym planowaniem interesował się zwłaszcza szef resortu gen. Tadeusz Kasprzycki, W jego gabinecie była usytuowana specjalna komórka, dość głęboko utajniona. Interesowały ją m.in. obszary zamieszkałe przez mniejszości narodowe, a więc m.in. Kresy Wschodnie i Karpaty. Ministerstwo zlecało prowadzenie potrzebnych badań, a finansowało je za pośrednictwem m.in. Związku Ziem Górskich. Z tych funduszy pokrywano m.in. koszty badań nad Łemkowszczyzną. Ze wspomnianą komórką

¹⁰ Fragment tego opracowania pt. O Łemkowszczyźnie opublikowano w „Wierchach”, 1935, t. 13, s. 49-116.

70

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

Ryc. 3.38. Program zjazdu w sprawie planowania regionalnego obszarów górskich.
           Warszawa, 22-23 kwietnia 1937 r. (Archiwum IGiGP UJ)

Studium Turyzmu

57

KARTA UCZESTNICTWA Nr

»bä

¡est uczestnikiem Kursu Plano-

wania Miast (6-18 luty 1939r.)

ZA KOMITET KURSU

(-) INŻ. LEONARD TOMASZEWSKI

Ryc. 3.39. Karta uczestnika
kursu planowania miast wystawiona dla Stanisława Leszczyckiego,
6-18 luty 1939 r. (Archiwum IGiGP UJ)

wojskową współpracowali: J. Smoleński, W. Ormicki, S. Leszczycki oraz niemal wszyscy asystenci zatrudnieni w Instytucie (Leszczycki 1987).
   Sprawami planistycznymi interesowały się również takie organizacje jak: Związek Miast Polskich oraz Towarzystwo Urbanistów Polskich. Przy Związku Miast Polskich działała Podkomisja Urbanistyczna. Inspirowała ona opracowania dotyczące planów zabudowania różnych jednostek osadniczych. Spora część takich studiów odnosiła się do uzdrowisk. Jednym z ekspertów i niejako „etatowym” recenzentem takich projektów był S. Leszczycki.
   Dużym wyróżnieniem, zarówno dla geografii, jak też osobiście dla samego Leszczyckiego, było zaproszenie go jako wykładowcę na kursie planowania miast, który zorganizowało Towarzystwo Urbanistów Polskich (ryc. 3.39). Odbywał się on w dniach 6-18 lutego 1939 r. na Politechnice Warszawskiej. Wykład Studia geograficzne w planowaniu urbanistycznym miał miejsce na samym początku kursu, 6 i 7 lutego. Zajęcia prowadziła cała ówczesna elita związana z planowaniem przestrzennym. Trzon kadry wykładającej stanowili architekci, m.in.: K. Dziewoński, Zbigniew Wzorek, Wacław Leyberg [Ostrowski], Władysław Czarnecki, Jan Olaf Chmielewski i Jan Zachwatowicz, a jedynym geografem w tym gronie był S. Leszczycki.
   Dodajmy też, że w dniu 30 stycznia 1939 r. Minister Spraw Wewnętrznych powołał J. Smoleńskiego oraz S. Leszczyckiego do Komisji Regionalnego Planu Zabudowania Okręgu Sandomierskiego. Smoleński brał również udział w wyznaczaniu granic regionu Centralnego Okręgu Przemysłowego.
   Doświadczenia zebrane podczas prac nad planowaniem regionalnym w regionie krakowskim starał się S. Leszczycki przenieść na obszar Śląska. Odnajdujemy to zwłaszcza w jego pracy dotyczącej gospodarki turystycznej na tym obszarze (Leszczycki 1937e). Praca ta wzbudziła duże zainteresowanie również wśród planistów, o czym świadczą liczne wypowiedzi w ówczesnej prasie.

72

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

3.4.  Wzrastające zainteresowanie turystyką ze strony władz państwowych, samorządowych oraz organizacji gospodarczych

Trudno przecenić znaczenie, jakie dla rozwoju turystyki w pierwszych latach niepodległości miały ustawy o czasie pracy (1919 r.) oraz o płatnych urlopach (1922 r.). W 1919 r. w Ministerstwie Robót Publicznych utworzono Referat Turystyki. W 1932 r. turystykę podporządkowano - jako odrębny wydział - Ministerstwu Komunikacji (ryc. 3.40). Stopniowo przekształcała się ona w ważną dziedzinę działalności gospodarczej, często stanowią główne źródło utrzymania lokalnej ludności.
   Przełomowe znaczenie miało powołanie 17 października 1928 r. przez ówczesnego premiera Kazimierza Bartla (1882-1941) Międzyministerialnej Komisji do Zbadania Zagadnień Turystyki i przygotowany przez nią końcowy raport {Sprawozdanie Komisji Międzyministerialnej... 1931) (ryc. 3.41). Na czele Komisji stanął wiceminister finansów Stefan Starzyński (1893-1943), późniejszy (od 1934 r.) prezydent Warszawy (ryc. 3.42. 3.43). W skład tego zespołu wchodził m.in. Mieczysław Orłowicz. „Raport” Starzyńskiego, ukończony w 1931 r., zawierał ocenę gospodarczego znaczenia turystyki, ze zwróceniem szczególnej uwagi na czynniki stymulujące ruch turystyczny. I choć sytuacja polityczna i ekonomiczna w Polsce tamtych lat nie sprzyjała podjęciu dyskusji wokół opublikowanego dokumentu (w międzyczasie zmienił się premier, którym został Walery Sławek), tym niemniej stanowi on ważny dowód świadczący o rozwoju polskiej świadomości w zakresie postrzegania turystyki jako ważnego elementu gospodarki narodowej.
   W dokumencie tym czytamy m.in.:
   Polska posiada wiele pierwszorzędnych osobliwości godnych widzenia dla turystów swoich i obcych. (...) Pod wieloma względami przewyższamy inne państwa europejskie. Można tedy stanowczo twierdzić, że pod względem warunków krajobrazowych, klimatycznych, posiadania licznych zabytków sztuki i kultury, kraj nasz nie ustępuje państwom zagranicznym (...).
   Zadaniem (...) memoriału (...) jest wykazanie znaczenia turystyki dla gospodarstwa narodowego Polski oraz ustalenie sposobu pozytywnego rozwiązania tego zagadnienia w granicach istniejących możliwości. Punktem wyjścia dla prac Komisji była konieczność rozważenia zagadnień turystyki w Polsce pod kątem widzenia gospodarczym, gdyż turystyka przynosi wiele korzyści dla kraju, w którym się rozwija. Są to zarówno korzyści natury gospodarczej, jak i korzyści kulturalne. (...) Turystyka jest źródłem egzystencji wielu gałęzi przemysłu turystycznego i umożliwia powstanie oraz rozwój tego przemysłu (Kiełbicka 2003, 74).
   Praca Komisji miała przełomowe znaczenie dla rozwoju „przemysłu turystycznego” w naszym kraju. Przetarła drogę różnym inicjatywom zmierzającym do podniesienia społeczno-gospodarczej rangi turystyki. Regularną korespondencję ze S. Starzyńskim podjął

73

Studium Turyzmu

Ryc. 3.40. Zaproszenie z Wydziału Turystyki Ministerstwa Komunikacji skierowane do dr. Stanisława Leszczyckiego do wzięcia udziału w zjeździe referentów turystyki we Lwowie, 4 grudnia 1935 r. (Archiwum IGiGP UJ)

74

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

Ryc. 3.41. Raport końcowy opracowany przez Międzyministerialną Komisję do Zbadania Zagadnień Turystyki, opublikowany w 1931 r.

Ryc. 3.42. Stefan Starzyński (1893-1939) wiceminister skarbu, późniejszy prezydent Warszawy (NAC, sygn. l-A-2316)

Ryc. 3.43. Ostatnie posiedzenie plenarne Międzyministerialnej Komisji do Zbadania Zagadnień Turystyki. Przemawia wiceminister skarbu Stefan Starzyński. Warszawa, 16 marca 1931 r.
(NAC, sygn. l-A-2728-1)

75

Studium Turyzmu

m.in. S. Leszczycki. Jednym z przejawów takich działań była aktywizacja w tym kierunku regionalnych instytucji i organizacji, które nierzadko inspirowały podejmowanie studiów naukowych w tej dziedzinie. Zapotrzebowanie na takie badania zaczęły też zgłaszać powstające placówki planowania przestrzennego.
   Najbardziej aktywną w skali kraju w tworzeniu podstaw dla przekształcenia turystyki w dziedzinę gospodarki narodowej była Krakowska Izba Przemysłowo-Handlowa. Już pod koniec lat 20. zaczęła doceniać znaczenie badań naukowych nad społeczno-gospodarczą funkcją turystyki. W dniu 6 grudnia 1930 r., z okazji jubileuszu swego 80-lecia, zorganizowała ona w Krakowie Zjazd Związku Izb Przemysłowo-Handlowych Rzeczypospolitej Polskiej, poświęcony w znacznej części problemom turystyczno-uzdrowiskowym. Warto podkreślić, że do Komitetu Organizacyjnego zaproszono Instytut Geograficzny UJ oraz osobiście Stanisława Leszczyckiego, którego powołano na członka Komitetu Koordynacyjnego do Spraw Turystyki Województwa Krakowskiego.
   Prasa codzienna pisała, że jubileusz 80-lecia krakowskiej Izby Przemysłowo-Handlowej - odbywa się - pod sztandarem rozwoju turystyki (ryc. 3.44). Podstawowe referaty wygłosili: wiceminister skarbu S. Starzyński, Znaczenie turystyki w życiu gospodarczym Polski-, profesor UJ, znany balneolog Ludomir Korczyński, Przesłanki gospodarcze ekspansji polskiego zdrojownictwa oraz działacz turystyczny i publicysta Stanisław Faecher, Organizacja pracy turystycznej i gospodarcze czynniki jej rozwoju. W „Ilustrowanym Kurierze Codziennym” napisano, że prezentowane wystąpienia każą wierzyć, że po teoretycznych wywodach nastąpi rychło realizacja omówionych zamierzeń [podkr, w oryg.] i że rozwój turystyki i propagandy krakowskiego okręgu znajdzie odtąd w miejscowych sferach przemysłowo-handlowych większe zrozumienie i praktyczniejsze poparcie niż dotychczas. Zjazd zainicjował oficjalnie badania ruchu turystycznego, prowadzone odtąd na szeroką skalę w Izbie Krakowskiej. Kilka miesięcy później, 3 marca 1931 r. odbyło się w Izbie zebranie organizacyjne Regionalnego Zrzeszenia Turystyczno-Uzdrowiskowego. Dyrektor Izby Henryk Mianowski (ryc. 3.45) wygłosił wiodący referat pt. Potrzeba regionalnej organizacji turystyczno-uzdrowiskowo-hotelarskiej. Podczas posiedzenia sprecyzowano długoletni plan rozwoju turystyki w Małopolsce. Niestety, nie został on w całości zrealizowany, na co wpływ miały zarówno uwarunkowania gospodarcze (najpierw kryzys, potem rozwój Centralnego Okręgu Przemysłowego i skierowanie tam głównego strumienia finansów państwa), a także polityczne (narastające zagrożenie wojną). Pośrednim rezultatem tego spotkania było utworzenie w 1932 r. w Krakowie szkoły hotelarskiej, jedynej wówczas w Polsce (Kiełbicka 2003). Warto odnotować, że S. Leszczycki prowadził w niej wykłady z przedmiotu Geografia turystyczna Polski.
   Nadzór merytoryczny nad badaniami zjawisk turystycznych, a zwłaszcza nad prowadzeniem regularnych pomiarów statystycznych w tej dziedzinie sprawował dyrektor Izby Henryk Mianowski, który wciągnął do współpracy S. Leszczyckiego. Izba zaczęła

76

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

Ryc. 3.44. Artykuł w „Ilustrowanym Kurierze Codziennym na temat m.in. turystyki w Krakowie (IKC, 1930, nr 337, 12 XII, s. 16)

Ryc. 3.45. Henryk Mianowski (1882-1955) dyrektor
Izby Przemysłowo-Handlowej w Krakowie w latach 1930-1950 (NAC, sygn. l-A-618-2)

Studium Turyzmu

prowadzić różnorodne badania dotyczące zjawisk turystycznych w jej okręgu. Panowała zgoda, że prezentacja tych zagadnień nie powinna się ograniczać wyłącznie do analiz ekonomicznych, ale przede wszystkim powinna ona ukazywać wszystkie zjawiska w ujęciu czasowo-przestrzennym na tle uwarunkowań przyrodniczych. Badania te wykorzystano później w opracowaniach Mianowskiego i Leszczyckiego (ryc. 3.46-3.50).
   Na zakończenie tej części rozważań należy też wspomnieć o Międzynarodowej Wystawie Komunikacji i Turystyki (Poznań 6 lipca-10 sierpnia 1930 r.), która odegrała ważną rolę w promocji Polski na świecie (ryc. 3.51). Została ona zorganizowana z okazji odbywającego się po raz pierwszy w Polsce Kongresu Międzynarodowego Związku Towarzystw Komunikacyjnych (Union International du Transport en Commun), nad którym patronat objęli: Marszałek Józef Piłsudski oraz Prezydent RP Ignacy Mościcki, zaś przewodniczącym Komitetu Honorowego był premier Sławomir Czerwiński. Wystawa miała ukazać przekształcanie się polskiej turystyki w dział gospodarki narodowej i przedstawić obcokrajowcom istniejące możliwości inwestycyjne w tym zakresie. Na potrzeby turystyki

Ryc. 3.46. Znaczenie gospodarcze ruchu turystyczno-uzdrowiskowego w Polsce (1934) autorstwa H. Mianowskiego

Ryc. 3.47. Potrzeby ruchu uzdrowiskowo-letniskowego w Zachodnich Karpatach Polskich (1934) autorstwa H. Mianowskiego i S. Leszczyckiego

78

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

Ryc. 3.48. Nasilenie ruchu uzdrowiskowego w Województwie Krakowskiem, rycina umieszczona w publikacji Potrzeby ruchu uzdrowiskowo-letniskowego... (1934)



Ryc. 3.49. Rozmieszczenie miejscowości uzdrowiskowych w Województwie Krakowskiem opracowane przez S. Leszczyckiego do publikacji Potrzeby ruchu uzdrowiskowo-letniskowego... (1934)

79

Studium Turyzmu

Ryc. 3.50. Mapa Regjonów uzdrowiskowo-letniskowych Województwa Krakowskiego opracowana przez S. Leszczyckiego do publikacji Potrzeby ruchu uzdrowiskowo-letniskowego... (1934)


  Ryc. 3.51. Informacja w „Ilustrowanym Kurierze Codziennym” o Międzynarodowej Wystawie
        Turystyki i Komunikacji w Poznaniu, luty 1930 r. (IKC, 1930, nr 40,14 II, s. 17)


80

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

przeznaczono dwa pawilony. W pierwszym zaprezentowano materiały związane z pobytami i wędrówkami krajowymi i zagranicznymi, drugi natomiast pświęcono geografii. Znalazła się tam bogata oferta wydawnictw kartograficznych i geograficznych, głównie związanych z podróżami. Pawilon ten uzyskał oficjalną nazwę „Pałacu Geografii” Nad jego aranżacją czuwał specjalny komitet. Przewodniczącym został Eugeniusz Romer, jego zastępcami płk Józef Kreutzinger, szef Wojskowego Instytutu Geograficznego oraz Stanisław Pawłowski, natomiast sekretarzem Bolesław Olszewicz. Członkami byli: Eugeniusz Frankowski (etnograf), Stanisław Lencewicz, Władysław Semkowicz (historyk kartografii), Jerzy Smoleński, Józef Wąsowicz, August Zierhoffer. W „Pałacu Geografii” zorganizowano działy współczesny (wydawnictwa, przewodniki, mapy, atlasy, instrumentarium pomiarowe, kolekcje zdjęć) i zabytkowy (dawne opisy podróży, ekspozycja dotycząca rozwoju polskiej kartografii, wydawnictwa kartograficzne z różnych krajów). W obu pawilonach zainstalowało swoje stoiska ponad 50 wystawców polskich oraz kilkudziesięciu zagranicznych, pochodzących z ponad 20 krajów, głównie europejskich i amerykańskich (Międzynarodowa wystawa... 1930, Jackowski 2014a).



Ryc. 3.52. Fragment ekspozycji powiatu nowotarskiego na I Wystawie Turystyczno-Uzdrowiskowej i Letniskowej w gmachu Akademii Górniczej w Krakowie, sierpień 1936 r.
(NAC, sygn. l-S-3855-5)

81

Studium Turyzmu

   W ówczesnej prasie podkreślano przy okazji rangę geografii w rozwoju turystyki. Było to „mocne wejście” naszej nauki na rynek związany z gospodarką turystyczną. Szkoda, że bardzo prędko zapomniano o tym chwalebnym fragmencie naszej historii.
   Należy też wspomnieć o podobnej imprezie, która miała miejsce sześć lat później. Chodzi mianowicie o I Wystawę Turystyczno-Uzdrowiskową i Letniskową w Krakowie (ryc. 3.52-3.56). Odbyła się ona od 15 lipca do 10 września 1936 r. i została urządzona w nowym (z 1935 r.) budynku Akademii Górniczej (obecnie Akademia Górniczo-Hutnicza). Miała charakter ogólnopolski, a protektorat nad nią objęli: premier i równocześnie minister spraw wewnętrznych gen. Felicjan Sławoj-Składkowski oraz wicepremier i minister skarbu Eugeniusz Kwiatkowski. Wielu ministrów bądź wiceministrów znalazło się w Komitecie Honorowym. Organizatorami imprezy były następujące instytucje:



Ryc. 3.53. Plakat informujący o I Wystawie Turystyczno-Uzdrowiskowej i Letniskowej w Krakowie, sierpień 1936 r.

82

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

Ryc. 3.54. Informacja w „Ilustrowanym Kurierze Codziennym” o otwarciu I Wystawy Turystyczno-Uzdrowiskowej i Letniskowej w Krakowie, sierpień 1936 r. (IKC, 1936, nr 228, 17 VIII, s. 15)



Izba Przemysłowo-Handlowa w Krakowie, Izba Rolnicza w Krakowie, Izba Rzemieślnicza w Krakowie, Zarząd M. Krakowa, Wydział Turystyki Ministerstwa Komunikacji, Związek Powiatów RP oraz szereg innych stowarzyszeń gospodarczych, turystycznych i uzdrowiskowych. Swój udział miało również działające od kilku miesięcy Studium Turyzmu UJ, a S. Leszczycki znalazł się wśród członków Komitetu Wykonawczego w gronie kilku osób odpowiedzialnych za dział turystyki. Otwarcia wystawy dokonał wiceminister Komunikacji Aleksander Bobkowski. Wystawa potwierdziła rangę Krakowa jako naturalnego] centrum polskiej turystyki, przemysłu uzdrowiskowego i letniskowego (Wystawa... 1936, 3).




83

Studium Turyzmu

Ryc. 3.55. Informacja w „Ilustrowanym Kurierze Codziennym” o I Wystawie Turystyczno-Uzdrowiskowej i Letniskowej w Krakowie, sierpień 1936 r. (IKC, 1936, nr 232, 21 VIII, s. 20)

POD WYSOKIM PROTEKTORATEM PANA PREZESA RADY MINISTRÓW GEN. DYW. DRA FELICJANA SI.AWOI-SK1.ADKOWSKIEGO I PANA WICEPREZESA RADY MINI STROW I MINISTRA SKARBU INŻ EUGENIUSZA KWIATKOWSKIEGO


I V Y S T A V A TURYSTYCZNO-UZDROWISKOWA
I LETNISKOWA W KRAKOWIE iy-VIII—6 - IX 1956 R.

KOMITET WYKONAWCZY

KIEROWNIC I WO: Przewodniczący Prof, ini arch. Wierzchowski Vitold / Zastępcy przew. Dr Horhat-Zaluski Kazimierz, wicedyrektor Izby Przem.- Handl. / Inż. 1 or Eugenjusz. dyrektor Muzeum Przemysłowego



DZIAŁ TURYSTYKI: Dyr. Bukowiecki Tadeusz Pol. Zw. Tur. / Dr Dobrzycki Jerzy, Del. Żarz. Miasta do Dyr. Pol. Zw. fur. / Dr Leszczycki Stanisław, asystent Uniwersytetu Jagiellońskiego / Dr Macu-dziński Bolesław' Dyr. Biura Pol. Zw. Tur. / Dr Szatkowski Henryk, Nacz. Wydziału Turystyki Min- Kom. / Dr Zieliński Adam, Dyr. Ligi Popierania Turystyki



DZIAŁ UZDROWISK: Dr Kaden Kazimierz, wiceprezes Związku Uzdrowisk Polskich / Minkiewiczowa Halina, dyrektor Związku Uzdrowisk Polskich

Ryc. 3.56. Studium Turyzmu UJ aktywnie uczestniczyło w zorganizowanej w Krakowie
I Wystawie Turystyczno-Uzdrowiskowej i Letniskowej (Archiwum IGiGP UJ)

84

Przesłanki warunkujące powołanie Studium Turyzmu

   Główne hasła nawiązywały do takich zagadnień jak: organizacja turystyki, budowa instytutu balneologicznego, rozwiązanie zagadnień komunikacyjnych, promocja polskich źródeł, „podniesienie wsi” i rozwój jej zastępczych źródeł dochodów, elektryfikacja kolejowych linii turystycznych. Odzwierciedleniem tego były działy: 1. turystyka; 2. uzdrowiska; 3. przemysł letniskowy; 4. przemysł ludowy i chałupniczy; 5. elektryfikacja kolejowych szlaków turystycznych (/. Wystawa... 1936, 2). Uznano, że dziedziny te wiążą się z sobą i uzupełniają, stanowiąc coraz poważniejsze źródło dochodu społecznego (Wystawa... 1936, 3). Specjalną rolę przypisano działowi poświęconemu uzdrowiskom. Swoje walory i oferty prezentowało ponad 30 jednostek zdrojowych. Jednym z celów tej części ekspozycji było przedstawienie faktów uderzających w snobizm, czy nawyk naszej publiczności do wywożenia pieniędzy za granicę. Polskie zdrojowiska i uzdrowiska nie mogą być traktowane jako namiastka zagranicznych. Mają takie same, a nawet większe właściwości lecznicze” [Wystawa... 1936,3).
   Wystawa cieszyła się bardzo dużym zainteresowaniem. Zwiedziło ją kilkadziesiąt tysięcy osób, w tym wielu przybyło cudzoziemców. Do Krakowa organizowano specjalne „pociągi popularne”, przeznaczone przede wszystkim dla ludności wiejskiej. Chodziło o rozpropagowanie zasad właściwego zagospodarowania wsi dla rozwijającego się ruchu letniskowego.
   Ekspozycja krakowska była drugą po wystawie poznańskiej (1930 r.). Planowano, że od 1936 r. podobne przedsięwzięcia będą organizowane co roku. Niestety, sytuacja polityczna w następnych latach nie sprzyjała realizacji tak dużych projektów.
   Wystawa odbywała się w kilka miesięcy po powołaniu do życia Studium Turyzmu. Dzięki swoim osiągnięciom krakowska geografia turyzmu otrzymała wielką szansę publicznego zaistnienia na tak prestiżowej imprezie. Miało to istotne znaczenie dla dalszego wzrostu rangi naukowej Studium.

85

4







Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego



Uwzględniając rosnącą rangę gospodarczą turystyki w regionie krakowskim, jak również wzrastające zapotrzebowanie na naukowe studia z tej dziedziny, Urząd Wojewódzki w Krakowie podjął starania o utworzenie takiej placówki naukowej w Uniwersytecie Jagiellońskim na wzór podobnych ośrodków w niektórych uczelniach zagranicznych (ryc. 4.1). Jak wspomnieliśmy wyżej, projekt taki wysunięto na spotkaniu referentów turystyki przy urzędach wojewódzkich w grudniu 1934 r. Do zadań placówki miało należeć naukowe opracowywanie szeroko pojętej problematyki turystyczno-uzdrowiskowej, a także kształcenie kadry dla instytucji zajmujących się tymi zagadnieniami. Wniosek Urzędu Wojewódzkiego, poparty przez Ministerstwo Komunikacji oraz Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, został pozytywnie zaopiniowany przez Radę Wydziału Filozoficznego, a także przez Senat Uniwersytetu Jagiellońskiego. Gorącym orędownikiem tego zamierzenia był na uniwersytecie Jerzy Smoleński, ówczesny dziekan Wydziału Filozoficznego i dyrektor Instytutu Geograficznego. W wyniku pozytywnej opinii władz uczelni Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego reskryptem nr IV.NS./3876/36 z dnia 23 kwietnia 1936 r. zatwierdziło wykłady i ćwiczenia z geografii turyzmu. Smoleński przekazał nowej placówce lokal w Instytucie Geograficznym przy ul. Grodzkiej 64 (ryc. 4.2). Ówczesna prasa pisała, że Polski świat turystyczny przyjął decyzję tę z uznaniem do wiadomości (Utworzenie docentury z turystyki... 1936, 9). Pierwsze zajęcia odbywały się już w III trymestrze w roku akademickim 1935/1936. Kierownictwo powierzono dr. Stanisławowi Leszczyckiemu, starszemu asystentowi UJ (ryc. 4.3), zaś funkcje sekretarzy pełnili kolejno: Julian Łukaczyński (1 V 1936 - 1 IV 1937), Tadeusz Chorabik (1 IV 1937 - 15 VIII 1937) i Tadeusz Wilgat (15 VIII 1937 - IX 1939) (ryc. 4.4).

Studium Turyzmu

Utworzenie docentury turystyki na U. J.

   Urząd wojewódzki w Krakowi«, realizując dezyderat przyjęty na zjeździć referentów turystyki przy urzędach wojewódzkich, odbytym w grudniu 1934 r. w sprawie utworzenia na uniwersytecie Jagiellońskim placówki naukowej, poświęconej zagadnieniom turystycznym, letniskowym i uzdrowiskowym, wystąpił z odpowiednim wnioskiem do senatu Uniwersytetu Jagiellońskiego.
   Senat uniwersytetu zgodził się na wprowadzenie zleconych wykładów i ćwiczeń z tego przedmio tu i powierzył je dr. Stanisławowi Leszczyckiemu, asystentowi Insty tutu geograficznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, autorowi szeregu prac z dziedziny turystyki i statystyki turystycznej.

  Dla uzyskania podstaw finansowych dla nowej placówki naukowej wojewoda krakowski zaprosił cały szereg osób i instytucji do u-działu w pokryciu kosztów w cha rakterze członków - założycieli.
  W odpowiedzi zadeklarowano sumę, która wystarczy na pokrycie całorocznych kosztów nowej placówki naukowej, prowadzenie ćwiczeń i zapoczątkowanie akcji wydawnictw naukowych z tej dzie dżiny.
  Wniosek urzędu wojewódzkiego został poparty przez min. komuni kacji, a min. wyznań religijnych i oświecenia publicznego zatwierdzi ło program wykładów. Polski świat turystyczny przyjął decyzję tę z uznaniem do wiadomości.

Ryc. 4.1. Informacja prasowa nt. utworzenia i zasad finansowania Studium Turyzmu UJ
(„Czas”, 1936, nr 152,4 VI, s. 9)



















Ryc. 4.2. Siedziba Studium Turyzmu UJ w budynku Instytutu Geograficznego UJ przy ul. Grodzkiej 64 (Archiwum IGiGP UJ)

88

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

Ryc. 4.3. Dyrektor Instytutu Geograficznego Jerzy Smoleński i Stanisław Leszczycki.
Spotkanie w Pracowni Studium Turyzmu UJ (Archiwum IGiGP UJ)

   Z zachowanej dokumentacji wynika, że początkowo, (zresztą bardzo krótko), nową placówkę określano jako Pracownię lub Lektorat Turyzmu. Dopiero po 2-3 miesiącach, gdy zaczęto otrzymywać do opracowania coraz więcej tematów badawczych, zlecanych przez Wydział Turystyki Ministerstwa Komunikacji i Urząd Wojewódzki w Krakowie, dla podniesienia rangi placówki podjęto decyzję o nazwaniu jej Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego.
   Niemal równocześnie działalność Studium ściśle powiązano z Komisją Studiów, utworzoną w czerwcu 1936 r. na podstawie uchwały Ligi Popierania Turystyki i usytuowaną w Krakowie. Głównym celem postawionym przez Ligę Komisji Studiów były

89

Studium Turyzmu

                                                                                                             
- . .    STUDIUM TURYZMU                                                                                    
¿1/   Uniwersytetu Jagiellońskiego                                                                          
/Łń Fdjaków. Grodzka 64.                   fi   ---                                                         
na zł. . "ItTO ■ ■ /słownie zł. .^P. •                                       • ■/                           
które otrzymałem /aa/ z kasy Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego jako                              
,                             '7‘-Q          O fA                                                     ..... 
zaliczkę na wykonanie .  .<>4^0                 w                                                           
'¡¿JriP/ou-LejJiaa-. p'.a                       ..................                                          
.....  ... Nr.......                                                                                        
w myśl umowy z dnia ..... ........                                                                          
b U1                                                                                                        
Kraków, dnia /          \^> C.               O*                                                             
                                                                                                             
KOMISJA STUJIOW                                                                                             
Ligi Popierania Turystyki                                                                                   
KrnkAw. Grodzka 64.                 KWIT                                                                    
na zł. . .         . /słownie zł. .                                      ....... • /♦                       
które otrzymałem /am/ z kasy Komisji Studiów Ligi Popierania Turystyki jako zali-                           
czkę na wykonanie .                                                                    . .                  
w myśl umowy z dnia.....................                                                                    
Kraków, dnia . $                                                                                            

Ryc. 4.4. Tadeusz Wilgat pełnił funkcje sekretarza Studium Turyzmu (Archiwum IGiGP UJ)

systematyczne badania nad możliwościami rozwoju turystyki masowej w Polsce. Jej zadania ujęto w kilku punktach:
1. Stałe prowadzenie ewidencji tzw. obiektów turystycznego zainteresowania w Polsce;
2.  Gromadzenie i stałe uzupełnianie zbioru ustaw, zarządzeń, rozporządzeń itp. aktów prawnych władz państwowych i samorządowych dotyczących turystyki, a także przygotowywanie dla władz Ligi opinii i memoriałów prawnych;
3.  Badanie wpływu zarządzeń i rozporządzeń władz na rozwój ruchu turystycznego;
4.  Gromadzenie i stałe uzupełnianie zbioru norm organizacyjnych wszystkich ważniejszych instytucji społecznych i handlowych, zajmujących się w Polsce turystyką;
5.  Opracowywanie statystyki ruchu turystycznego;
6.  Studiowanie gospodarczych warunków rozwoju turystyki i zdrójownictwa;
7.  Określanie możliwości rozwojowych terenów dotychczas zaniedbanych;
8.  Badanie całokształtu zagadnień komunikacyjnych w odniesieniu do turystyki, zwłaszcza popularnej;

90

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

9. Studiowanie zagranicznych i krajowych metod propagandy turystycznej;
10. Rejestrowanie i stałe prowadzenie ewidencji ważniejszych urządzeń turystycznych, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb turystyki masowej;
11. Opracowywanie planów i kolejności głównych inwestycji dla ruchu turystycznego w Polsce, badanie rentowności przedsiębiorstw;
12. Prowadzenie badań organizacji pracy turystycznej za granicą (Dwa lata Ligi Popierania Turystyki... 1937,98).
   Zgodnie z uchwałą Rady Głównej LPT Komisja Studiów miała współpracować ściśle z Lektoratem Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, który to lektorat finansowany jest w poważnym stopniu przez Ligę (Dwa lata Ligi Popierania Turystyki... 1937). Dzięki tej współpracy stworzono [w Krakowie] silny pod względem fachowym i finansowym ośrodek badań w nowej dziedzinie gospodarki narodowej (Dwa lata Ligi Popierania Turystyki ... 1937). Podkreślano znaczenie tego wydarzenia. Jak pisała prasa: Dotychczasowa bowiem praca turystyczna w Polsce rozwija się na zasadzie bardzo powierzchownej znajomości substancji. Niejednokrotnie brak jest elementów dla powzięcia prawidłowej decyzji. Badania te [tj. prowadzone w Krakowie] powinny przynieść pożytek nie tylko samej Lidze, ale całej gospodarce turystycznej w Polsce (Wyniki pracy i program... 1936, s. 21). Koncepcję tę zaprezentowano zainteresowanym kręgom podczas Karpackiego Zjazdu Turystycznego w Krynicy (19-20 czerwca 1936 r.). Po wygłoszonym przez S. Leszczyckiego referacie na temat stanu badań nad koniunkturą turystyczną, letniskową i zdrojowiskową organizatorzy oznajmili, że nowa Komisja Studiów współpracować będzie z Lektoratem [Turyzmu UJ] i niezależnie od swych własnych poczynań, zapewni Lektoratowi środki potrzebne na badania praktyczne leżące w zakresie jego działania (Malisz 1936, 2).
   Początkowo swą siedzibę Komisja miała w lokalu Polskiego Związku Turystycznego w Krakowie przy ul. Lubicz 4. Pod koniec 1936 r. lub w pierwszych miesiącach 1937 r. znalazła pomieszczenie w Instytucie Geograficznym UJ (wspólnie ze Studium Turyzmu). Przewodniczącym Komisji został Stanisław Faecher, zaś „kierownikiem fachowym” S. Leszczycki. Funkcję sekretarzy pełniły te same osoby, co w Studium Turyzmu (Sprawozdanie Komisji Studiów... 1937, 11-12). Stwarzało to możliwość ścisłej współpracy i koordynacji prac badawczych obu placówek.
   Dokumenty potwierdzają wielką aktywność S. Leszczyckiego jako propagatora idei badań naukowych dotyczących turystyki oraz inspiratora szeregu działań w zakresie planowania przestrzennego, zwłaszcza regionalnego. Wyrazem uznania dla jego aktywności w tym zakresie było proponowanie mu członkostwa w wielu organizacjach społecznych, a także w gremiach o charakterze państwowym lub samorządowym. Na ogół działalność organizacyjna S. Leszczyckiego jest znana z różnych publikacji, głównie zaś z obu wydanych drukiem Sprawozdań Studium Turyzmu UJ. W archiwum zachowało się około 20 oryginalnych dokumentów z lat 1935-1939, które pozwalają potwierdzić



91

Studium Turyzmu

wielki szacunek, jakim cieszył się on w różnych środowiskach. Dla tego młodego badacza problemów turystycznych z pewnością dużym wyróżnieniem było zaproszenie go przez wiceministra komunikacji Aleksandra Bobkowskiego do udziału w założycielskim zebraniu Ligi Popierania Turystyki, które odbyło się 12 czerwca 1935 r. (ryc. 4.5).




PODSEKRETARZ STAND              WARSZAWA, DNIA         B4.1V3 R.
MINISTERSTWA HOMISIKACJI


                                            lielce Szanowny Panie





                                                       '.’I trosce o należyty rozwój turystyki powstaje przy poparciu Czynników Państwowych Liwa Popierania Turystyki jako organizacja społeczna, mająca na celu rozwinięcie intensywnej działalności około poprawy warunków uprawiania turystyki w pols-ce.-

                                                      Imieniem Komitetu Organizacyjnego nam zaszczyt prosić lielce Szanownego rana o łaskawe wzięcie uąziału w konstytuującem walnem Zgromadzeniu Ligi, które odbędzie się w Warszawie, dnia 12.czerwca hr. /śro-,4?'/ . ⁰, u⁰⁽^z^-ej w sali konferencyjnej ministerstwa Komunikacji przy ul.Cnałubińs-Kiego 4, z następującym porządkiem dziennym:



                                                    2/ Referaty:





        cznego” /wygłosi Red.St.Paecher/,
     c/ ’’Uprawnienia Ligi Popierania Turystyki jako kontrahenta Kolei” /wygłosi J.Szelichowski/,
     d/ Sprawozdanie z działalności Tymczasowego
      ' Zarządu L.P.T. /wygłosi Inż.A.Kodelski/,
3/ Uchwała o założeniu Ligi,
4/ Program działalności i preliminarz na rok
     1935-ty /refer.Inż.A.Koaelski/,
  5/ Zarys organizacji Biura Wykonawczego L.P.T. / rerer. Dr. T. Zajączkowski/ ,
6/ Wybory Władz Ligi,
7/ Wnioski i interpelacje.-
     Ze względu na doniosłość sprawy, proszę o łaskawe wzięcie udziału w obradach.-

     Łączę wyrazy szacunku i poważania

"Liga Popierania Turystyki ze stanowiska potrzeb Iładz Państwowych” Wygłosi Dr.U.Szatkowski/.
"Liga Popierania Turystyki jako społeczne ujęcie masowego ruchu turysty-

Ryc. 4.5. Zaproszenie Stanisława Leszczyckiego do współpracy w tworzonej Lidze Popierania Turystyki, 6 czerwca 1935 r.
(Archiwum IGiGP UJ)

92

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

Zaowocowało to później powierzeniem S. Leszczyckiemu kierowania Komisją Studiów LPT i wydawanym przez nią „Biuletynem”. Był on też zapraszany do wygłaszania wprowadzających wystąpień na organizowanych przez Wydział Turystyki Ministerstwa Komunikacji zjazdach referentów turystycznych przy urzędach wojewódzkich. Z niektórymi referatami był zapraszany do urzędów wojewódzkich czy powiatowych w różnych stronach Polski. Do współpracy angażował innych pracowników Instytutu Geograficznego UJ oraz studentów.
   W promocji Studium niebagatelną rolę odgrywał też fakt, że jego kierownik Stanisław Leszczycki, był człowiekiem bardzo medialnym. Niezwykle cenił sobie kontakt z prasą oraz radiem, zarówno przed utworzeniem Studium Turyzmu, jak też potem. Świadczą o tym liczne zachowane wycinki prasowe. Szczególnie leżała mu na sercu sprawa popularyzacji wiedzy o turystyce. Świadczyć o tym mogą takie tytuły artykułów prasowych jak: Nieodzowny jest ośrodek studiów dla naukowych i gospodarczych badań zdrojow-nictwa (1935, 20) czy Polską naukę ignoruje przemysł uzdrowiskowy („Kurier Poranny” 1936, marzec). W „Ilustrowanym Kurierze Codziennym” z 29 sierpnia 1937 r. ukazało się obszerne sprawozdanie ze zjazdu turystyczno-gospodarczego w Wiśle, w którym wiele miejsca poświęcono Studium Turyzmu („Ilustrowany Kurier Codzienny” 1937, 20).
   W tym samym czasie ukazał się obszerny artykuł w „Gazecie Polskiej” dotyczący również tej placówki. Nie bardzo wiedząc, jak określić badaczy zjawisk turystycznych w artykule nazwano ich po prostu „naukowcami-turystami”. Warto przytoczyć początek tego tekstu prasowego:
   Turystyka awansuje ostatnio - jakkolwiek brzmi to jeszcze trochę niewiarygodnie - do roli wiedzy ścisłej, do roli nauki wykładanej z katedry uniwersyteckiej. Do rzędu wysoko postawionej wiedzy ścisłej podniesiona została, żeby to tak określić, teoria turystyki, nauka o wpływach społecznych, ekonomicznych, komunikacyjnych, kulturalnych, słowem wszystkich, które wywiera ruch turystyczny na strukturę kraju. I co jeszcze dziwniejsze, to chyba fakt, że uniwersytecki wykład teorii turystyki bynajmniej nie został ogłoszony na którejś z egzotycznych akademii amerykańskich, lecz zgoła po prostu na starej, dostojnej Wszechnicy Jagiellońskiej („Turyzm" nowa gałąź wiedzy 1937) (ryc. 4.6).
   Problem badań naukowych dotyczących problematyki turystycznej zaczął wzbudzać coraz większe zainteresowanie społeczne. Odzwierciedleniem tego były coraz liczniejsze enuncjacje prasowe. Przykładowo, IKC pisał m.in. że:
   Od roku działa w Krakowie specjalna komisja studiów LPT prowadząca badania nad koniunkturą turystyczną w Polsce. Dokonała ona wielu źródłowych dociekań, których najważniejszy plon ukaże się niebawem w osobnej publikacji. Komisja pracuje w ścisłym porozumieniu z Studium Turyzmu UJ w Krakowie.
   Rozwijający się coraz silniej ruch turystyczny w Polsce wymaga bacznej uwagi i studiów naukowych, któryby dostarczyły danych dla racjonalnej polityki turystycznej. Zagadnienia

93

Studium Turyzmu

Ryc. 4.6. Artykuł o nowej dziedzinie naukowej - geografii turyzmu -oraz o powstaniu Studium Turyzmu UJ („Gazeta Polska”, sierpień 1937)



turystyczne interesuje} coraz szerszy ogół społeczeństwa, a szczególnie władze i instytucje, które potrzebuje} źródłowych danych, dotyczących turyzmu. - Dlatego też badania, przeprowadzane przez Komisję oraz Studium Turyzmu UJ znajdują zrozumienie i poparcie u czynników miarodajnych, u władz państwowych i samorządowych.
   Prócz badań teoretycznych prowadzi się także liczne badania praktyczne w terenie. W zeszłym roku przeprowadzono je w porze wakacyjnej na dużą skalę, obejmując cały szereg regionów. Podobnie też i w tym roku podjęto dalsze badania (.Badania nad konjunk-turą turystyki 1937, 22).




94

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

4.1. Członkowie-założyciele i finanse

Funkcjonowanie Studium Turyzmu było możliwe przede wszystkim dzięki funduszom wielu instytucji samorządowych i organizacji turystycznych, które na wniosek Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie wpisały się na listę tzw. członków-założycieli. Deklarowały one roczny wkład w wysokości 100-500 zł. Członkowie-założyciele mieli prawo do korzystania ze zbiorów oraz prac Studium Turyzmu, otrzymywali wszystkie wydawnictwa tej placówki, ponadto na ich życzenie Studium miało obowiązek przeprowadzania określonych studiów i badań terenowych. W 1936 r. lista członków-założycieli obejmowała 26 instytucji i organizacji (tab. 1), na początku 1939 r. liczba ta wzrosła do ponad 30.



Tab. 1. Wybrani członkowie - założyciele Studium Turyzmu UJ w 1936 r.

Lp. Członek-założyciel                                           Siedziba                   
1.  Polskie Towarzystwo Tatrzańskie            Kraków                                       
2.  Liga Popierania Turystyki                  Warszawa                                     
3.  Zarząd Główny PBP „Orbis"                  Warszawa                                     
4.  Polski Związek Turystyczny                 Kraków                                       
5.  Polski Związek Narciarski                  Kraków                                       
6.  Związek Propagandy Turystycznej            Warszawa                                     
7.  Gremium Hotelarzy                          Kraków                                       
8.  Związek Ziem Górskich                      Warszawa                                     
9.  Związek Uzdrowisk Polskich                 Warszawa                                     
10. Komisje Zdrojowe uzdrowisk                 Krynica, Rabka, Szczawnica, Żegiestów        
11. Związek Powiatów Rzeczypospolitej Polskiej Warszawa                                     
12. Wydział Powiatowy                          Biała, Chrzanów, Kraków, Limanowa, Nowy Sącz,
                                               Nowy Targ, Żywiec                            
13. Zarząd Miejski                             Kraków, Łódź, Warszawa, Zakopane,            
14. Izba Przemysłowo-Handlowa                  Katowice, Kraków                             
15. Izba Rzemieślnicza                         Kraków                                       
16. Komunalna Kasa Oszczędności                Kraków                                       
17. Bank Polski                                Kraków                                       
18. Komisje Zdrojowe uzdrowisk                 Krynica, Rabka, Szczawnica, Żegiestów,       
19. Związek Powiatów Rzeczypospolitej Polskiej Warszawa                                     

Źródło: opracowanie własne.

95

Studium Turyzmu

   W okresie od 1 maja 1936 r. do 31 grudnia 1938 r. od członków-założycieli Studium uzyskało blisko 8,5 tys. zł. Poważne kwoty przekazały też: Wydział Turystyki Ministerstwa Komunikacji (13 tys. zł) i Liga Popierania Turystyki (kilkanaście tys. zł). Fundusze te wykorzystywano na prace badawcze (kameralne i terenowe), akcję wydawniczą, zajęcia dydaktyczne (wraz z wycieczkami), wyposażenie pracowni. Do wymienionych kwot należałoby dodać fundusze Komisji Studiów LPT (12 tys. zł), z których w znacznym stopniu korzystało Studium. Istotną pomoc finansową okazywał ponadto Urząd Wojewódzki w Krakowie.
   Uniwersytet Jagielloński jako patron Studium wspierał jego działalność poprzez udostępnienie pomieszczeń w Instytucie Geograficznym. Władze uczelni wyraziły też zgodę na zaangażowanie się S. Leszczyckiego w prace placówki pod warunkiem, że będzie się to odbywało poza normalnymi zajęciami i nie będzie finansowane ze środków uczelni. Jak wynika z przekazanej A. Jackowskiemu ustnej relacji prof. S. Leszczyckiego, nie pomogła w tym przypadku interwencja dyrektora Instytutu prof. J. Smoleńskiego. W roku akademickim 1937/1938 pełnił on funkcję dziekana Wydziału Filozoficznego, a w następnym - prodziekana. Jego zabiegi zmierzające do zmniejszenia pensum dydaktycznego Lesz-czyckiemu nie przyniosły efektu. Stanowisko Rektora UJ było nieugięte. Zapewne taka rygorystyczna postawa władz akademickich wynikała ze szczupłości kadry w samym Instytucie.
   Studium Turyzmu nie było wykazywane w oficjalnych dokumentach dotyczących struktury organizacyjnej uniwersytetu. Finansowanie Studium przez głównych sponsorów miało charakter celowy. Zachowane dokumenty pozwalają wskazać na przykłady tego wsparcia finansowego. Na początku działalności Studium (23 kwietnia 1936 r.) Uniwersytet otrzymał zgodę Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego na:
   (...) powierzenie drowi Stanisławowi Leszczyckiemu 2 godz. wykładów i 2godz. ćwiczeń z III trymestrze b.r. akad. z geografii turyzmu z tern zastrzeżeniem, że godziny te odbywać się będą bezpłatnie, bądź też że dr Leszczycki wynagradzany będzie za te czynności ze źródeł kredytowych nie uniwersyteckich. Jednocześnie Ministerstwo oznajmia, że przy zachowaniu tych warunków można będzie powierzyć drowi Leszczyckiemu wymienione wyżej godziny złecone i w następnym roku akademickim (Archiwum IGiGP UJ) (ryc. 4.7).
   Taki był zasadniczy „udział” resortowego ministerstwa w tworzeniu naukowych podstaw turystyki w Polsce. Dlatego też tak dużą wagę przywiązywał Leszczycki do sponsoringu, dobrze rozumiejąc, że bez wsparcia zewnętrznego jego wymarzona placówka nie będzie mogła działać.
   Potrzebę utrzymywania działalności Studium na pewno rozumiały władze wojewódzkie w Krakowie. Każda dotacja obejmowała finansowanie wykładów w danym roku akademickim, a także zakup wydawnictw czy pokrycie kosztów ćwiczeń praktycznych. Wielkim orędownikiem wspierania finansowego Studium przez Urząd Wojewódzki był

96

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

Ryc. 4.7. Zgoda Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego na prowadzenie przez Stanisława Leszczyckiego zajęć z geografii turyzmu (Archiwum IGiGP UJ)



97

Studium Turyzmu

J. Smoleński, a niejako gwarantem prawidłowego wykorzystania środków był dorobek naukowy, zarówno samego Leszczyckiego, jak też omawianej placówki. Ostatnia dotacja władz wojewódzkich została przyznana w dniu 20 maja 1939 r. na okres od 1 września 1939 r. do 31 sierpnia 1940 r. (ryc. 4.8).


    Ryc. 4.8. Pismo o przekazaniu przez Urząd Wojewódzki w Krakowie dotacji na finansowanie wykładów w Studium Turyzmu. Ostatnie dotacje przyznano w maju 1939 r. (Archiwum IGiGP UJ)



98


Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

   Warto w tym miejscu podkreślić, że mimo stałych kłopotów finansowych Studium aktywnie wspierało - w miarę swych możliwości - ważniejsze przedsięwzięcia Instytutu Geograficznego UJ, m.in. w 1938 r. przekazało kilkaset złotych jako swój udział w ufundowaniu tablicy pamiątkowej, dedykowanej Ludomirowi Sawickiemu, którą odsłonięto w lutym 1939 r.
   Drugim źródłem zasadniczego finansowania Studium były państwowe władze turystyczne, a zwłaszcza Ministerstwo Komunikacji i Liga Popierania Turystyki. Wspierały one zarówno działalność dydaktyczną, jak też przede wszystkim akcję wydawniczą Studium, a zwłaszcza druk czasopisma „Turyzm Polski”. Niestety, na tej drodze dopływu pieniędzy od końca 1937 r. zaczęło pojawiać się wiele trudności. Bardzo cennym dokumentem jest zachowana Księga kasowa Studium Turyzmu UJ za okres od 1 lipca 1936 r. do 19 sierpnia 1939 r. (ryc. 4.9). Była ona prowadzona przez samego S. Leszczyckiego oraz


Ryc. 4.9. Fragment Księgi kasowej Studium Turyzmu UJ za okres 1.07.1936-19.08.1939 (Archiwum IGiGP UJ)



99


Studium Turyzmu

kolejnych sekretarzy Studium. Księga stanowi dla badacza pasjonującą lekturę, pozwala bowiem prześledzić, niemal dzień po dniu, aktywność Studium. Precyzyjne zapisy mówią z jednej strony o sponsorach, z drugiej zaś o wydatkach ponoszonych na konkretne cele, w tym również naukowe (np. opracowanie map, elaboratów, przygotowanie fotografii itp.). Oprócz wpisów do Księgi osoby pobierające pieniądze z kasy Studium kwitowały odbiór na specjalnych drukach. Analiza tych potwierdzeń pozwala ustalić przynajmniej część tematów badawczych Studium w 1939 r., które nie znalazły się w opublikowanym sprawozdaniu, doprowadzonym do końca 1938 r.


4.2.  Działalność dydaktyczna

Jednym z głównych zadań Studium było szkolenie osób, które miały w przyszłości pracować w różnych placówkach turystycznych. Na jednoroczne studia przyjmowano studentów kończących studia w Uniwersytecie Jagiellońskim na Wydziale Filozoficznym i Prawa, a także w Studium Wychowania Fizycznego. Wśród uczestników byli również absolwenci innych kierunków i uczelni. W roku akademickim 1936/1937 Studium liczyło 20 słuchaczy, w 1937/1938 - 22 i podobną liczbę w roku 1938/1939. Wśród słuchaczy przyjętych w pierwszym roku 15 osób nie miało jeszcze magisteriów (formalnie byli studentami), natomiast 5 uczestników było magistrami geografii, a po ukończeniu Studium mieli otrzymać zaświadczenia o ukończeniu studiów z zakresu geografii turyzmu. Podobnie było w kolejnych latach (Leszczycki 1992). Kierownictwo Studium było też zobowiązane do pomagania absolwentom w znalezieniu odpowiedniej pracy.
   Wśród uczestników było wiele osób, które później miały odegrać znaczącą rolę w polskiej geografii, turystyce, ochronie przyrody czy planowaniu przestrzennym, m.in.: Karol Bromek, Bonifacy Gajdzik, Zbigniew Tokarski, Tadeusz Wilgat, Wanda Leszczycka, Maria Irena Mileska, Stanisława Milatowa, Wojciech Walczak, Elfryda Nawratilówna-Trybowska i Czesław Trybowski. Ze Studium współpracowali stale lub doraźnie m.in.: Jan Flis, Walery Goetel, Mieczysław Klimaszewski, Władysław Milata, Mieczysław Orłowicz, Wiktor Ormicki, Jerzy Smoleński, Józef Szaflarski, Władysław Szafer i Antoni Wrzosek.
   Głównymi formami zajęć dydaktycznych były: wykłady, ćwiczenia, seminaria, konwersatoria, ćwiczenia praktyczne, wycieczki i praktyki wakacyjne.
   Wykłady i ćwiczenia były prowadzone przez S. Leszczyckiego w wymiarze 2 godz. tygodniowo (tab. 2).
   Ponadto w II i III trymestrze słuchacze uczestniczyli w wykładach prof. Szczęsnego Wachholza (Wydział Prawa UJ) Ochrona przyrody i krajobrazu w prawie polskim. Sporo zajęć dydaktycznych miało wyraźne nastawienie praktyczne. Głównymi wykładowcami

100

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

Tab. 2. Wykłady i ćwiczenia prowadzone przez Stanisława Leszczyckiego w ramach Studium Turyzmu

Rok akademicki Trymestr                            Kurs                            
1935/1936      III      Podstawy geograficzne i gospodarcze zagadnień turyzmu      
                        Ćwiczenia z geografii turyzmu                              
                  I     Podstawy geografii turyzmu                                 
                        Ćwiczenia praktyczne ze statystyki i kartografii stosowanej
1936/1937      II       Geografia turystyczna Polski                               
                        Ćwiczenia praktyczne ze statystyki i kartografii stosowanej
               III      Uzdrowiska Europy                                          
                        Ćwiczenia z balneografii                                   
                  I     Geografia turyzmu                                          
                        Ćwiczenia ze statystyki i kartografii stosowanej           
1937/1938         II    Podstawy geograficzne planowania regionalnego              
                        Ćwiczenia z balneografii                                   
               III      Balneografia Polski i Europy                               
                        Ćwiczenia terenowe i wycieczki                             
                  I     Geografia turyzmu                                          
                        Ćwiczenia z geografii turyzmu                              
1938/1939         II    Geografia turystyczna Polski                               
                        Ćwiczenia z balneografii                                   
               III      Zagadnienia turyzmu w Europie                              
                        Ćwiczenia terenowe i wycieczki                             

Źródło: opracowanie własne.

takich przedmiotów byli np.: dyrektorzy PBP „Orbis”, referenci turystyki przy urzędach wojewódzkich, przedstawiciele uzdrowisk, Związku Miast Polskich czy Związku Powiatów RP. Przykładowo zajęcia dotyczyły takich zagadnień jak: opracowywanie kalkulacji wycieczek krajowych i zagranicznych, wycieczki morskie (po 1935 r. obserwowano wyraźny boom w tej dziedzinie turystyki), organizacja pracy w biurze podróży, obsługa ruchu turystycznego krajowego i zagranicznego.
   Dzięki dobrej organizacji zajęć dydaktycznych, ich wysokim walorom merytorycznym, ciekawym wykładowcom i atrakcyjnemu programowi badawczemu, realizowanemu w większości przez studentów, wśród osób związanych ze Studium wytworzyło się duże poczucie wspólnoty. Absolwent nie zrywał kontaktu z tą placówką, przeciwnie - często nadal uczestniczył w jej „życiu codziennym”. Wychodząc naprzeciw postulatom dawnych

101

Studium Turyzmu

słuchaczy, w roku akad. 1938/1939 rozpoczęto konwersatoria dla „starszych uczestników Studium”, czyli dla absolwentów. Aktywnie uczestniczyli w nich zarówno pracownicy Instytutu (np. S. Leszczycki czy W. Milata), jak też byli studenci: Tadeusz Wilgat, Bolesław Klimaszewski, Zbigniew Tokarski i inni (Leszczycki 1939b).
   Praktyki wakacyjne odbywano głównie w biurze PBP „Orbis” w Krakowie i Rabce, biurach Ligi Popierania Turystyki w Gdyni, Jaremczu, Krynicy, Sławsku, Szczawnicy, Worochcie, Zakopanem, Zaleszczykach oraz w delegaturach LPT przy Okręgowych Dyrekcjach PKP w Krakowie, Lwowie, Warszawie i Wilnie. Staże takie organizowano również w biurach: Polskiego Związku Turystycznego w Krakowie, Związku Letniskowego Powiatów i Gmin Województwa Krakowskiego, Związku Propagandy Turystycznej m.st. Warszawy, Związku Izb Przemysłowo-Handlowych. Niektórzy słuchacze wyjeżdżali na staże zagraniczne, m.in. do Danii, Grecji, Jugosławii i Włoch (ryc. 4.10, 4.11).
   W ciągu roku akademickiego odbywano 5-7 wycieczek, głównie w Karpaty. W latach 1936-1938 zorganizowano tylko 2 wycieczki niezwiązane z terenem Karpat - do Polski Północnej (1937 r.) (ryc. 4.12) i za granicę (1938 r.) - Łotwa, Estonia, Finlandia, Norwegia, Szwecja - wspólnie z Instytutem Geograficznym UJ. Kierownikiem pierwszej wycieczki był S. Leszczycki, drugiej natomiast S. Leszczycki wspólnie z M. Klimaszewskim.


102


Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego





                Do krajów północnych wyjechała wyprawa




            Instytutu Geograficznego U. J.



  (Z. K. W.) Niedawno opuściła Polskę wyprawa atotona to ahxchacty Instytutu Geograficznego I Studjum Turyzmu U. J. w Krakowie, udając alg przez Kygę i Tallin na Jednomieaieomy pobyt do Flnlandjl, NorwegJI I Szwecji. W okład jej wchodzi dwadzieścia kilka os6k, a przewodnictwo spoczywa w rekach dr. M. Klimaszewskiego, aa. U. J. 1 dr. 8. Lenczycklego, lektora fruryamu U. J.
  Program przewiduje »wiedzenie Helelnek oraz przejazd przez Lahti i »wiedzenie tej słynnej miejscowości narciarskiej. Będą przeprowadzone badania morfologiczne w okoMcach Saupassefke, poczerń nastąpi przejazd do Vllpurl 1 wodospadów Imetry. Z «kolei wycieczka przeprowadzi badania koło Savon-

llnny, udając sic następnie statkiem do Koeplo, a dalej ptzea Oulu koleją do BoTanieml i autobusem do Ovao I Lllnamaharl. Tu odbędą a!ę kilkudniowe badania. Z Lllnamaharl udaje się wyprawa prze» Klrkente statkiem do Nordkapa.
   Badania obejmą okolice Na nr Ik I okolice Ablsko. Wyprawa awiedzi kopalnię w KI rana, odjeftdiająo tego samego dnia do Stockholmm, by po dwudniowym pobycie odpłynąó statkiem do Rygi, skąd nastąpi powrót koleją przoz Wilno do Krakowa. W Norwegji rozstanie się a wycieczką dr. Klimaszewski. który odpłynie na Spitzbergen, dokąd niedawno udnła się a Warszawy nowa polska ekspedycja naukowa.

Ryc. 4.11. W ramach zajęć Studium Turyzmu organizowano także zagraniczne wyprawy naukowe (IKC, 1938, nr 193, 15 VII, s. 21)

   Słuchacze Studium byli zobowiązani do przygotowania prac seminaryjnych. Dotyczyły one bardzo szerokiej problematyki - np.: zagadnień ochrony przyrody w kontekście rozwoju zjawisk turystycznych, stacji sportów zimowych i uzdrowisk Europy, walorów turystycznych, różnych form ruchu turystycznego, zagospodarowania turystycznego, dostępności komunikacyjnej, statystyki turystycznej, problemów prawno-organizacyjnych, historii turystyki, literatury turystycznej.
   Obok kursów dla słuchaczy, Studium prowadziło zajęcia dla uczestników różnego rodzaju szkoleń organizowanych przez instytucje samorządowe i organizacje turystyczne. Odnosiło się to przede wszystkim do kursów Związku Powiatów RP dla referentów letniskowo-turystycz-nych, a także do akcji dokształcania kadr

Ryc. 4.12. Informacja prasowa na temat wycieczki słuchaczy Studium Turyzmu do Polski Północnej
    (IKC, 1937, nr 271, 1 X, s. 22)

103

Studium Turyzmu

turystycznych, prowadzonej przez Związek Letniskowy Powiatów i Gmin Województwa Krakowskiego, Polski Związek Turystyczny oraz Związek Ziem Górskich (ryc. 4.13).
   Należy tu również wspomnieć, że w 1938 r. Studium podjęło akcję na rzecz wprowadzenia zajęć z turystyki (jako przedmiotu wykładowego) do szkolnictwa zawodowego stopnia średniego. Opracowano program z tego zakresu dla liceów administracyjnych i komunikacyjnych, przedstawiony ministerstwom Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz Komunikacji. Opiniowano też programy przewidziane dla liceów hotelarskich.


Ryc. 4.13. Podziękowanie dla Stanisława Leszczyckiego za przeprowadzenie wykładów w ramach kursu dla przewodników po Krakowie, Kraków, 26 maja 1936 r. (Archiwum IGiGP UJ)



104


Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

4.3.  Działalność badawcza

Działalność naukowa była drugim - po dydaktyce - podstawowym zadaniem Studium Turyzmu. Prace badawcze prowadzono w dość szerokim zakresie, a główną ideą przyświecającą tej aktywności było powiązanie ich z potrzebami polityki i gospodarki turystycznej. Stąd tematy prowadzonych studiów były na ogół realizowane na zamówienie różnego rodzaju instytucji państwowych i samorządowych czy placówek i organizacji turystycznych. Podstawowy materiał do studiów był zazwyczaj zbierany w trakcie badań terenowych. W tych też celach Studium zaczęło gromadzić materiały pomocnicze, głównie w formie kartoteki osobliwości turystycznych czy katastru miejscowości wypoczynkowych (ryc. 4.14-4.16).
   Efektem działalności badawczej Studium było ponad 100 prac studialnych, z których wiele zostało uznanych za prace dyplomowe, a niekiedy nawet za prace magisterskie w Instytucie Geograficznym UJ. Około 80 opracowań zostało opublikowanych, większość (blisko 70) w wydawnictwach własnych. Ważniejsze prace badawcze Studium (wydane i niepublikowane) wykazano w załączniku.
   Problematyka badawcza była bardzo rozległa. Wśród prac publikowanych wyraźnie dominowały studia dotyczące Karpat (około 20 pozycji), prezentowane w różnych przekrojach przestrzennych (ryc. 4.17). Kolejne grupy opracowań dotyczyły zagadnień tury-styczno-uzdrowiskowych odnoszących się do całej Polski (16) (ryc. 4.18) i różnych krajów (16), zwłaszcza Niemiec. Pozostałe poświęcone były turystyce w województwach (5), zagadnieniom teoretycznym geografii turyzmu i planowania regionalnego (3), kartografii turystycznej (3), ochronie przyrody (2) i narciarstwu (2). Podobne grupy zarysowują się również wśród opracowań niepublikowanych. Należy podkreślić fakt bardzo szerokiego korzystania w publikacjach ze zbioru studiów rękopiśmiennych. Spośród tych ostatnich wiele było przewidzianych do opublikowania w 1939 r. i w latach następnych.
   Za najważniejsze w dorobku Studium problemy badawcze można uznać:
1. teorię turyzmu i geografii turyzmu;
2. statystykę uzdrowiskowo-turystyczną;
3. klasyfikację miejscowości turystyczno-uzdrowiskowych;
4. planowanie regionalne turystyki;
5. program rozwoju gospodarki uzdrowiskowo-turystycznej w Polsce;
6. organizację turystyki w Polsce;
7. ruch uzdrowiskowo-turystyczny w Polsce;
8. przemysł hotelowo-pensjonatowy;
9. podział turystyczny Karpat (np. wersje Walerego Goetla i S. Leszczyckiego oraz Mieczysława Orłowicza);
10. program rozwoju gospodarki uzdrowiskowo-turystycznej w Karpatach;

105

Studium Turyzmu

        KARTOTEKI OSOBLIWOŚCI TURYSTYCZNYCH



             W związku z podjęciem przez szereg Związków, Organizacji I Towarzystw Turystycznych prac nad rejestracją osobliwości turystycznych w poszczególnych regionach Polski, Jest rrectą pożądaną, aby kartoteki atrakcji I obiektów turystycznych były prowadzone w jednolity sposób. Stosując sic do tyczenia ucrestników pierwsrego kursu letniskowego w Krakowie, Studium Turyzmu zdecydowało sią udostąpnk wzory używane w swej pracowni przez rozprzedał kart według poniżej poda-nycli cen:

CENNIK

KART REJESTRACYJNYCH, LICZONY ZA 100 SZTUK


             1) Zabytki przyrody....................................3.00
             2) Schroniska .........................................5.00
             3) Uzdrowiska I letniska a) ......                    . 9j00
             4) Źródła mineralne ........ 5.00
             5) Muzea I zbiory ...................................  4.00
             6) Zamki, pałace I dwory ....... 4.00
             7) Osobliwości etnograficzne............................300
             8) Kościoły I klasztory........................  .    .300
             9) Odpusty I jarmarki ........ 3.00
            10) Zabytki sztuki......................................3.00
            11) Hotele I pensjonaty ........ 300
            12) Miejscowości historyczne ....... 3.00
            13) Organizacja turystyki ........ 300
            14) Warunki klimatyczne ........ 7.50
            15) Bibliografia turystyczna b) .   .    .    .    .   .150
            16)  Specjalności gastronomiczne ...... 350


                    a)         wzór Związku Powiatów R. P.. do nabycia w Związku Powiatów R P. Warszawa M»rsz alków skr 81 a m. 7.

                    b)         kartki bez nadruku w różnych kolorach, oznaczających rzeczowe grupy blbfiugrafM.







Ryc. 4.14. Pismo Studium Turyzmu UJ o udostępnieniu wzorów kart rejestracyjnych osobliwości turystycznych (Archiwum IGiGP UJ)

106

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

11. ruch turystyczny w Krakowie;
12. możliwości rozwoju ruchu turystycznego na Łemkowszczyźnie;
13. turystykę zagraniczną w Polsce;
14. turystykę młodzieży szkolnej;
15. turystykę pielgrzymkową (zwłaszcza do Częstochowy);
16. znaczenie gospodarcze (w tym turystyczne) rezerwatów przyrody;
17. prawodawstwo turystyczno-uzdrowiskowe (m.in. turystyczne umowy handlowe oraz ustawy: letniskowa, uzdrowiskowa o miejscowościach turystycznych i wypoczynkowych).





                                KATASTER MIEJSCOWOŚCI LETNISKOWYCH.



MIEJSCOWOŚĆ.

Gmina.                                
Powiat.                               
Poczta.                              
Frekwencja w i -. 1933.... .... 1934 
               1935 ....   .... 1936 
               1937 ....   ... 1938 .
               1939....    ... 1910. 

                     KLASYFIKACJA MIEJSCOWOŚCI LETNISKOWEJ (wieś letniskowa, małe letnisko, letnisko, zimowisko, stacja klimatyczna, uzdrowisko).


                              TAKSA POBYTOWA (czy obowiązuje, wysokość).




                            WARUNKI PRZYRODZONE.
                            Położenie (na stoku, w dolinie, na grzbiecie).
                            Podłoże (piaszczyste, gliniaste, kamieniste).
                            WysokoM nad poziomem morza.
                            Rzeka (nazwa. wielkość, odległość od osiedla, czy nadaje się do kąpieli).
                           Źródła mineralne (także nieeksploatowane, wymienić gdzie i jakie, czyja własność).



                            TURYSTYCZNE ATRAKCJE 1 OSOBLIWOŚCI.
                            Zabytki sztuki i przyrody.
                            Miejsca pamiątkowe.
                            Sztuka i przemysł ludowy.
                            Zwyczaje, obrzędy i obchody ludowe. 1'roczystości i odpusty.
                            Targi i jarmarki.



                                       Wz*r J* 1.___
                         Druk. Sam. In.l. Wyd. w WamawW. Tal. tói-1»-




Ryc. 4.15. Kwestionariusz do inwentaryzacji miejscowości letniskowych opracowany przez Studium Turyzmu UJ, cz. I (Archiwum IGiGP UJ)



107

Studium Turyzmu

Ryc. 4.16. Kwestionariusz do inwentaryzacji miejscowości letniskowych opracowany przez Studium Turyzmu UJ, cz. II (Archiwum IGiGP UJ)



   Ponadto na przełomie 1938/1939 roku przystąpiono do opracowania geografii turystyki międzynarodowej w Europie. „Prace Studium” były prezentowane m.in. na wystawie poświęconej ochrony przyrody w czerwcu 1938 r. w Krakowie, uzyskując wysoką ocenę za poziom merytoryczny i rangę problematyki badawczej.
   W rozwoju geografii turyzmu, jako samodzielnej dyscypliny nauk geograficznych, podstawowe znaczenie miały jednak rozprawy teoretyczne (ryc. 4.19). Do dzisiaj w literaturze światowej są przywoływane pojęcia przedstawione wówczas przez S. Leszczyckiego, a dotyczące istoty „geografii turyzmu” i „turyzmu”.
   Główne zagadnienia geografii turyzmu są związane z człowiekiem, środowiskiem geograficznym, eksploatacją gospodarczą podłoża oraz dziełami i kulturą człowieka (Lesz-czycki 1937e, 3). Był to wyraźny postęp w stosunku do wcześniejszych prób, które często



108


Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

Ryc. 4.17. Przykładowe publikacje Studium Turyzmu dotyczące Karpat



zawężały geografię turyzmu do badania tylko wybranych problemów związanych z turystyką, głównie walorów środowiska przyrodniczego.
   Turyzm - całokształt zagadnień teoretycznych, gospodarczych, kulturalnych, geograficznych, statystycznych, prawnych, kulturalnych i społecznych związanych z ruchem uzdrowiskowo-turystycznym (Leszczycki 1937d, 1).
   Zatrzymajmy się choć przez chwilę nad terminologią wprowadzoną przez S. Leszczyc-kiego, albowiem do dziś wzbudza ona dyskusje i nie przez wszystkich jest akceptowana. Dotyczy to również środowiska geografów.
   W jednej ze swych podstawowych prac teoretycznych Leszczycki w następujący sposób uzasadniał swój pomysł:
   Tak jak dla oznaczenia teoretycznych zagadnień oraz wiedzy związanej z ruchem kolejowym używa się wyrażenia - kolejnictwo, tak analogicznym odpowiednikiem dla ruchu turystycznego jest słowo turyzm. Wyrażenie to zostało zapożyczone z francuskiego i włoskiego, jest przyjęte konwencjonalnie jako międzynarodowe, a ma oznaczać całokształt zagadnień teoretycznych, gospodarczych, kulturalnych, geograficznych, prawnych itp. związanych z ruchem uzdrowiskowo-turystycznym (Leszczycki 1937e, 2).
   W innej publikacji o tym charakterze podkreśla, że: (...) przyjęto z francuskiego i włoskiego słowo turyzm [podkr, w oryg.], konwencjonalnie uznane jako międzynarodowe i dla



109

Studium Puryzmu

Ryc. 4.18. Rozmieszczenie uzdrowisk w Polsce. Rycina z publikacji
S. Leszczyckiego Uzdrowiska Polski.... Kraków 1939



wszystkich zrozumiałe, celem podkreślenia, iż chodzi tu o współczesne traktowanie zagadnień, różne od dotąd utartych pojęć (Leszczycki 1937d, 1-2).
   Po latach, pisząc o utworzeniu Studium Turyzmu UJ, podkreślał:
   Nazwę tę [Studium Turyzmu] lansowałem dla badań nad gospodarką turystyczną, uwarunkowaniami jej rozwoju, przy czym do pojęcia turyzmu włączone zostały wszystkie formy rekreacji - od wędrówek i wczasów aż po przeprowadzanie kuracji leczniczych, balneologicznych w zdrojowiskach pod kierunkiem lekarzy specjalistów (Leszczycki 1992,18-19).


110

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

Ryc. 4.19. Prace S. Leszczyckiego z zakresu teorii geografii turyzmu



   Pojawienie się w polskim świecie naukowym nowego słowa „turyzm” wywołało niemal natychmiastową reakcję prasy codziennej, którą raziło zapożyczenie wyrazu z obcych języków. Pisano m.in.:
   Coraz częściej spotyka się teraz w publicystyce turystycznej słowo «turyzm». Ma to być określenie ogólne, ujmujące całokształt zagadnień turystycznych (...). Nie ulega też wątpliwości, że określenie takie lub podobne jest bardzo potrzebne, jakkolwiek brzmienie słowa «turyzm» nie wydaje się najszczęśliwsze.
   Dotychczas używano przeważnie słowa turystyka na określenie wszystkiego, co z turystyką jest związane. Równocześnie jednak tego samego słowa używano w znaczeniu specjalnym. Prowadzić to mogło do pewnych nieporozumień. (...)
   Rozróżnienie tych pojęć jest tym więcej potrzebne, że sprawy turystyczne zaczynają interesować coraz szerszy ogół. O turystyce piszę się dziś i mówi coraz więcej, a zagadnienia z turystyką związane rozpatrywane są coraz częściej na poważną skalę przez decydujące czynniki. Potrzeba więc w dyskusji pewnego uporządkowania pojęć, potrzeba posługiwać się określeniami, które dla wszystkich przedstawiają ten sam zakres.




iii

Studium Turyzmu

                                              Co do samego słowa «turyzm» to przyjąć je można pod warunkiem, że nikt nie znajdzie lepszego określenia, a przede wszystkim słowa o czysto polskim brzmieniu, słowa, któryby oddawało to, o co chodzi w pojęciu «turyzmu». Pole do popisu mieliby znawcy języka, którzy - jak dotychczas - nie interesowali się jeszcze tą sprawą (Czy słowo «turyzm» ... 1937, 21), (ryc. 4.20).
                                              Studium dążyło do wypracowania metodologii badań zjawisk turystycznych. W pracach tej placówki po raz pierwszy została zastosowana metoda bonitacji punktowej (Leszczycki 1937a), którą wykorzystano przy klasyfikacji walorów turystycznych (warunków przyrodzonych) i zagospodarowania turystycznego (w zakresie bazy noclegowej) miejscowości Podhala. Była to w tamtych czasach próba nowatorska również w skali światowej. Niemal powszechnie metodę tę zaczęto stosować dopiero w studiach powojennych (zwłaszcza do połowy lat 70. XX w.). Wypracowane metody bonitacji terenu pod kątem użytkowania turystycznego pozwoliły na podjęcie prób regionalizacji turystyczno-uzdrowiskowej, początkowo w skali regionalnej (Karpaty, Podhale, woj. krakowskie), a następnie dla całej Polski. W polskich Karpatach wyróżniano wtedy 36 regionów, zaś w skali kraju 6 głównych regionów turystycznych oraz 10 uzdrowiskowo-letniskowych (Jackowski i Ptaszycka-Jac-kowska 1970, Jackowski i Sołjan 2009). W okresie powojennym dorobek w tym zakresie jest więcej niż skromny, zwłaszcza w odniesieniu do obszaru całej Polski.
   W dorobku Studium ważne miejsce zajmowała problematyka miejscowości turystycznych. Wiele uwagi poświęcano pracom związanym z katastrem miejscowości wypoczynkowych (E. Trybowska, T. Wilgat). Miały one doprowadzić do jednolitego systemu rejestracji zjawisk turystycznych, a zwłaszcza frekwencji i zagospodarowania turystycznego. Prace te prowadzono w porozumieniu ze Związkiem Powiatów RP

Ryc. 4.20. Notatka prasowa o znaczeniu pojęcia turyzm (IKC, 1937, nr 43, 12 II, s. 21)

112

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

Ryc. 4.21. S. Leszczycki brał udział w przygotowaniu instrukcji dla samorządowych komisji letniskowo-turystycznych, 1936 r. (Archiwum IGiGP UJ)



i regionalnymi związkami letniskowymi. Wykorzystane zostały m.in. w wydawnictwie Związku Powiatów pt. Instrukcja dla samorządowych komisji letniskowo-turystycznych (1936) (ryc. 4.21), która obowiązywała gminnych i powiatowych referentów turystyki. Podjęto studia, które miały ukazać miejsce turystyki w strukturze społeczno-ekonomicznej dużych miast (Kraków - Janina Kawecka) oraz ośrodków pielgrzymkowych (Częstochowa - F. Jurkowska, Kalwaria Zebrzydowska - T. Wilgat). Niestety, wybuch wojny uniemożliwił dokończenie realizacji tych zamierzeń badawczych.



113

Studium Turyzmu

   We wszystkich pracach teoretycznych i monograficznych S. Leszczycki podkreślał konieczność dokonania klasyfikacji miejscowości turystycznych. Spośród kilku propozycji warto zwrócić uwagę na nieznaną wcześniej propozycję odnalezioną w materiałach archiwalnych.
   Na niedatowanym skrawku papieru, prawdopodobnie z okresu 1935-1936, S. Leszczycki przedstawił gospodarczy schemat klasyfikacji miejscowości wypoczynkowo-lecz-niczych. Jego propozycja obejmowała podział jednostek osadniczych na (ryc. 4.22):



                         A PA I          jQ_A<_P\a    u
'Maxeys ceruu^tx         o                                .


    VmgjAdjo, _ t------------------
     (CwijQ^j>\^b~uO tA^ -ŁrO t- - —


     «Ljo-ra>iX«^tve, aru*r ejtnjuoci.
     P'*MŁox»juei





-jus             o*o<L

      M VXjUjQ-

_.—          ' 'onc-rt.k'ie. •
^MttTLWve.
•                |ÓŁA«'eXMJ<Ł»

                   ¹ 'r®'v»-^>4wrv*jA-

              ? i «               <ftjurO*vU












Ryc. 4.22. Rękopis S. Leszczyckiego zawierający propozycję klasyfikacji miejscowości wypoczynkowo-leczniczych (Archiwum IGiGP UJ)

114

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

1) wielkie przedsiębiorstwa (posiadające prawo poboru taksy klimatycznej lub posiadające charakter użyteczności publicznej): zdrojowiska, stacje klimatyczne (wysokogórskie, górskie, podgórskie, leśne, stepowe), kąpieliska (morskie, rzeczne, jeziorne);
2) przedsiębiorstwa kwalifikowane: zdrojowiska, kąpieliska bez prawa poboru taksy, letniska duże urządzone (miejscowości rozrywkowe), pojedyncze obiekty wyposażone (hotele, schroniska, pensjonaty, dwory) i sanatoria;
3) przedsiębiorstwa niekwalifikowane: małe letniska nieurządzone, wsie, miasteczka, pojedyncze obiekty niewyposażone (dwory, pensjonaty, schroniska, leśniczówki, plebanie), obozy i kolonie (Archiwum IGiGP UJ).
   Ślady tych przemyśleń możemy odnaleźć w niektórych późniejszych pracach S. Lesz-czyckiego. Cytowane tu archiwalia zawierają też inny interesujący manuskrypt, a mianowicie Memoriał w sprawie gospodarki turystycznej w okolicach Krakowa. Niektóre fragmenty tekstu pozwalają przypuszczać, że powstał on w pierwszej połowie lat trzydziestych. Jest to właściwie wielki manifest uświadamiający konieczność ochrony krajobrazu okolic Krakowa, szczególnie zaś rejonu Ojcowa (Archiwum IGiGP UJ).
   Cechą wyróżniającą opracowania Studium Turyzmu było szerokie uwzględnianie problematyki ekonomicznej. Prace takie były wysoko oceniane przez ekonomistów. Studium prowadziło projekt o zasięgu krajowym pt. Program ogólnopolski gospodarki uzdrowiskowo-turystycznej, finansowany przez władze zainteresowanych województw. W ramach Programu powstało kilka cennych prac, a zwłaszcza studium S. Leszczyckiego Znaczenie gospodarcze ruchu uzdrowiskowo-turystycznego na Śląsku (1937f; ryc. 4.23). W pracy tej autor, jako pierwszy w polskiej literaturze przedmiotu, szeroko uwzględnił problematykę tzw. ruchu świątecznego, który dzisiaj określamy jako turystykę weekendową. Wskazał też na relacje zachodzące między aktywnością turystyczną mieszkańców Śląska a poziomem dochodów i zaprezentował zyski finansowe, osiągane przez poszczególne miejscowości przyjmujące turystów. Ciekawość naukowców wzbudzały również prace Leszczyckiego dotyczące turystyki w Karpatach (ryc. 4.24). Szczególnym zainteresowaniem cieszyły się studia uwzględniające ekonomiczne aspekty gospodarki turystycznej. Zjawisko to było prezentowane przestrzennie, nawet na obszarze całych Karpat (Leszczycki 1938a, 1939a). Badania takie prowadzono również w mniejszych jednostkach przestrzennych, jak np. na Podhalu (m.in. Leszczycki 1937a, 1938b) (ryc. 4.25). Problematyka ta była również obecna w studiach prowadzonych przez współpracowników w różnych regionach kraju. Walorem tych prac jest umiejętność syntetycznej i klarownej prezentacji tych problemów, jak też duża umiejętność logicznego wiązania kierunków przepływu kapitału z potencjałem turystycznym danego obszaru.
   Istotną pomoc w tego typu badaniach stanowił dobrze rozwinięty aparat sprawozdawczości turystycznej. W tej dziedzinie Studium ściśle współpracowało ze Związkiem Ziem Górskich. Po wojnie zagadnienia te stały się przedmiotem zainteresowań geografów

115

Studium Turyzmu

Ryc. 4.23. Struktura zawodowa ludności oraz jej możliwości finansowe. Tabela z publikacji S. Lesz-czyckiego Znaczenie gospodarcze ruchu uzdrowiskowo-turystycznego na Śląsku, Katowice 1937



116

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

Studium Turyzmu

            Ryc. 4.25. Wysokość napływającego kapitału na Podhale. Tabela z publikacji
                S. Leszczyckiego Podhale jako region uzdrowiskowy, Kraków 1937



dopiero na przełomie lat 60. i 70. XX w. i nigdy nie osiągnęły takiego rozmachu, jaki notowano w przypadku badań Studium Turyzmu UJ.
   Osiągnięcia Studium w tej dziedzinie doceniały również ówczesne media. Po ukazaniu się publikacji o Śląsku S. Leszczycki odbył w tym regionie szereg spotkań, co było dość szeroko komentowane przez prasę. Oto przykładowe tytuły artykułów prasowych relacjonujących te spotkania: Ruch turystyczny na Śląsku może przynieść około 40 milionów zł. obrotu (1937), 40 milionów złotych czeka na wydobycie! (1937), O wzmożenie ruchu turystycznego na Śląsku (1937), O znaczeniu gospodarczym ruchu turystycznego na Śląsku (1937) (ryc. 4.26, 4.27).
   Istotny udział miało Studium oraz jego absolwenci w rozwijaniu planowania przestrzennego i regionalnego w Polsce. W Instytucie Geograficznym UJ wykonywano plan regionalny dla szeroko pojętego Podhala. Nadzór merytoryczny sprawował J. Smoleński, natomiast koncepcję i realizację studium opracował S. Leszczycki. Sam Smoleński pełnił w tym czasie funkcję przewodniczącego Komisji Regionalnego Planu Zabudowania Okręgu Krakowskiego. Powstało kilka prac, na które do dziś powołują się planiści.
   Należy wymienić zwłaszcza studium S. Leszczyckiego Region Podhala. Podstawy geo-graficzno-gospodarcze planu regionalnego (1938b) (ryc. 4.28-4.31). Ostatnia część tego



118


Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

Ryc. 4.26. Echa referatu wygłoszonego przez S. Leszczyckiego w Katowicach 5 lutego 1937 r.
(„Polska Zachodnia”, 1937, nr 37, 3 II, s. 6)



studium dotyczy podstaw geograficznych planu regionalnego Podhala. Zaprezentowana została również mapa Plan regionalny Podhala. Było to pierwsze w polskiej literaturze przedmiotu opracowanie o charakterze metodycznym, ukazującym kolejność postępowania i zakres merytoryczny studiów geograficznych, niezbędnych dla regionalnych opracowań planistycznych (Jackowski 2009a, Jackowski, Sołjan 2009). Do dzisiaj jest ono wykorzystywane jako ważne źródło, zarówno w pracach naukowych, jak i w planowaniu przestrzennym, tak ze względu na bardzo precyzyjnie określony warsztat badawczy geografa, dużą różnorodność stosowanych metod, jak też bogactwo zawartego materiału i wykorzystanej literatury (650 pozycji w układzie przedmiotowym). Praca Leszczyckiego obejmowała cały powiat, a nie tylko - jak to czynili urbaniści - obszar pojedynczego miasta z najbliższymi okolicami. Według, autora całość jego rozważań miała obejmować kilka tomów. W części pierwszej zamierzał nakreślić stosunki fizjograficzne, tom drugi miał być poświęcony geografii osadnictwa, trzeci - kulturze ludowej górali, a czwarty miał być studium zagadnień uzdrowiskowo-turystycznych (Leszczycki 1938b).



119

Studium Turyzmu

Ryc. 4.27. W opinii S. Leszczyckiego turystyka była ważna gałęzią rozwoju gospodarki Śląska
(„Polonia”, 1937, nr 4426, 9 II, s. 10)

120

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

  Ryc. 4.28. S. Leszczycki Region Podhala. Podstawy geograficzno-gospodarcze planu regionalnego, „Prace Instytutu Geograficznego”, 1938


Ryc. 4.29. Plan regionalny Podhala. Rycina z publikacji S. Leszczycki Region Podhala. Podstawy Geograficzno-gospodarcze planu regionalnego, „Prace Instytutu Geograficznego”, 1938



121


Studium Turyzmu

Ryc. 4.30. Regiony osadnicze na Podhalu - mapa rękopiśmienna związana ze studium
S. Leszczyckiego Region Podhala. Podstawy geograficzno-gospodarcze planu regionalnego, „Prace Instytutu Geograficznego”, 1938 (Archiwum IGiGP UJ)

Region Podhala... był tomem pierwszym tego cyklu, został też opublikowany tom czwarty poświęcony turystyce i uzdrowiskom (Leszczycki 1937a) (ryc. 4.32-4.33). Pozostałe części nigdy nie doczekały się wydania.
   Praca Leszczyckiego została przyjęta z entuzjazmem przez środowisko zarówno geografów, jak również urbanistów i architektów, szczególnie powiązanych z planowaniem przestrzennym i regionalnym. Świadczy o tym zachowana korespondencja, jaką otrzymywał autor, a także liczne recenzje zamieszczane w prasie codziennej oraz w czasopismach naukowych. Z gratulacjami pospieszyły m.in. tak wybitne osobistości, jak Prezydent m. st. Warszawy Stefan Starzyński (ryc. 3.34) czy dziekan Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej prof. Tadeusz Tołwiński. Entuzjastyczna korespondencja nadeszła do Leszczyckiego od Jerzego Młodziejowskiego, pracownika Instytutu Geograficznego w Poznaniu oraz wytrawnego taternika. Pisał on m.in.:
   Jakkolwiek osobiście nieznany Panu - spieszę z ogromną radością wyrazić jak najserdeczniejsze uznanie za iście wspaniałą syntezę Podhala (...) Od dawna obserwuję Pańskie zdolności syntetycznego opracowania i proszę mi wierzyć -jestem szczerze zachwycony. (...)

122

Ryc. 4.31. Położenie geograficzne osad - mapa rękopiśmienna związana ze studium
S. Leszczyckiego Region Podhala. Podstawy geograficzno-gospodarcze planu regionalnego, „Prace Instytutu Geograficznego”, 1938 (Archiwum IGiGP UJ)


Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

Ryc. 4.32. Warunki przyrodnicze osiedli podhalańskich.
Rycina z publikacji S. Leszczyckiego Podhale jako region uzdrowiskowy..., Kraków 1937



Ryc. 4.33. Wyposażenie techniczne dla ruchu letniskowego. Rycina z publikacji
S. Leszczyckiego Podhale jako region uzdrowiskowy..., Kraków 1937


123

Studium Turyzmu

       Ryc. 4.34. Podziękowanie Stefana Starzyńskiego przesłane S. Leszczyckiemu za pracę
Region Podhala. Podstawy geograficzno-gospodarcze planu regionalnego, Warszawa, marzec 1938 (Archiwum IGiGP UJ)



Składam raz jeszcze serdeczne] podziękowanie za piękną monografię a głównie za pozazdroszczenia godny zmysł «szerokiego oddechu»'.
   Piękny i pełen serdeczności list napisał do Leszczyckiego prof. Stanisław Srokowski (ryc. 4.35). Czytamy w nim m.in.:
   Chciałem do Kochanego Pana z racji Świąt [Wielkanocnych] skierować kartkę z życzeniami, po namyśle jednak postanowiłem zdobyć się na list. - Pochodzi to stąd, że Święta



' Karta pocztowa dr. J. Młodziejowskiego do S. Leszczyckiego, 27 III 1938 r. (Archiwum IGiGP UJ).



124

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

Ryc. 4.35. Fragment listu prof. Stanisława Srokowskiego do Stanisława Leszczyckiego z podziękowaniem za pracę Region Podhala... (Archiwum IGiGP UJ)

125

Studium Turyzmu

są Świętami i najlepsze życzenia moje dla Kochanego Pana są oczywistością, ale poza tym jest jeszcze inna sprawa, a mianowicie złożenie Panu serdecznej gratulacji z racji stworzenia nowej i pięknej książki, jaką jest «Region Podhala». Wiem co pracy kosztują takie syntezy, zwłaszcza gdy stronę graficzną przyjdzie stworzyć od nowa, jak to jest u Pana. Jestem też z pełnym uznaniem dla Kochanego Pana za Jego pracę, bez której nikt kto pisać będzie o Podhalu obejść się nie będzie mógł [podkr, w oryg.] przez długie lata. (...) Wielu się dowie z niego [dzieła] co to jest Podhale. Dlatego zapewniam Kochanego Pana o tym, że rzecz Jego przeczytałem gruntownie i przyznam się, że z wielką radością. Nieraz jeszcze do niej będę wracał².
   Pozytywne opinie o tej pracy wydali również J. Smoleński i W. Ormicki. Odbiór społeczny publikacji nie miał jednak żadnego wpływu na Radę Wydziału Filozoficznego UJ. Przedkładając w dniu 15 września 1937 r. pracę o Podhalu jako swą rozprawę habilitacyjną, Leszczycki nie przypuszczał zapewne, że zostanie ona odrzucona przez to gremium. Jako główny zarzut podkreślono brak odpowiednio rozwiniętej teorii (czego wymagano wówczas od rozpraw habilitacyjnych) oraz nadmierną „praktyczność” rozprawy. W sumie oceniono, że ma ona niski walor naukowy³. Decyzja Rady była dużym zaskoczeniem dla polskiego środowiska geografów. Leszczycki się nie załamał. W okresie okupacji przygotował rozprawę habilitacyjną na inny temat, a cały przewód przeprowadził pomyślnie w 1945 r. Wspomniane stanowisko Rady ukazuje jednak, jak bardzo mogą się zmieniać w czasie kryteria „naukowości” dotyczące konkretnej pracy.
   Pewną rekompensatą dla Leszczyckiego był na pewno fakt, że w dniu 1 sierpnia 1939 r. władze powiatu nowotarskiego przyjęły zawarte w jego rozprawie propozycje jako wytyczne dla rozwoju na najbliższe lata (Leszczycki 1987). Badacz ten był również wciągnięty w sprawy związane z planowaniem przestrzennym uzdrowisk, m.in. Szczawnicy (ryc. 4.36-4.37).
   Wielkie zasługi położyło Studium Turyzmu UJ na polu polskiej kartografii turystycznej. Pod koniec 1938 r. jego archiwum liczyło ponad 100 rękopiśmiennych map, dotyczących różnorodnych zagadnień związanych z turystyką. Niewątpliwie największym przedsięwzięciem w tym zakresie było podjęcie (na zlecenie Wydziału Turystyki i Ministerstwa Komunikacji) przygotowania Atlasu Turystycznego Polski. Do końca 1938 r. opracowano 21 map problemowych do części ogólnej (w skali 1:1 000 000) oraz 17 map turystycznych

² List prof. S. Srokowskiego do S. Leszczyckiego, 12 IV 1938 r. (Archiwum IGiGP UJ).

³ Główne zarzuty sprecyzował prof. Kazimierz Dobrowolski, wybitny socjolog i etnolog, który po wojnie radykalnie zmienił swój stosunek do geografii stosowanej. Dziwny w tej sprawie jest fakt, że w 1938 r. Dobrowolski był już żonaty z Marią z d. Mrazkówną, po wojnie profesor Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, która wyróżniała się wówczas jako młody naukowiec z zakresu antro-pogeografii i współpracowała z Instytutem Geograficznym UJ.

126

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

Ryc. 4.36. Przy opracowaniu projektu planu zabudowy uzdrowiska w Szczawnicy
   S. Leszczycki współpracował m.in. z inż. Władysławem Śmigielskiem (Archiwum IGiGP UJ)




Ryc. 4.37. Mapa użytkowania ziemi w Szczawnicy opracowana przez S. Leszczyckiego i W. Śmigielskiego (Archiwum IGiGP UJ)




127



Studium Turyzmu

Ryc. 4.38. Stan kartotek osobliwości turystycznych w Polscew dniu 31 grudnia 1938 r.

128

Ryc. 4.40. Rękopiśmienna mapa atrakcyjności turystycznej Polski opracowana przez S. Leszczyckiego, ok. 1938 (Archiwum IGiGP UJ)

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

województw i m.st. Warszawy do części szczegółowej (w skali 1:100 000). Podstawową bazę dla opracowania Atlasu miała stanowić „kartoteka osobliwości turystycznych” (ryc. 4.38). Na początku 1939 r. liczyła ona ponad 20 000 pozycji. Pracom tym towarzyszyły studia nad opracowaniem odpowiedniego klucza znaków. W końcowej wersji klucz znaków dla map turystycznych zawierał 223 sygnatury, zaś dla planów miast - 193. Wypracowane przez Studium oznaczenia miały stworzyć jednolite ramy dla prac nad graficznym rejestrem zjawisk turystycznych w Polsce. W 1937 r. Studium wraz z Komisją Studiów LPT ogłosiły konkurs na najlepszą wojewódzką mapę turystyczną (ryc. 4.39). Do tego konkursu stanęli niemal wyłącznie słuchacze Studium. Wpłynęło 13 prac, którymi autorzy objęli niemal całą Polskę z wyjątkiem województw: białostockiego, kieleckiego oraz wołyńskiego. Nie przyznano pierwszej nagrody. Natomiast równorzędne wyróżnienie otrzymały trzy projekty map, dotyczące województw: tarnopolskiego (J. Łukaczyński), krakowskiego (Maria Podłęska) oraz śląskiego (Stanisława Polonyówna, po mężu Milatowa) (Konkurs na najlepszą mapę turystyczną

Ryc. 4.39. Studium Turyzmu UJ było inicjatorem konkursu na najlepszą wojewódzką mapę turystyczną (IKC, 1937, nr 64, 5 111, s. 21)

1937, 21).
   Do 1939 r. były w zasadzie ukończone wszystkie opracowania autorskie. Jako pierwszą planowano wydać mapę Śląska w skali 1:100 000. Atlas miał być opublikowany na początku lat 40. z funduszów Ligi Popierania Turystyki, której Komisja Studiów współuczestniczyła w przygotowaniu tego wydawnictwa. Większość materiałów związanych z Atlasem jednak zaginęła w czasie wojny. Autorom udało się odnaleźć w zbiorach kartograficznych Biblioteki Jagiellońskiej tylko dwie mapy, które dotyczą kościołów murowanych (H. Zadworna) i drewnianych (L. Stojańska). Prowadzone w ostatnich

129

Studium Turyzmu

latach przez Elżbietę Duszeńko-Król badania dotyczące kolekcji fotograficznej Institut fur Deutsche Ostarbeit Krakau z lat 1940-1945 utwierdzają w przekonaniu, że komplet materiałów roboczych związanych z Atlasem zrabowali Niemcy. Ponieważ praca nie była ukończona, rękopisy (a właściwie ich druga, „czysta” strona) były wykorzystywane przez placówki niemieckie jako materiał biurowy do sporządzania brudnopisów (Duszeńko-Król 2014).
   Przekazane do Krakowa archiwum S. Leszczyckiego poszerzyło liczbę zachowanych dokumentów kartograficznych o opracowaną przez niego rękopiśmienną mapę dotyczącą atrakcyjności turystycznej Polski (ryc. 4.40). Legendę mapy tworzy 20 sygnatur, ilustrujących (pisownia oryginalna): najważniejsze linie kolejowe; najważniejsze szosy; najważniejsze linie regularnej żeglugi; puszcze leśne; tereny turystyki wysokogórskiej; tereny turystyki górskiej; tereny turystyki zimowej; ciekawsze szlaki kajakowe; uzdrowiska (kąpieliska); zimowiska; miasta zabytkowe; ośrodki kulturalne; ośrodki przemysłowe (ciekawe dla turystyki); osobliwości etnograficzne; miejsca pielgrzymkowe (np. Częstochowa, Wilno, Poczajów, Kalwaria, Piekary); specjalności gastronomiczne; zabytki przyrody, parki i rezerwaty; zabytki sztuki; miejsca historyczne; ośrodki sportowe, rozrywkowe itp. (Archiwum IGiGP UJ).
   W pracach nad Atlasem zamierzano również wykorzystać mapy turystyczne powiatów. Miały one być opracowane w ramach ogłoszonego przez Studium Turyzmu UJ i Komisję Studiów LPT konkursu dla Kół Krajoznawczych Młodzieży. Warunkiem uczestnictwa w konkursie było przygotowanie map według klucza znaków opublikowanego przez Studium.
   Z innych działań Studium na polu kartografii można wymienić studia nad mapą turystyczną w skali 1: 50 000 (prowadzone w porozumieniu z Wojskowym Instytutem Geograficznym) oraz nad mapą narciarską Polski, zwłaszcza Karpat (w tej samej skali). Przygotowywano też mapę uzdrowisk Europy, przy opracowaniu której wykorzystano dokumentację przekazaną Studium przez oficjalne urzędy turystyczne, ministerstwa i towarzystwa balneologiczne z poszczególnych krajów. Na przełomie 1938/1939 rozpoczęto prace nad szczegółową mapą zimowisk w Europie oraz mapą dróg samochodowo -turystycznych na terenach górskich Europy. Niektóre mapy opracowane przez Studium były prezentowane na wystawie Kartografii Karpackiej, zorganizowanej w 1938 r. przez Komisję Badań Naukowych Ziem Wschodnich.
   Wspominaliśmy już o odnalezionych dokumentach finansowych, kwitujących odbiór wynagrodzeń za różne prace badawcze w 1939 r. Ostatnie są datowane na pierwsze dni września. Pozwalają one przynajmniej w pewnych fragmentach odtworzyć realizację planu badawczego Studium przyjętego na ten rok. Oto odnalezione tematy projektów:
1. mapy kosztów utrzymania (Elżbieta Onyszkiewicz);

130

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

2. mapy: a. bilansu migracji uzdrowiskowo-letniskowych; b. skąd przybywają kuracjusze w %% wg województw (Elżbieta Onyszkiewicz);
3. rozmieszczenie terenów campingowych w okolicach Krakowa (Zbigniew Tokarski);
4. klasyfikacja miejscowości turystycznych w woj. krakowskim (Tadeusz Chorabik);
5. rejestracja ośrodków dla wczasów (Zofia Nadwodzka);
6. plan zagospodarowania Kalwarii [Zebrzydowskiej] jako miejsca pielgrzymkowego (Tadeusz Wilgat);
7. organizacja turystyki w Polsce (Zygmunt Miłkowski);
8. ruch masowy turystyczny w Polsce (Tadeusz Wilgat).
   Z wymienionych opracowań zachowała się jedynie praca dotycząca organizacji turystyki w Polsce, zresztą z dość krytyczną oceną Mieczysława Orłowicza (Archiwum IGiGP UJ).
   Program badawczy Studium był silnie powiązany z tematyką prac Komisji Studiów Ligi Popierania Turystyki, którą również prowadził S. Leszczycki. Pomysł powiązania merytorycznego obu placówek powitano z zadowoleniem. Znajduje to odzwierciedlenie w prasie z tamtych lat:
   Trzecim objawem rozwoju, jaki wypadało zanotować przy otwarciu obrad konferencji wiślańskiej [sierpień 1937] - to wyniki prac teoretycznie-badawczych w dziedzinie turystyki [wszystkie podkr, w oryg.]. Prowadzi je od pewnego czasu Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie wraz z powołaną do życia w Krakowie Komisją Studiów Ligi Popierania Turystyki. Badania te są konieczną podbudową dla gospodarczej analizy zagadnienia turystycznego w Polsce. Jeżeli więc, dzięki pracom tego ośrodka badawczego, dysponowaliśmy w Wiśle obfitym materiałem statystycznym umiejętnie zebranym i przemyślanie uporządkowanym i podanym - to jest to rzecz nowa, potężne ułatwienie, objaw postępu i zbliżenia się do stanu rzeczy, jaki w tej dziedzinie panuje na Zachodzie {Zjazd turystyczno-gospodarczy w Wiśle. Refleksje pozjazdowe 1937, 20).
   Praktycznie sytuacja wyglądała w ten sposób, że Komisja miała fundusze, a Studium zespół badaczy niezbędnych do prowadzenia prac studialnych. Potwierdzają to zarówno sprawozdania obu jednostek, jak i doniesienia prasowe:
   Biuro Studiów Turystycznych Ligi Popierania Turystyki (...) przeprowadza obecnie [lato 1936] - w porozumieniu z Lektoratem turystyki Uniwersytetu Jagiellońskiego - prace w terenie. Prowadzone są one przez słuchaczy UJ, rozesłanych w teren według programu i ze wskazówkami Lektoratu. Wyniki tych prac posłużą zarówno Lektoratowi dla dalszej działalności naukowej, jak też dla biura Ligi do opracowania wniosków {Kronika turystyczna. Biuro studiów turystycznych... 1936, 12).
   W innym materiale czytamy m.in.:
   Komisję [Studiów LPT] powołano do życia z końcem czerwca [ 1936]. Weszła ona w porozumienie z świeżo również założonym Studium Turyzmu na Uniwersytecie Jagiellońskim

Studium Turyzmu

w Krakowie. Obie instytucje uzgodniły plan działalności na najbliższe miesiące, w efekcie czego pracę podjęli studenci Studium Turyzmu subwencjonowani przez Komisję Studiów LPT.
   Współpraca okazała się celowa, wysiłki zostały skoncentrowane. Już też miesiące wakacyjne 1936 r. przyniosły poważne rezultaty. Zostało zbadanych w terenie wiele regionów uzdrowiskowo-turystycznych. Opracowany został ruch uzdrowiskowy i turystyczny na Śląsku, nad morzem, w Wielkopolsce, w dolinie Oporu, na Łemkowszczyźnie, ruch turystyczny w Pieninach, w Tatrach, w schroniskach Beskidów Zachodnich i częściowo Karpat Wschodnich, w dolinie Popradu. Ponadto zbadano możliwości rozwoju ruchu na terenie powiatów leskiego i sanockiego (...).
   Studia nad walorami turystycznymi poszczególnych okolic znajdą swój syntetyczny wyraz w «Atlasie Turystycznym Polski», który jest wspólnie opracowywany [przez Komisję] ze Studium Turyzmu UJ. «Atlas» ten będzie podstawą dla wszystkich prac, punktem bowiem wyjścia musi być dokładna znajomość możliwości turystycznych naszych ziem. Studia nad pojemnością regionów uzdrowiskowo-turystycznych, nad kontyngentem turystów w ruchu wewnętrznym stworzą podstawę pod racjonalny plan inwestycji.
   (...) Komisja Studiów od pierwszych miesięcy istnienia współpracuje ze Studium Turyzmu UJ, które jest jedynym uniwersyteckim ośrodkiem naukowym, poświęconym sprawom uzdrowiskowo-turystycznym, na wzór podobnych placówek w państwach zachodnio-europejskich. Studium Turyzmu powstało w ubiegłym roku przy Instytucie Geograficznym UJ w Krakowie. Wychodząc z założenia, że praca w tej dziedzinie nie powinna być rozdrobniona a tym samym prowadzona przez kilka instytucji równolegle, skoncentrowano wszystkie wysiłki wspólnie, nawiązano ścisły kontakt ze Studium Turyzmu, dzięki temu utworzono placówkę naukową dobrze postawioną pod względem fachowym a równocześnie silne pod względem finansowym, dzięki czemu można było rozwinąć żywą działalność.
   Stałymi pracownikami Komisji są przeważnie studenci Studium Turyzmu, obeznani z metodami prac naukowych. Oni też w głównej mierze przeprowadzają studia badawcze w terenie, dzięki czemu koszta przeprowadzonych prac są bardzo niskie. (...) Prace rozpoczęte mogą liczyć na poparcie tak ze strony władz, tj. Wydziału Turystyki Ministerstwa Komunikacji, referatów turystyki przy urzędach wojewódzkich, jak i ze strony PBP Orbis (...), Związku Uzdrowisk Polskich, Związku Izb Przemysłowo-Handlowych, Związku Powiatów RP i innych (Komisja Studiów Ligi... 1937,10).
   Ta wielokrotnie podkreślana ścisła współpraca Komisji Studiów LPT i Studium Turyzmu UJ, a także fakt, że kierownictwo tych placówek leżało w rękach tej samej osoby sprawiły, że tematy wymieniane w sprawozdaniach w większości przypadków się dublują. W pierwszym etapie działalności widocznie nie zwracano na to bacznej uwagi. Stopniowo jednak miało to się stać zarzewiem nieporozumień pomiędzy Studium Turyzmu a Ligą Popierania Turystyki.

132

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

4.4. Wydawnictwa

Studium prowadziło ożywioną działalność wydawniczą, publikując: „Prace Studium Turyzmu U.J.” (6 tomów), „Komunikaty Studium Turyzmu U.J.” (22 zeszyty) oraz czasopismo „Turyzm Polski” (roczniki 1938-1939) (ryc. 4.41, 4.42). Redaktorem wszystkich tych wydawnictw był S. Leszczycki⁴. Wydawnictwa te do dzisiaj są cytowane w światowej literaturze przedmiotu. Prowadzenie akcji wydawniczej, (zwłaszcza do końca 1938 r.), było możliwe dzięki poparciu finansowemu Wydziału Turystyki Ministerstwa Komunikacji, PBP „Orbis”, Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie oraz Ligi Popierania Turystyki. W wydawnictwach Studium swoje prace publikowało kilkudziesięciu autorów, spośród których należy wymienić zwłaszcza: Karola Bromka, Tadeusza Chorabika (ryc. 4.43-4.45), Stanisława Faechera, Zygmunta Filipowicza, Mieczysława Fularskiego (ryc. 4.46-4.47), Adama Gadomskiego, Walerego Goetla, Mariana Gotkiewicza, Mieczysława Kaplickiego, Janinę Kawecką, Wandę Leszczycką (ryc. 4.48), Stanisława Leszczyckiego, Henryka Mianowskiego, Władysława Milatę, Witolda Mileskiego, Zofię Nadwodzką, Elfrydę Nawra-tilówną [Trybowską] (ryc. 4.49), Mieczysława Orłowicza, Wiktora Ormickiego, Wandę Prażmowską-Ivankę, Zbigniewa Tokarskiego, Czesława Trybowskiego, Tadeusza Wilgata, Eugeniusza J. Zaczyńskiego (ryc. 4.50). Z autorów zagranicznych swoje prace prezentowali: Karin Dieckmann (Finlandia), Nicolas D. Eghinitis (Grecja), Maximilian Klafkowski (Niemcy), Angelo Mariotti (Włochy - ryc. 4.51) i Ksarlis Vanags (Litwa).
   W serii „Prac” publikowano przede wszystkim oryginalne rozprawy, ujmujące w sposób kompleksowy dany temat badawczy (ryc. 4.52). W ramach tej serii bardzo prędko zaczęto publikować Bibliografię turystyczną (Z. Nawratilówna [Trybowską]) (ryc. 4.53). Natomiast w „Komunikatach” ukazywały się zwłaszcza streszczenia wykonywanych prac, doniesienia, sprawozdania, wstępne wyniki badań, materiały statystyczne, tłumaczenia (ryc. 4.54). W miesięczniku „Turyzm Polski” główne miejsce zajmowały problemy teoretyczne, a także zagadnienia organizacyjno-gospodarcze turyzmu w Polsce. W czasopiśmie prezentowano też publikacje o charakterze statystycznym, dotyczące wydarzeń w turystyce międzynarodowej, kronikę wydarzeń w turystyce w kraju i na świecie oraz przegląd piśmiennictwa turystycznego. W periodyku ukazało się ogółem około 80 artykułów i notatek (ryc. 4.55-4.57). W wydawnictwach Studium obok słuchaczy i współpracowników publikowali swe prace zapraszani autorzy polscy i zagraniczni, odgrywający czołową rolę w działalności naukowej lub organizacyjno-gospodarczej związanej z ruchem tury-styczno-uzdrowiskowym.

⁴ Szczegółowej charakterystyki wydawnictw Studium dokonał Z. Tokarski, 1992, Wydawnictwa Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego w /Craśowie.jw:] A. Jackowski (red.), Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego (1936-1939), Kraków, s. 61-87.

133

Studium Turyzmu

Ryc. 4.41. Wybrane publikacje Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

134

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

Ryc. 4.42. Miesięcznik „Turyzm Polski”

Ryc. 4.43. „Komunikaty Studium Turyzmu

wydawany w latach 1938-1939

Uniwersytetu Jagiellońskiego”, 1938, z. 6

Ryc. 4.44.
Tabela z opracowania T. Chorabika,
Ruch uzdrowiskowo-letniskowy w województwie krakowskim

135

Studium Turyzmu

Ryc. ĄA5.Zestawienie ruchu uzdrowiskowo-letniskowego w/g gmin. Tabela z opracowania T. Chorabika,
Ruch uzdrowiskowo letniskowy w województwie krakowskim

136

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

             Ryc. 4.46. M. Fularski,
    Aktualne problemy turystyki zagranicznej,
           „Prace Studium Turyzmu
           UJ w Krakowie”, 1938, t. 6


Ryc. 4.47. Opracowania kartograficzne z pracy M. Fularskiego,
   Aktualne problemy turystyki zagranicznej, „Prace Studium Turyzmu UJ w Krakowie”, 1938, t. 6




137

Studium Turyzmu

Ryc. 4.48. Rozmieszczenie ruchu uzdrowiskowo-letniskowego w poszczególnych miejscowościach i powiatach wojew. pomorskiego w 1938 r., W. Leszczycka, Ruch uzdrowiskowo-letniskowy w województwie pomorskim, Kraków 1939

138

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

Ryc. 4.49. Mapka przeglądowa terenów narciarskich świata opracowana przez E. Trybowską, E. Trybowska, Geograficzne występowania narciarstwa na kuli ziemskiej, „Turyzm Polski”, 1938,1.1, nr 11, s. 67

139

Studium Turyzmu

Ryc. 4.50. Roczna frekwencja w Zakopanem z latach 1918-1937. Tabela z opracowania
             E. Zaczyńskiego, Dwadzieścia lat rozwoju Zakopanego, s. 5



















    Ryc. 4.51. Tłumaczenie opracowania
    A. Mariottiego Organizacja turystyki w Italii faszystowskiej wydane w ramach serii „Prace Studium Turyzmu UJ w Krakowie”, 1939, z. 17

140

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

141

Studium Turyzmu

Ryc. 4.53. Elfryda Nawratilówna
Bibliografia turystyczna za rok 1936,
Kraków 1937

          Ryc. 4.54. Marian Ciężkowski,
          Ruch uzdrowiskowo-letniskowy w województwie stanisławowskim, „Komunikaty Studium Turyzmu
            UJ w Krakowie”, 1939, z. 19













Ryc. 4.55. Ruch turystyczny na szlakach narciarskich w Beskidzie Śląskim, S. Milatowa, Ruch turystyczny na szlakach narciarskich w Beskidzie Śląskim, „Turyzm Polski”, t. 1, nr 1-2, s. 23

142

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

Ryc. 4.56. Ruch pielgrzymkowy do Mogiły, F. Śliwa, Odpust w Mogile, „Turyzm Polski”, t. 2, nr 2, s. 32








Ryc. 4.57. Notka prasowa o czasopiśmie „Turyzm Polski” wydawanym przez Studium Turyzmu UJ w Krakowie (IKC, 1938, nr 56, 25 11, s. 22)

143

Studium Turyzmu

   Studium posiadało jeszcze jedno wydawnictwo, choć formalnie jego właścicielem była Liga Popierania Turystyki. Chodzi mianowicie o „Biuletyn Komisji Studiów Ligi Popierania Turystyki”, ukazujący się w Krakowie, a którego redaktorem był również
S. Leszczycki. Opublikowano dwa tomy (1937-1938). W „Biuletynie”, który z założenia miał trafiać do centralnych władz państwowych, ukazywały się przedruki tekstów z „Prac” lub „Komunikatów” Studium Turyzmu UJ. Cały tom drugi wypełniła praca S. Leszczyc-kiego Region Podhala. Podstawy geograficzno-gospodarcze planu regionalnego, przedruk z „Prac Geograficznych Instytutu Geograficznego UJ”, zeszyt 20.
   W dniu 15 maja 1939 r. sporządzono wstępny projekt zawartości trzeciego tomu „Biuletynu”. Wykaz, podpisany przez S. Faechera i S. Leszczyckiego, nie zawiera autorów. W tomie miały znaleźć się następujące artykuły:
1. Sprawozdanie z działalności Komisji za rok 1938;
2. Ruch turystyczno-masowy w latach 1937 i 1939;
3. Ruch w hotelach i schroniskach LPT w roku 1938;
4. Frekwencja na kolejkach górskich na Kasprowy [Wierch] i w Krynicy;
5. Turystyka zagraniczna do Polski i jej znaczenie gospodarcze;
6. Bibliografia turystyczna za rok 1937;
7. Sprawozdanie z działalności Komisji Śniegowej i Lawinowej TKN [Towarzystwa Krzewienia Narciarstwa].
   Planowano, że pozycje 5. i 6. ukażą się równolegle jako „Prace Studium Turyzmu UJ”. Ponadto Studium zamierzało wydać po polsku (w 1939 r. lub na początku 1940 r.) podstawową pracę włoskiego uczonego z zakresu turystyki Angelo Mariottiego Corso di Eco-nomia Turistica, wydaną w 1933 r. przez Istituto Geografico de Agostini. Przypomnijmy, że w ramach „Komunikatów Studium Turyzmu UJ” ukazała się praca tego autora pt. Lbr-ganizzazione turistica nellTtalia fascista (z. 17). Współpraca z Włochem miała przynieść rezultat nieco później, w bardzo dramatycznych warunkach.
   Z różnych źródeł wynika ponadto, że w początkowej fazie działalności Komisja zamierzała wydawać również dwa inne periodyki: „Archiwum” oraz „Komunikaty” {Kronika turystyczna. Biuro studiów turystycznych... 1936, 12; Dwa lata Ligi Popierania Turystyki 1937, 98). Autorom nie udało się natrafić na ślad takich tytułów; prawdopodobnie LPT zrezygnowała z publikowania dodatkowych czasopism.


4.5.  Prace dokumentacyjne i zbiory

Obok działalności dydaktycznej i badawczej Studium podejmowało czynności typu dokumentacyjnego. Do takich zaliczyć należy przede wszystkim prowadzone od 1936 r. prace nad kartoteką osobliwości turystycznych. Miała ona stanowić rejestr szeroko rozumianych

144

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

walorów turystycznych oraz niektórych elementów infrastruktury turystycznej. Każdy uwzględniany obiekt posiadał odrębny wzór karty rejestracyjnej. Ponadto w kartotece gromadzono materiały do bibliografii piśmiennictwa turystycznego. Pod koniec 1938 r. rejestr zawierał informacje o ponad 17 tys. osobliwości turystycznych Polski oraz blisko 2,2 tys. pozycji literatury.
   Najwięcej materiałów zebrano dla województw: krakowskiego (około 3,5 tys. pozycji), lwowskiego (1,9 tys.), pomorskiego (1,6 tys.) i poznańskiego (1,6 tys.). Kartotekę weryfikowano w terenie, korzystając m.in. z pomocy władz powiatowych, regionalnych związków letniskowych i organizacji turystycznych. Projektowano opracowanie nowych rejestrów dla kąpielisk, rewirów myśliwskich, rewirów rybackich (wędkarskich) oraz przemysłu ludowego.
   Dużą wagę przywiązywano w Studium do kartoteki adresowej władz, instytucji i towarzystw turystycznych w Polsce oraz osób interesujących się problematyką turystycz-no-uzdrowiskową. Prowadzono prace typu bibliograficznego, publikowane następnie w formie odrębnych wydawnictw lub na bieżąco w kolejnych numerach „Turyzmu Polskiego”. W tym celu opracowano również kartotekę polskich oraz zagranicznych czasopism i wydawnictw periodycznych z zakresu turyzmu.
   Zadaniem archiwum było gromadzenie materiałów (na ogół rękopiśmiennych) zebranych przez uczestników Studium w terenie, a także materiałów nadsyłanych przez instytucje i organizacje. Posiadało ono bogatą dokumentację dotyczącą zagadnień turystycznych w Polsce i za granicą. W 1938 r. zaczęto gromadzić archiwum wycinków z prasy polskiej i zagranicznej, odnoszących się do działalności i wydawnictw Studium. W archiwum tym znajdowały się też prace uczestników i współpracowników, publikowane w obcych wydawnictwach.
   Należy wreszcie wspomnieć o zbiorach kartograficznych (901 poz. w 1938 r.) i dobrze zaopatrzonym księgozbiorze bibliotecznym, zarówno w zakresie druków zwartych (około 1600), jak i czasopism (217 tytułów). Warto zaznaczyć, że zbiory te prowadzone były wspólnie ze zbiorami Komisji Studiów LPT. Wzajemnie się one uzupełniały, co podnosiło ich znaczenie w sieci bibliotek specjalistycznych. Przykładowo, w 1937 r., obok zbiorów bibliotecznych i map będących własnością Studium, do dyspozycji czytelników były 233 pozycje książkowe, 62 tytuły czasopism i 361 map ze zbiorów Komisji Studiów. Później jednak ta „wspólnota” miała się okazać niebezpieczna dla księgozbioru Studium.
   Część zbiorów wiązała się bezpośrednio z działalnością dydaktyczną. Były to przeźrocza i fotografie (wykorzystywane zwłaszcza w czasie zajęć z geografii turystycznej Polski i świata, a także propagandy i informacji turystycznej) oraz afisze (ćwiczenia z propagandy turystycznej).
   Zbiory fotograficzne liczyły łącznie ponad 3 000 jednostek. Były to zarówno zdjęcia robione przez słuchaczy Studium, jak też kartki pocztowe wydawane przez Wydział Turystyki Ministerstwa Komunikacji oraz Książnicę-Atlas.

145

Studium Turyzmu

   Po przejęciu budynku Instytutu Geograficznego UJ przez okupanta niemieckiego w 1939 r. zbiory fotograficzne Studium Turyzmu, dotyczące Polski, zostały w znacznej części zgarnięte przez Institut fur Deutsche Ostarbeit w Krakowie. Umieszczono je głównie w dziale kultury i sztuki (Sektion Kunstgeschichte), choć niektóre znalazły się również w dziale krajoznawczym (Sektion Landeskunde). E. Duszeńko-Król wysuwa wniosek, że o cennych zbiorach fotograficznych mógł Niemców informować Henryk Szatkowski, który w jakiś sposób współpracował ze Studium (Duszeńko-Król 2014). We wrześniu 1944 r. zostały wywiezione wraz z innymi zbiorami tej placówki oraz Uniwersytetu Jagiellońskiego do Bawarii i umieszczone w zamkach w Mikach oraz Zandt. Tam odnalazł je Karol Estreicher, który w latach 1946-1948 kierował akcjami rewindykacyjnymi.
   Włączone do Ostinstitut zbiory Instytutu Geograficznego UJ (a więc i Studium Turyzmu) wróciły do Polski w pierwszym transporcie w dniu 30 kwietnia 1946 r. Składał się on z 24 wagonów, przy czym geografia uniwersytecka zajmowała część wagonu nr 17 (Duszeńko-Król 2014). Geografom zwrócono wywieziony księgozbiór i odnalezione mapy, natomiast kolekcja fotograficzna z niewiadomych przyczyn została rozparcelowana między kilka jednostek Krakowa. Najwięcej znalazło się w zbiorach obecnego Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ. Być może wynikało to z faktu, że Leszczycki był wtedy zajęty sprawami państwowymi w Warszawie i nie miał czasu (a może ochoty?), aby powrócić do spraw związanych ze Studium Turyzmu. W każdym razie, jak wynika z badań E. Duszeńko-Król (2014), większość zbiorów fotograficznych Studium przetrwała, choć została rozproszona. Obok wymienionego już Instytutu Etnologii i Antropologii UJ niewielkie kolekcje znajdują się w Instytucie Historii Sztuki UJ, Muzeum Etnograficznym w Krakowie, Bibliotece Jagiellońskiej oraz w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ (Duszeńko-Król 2014). Część dawnej kolekcji znajduje się ciągle w rękach anonimowych zbieraczy, o czym mogą świadczyć pojawiające się na różnych giełdach internetowych pocztówki z pieczątką „Studium Turyzmu UJ”.
   Wreszcie warto podkreślić, że w 1938 r. Studium zainicjowało zbieranie „produktów” zdrojowych, przeznaczonych do zajęć z geografii uzdrowisk i propagandy turystycznej. Zbiór ten opierał się głównie na okazach nadesłanych przez uzdrowiska w Truskawcu, Morszynie i Niemirowie.


4.6.  Współpraca z urzędami, instytucjami i organizacjami turystycznymi w Polsce

Studium utrzymywało ożywione kontakty z szeregiem urzędów oraz instytucji państwowych i samorządowych działających na polu turystyki, a także z większością organizacji

146

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

turystycznych. Współpracę tę nawiązywano przede wszystkim w celu podejmowania wspólnych opracowań, dla wymiany materiałów naukowych, statystycznych i informacyjnych lub w celu zapewnienia słuchaczom odpowiednich miejsc do odbywania praktyk. Kontakty te miały również duże znaczenie dla właściwej organizacji badań terenowych. Do głównych partnerów Studium należało blisko 50 urzędów, instytucji czy organizacji, spośród których wymienić należy zwłaszcza:
-  Wydział Turystyki Ministerstwa Komunikacji, Warszawa,
-  Wojewódzkie Komisje Turystyczne,
-  Ligę Popierania Turystyki,
-  Związek Powiatów Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa,
-  Związek Ziem Górskich, Warszawa,
-  Związek Uzdrowisk Polskich, Warszawa,
-  Związki Letniskowe w Krakowie, Lwowie i Stanisławowie,
-  PBP „Orbis”,
-  Izby Przemysłowo-Handlowe w Krakowie, Katowicach i Lwowie,
-  Główny Urząd Statystyczny, Warszawa,
-  Biura Planu Zabudowania Regionalnego (zwłaszcza w Krakowie i Lwowie),
-  Państwową Radą Ochrony Przyrody,
-  Polskie Towarzystwo Balneologiczne,
-  Polskie Towarzystwo Tatrzańskie,
-  Polski Związek Turystyczny w Krakowie,
-  Polski Związek Narciarski,
-  Polskie Towarzystwo Krajoznawcze,
-  Polski Touring Klub,
-  Polskie Towarzystwo Geograficzne.
   Z racji pełnionej funkcji S. Leszczycki uczestniczył w różnorodnych przedsięwzięciach, niekoniecznie związanych z działalnością Studium. Przykładowo można wymienić następujące imprezy:
1.  próbną jazdę najnowszego typu polskiego parowozu górskiego na linii Kraków-Zako-pane (4 kwietnia 1936 r.);
2.  wycieczkę specjalną pociągiem z Krakowa do Makowa Podhalańskiego, połączoną ze zwiedzaniem Domu Wypoczynkowego PKP (30 października 1936 r.) (ryc. 4.58);
3.  poświęcenie kolejki linowej z Kuźnic na Kasprowy Wierch (22 listopada 1936 r.) (ryc. 4.60);
4.  poświęcenie kolejki górskiej w Krynicy (19 grudnia 1937 r.);
5.  obrady Rady Głównej i Walny Zjazd Delegatów LPT (19 grudnia 1937 r.). Utworzono wówczas Związek Propagandy Turystycznej. Leszczycki wygłosił referat pt. Ruch turystyczny w Polsce w świetle cyfr (Leszczycki 1992).

147

Studium Turyzmu

DYREKTOR KOLEI PAŃSTWOWYCH I PRZEWODNICZĄCY DELEGATCRY LIGI POPIERANI A TURYSTYKI W KRAKOWIE

MA ZASZCZYT ZAPROSIĆ

OO WZIĘCIA UDZIAŁU W WYCIECZCE SPECJALNYM POCIĄGIEM Z KRAKOWA DO MAKOWA

POŁĄCZONEJ Z WYŚWIETLANIEM FILMÓW W WAGONIE ..DANC1NG-K1NO“ ORAZ ZWIEDZENIEM „DOMU WYPOCZYNKOWEGO“ RODZINY KOLEJOWEJ. WYCIECZKA ODBĘDZIE SIĘ W PIĄTEK DNIA 30 PAŹDZIERNIKA U. R.

ZAPROSZENIE WAŻNE
1>LA JEDNEJ O8OHY,

Inż. J. Wołkanowski.

Ryc. 4.58. Zaproszenie dla Stanisława Leszczyckiego do wzięcia udziału w wycieczce specjalnym pociągiem z Krakowa do Makowa, 30 października 1936 r. (Archiwum IGiGP UJ)




4.7. Współpraca z placówkami zagranicznymi

Od samego początku Studium nawiązało kontakty z analogicznymi placówkami zagranicznymi, a także z szeregiem innych instytucji, których działalność była związana z turystyką. Pierwsze bezpośrednie kontakty podjęto z instytucjami Austrii, Grecji, Jugosławii, Niemiec, Rumunii i Włoch. Ogółem nawiązano porozumienia z blisko 50 europejskimi kontrahentami. Utrzymywano ponadto kontakty z oficjalnymi urzędami turystycznymi wszystkich krajów Europy i wielu państw pozaeuropejskich, a także z międzynarodowymi organizacjami związanymi z turystyką. Ważną rolę w rozwijaniu tej współpracy odegrało czasopismo „Turyzm Polski” (w 1938 r. wymiana z 72 wydawnictwami periodycznymi z 28 państw). Studium utrzymywało też kontakty z osobami specjalizującymi się w zagadnieniach turystycznych, udostępniając im łamy swych wydawnictw. Uczestnicy Studium proszeni byli przez różne instytucje zagraniczne o opracowania dotyczące problemów turystyki w Polsce.
   Przykładowo można tu wymienić studia na temat:
- organizacji turystyki w Polsce dla Francuskiego Urzędu Turystycznego (Office National du Tourisme);
- wczasów dla Międzynarodowego Biura Pracy w Genewie;


148

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

- współpracy placówek naukowych w zakresie badań dotyczących zagadnień gospodarczych turystyki międzynarodowej dla Conseil Central du Tourisme International;
- turystyki w Polsce dla Association International du Tourisme.
   Pomyślnie rozwijająca się współpraca z zagranicą sprawiła, że do Studium nadsyłano bogatą dokumentację informacyjno-statystyczną i kartograficzną. Umożliwiło to na przełomie 1938/1939 r. podjęcie szeregu nowych studiów, m.in. dotyczących turystyki międzynarodowej, stacji sportów zimowych i dostępności komunikacyjnej górskich obszarów turystycznych Europy.


4.8.  Zakończenie działalności

Pod koniec 1938 r. nad Studium zaczęły się zbierać czarne chmury, stawiające pod dużym znakiem zapytania możliwość jego dalszego działania. Władze w Warszawie szukały pretekstu umożliwiającego likwidację Studium Turyzmu UJ. Wykorzystano w tym celu „wątek ochroniarski”. Zaczęto kwestionować obiektywność działań S. Leszczyckiego na rzecz turystyki wobec faktu, że jego bezpośredni zwierzchnik, J. Smoleński, przez cały okres międzywojenny działał na polu ochrony środowiska, a w 1938 r. pełnił nawet funkcję przewodniczącego Państwowej Rady Ochrony Przyrody. Z historii znamy stanowisko Rady w sprawie budowy kolejki linowej na Kasprowy Wierch. Nie znalazło ono uznania w środowiskach rządowych, które zaczęły traktować „ochroniarzy” jako osoby działające na szkodę kraju. Z drugiej strony grupa urzędników warszawskich uznała, że taka placówka jak Studium Turyzmu może funkcjonować wyłącznie w stolicy. O nastawieniu władz decydowały też zapewne względy natury politycznej. Matecznikiem geografii turyzmu był Instytut Geograficzny UJ. Szczęśliwie jego szef, profesor J. Smoleński, był uodporniony na wszelkiego rodzaju naciski polityczne. Chcąc doprowadzić do likwidacji Studium, władze musiały więc szukać innych metod. Nie miały one nic wspólnego z etyką pracownika państwowego i interesami polskiej turystyki.
   Jako zwiastun ciężkich chwil dla Studium została odebrana odmowa Ministerstwa Komunikacji przyjęcia w Warszawie S. Leszczyckiego w dniu 8 listopada 1938 r. Chciał on omówić sprawę funkcjonowania kierowanej przez siebie placówki, wydawania czasopisma „Turyzm Polski”, statystyki turystycznej i rozszerzenia prac badawczych poprzez nawiązanie ścisłej współpracy z analogicznymi placówkami zagranicznymi. Na egzemplarzu jego prośby o przyjęcie urzędnik ministerstwa napisał odręcznie: proszę zawiadomić p. Leszczyckiego żeby nie przyjeżdżał aż go wezwę (Archiwum IGiGP UJ).
   Z zachowanych materiałów można wnioskować, że główny spór toczył się o „Turyzm Polski”, a zwłaszcza o profil merytoryczny tego pisma. W obszernym memoriale do Ministerstwa Komunikacji (Wydział Turystyki) z dnia 18 stycznia 1939 r. S. Leszczycki bardzo

149

Studium Turyzmu

wyczerpująco scharakteryzował to czasopismo. Podkreślił w nim m.in., że o randze „Turyzmu Polskiego” może świadczyć fakt, że w prasie polskiej ukazało się na temat czasopisma 68 przychylnych recenzji, notatek i artykułów oraz 19 w prasie zagranicznej. Około 40 przedruków z „Turyzmu Polskiego” ukazało się w 16 polskich czasopismach. Memoriał został wystosowany w związku z niewywiązaniem się przez Ministerstwo z obietnicy finansowania „Turyzmu Polskiego”. Od pierwszego zeszytu redakcja informowała zawsze, że czasopismo jest wydawane z zasiłku Wydziału Turystyki. W momencie wystosowania omawianego pisma do Ministerstwa w kasie periodyku notowano poważny deficyt, który uniemożliwiał kontynuowanie jego wydawania.
   Od końca 1938 r. zdecydowanie niechętne stanowisko wobec Studium zaczął zajmować Wydział Turystyki Ministerstwa Komunikacji, kierowany przez H. Szatkowskiego. Apogeum trudności przypadało na 1939 r. Świadczą o tym m.in. słowa skreślone przez S. Leszczyckiego na swojej wizytówce, którą następnie przekazał Witoldowi Mileskiemu, kierownikowi Centralnego Biura PTT z prośbą o interwencję. Oto treść tej krótkiej „korespondencji”:
   Studium gwałtownie potrzebuje: 2000 zł - na wydawnictwa, prace terenowe i wycieczkę naukową oraz 2000 zł - na Turyzm Polski - miałem je dostać wg obietnicy (...) w połowie czerwca [1939] (Archiwum IGiGP UJ).
   W. Mileski przychylił się do prośby swego przyjaciela i w dniu 1 lipca 1939 r. przekazał pisemną informację o prośbie S. Leszczyckiego Wydziałowi Turystyki Ministerstwa Komunikacji, jednak nigdy nie została ona uwzględniona (ryc. 4.59). W odpowiedzi Studium otrzymało dość enigmatyczną informację o możliwościach finansowania „Turyzmu Polskiego” w pierwszym kwartale 1939 r. Równocześnie Ministerstwo przedstawiło redakcji konkretne wymagania programowe. Była to zapowiedź dalszych upokorzeń Studium Turyzmu przez władze i organizacje rządowe.
   Najprostszym sposobem doprowadzenia tej placówki do upadku było pozbawienie jej dotacji finansowych. Znaleziono bardzo wygodny dla władz argument sprowadzający się do tego, że geografowie nie są przygotowani do pracy w turystyce. Zarzut ten rozciągnięto również na absolwentów Studium Turyzmu. Rozpoczęto kampanię kwestionującą wiadomości i wykształcenie absolwentów geografii w zakresie wiedzy turystycznej. Koronnym argumentem władz, potwierdzającym tę tezę, miało być rzekome ograniczenie wykształcenia geografa wyłącznie do teorii nauki. Nie bardzo wiadomo, co władze miały na myśli, wytykając absolwentowi geografii owe teoretyczne przygotowanie do pracy. Zresztą często same sobie zaprzeczały. Przykładowo jednym z istotnych zarzutów stawianych Studium był fakt, że geografowie aktywnie uczestniczyli w różnego rodzaju pracach planistycznych. Interpretując taką opinię władz, można przyjąć, że planowanie przestrzenne nie miało charakteru aplikacyjnego. Takich sprzeczności można znaleźć więcej.

150

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

Ryc. 4.59. Notatka sporządzona przez W. Mileskiego na temat prośby S. Leszczyckiego o dofinansowanie prac i wydawnictw Studium Turyzmu UJ przez Wydział Turystyki, lipiec 1939 r. (Archiwum IGiGP UJ)



   Poniżej przedstawiamy tylko kilka wątków tej kompromitującej ówczesną elitę kampanii. Zapewne z 1938 r. pochodzi tylko częściowo datowany (27 września) rękopis sygnowany prawdopodobnie przez Józefa Szelichowskiego, naczelnika w Ministerstwie Komunikacji. Manuskrypt zawiera wiele ciekawych sformułowań związanych z ośrodkiem krakowskim, które z pewnymi skrótami należy przytoczyć. Dokument zaczyna się od słów:
   Czasopismo «Turyzm Polski» jest pismem czysto teoretycznym, jak zresztą cały kierunek tzw. «Studium Turyzmu». Czy kierunek jego jest zgodny z życzeniem Wydziału Turystyki [Ministerstwa Komunikacji] trudno odpowiedzieć, bo praktycznie Wydział żadnych «życzeń» nie wyrażał.
Uważam, że cała ta akcja stoi na jednym człowieku, t.j. dr. Leszczyckim, który jest człowiekiem dużej wiedzy i ma duże zasługi jako ten, który pierwszy wprowadził turystykę jako problem na forum naukowe. Inna rzecz, że będąc związany ze sferami uniwersyteckimi od których zależy jego kariera naukowa i życiowa, prowadzi Studium w kierunku najbardziej mile widzianym przez sfery profesorskie, a więc tzw. «ochroniarskim», geograficznym, statystycznym, a nie praktycznym. Porównując do innych dziedzin to Studium Turyzmu ma się do tego co być powinno i czego nam potrzeba jak nauka chemii na uniwersytecie do


151


Studium Turyzmu

nauki chemii na politechnice. Z pierwszego wychodzą teoretycy i belfrzy, z drugiej praktyczni inżynierowie. Istota rzeczy leży więc w tym, czego się od Studium oczekuje. Zdaniem moim jeżeli Wydział i Liga [Popierania Turystyki] dają pieniądze, to po to by mieć realną korzyść, t.j. kadrę dla młodych, fachowych i ideologicznie związanych pracowników. Tymczasem ze Studium wychodzą ludzie bez praktycznej wiedzy i o nastawieniu wybitnie „ochroniarskim” co nie dotyczy tylko sprawy Tatr, ale w ogóle całego kompleksu turystyki. W obecnym stanie rzeczy nigdy się to nie zmieni, bo przełożony dr. Leszczyckiego - prof. Smoleński jest czołowym ochroniarzem i wrogiem naszego systemu. Poza tym prace Studium idą w kierunku teoretycznym (...). Uważam za celowe nie palić mostów, ale dawać pieniądze tylko symbolicznie (...) a z czasem stworzyć w Warszawie przy WSH własne studium, szkolące praktyków (Archiwum IGiGP UJ).
   Wątek „ochroniarski” stanowił główny argument przeciwników Studium. Zresztą sam Leszczycki nie krył się z tym, że był popierany personalnie przez profesorów Walerego Goetla, Władysława Szafera, a przede wszystkim Jerzego Smoleńskiego, a więc przyrodników i krajoznawców, którzy w tym czasie prowadzili rozmaite akcje dotyczące ochrony przyrody (Leszczycki 1992, 20).
   Dalej zarzuca się Studium, że wraz z Instytutem Geograficznym UJ angażuje się w sprawy planowania regionalnego, które często jest realizowane w opozycji do oficjalnej polityki władz. W konkluzji zaproponowano utworzenie w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie Zakładu Gospodarki Turystycznej, który miałby szkolić specjalistów dziedziny gospodarczej. Bardzo lekceważąco pisano, że uczniowie Studium są geografami, wynoszą więc ze Studium wiadomości raczej teoretyczne, niż rzeczywiste przygotowanie czy to w skomercjalizowanych instytucjach turystycznych jak Liga Popierania Turystyki czy Orbis, czy też administracyjnych i propagandowych komórkach urzędowych i społecznych (Archiwum IGiGPUJ).
   W opozycji do stanowiska władz były wysokie oceny pracy Studium m.in. ze strony różnych biur podróży, administracji regionalnej i placówek planowania przestrzennego.
   Od końca 1938 r. zdecydowanie negatywne stanowisko wobec Studium zajął Wydział Turystyki Ministerstwa Komunikacji, kierowany przez H. Szatkowskiego. W piśmie skierowanym przez ten Wydział do swego ministra z 14 października 1938 r. w pierwszej części (zresztą bardzo krótkiej) scharakteryzowano (bez żadnej oceny) dotychczasową działalność Studium. Dla badacza dziejów tej placówki istotna jest część druga pisma (ryc. 4.60). Czytamy w niej m.in.:
   Zdawałoby się, że skoro Wydział Turystyki i Liga [Popierania Turystyki] zależna od Wydziału łoży tak znaczne kwoty [1936-1938 około 46 tys. zł] na powyższy cel, cała placówka będzie prowadzona po linii interesów Wydziału, zgodnie z jego polityką i ideologią i będzie kształcić pracowników, których będzie mogła zużytkować Liga lub Wydział do swych rozrastających się agend. Niestety obserwacja działalności studium prowadzi do wniosków wręcz odmiennych:

152

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

Ryc. 4.60. Fragment pisma z bardzo krytyczną oceną Studium, wystosowany przez Wydział Turystyki do ministra komunikacji, 14 października 1938 r. (Archiwum IGiGP UJ)



   [1.] ... bezpośrednim zwierzchnikiem studium jest prof. U. J. dr Jerzy Smoleński p.o. Prezesa Państwowej Rady Ochrony Przyrody - instytucji, której negatywny stosunek do całej polityki Wydziału Turystyki jest aż nadto dobrze znany. Z faktu tego płynie całe nastawienie i duch panujący w studium, któremu podlegają tak słuchacze, jak i bezpośredni kierownik studium dr Leszczycki. Jasnym jest, że będąc bezpośrednio związany z osobą prof. Smoleńskiego oraz całym zespołem profesorskim, popierającym stanowisko prof. Smoleńskiego oraz byłego prezesa PROP - prof. Szafera, dr Leszczycki nie jest w możności przeprowadzić radykalnej zmiany i należytego wpływu Wydziału na studium.
2.    Zagadnienie turystyki jest zagadnieniem przede wszystkim gospodarczym, a zapotrzebowanie pracowników dotyczy sił przygotowanych praktycznie (...). Tymczasem prace studium idą w kierunku ściśle teoretycznym - geografii, statystyki, klimatologii, ewidencjonowania etc., co niewątpliwie ma swoje znaczenie, których jednak ani Wydział Turystyki ani Liga Popierania Turystyki nie potrzebują, mając natomiast rzeczywiste zapotrzebowanie dla


153


Studium Turyzmu

szkolenia praktycznego. Siły wykształcone ze studium nie przedstawiają dla realnych prac prawie żadnej wartości (...).
   3.    Wskutek skupienia większości zainteresowań studium na zagadnieniach teoretycznych, łączących się przeważnie z problemami geograficznymi, co wypływa z umieszczenia studium w ramach Instytutu Geograficznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, wyznacza się zbieżność interesów studium z podobnymi teoretycznymi placówkami lub organizacjami, jak biura planowania regionalnego, Związek Ziem Górskich etc. W dalszym następstwie instytucje te, których praca również nie jest w 100 procentach uzgodniona z wytycznymi Wydziału, wywierają przemożny wpływ na studium, co odzwierciedla się w wystąpieniach, publikacjach i wzajemnej współpracy.
   Wszystko to stwarza sytuację, która z punktu widzenia Wydziału Turystyki wymaga reformy. Wydział świadczy poważne kwoty, które nie tylko nie dają realnych korzyści praktycznych, ale nawet moralnie zbierają owoce czynniki stojące poza Wydziałem, a ustosunkowane do jego prac negatywnie lub konkurencyjnie (...).
   Natomiast wobec bezsprzecznej celowości i konieczności stworzenia ośrodka, który szkoliłby narybek dla prac na polu turystyki (...) uważam za celowe nawiązanie kontaktu z wyższą uczelnią na terenie Warszawy, szkolącą praktyków z dziedziny gospodarczej, a więc Wyższą Szkołą Handlową i przygotowanie uruchomienia instytutu naukowego związanego ściśle z Wydziałem Turystyki.
   Zgodnie z tym proszę Pana Ministra o wyrażenie zgody na:
1. powiadomienie Studium Turyzmu U.J. w Krakowie, w odpowiedzi na podanie o subwencję, że Ministerstwo Komunikacji subwencji tej nie udzieli-,
2. zalecenie Lidze Popierania Turystyki, by swe świadczenia w stosunku do Studium ograniczyła do wkładki zadeklarowanej przy założeniu;
3. rozpoczęcie rozmów wstępnych z rektoratem Wyższej Szkoły Handlowej w Warszawie;
4. zarezerwowanie sum przewidzianych w preliminarzu budżetowym na rok 1939 dla Studium Turyzmu na konkretne prace zlecane ew. studium w Krakowie oraz na dotowanie ew. nowego instytutu przy W.S.H.;
5. zamówienie w studium krakowskim kopii kartotek informacyjnych zebranych przez nie dla użytku Wydziału względnie Ligi Popierania Turystyki (Archiwum IGiGP UJ).
   Pismo to zostało przytoczone niemal w całości, świadczy ono bowiem o gęstej atmosferze wokół Studium. Prawie całkowite uzależnienie Studium od finansów Ministerstwa i Ligi Popierania Turystyki w pewnym momencie okazało się największym zagrożeniem. S. Leszczycki miał zapewne świadomość, jakie niebezpieczeństwo może stwarzać taka zależność. Po latach pisał on:
   Byłem (...) związany silnie finansowo z Ligą Popierania Turystyki oraz Wydziałem Turystyki Ministerstwa Komunikacji. (...) Mimo to jednak nie ulegałem całkowicie kierunkom

154

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

reprezentowanym przez LPT, starałem się zachowywać postawę niezależną, własną - i na tym tle narastał konflikt (...) (Leszczycki 1992,21-22).
   Odpowiadając częściowo na to pismo, S. Leszczycki starał się zbijać argumenty władz, podkreślając z mocą, że Studium Turyzmu powstało dopiero w 1936 r. jako wyraz nowej ery turystyki w Polsce. Przyznaję też, że dla Studium pozostawiono opracowywanie zagadnień ściśle teoretycznych, zaś Komisji Studiów Ligi Popierania Turystyki (którą sam kierował) przygotowywanie opracowań praktycznych i załatwianie spraw bieżących (Pismo Komisji Studiów... 1938). Nie ulega jednak wątpliwości, że pismo H. Szatkowskiego, zakopiańczyka, jednego z pomysłodawców budowy kolejki na Kasprowy Wierch, kierującego w Ministerstwie Komunikacji Wydziałem Turystyki, stanowiło ważny element w procesie zniesławiania Studium. W latach okupacji Szatkowski kolaborował z Niemcami jako volksdeutsch, ale przede wszystkim jako ideowy twórca Góralemolku⁵.
   Dość chyba nieoczekiwanie dla S. Leszczyckiego stanowisko Wydziału Turystyki poparł S. Faecher, redaktor „Kuriera Turystyczno-Zdrojowego i Komunikacyjnego”, dodatku specjalnego „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”. S. Leszczycki zaliczał go do bliskich sobie osób i uważał za swego protektora działalności na terenie PZN [Polskiego Związku Narciarskiego] i Ligi Popierania Turystyki, a w szczególności w zakresie Komisji Studiów LPT i komunikatu śniegowego (Leszczycki 199, 19-20).
   S. Faecher zajął się zwłaszcza oceną relacji między Studium Turyzmu a Komisją Studiów LPT. W piśmie z 12 listopada 1938 r. adresowanym do Wydziału Turystyki pisał m.in.:
   Dwa lata (...) współpracy były widownią faktu, że autorytet Studium Turyzmu był przez kierownika stale podnoszony i podkreślany, przy równoczesnym zmniejszaniu a nawet tuszowaniu roli Komisji Studiów L. P. T. Powstawała sytuacja paradoksalna, że Komisja Studiów L.P.T. była tylko formą utrzymywania bytu materialnego dla Studium Turyzmu. (...) Praca (...) współdziałających placówek poszła wyłącznie niemal po linii turystyczno-naukowych zainteresowań geograficznych. Było to niewątpliwie ważne, gdyż poznanie t.z. substancji turystycznej w Polsce i zorientowanie się w istniejących w terenie możliwościach faktycznych -było potrzebne a nawet nieodzowne. Na tern polu osiągnięte zostały wyniki bardzo duże, które zapisać należy na dobro. Natomiast odłogiem pozostała dziedzina zarówno organizacyjno-administracyjna (prawna) jak też - w znacznej części - dziedzina gospodarcza. Obie te ważne dziedziny (...) niemal niczym w pracy obu placówek nie zostały zaznaczone, mimo, że na brak ten kierownikowi często zwracałem uwagę, stawiając tę pracę jako jeden

⁵ Henryk Szatkowski był postacią dość tajemniczą, do dzisiaj motywy jego postępowania nie zostały wyjaśnione. Prawdopodobnie był rezydentem Abwehry. Uciekł z Polski wraz z wycofującymi się wojskami niemieckimi. Dalsze jego losy są nieznane. Po wojnie sąd polski skazał go zaocznie na karę śmierci.

155

Studium Turyzmu

z celów równorzędnych. Bardzo ograniczone były wyniki (...) na polu praktycznego szkolenia pracowników turystycznych. Przeważały bowiem zainteresowania ściśle teoretyczne, a większość słuchaczy względnie pracowników dążyła niemal wyłącznie do tego, aby wypracować ćwiczenie łub też oddać czy nawet wydać drukiem pracę naukową. Powody takiego rozwoju wypadków [wynikają z] wpływów sfer ochroniarskich na pracę Studium Turyzmu i trudnego stanowiska osobistego kierownika obu placówek, zależnego z jednej strony od władz uniwersyteckich, z drugiej zaś strony od władz L. P. T. W danym układzie stosunków zejść musiała współpraca obu placówek na tory szkodliwych wahań i politykowania (Archiwum IGiGP UJ).
   Wobec planów Ministerstwa przeniesienia Studium Turyzmu do Warszawy S. Faecher zajmował stanowisko odmienne. Uważał, że Studium Turyzmu U. J. należałoby pozostawić w Krakowie, godząc się na zakres jego badań o charakterze geograficznym (Archiwum IGiGP UJ).
   Równocześnie jednak zgadzał się z wnioskiem ministerialnym o ograniczenie finansowania placówki uniwersyteckiej. Wnioskował też o całkowite wstrzymanie subwencji dla „Turyzmu Polskiego”, m.in. z powodu pomieszczenia kilku artykułów ochroniarskich o charakterze agitacyjnym, a bez znaczenia naukowego (...) (Archiwum IGiGP UJ).
   Pismo prominentnego działacza Ligi Popierania Turystyki potwierdza pojawiające się wcześniej podejrzenia o istnieniu planów utworzenia podobnej placówki w Warszawie. Głównym argumentem za utworzeniem studium w Warszawie była konieczność kształcenia odpowiednich kadr, a także podjęcie badań nad gospodarczymi aspektami turystyki. W kolejnym piśmie naczelnika Wydziału Turystyki do ministra komunikacji z kwietnia 1939 r. neguje się możliwości krakowskiego Studium Turyzmu do podjęcia takich działań. W piśmie datowanym 16 czerwca 1939 r. skierowanym do ministra komunikacji naczelnik Wydziału Turystyki sugerował ostateczne rozwiązanie poprzez utworzenie Zakładu Gospodarki Turystycznej w Głównej Szkole Handlowej w Warszawie. Nie omieszkał jednak wykorzystać tej okazji do ponownego ataku na placówkę krakowską. Pisał m.in.:
   Niestety działalność Studium, jakkolwiek bezsprzecznie pożyteczna i naukowo wartościowa, nie przynosi dla Ministerstwa Komunikacji korzyści z dwu powodów: pierwsze z powodu personalnych stosunków na Uniwersytecie Jagiellońskim, po drugie z powodu umiejscowienia Studium na uczelni teoretycznej, a nie praktycznej. Odnośnie pierwszego powodu to należy stwierdzić, że Studium wchodzi w skład Instytutu Geograficznego, na którego czele stoi prof. Smoleński, p.o. delegata Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego dla spraw ochrony przyrody, a więc człowiek z zasady nieprzychylnie nastawiony do polityki turystycznej Wydziału. Fakt ten odbija się na ogólnym nastawieniu jakie wynoszą uczniowie studium, na współpracy z Wydziałem Turystyki i oddziaływają na osobę kierownika Studium, bezsprzecznie kwalifikowanego dr. Leszczyckiego. Co do drugiego powodu, to uczniowie Studium są geografami, wynoszą więc ze Studium wiadomości raczej

156

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

teoretyczne, niż rzeczywiste przygotowanie czy to w skomercjalizowanych instytucjach turystycznych jak Liga Popierania Turystyki czy Orbis, czy też administracyjnych i propagandowych komórkach urzędowych i społecznych (Archiwum IGiGP UJ).
   Proponowana przez władze placówka w Warszawie miałaby prowadzić też studia magisterskie z możliwością uzyskiwania później stopni doktorskich. Skierowano w tej sprawie specjalne pismo adresowane do rektora SGH prof. Juliana Makowskiego (kwiecień 1939), zawierające propozycję utworzenia Zakładu Gospodarki Turystycznej. Do tego pisma jest załączony rękopis nieznanego autora, z którego wynika, że kierownikiem wnioskowanego Zakładu miał zostać prorektor SGH i dziekan Wydziału Ekonomii Kazimierz Kasperski. Rękopis zawiera też informację, że roczna dotacja państwa miałaby wynosić około 50 tys. złotych. Przedstawiono również projekt preliminarza przewidujący m.in. finansowanie z tej puli także publikacji wydawanych przez Studium Turyzmu w Krakowie. Uznano widocznie, że wydawnictwa te finansowane głównie przez resort turystyki stanowią z tej racji jego własność.
   Można w tym miejscu zadać pytanie, czy S. Leszczycki zdawał sobie sprawę z zamierzeń władz i czy w jakimkolwiek stopniu uczestniczył w dyskusjach na temat ewentualnego utworzenia w Warszawie placówki naukowo-dydaktycznej z zakresu turystyki. Zachowane dokumenty pozwalają sądzić, że przynajmniej częściowo był wprowadzony w temat. Świadczyć o tym mogą z jednej strony zrobione jego pismem uzupełnienia omawianego rękopisu, z drugiej zaś rękopiśmienny załącznik do listu rektora SGH skierowanego do Ministra Komunikacji (3 lipca 1939 r.), w którym zamieszczono m.in. wykaz proponowanych wykładowców. Wśród nich znajduje się również S. Leszczycki, przy nazwisku którego zaznaczono „Kierownik Studium”.
   W badanych materiałach archiwalnych natrafiono na brulion pisma okólnego Wydziału Turystyki Ministerstwa Komunikacji, datowany na 22 czerwca 1939 r. Miało ono być skierowane do wszystkich głównych instytucji i stowarzyszeń zajmujących się w Polsce turystyką. W jaki sposób ten rękopis znalazł się w archiwum S. Leszczyckiego - trudno dziś powiedzieć. Można przypuszczać, że przekazała go jedna z zaprzyjaźnionych osób, które S. Leszczycki miał w ministerstwie. W piśmie tym czytamy m.in.:
   Dzięki inicjatywie i staraniom Ministerstwa Komunikacji powstaje przy Szkole Głównej Handlowej zakład naukowy, specjalnie poświęcony studiom nad gospodarczą stroną turystyki (Archiwum IGiGP UJ).
   W tym miejscu od razu należy poczynić komentarz, jako że stwierdzenie to nie odpowiada prawdzie. We wspomnianym już liście rektora SGH jest bowiem mowa, że tego typu placówka mogłaby rozpocząć działalność dopiero w roku akademickim 1940/1941. W piśmie mnisterstwa odnajdujemy kolejny przykład dyskredytacji działalności Studium Turyzmu UJ. Oto te słowa:

157

Studium Turyzmu

   Brak tego rodzaju placówki [jak wnioskowana w Warszawie] dawał się odczuwać znacznie w Polsce, zważywszy, że istniejące w Krakowie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego (przy tamt. Instytucie Geograficznym) nastawione jest na kierunek pracy krajoznawczej, inwentaryzacyjnej oraz opracowań teoretycznych, nie ma jednak podstaw do rozwoju najważniejszej gałęzi studiów w dziale turystyki tj. praktycznych studiów gospodarczych, handlowych, komunikacyjnych i przemysłowych, co jedynie może mieć miejsce w oparciu o wyższy zakład naukowy, jakim jest stołeczna Szkoła Główna Handlowa (Archiwum IGiGP UJ).
   Pomijając te nieprawdziwe stwierdzenia, należałoby zadać pytanie, czym Uniwersytet Jagielloński naraził się piszącemu pismo urzędnikowi, że ten nie uznał tej uczelni za wyższy zakład naukowy?
   Studiując archiwalia, można wysnuć wniosek, że S. Leszczycki widział realne zagrożenia dla Studium. Zapewne szukał wyjścia z tej trudnej sytuacji, co w ówczesnych warunkach nie było łatwe. Należy też przypuszczać, że niemały wpływ na zaistniałą sytuację miały elementy pozamerytoryczne, w tym również lewicowe poglądy samego S. Lesz-czyckiego, sympatyzującego z Polską Partią Socjalistyczną. Ministerstwo i Liga Popierania Turystyki, związane bardzo silnie z Bezpartyjnym Blokiem Współpracy z Rządem (BBWR) i Obozem Zjednoczenia Narodowego (OZN), miały duże znaczenie opiniotwórcze. Niemal publicznie wygłaszane nieprzychylne opinie wobec Studium mogły powstrzymywać potencjalnych sponsorów przed udzielaniem tej placówce pomocy. O tym, że S. Leszczycki szukał dla Studium nowego opiekuna, może świadczyć zachowany konspekt jego pisma do Związku Ziem Górskich, napisany zapewne pod koniec 1938 r. lub na początku 1939 r. Jest to swojego rodzaju curriculum vitae, w którym wymienił wszystkie swoje osiągnięcia badawcze i organizacyjne. W pierwszym punkcie konspektu zawarł słowa, stanowiące swoistą ofertę skierowaną pod adresem Związku:
   Zagadnienia uzdrow[iskowo]-/etn[iskowo]-tur[ystyczne] - jako przykład, najlepiej jestem w nich zorientowany - posiadam pracownię Studium Turyzmu U. J. Tę pracownię oddaję do dyspozycji ZZG (Archiwum IGiGP UJ).
   Czy ten zabieg został ostatecznie sfinalizowany - nie wiemy.
   Finałem prób zmierzających do likwidacji Studium Turyzmu UJ była decyzja Zarządu Głównego Ligi Popierania Turystyki z 27 czerwca 1939 r. o pozbawieniu S. Leszczyckiego z dniem 30 czerwca tego roku kierownictwa Komisji Studiów LPT (ryc. 4.61). Dalszy ciąg nagonki na ośrodek krakowski przerwał wybuch II wojny światowej. W zakończeniu listu napisano:
   Zaznaczamy, że do sprawy ewentualnego dalszego honorowania pracy Pana Doktora, jako Kierownika Komisji Studiów, powrócimy we właściwym czasie, w zależności od uzyskania subwencji Ministerstwa Komunikacji na dalsze prowadzenie prac Komisji Studiów (Archiwum IGiGP UJ).

158

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

Ryc. 4.61. Pismo Zarządu Głównego LPT odwołujące S. Leszczyckiego z funkcji kierownika Komisji Studiów LPT, 27 czerwca 1939 r. (Archiwum IGiGP UJ)

159

Studium Turyzmu

Ryc. 4.62. Józef Szelichowski, naczelnik Wydziału Turystyki w Departamencie Ogólnym Ministerstwa Komunikacji (NAC, sygn. 1-A2034)

   Pismo podpisali: Józef Szelichow-ski (ryc. 4.62) oraz Adam Zieliński. Ten pierwszy należał do osób, o których Lesz-czycki pisał, że były z nim zaprzyjaźnione (Leszczycki 1992).
   Studium nie przerywało jednak działalności, kontynuowano prace badawcze. Natomiast pewną nieregularność można zaobserwować w ukazywaniu się poszczególnych zeszytów „Turyzmu Polskiego”.
   Jednak historia nie pozwoliła zapomnieć o Studium jeszcze przez kilka lat. W naszym odczuciu prawdziwe zakończenie działalności tej placówki przejawiło się dwoma wydarzeniami, z których każde ma swoją głęboką symbolikę.
   Wiedząc o nieuchronności wojny z Niemcami, władze państwowe, a za nimi Rada Krakowa, wydały pod koniec sierpnia 1939 r. zarządzenie o obowiązku przygotowania pomieszczeń do zaciemniania w porze wieczorowo-nocnej. Miało to uchronić mieszkańców przed nocnymi nalotami nieprzyjaciela. W Krakowie akcja ta została przeprowadzona bardzo sprawnie. Wśród odnalezionych dokumentów znajduje się potwierdzenie wypłaty dla Adama Figuły, woźnego w Instytucie Geograficznym UJ, za „uszczelnienie i zaciemnienie pracowni” Studium Turyzmu. Praca została wykonana w dniu 29 sierpnia. Instytut, a wraz z nim Studium, sposobił się na wojnę.
   Drugie wydarzenie wiąże się z kierownikiem Studium, czyli S. Leszczyckim. W dniu 6 listopada 1939 r. został on aresztowany wraz z profesorami Uniwersytetu Jagiellońskiego w ramach Sonderaktion Krakau. Początkowo był wywieziony do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, a następnie przetransportowany do Dachau (marzec 1940). Rodzina i przyjaciele podjęli natychmiast kroki zmierzające do jego uwolnienia.
   Szczególne wysiłki czyniła jego pierwsza żona, Wanda Leszczycka. Niestety, nie zachowała się cała korespondencja, jaką prowadziła z władzami niemieckimi. Najstarszy z odnalezionych dokumentów nosi datę 19 stycznia 1940 r. Pismo to, napisane w języku niemieckim, skierowane było do Tajnej Policji Państwowej (czyli Gestapo) w Krakowie. Poniżej podajemy polskie tłumaczenie tego listu:

160

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

   W związku z podaniem z dnia 511940 r. złożonym przez małżonki profesorów Uniwersytetu zwracam się z prośbą o łaskawe zwolnienie mojego męża Stanisława Leszczyckiego z obozu koncentracyjnego Sachsenhausen. W dniu 6 XI1939 został aresztowany wraz z profesorami uniwersytetu.
   Moją prośbę uzasadniam tym, że mój mąż nigdy nie prowadził działalności politycznej, nie był członkiem polskiej armii i nie ma także przeszkolenia wojskowego.
   Nie był też ani profesorem, ani docentem Uniwersytetu, a jedynie asystentem na Wydziale Filozoficznym, gdzie prowadził referat turystyki.
   Ponieważ pozostałam bez środków do życia z moją 3-letnią córeczką, po śmierci mojego ojca, Edmunda Stolfa, emerytowanego austriackiego urzędnika kolei, który zmarł 1311940 r.
   Po powrocie mój mąż, który pochodzi z czysto aryjskiej rodziny i zna język niemiecki, mógłby znaleźć jakieś zajęcie i wybawić mnie wraz z dzieckiem z beznadziejnej sytuacji.
   Wanda Leszczycka, Kraków, ul. Retoryka 1 m. 8 (Wanda Leszczycka an die... 1940).
   Leszczycka wysyłała do Gestapo pisma z prośbą o uwolnienie męża regularnie co miesiąc. Ostatnie nosi datę 22 listopada 1940 r.
   Wanda Leszczycka nie poprzestała na poszukiwaniu sposobów uwolnienia męża jedynie w urzędach niemieckich. Zwróciła się również z prośbą o pomoc do prominentnego w faszystowskich Włoszech prof. Angelo Mariottiego, związanego z Uniwersytetem Rzymskim „La Sapienza”. Prawdopodobnie Leszczycki poznał go w Warszawie na początku lat 30. XX w. W Ministerstwie Komunikacji Mariotti wygłosił wówczas referat na temat organizacji i propagandy turystyki we Włoszech (ryc. 4.63). Potem odnowił z nim kontakty podczas jednej z podróży zagranicznych. Ponieważ prof. Mariotti swoje badania poświęcał prawie wyłącznie problematyce turystycznej, Leszczyki zaprosił go do opublikowania jednej z prac w wydawnictwach Studium Turyzmu UJ. Włoch skorzystał z zaproszenia i w ramach serii „Komunikaty Studium Turyzmu UJ” (zesz. 17, 1939) ukazał się w dwóch wersjach językowych (włoskiej i polskiej) tekst Mariottiego Eórganizazione Turistica neliltalia fascista. W 1940 r. Studium miało wydać inną jego pracę. Ten fakt ośmielił Leszczycką do napisania listu do włoskiego profesora. Nosi on datę 19 lipca 1940 r. (ryc. 4.64):
   Szanowny Panie Profesorze!
   Proszę wybaczyć moją odwagę, że piszę do Pana, choć osobiście Pana nie znam. Małżonek mój, Stanisław Leszczycki, doktor geografii, dyrektor Studium Turyzmu przy Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, jeszcze rok temu wymieniał z Panem doświadczenia na temat prac i publikacji z zakresu turystyki. Także Pańskie prace były tłumaczone i drukowane pod kierownictwem mego męża. Właśnie to jest powodem mej gorącej prośby.
   Małżonek mój dzieli nieszczęście z innymi profesorami z Krakowa i od dziewięciu miesięcy przebywa poza domem, nie mogąc kontynuować swej pracy naukowej. Być może Pan Profesor byłby na tyle uprzejmy i dobry, aby zainteresować się przyszłością mego męża, tak

161

Studium Turyzmu

Ryc. 4.63. Włoski profesor Angelo Mariotti podczas wykładu na temat organizacji propagandy turystycznej Włoch. Widoczni m.in.: minister komunikacji Alfons Kuhn, doktor Mieczysław Orłowicz, Warszawa 1930-1932 (NAC, sygn. l-S-3604)



aby mógł on wrócić do domu i oddać się swej ulubionej pracy. Wszelkie dane może wysłać Panu Profesor Giovanni Maver (lub Pan Michałowski), via Della Fede, Palazzo Doria, który to może wskazać bardziej dokładny adres mojego małżonka⁶.
   Jeszcze raz przepraszam za moją prośbę, ale w takim nieszczęściu nie rezygnuje się z żadnej możliwości.
   Panie Profesorze, proszę przyjąć me najgłębsze wyrazy szacunku (List W Leszczyckiej do A. Mariottiego 1940).

⁶ Giovanni Maver (1891-1970) - włoski slawista i polonista; Józef hrabia Michałowski (1870-1956) - polski historyk i prawnik zamieszkały w Rzymie. Pod koniec lat 20. XX w. utworzył on w Rzymie Bibliotekę Polską PAU. Początkowo mieściła się w Hospicjum św. Stanisława, a w 1938 r. została przeniesiona do Pałacu Doria (violo Doria 2), gdzie znajduje się do chwili obecnej. Podana w liście nazwa ulicy jest błędna. W tym przypadku nie miało to znaczenia, bowiem wszyscy Włosi zaprzyjaźnieni z Polakami wiedzieli, co się mieści w Pałacu Doria.

162

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

                  Illustrissime Professore'


           Mi scusi la mia audacia, che non Ło conoscendo personalmente, ! scrivo a Lei. II mió marito Stanisław Leszczycki, dottore in geografía •

     direttore dello Studio Turistico dell’ Università di Cracovia, il qualL

     un anno fa ancora dirigeva lo scambio dei lavori ed edizioni turisticic con Lei. Auche i Suoi lavori erano tradotti ed stampati sotto la dire- >~

     zionę del mio marito. Proprio questo forma il motivo délia mia ferven— -

     te preghiera.
           II mió marito partecipo la afortuna dei scienzati di Cracovia,

     e da nove mesi sta fuori della casa, senza poter proseguiré

suoi la-

i

vori scientifici. Forsę Signor- Professore

sara cosi gentile

buoho

d’ occuparsi del futuro del mio marito, che

Lui potra tornare

casa

e

a

proseguiré i suoi deletti lavori. Tutti i

cenni potra mandare

Mi scusi ancora la mia domanda, ma

     Z                -        i/


in tale sven-

si

cerca







¡

    ogúi possibile.

stima

Voglia gradire Signor Professore i

sensi della mia piu

profond^

19.VII.1940.Krakau,Retoryka 1.

/Mgr.Wanda Leszczyck

a/

■ ■ ■



Ryc. 4.64. Pismo pierwszej żony S. Leszczyckiego do Angelo Mariottiego z prośbą o pomoc w uwolnieniu męża z obozu koncentracyjnego.
S. Leszczycki został uwięziony wraz z profesorami UJ w dniu 6 października 1939 r. (Archiwum IGiGP UJ)



   Leszczycka zapewne bała się pisać do Mariottiego „otwartym tekstem”, stąd w jej liście znajdują się takie „okrągłe” zdania. Chodziło jej przede wszystkim, aby list dotarł do adresata.
   Mariotti faktycznie podjął natychmiastową interwencję. Świadczy o tym list z datą 30 lipca 1940 r., jaki przesłał do niego Inspektorat Zbiorów Włoskich Za Granicą (ryc. 4.65). Oto treść tego niecodziennego dokumentu:

163

Studium Turyzmu

Ryc. 4.65. Pismo Inspektoratu Zbiorów Włoskich Za Granicą do Angelo Mariottiego dotyczące jego prośby o uwolnienie S. Leszczyskiego, 30 lipca 1940 r. (Archiwum IGiGP UJ)

164

Utworzenie Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego

   Drogi Panie Profesorze!
   Przesłałem do Berlina, by uczynić Panu rzecz miłą, Pańską informację na temat Prof Stanisława Leszczyckiego.
   Jednak muszę Pana powiadomić, że w analogicznych przypadkach otrzymywaliśmy zawsze negatywną odpowiedź.
   Wyrazy szacunku. Generał G. Gangemi (Pismo Fasci Italiami... 1940).
   List ten Mariotti przesłał Wandzie Leszczyckiej. Interwencja prof. Mariottiego miała zapewne decydujące znaczenie dla uwolnienia S. Leszczyckiego w dniu 14 stycznia 1941 r. Mariotti był bowiem znaną osobistością, a w zakresie ekonomiki turystyki wybitnym specjalistą. Wielokrotnie wykładał na uniwersytetach niemieckich. W naszym odczuciu dopiero wtedy zamknęło się koło historii o nazwie Studium Turyzmu UJ.

165

5






  Dorobek i osiągnięcia Studium Turyzmu UJ








Zastanówmy się, jak dziś - z perspektywy blisko 80 lat - odbieramy osiągnięcia Studium Turyzmu UJ. Program i formy zajęć dydaktycznych, zarówno kameralnych, jak i terenowych, były jak na ówczesne czasy nowoczesne i za takie można je uznać również obecnie. Dzięki temu placówki turystyczne uzyskiwały dobrze przygotowaną kadrę specjalistów, z których spore grono również po II wojnie światowej stanowiło trzon kadry zatrudnionej w turystyce, planowaniu przestrzennym czy w ośrodkach geograficznych. Dość przypomnieć takie nazwiska jak: K. Bromek, B. Gajdzik, W. Leszczycka, W. Milata, E. Trybowska, Cz. Trybowski, T. Wilgat. Był również drugi nurt działalności dydaktycznej, który przebija się z materiałów źródłowych czy z wypowiedzi uczestników. Fakt, że słuchacze czuli się współgospodarzami Studium, a także byli wciągani do realizacji programu badawczego, doprowadził do znacznej integracji zespołu oraz wykształcił silne poczucie więzi byłych słuchaczy z tą placówką. Przejawiało się to m.in. dalszym uczestnictwem absolwentów -na ogół bez żadnego wynagrodzenia - w pracach studialnych oraz udzielaniem pomocy w organizacji praktyk czy badań terenowych.
   Należy wyraźnie podkreślić bardzo silne powiązanie studiów badawczych z procesem dydaktycznym. Można zaryzykować stwierdzenie, że prowadzenie badań naukowych uznano w Studium za integralną część szkolenia kadr dla turystyki. Nigdy później nie zanotowano już chyba takiego sprzężenia działalności dydaktycznej z badawczą, mimo że co najmniej od 30 lat temat ten stanowi przedmiot wielu dyskusji.
   Studium Turyzmu odegrało wielką rolę w rozwoju badań naukowych dotyczących zagadnień turystycznych w Polsce. Po raz pierwszy zaczęto prowadzić systematyczne studia z tej dziedziny. Problematyka prac badawczych dotyczyła bardzo różnorodnych tematów. Do najważniejszych należały niewątpliwie studia S. Leszczyckiego, będące

Studium Turyzmu

próbą stworzenia teoretycznych podstaw geografii turyzmu. Pomimo upływu ponad 70 lat zaproponowana przez niego definicja turyzmu nie straciła na aktualności i nadal jest stosowana - z niewielkimi tylko odchyleniami od pierwowzoru - w słownictwie turystycznym, nie tylko zresztą polskim. Opracowania teoretyczne do dziś stanowią inspiracje dla szeregu studiów geograficzno-turystycznych.
   Studium dążyło też do wypracowania metodologii badań zjawisk turystycznych. W pracach tej placówki po raz pierwszy została zastosowana metoda bonitacji punktowej, którą wykorzystano przy klasyfikacji walorów turystycznych („warunków przyrodzonych”) i zagospodarowania turystycznego (w zakresie bazy noclegowej) miejscowości Podhala. Była to, jak na ówczesne czasy, próba nowatorska również w skali światowej. Metodę tę zaczęto stosować niemal powszechnie w studiach powojennych (zwłaszcza do połowy lat 70.). Z tym większym zdziwieniem należy przyjąć fakt, że tylko nieliczni powojenni autorzy wskazywali na rodowód tej metody w geografii turyzmu.
   Dużą wagę przywiązywano również do studiów związanych z problematyką klasyfikacji miejscowości turystyczno-uzdrowiskowych. Najbardziej znane są próby klasyfikacji w odniesieniu do miejscowości Podhala, w których podstawowym kryterium była wielkość ruchu turystycznego oraz przekształcenie fizjonomii miejscowości, dokonujące się pod wpływem przyjazdów turystów. Studia takie były również prowadzone w skali całych Karpat i Polski. W okresie powojennym dopiero ostatnie 30-lecie przyniosło pewne ożywienie badań w tym zakresie. Należałoby jednak zwrócić uwagę, że również w tej dziedzinie dorobek Studium nie jest jeszcze w pełni wykorzystany.
   Wypracowane metody bonitacji terenu pod kątem użytkowania turystycznego pozwoliły na podjęcie prób regionalizacji turystyczno-uzdrowiskowej, początkowo w skali regionalnej (Karpaty, Podhale, woj. krakowskie), a następnie dla całej Polski. W okresie powojennym dorobek w tym zakresie jest więcej niż skromny, zwłaszcza w odniesieniu do obszaru całej Polski. Wyjątek stanowi studium Marii Ireny Mileskiej (1963). Znaczący udział miało Studium oraz jego absolwenci w rozwijaniu planowania przestrzennego i regionalnego w Polsce.
   Cechą wyróżniającą opracowania Studium było szerokie uwzględnianie problematyki ekonomicznej związanej z turystyką. Właśnie dlatego owe prace do dnia dzisiejszego stanowią cenne źródło w badaniach geograficznych z tego zakresu. W latach powojennych zagadnienia ekonomiczne stanowiły często tylko margines badań z geografii turyzmu, a do nielicznych należały odrębne studia dotyczące tej problematyki.
   Wszystkie opracowania Studium cechowała bardzo szczegółowa dokumentacja statystyczna. Umożliwiało to dokonywanie szeregu analiz przestrzennych związanych z turystyką. Należy tu wymienić zwłaszcza badania kierunków migracji turystycznych (przyjazdów i wyjazdów) oraz „sfery wpływu” miejscowości turystyczno-uzdrowiskowych - i to zarówno w skali całego kraju, jak i poszczególnych regionów. W okresie powojennym

168

Dorobek i osiągnięcia Studium Turyzmu U)

geografowie nie dysponowali już tak szczegółowym materiałem statystycznym, co znacznie zubożyło studia geograficzno-turystyczne.
   Dużą wartość metodyczną reprezentują do dnia dzisiejszego monograficzne opracowania regionalne. Do takich należy zaliczyć zwłaszcza studia dotyczące problematyki turystyczno-uzdrowiskowej na Podhalu - jako przykładowe dla terenów górskich oraz na Śląsku - w odniesieniu do obszarów przemysłowych i zurbanizowanych. Za wzorcowe w tej dziedzinie można też uznać monografie ruchu turystyczno-uzdrowiskowego w województwach. Wszystkie te studia powinny stanowić również obecnie ważną pozycję metodyczną, znaną i wykorzystywaną zwłaszcza przez młodych pracowników naukowych rozpoczynających badania regionalne w zakresie geografii turyzmu.
   Na wysoką ocenę zasługują też osiągnięcia Studium w kartografii turystycznej, szczególnie prace związane z przygotowaniem Atlasu Turystycznego Polski. Po wojnie kilkakrotnie podejmowano próby przygotowania takiego wydawnictwa. Na przełomie lat 40. i 50. tego typu ofertę wysunęło Biuro Turystyki Ministerstwa Komunikacji, a na przełomie lat 60. i 70. - Zakład Zagospodarowania Turystycznego GKKFiT, w którym rozpoczęto nawet prace w tym zakresie. Wydawało się, że szansę realizacji miał dopiero trzeci projekt, przedstawiony na początku lat 80. przez Zakład Geografii Turyzmu Instytutu Geografii UJ i Komisję Geografii Turyzmu PTG, zaakceptowany przez resort turystyki. Z różnych przyczyn, w tym również natury politycznej (stan wojenny), zamysł ten nie został nigdy zrealizowany.
   Z osiągnięć typu dokumentacyjnego należy przypomnieć zwłaszcza kartotekę osobliwości turystycznych. W okresie powojennym jedynym znanym autorom przykładem podobnego rejestru była kartoteka M.I. Mileskiej, gromadzona w związku z przygotowywaniem pierwszego wydania Słownika geografii turystycznej Polski (1956-1959).
   Podsumowując należy stwierdzić, że dorobek badawczy Studium Turyzmu UJ pozwala uznać ówczesną polską geografię turyzmu za jedną z przodujących w tym czasie na świecie. Zachowała tę rangę aż do lat 70. ubiegłego stulecia. Tak długotrwała sława Studium wynikała z faktu, że powojenną turystykę w Polsce tworzyli przede wszystkim absolwenci tej placówki. Zwracano też uwagę na aspekt praktyczny większości studiów, prowadzonych na zamówienie różnych urzędów, instytucji czy organizacji.
   Dokumenty wyraźnie wskazują, jak wielką rolę dla rozwoju nauki o turystyce w ogóle, a geografii turyzmu w szczególności, odegrał Stanisław Leszczycki. Nie będzie żadnej przesady w stwierdzeniu, że stanowił on typ „człowieka-instytucji”, „człowieka-organi-zatora”. Swoje zamierzenia realizował głównie sam, zwłaszcza te „z pierwszego planu”. Pomocnicy, których zresztą bardzo cenił, zawsze pozostawali „w tle”. Wszystko organizował, ustalał, ale też on i tylko on przyjmował na siebie wszystkie uderzenia, jakich mu nie szczędziło życie. W sporze z Ministerstwem Komunikacji i Ligą Popierania Turystyki był jak samotny rycerz, którego czekała długa i wyczerpująca walka, którą rnusiał przegrać,

169

Studium Turyzmu

mając przeciwko sobie tak potężnych przeciwników. Ale nigdy się nie poddawał, do końca życia uważał Studium Turyzmu UJ za jedno z najważniejszych swych osiągnięć.
   W literaturze światowej do dnia dzisiejszego ukazują się wzmianki o tej placówce. Podkreślają one wielką rolę Studium Turyzmu UJ oraz S. Leszczyckiego w tworzeniu podstaw naukowych w zakresie geografii turyzmu. Placówka krakowska jest wymieniana w jednym rzędzie obok berlińskiego ośrodka badawczego R. Gliicksmanna, seminarium W. Hunzi-kera i K. Krapfa w St. Gallen oraz Instytutu Geografii Alpejskiej w Grenoble, kierowanego przez R. Blancharda. Niestety, najmniej o tych osiągnięciach wspominają autorzy polscy.
   Często zadawaliśmy sobie pytanie, dlaczego Leszczycki porzucił problematykę turystyczną w swych późniejszych badaniach, zwłaszcza po 1946 r. Obiegowe stwierdzenie, że zniszczenia wojenne Polski zobowiązywały geografów do zajęcia się pilniejszymi sprawami, w przypadku Leszczyckiego, nigdy nie mogło satysfakcjonować. Wydaje się, że częściową odpowiedź można uzyskać, badając zachowane materiały archiwalne. Być może było to po prostu zmęczenie problematyką, której znaczenia nie doceniali przedwojenni prominenci o sławnych często nazwiskach. Wprawdzie doprowadził do utworzenia Pracowni Geografii Turystycznej w Instytucie Geografii Uniwersytetu Warszawskiego, którą kierowała zaprzyjaźniona z nim jeszcze z lat krakowskich M. I. Mileska, ale to było wyjątkowe wydarzenie.
   Dopiero na emeryturze, S. Leszczycki powrócił do geografii turyzmu, przynajmniej w sposób sentymentalny. Wyrazem tego były bardzo częste wizyty w Instytucie Geografii UJ przy ul. Grodzkiej 64. Odwiedzał zwłaszcza kierowany przez J. Warszyńską Zakład Geografii Turyzmu, który zajmował część przedwojennych pomieszczeń Studium Turyzmu. Prowadził długie rozmowy z profesorami: Jadwigą Warszyńską i Antonim Jackowskim. Podczas tych spotkań dyskutowano o problemach aktualnych, ale przede wszystkim prof. Leszczycki snuł interesujące opowieści o początkach geografii turyzmu w Polsce oraz o przedwojennej geografii polskiej i krakowskiej. Potem zabierał A. Jackowskiego na spacer, zazwyczaj w stronę Kopca Kościuszki. Po drodze obaj odwiedzali Cmentarz Salwatorski, gdzie znajduje się grób Eugeniusza Romera (zmarł w 1954 r.) i na którym Leszczycki wybrał miejsce na swoją mogiłę. W trakcie tych spacerów często „otwierał się” bardziej, niż to czynił podczas spotkań w Instytucie. Patrząc na te wynurzenia Leszczyckiego z perspektywy blisko 30 lat, można odnieść wrażenie, że była to swoista próba przekazania nam, że żałuje swej decyzji z 1946 r. o porzuceniu Krakowa i przeniesieniu się do Warszawy. Nigdy nie wspominał, dlaczego w swej powojennej aktywności naukowej i organizacyjnej „porzucił” geografię turyzmu. Na możliwe motywy takiej decyzji starał się wskazać w kilku publikacjach A. Jackowski (Jackowski 2007, Jackowski, Sołjan 2009). W tym czasie S. Leszczycki podejmował próby zmierzające do przekonania ówczesnych decydentów, że dla Małopolski jedyną dziedziną dochodotwórczej branży gospodarczej jest turystyka, a jedyną nauką mającą odpowiednio wykształcony warsztat badawczy w tym zakresie jest

170

Dorobek i osiągnięcia Studium Turyzmu UJ

geografia. W te działania wciągnął J. Warszyńską oraz A. Jackowskiego. Odbywał liczne rozmowy w Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności. Pisał memoriały do różnych władz, zabiegał o utworzenie w PAU lub w krakowskim Oddziale PAN Komisji Geografii Turyzmu. Wspólnie z J. Warszyńską i A. Jackowskim odbywał wizyty u prezydenta m. Krakowa Tadeusza Salwy (przełom 1989/1990) i u rektora UJ prof. Aleksandra Koja (początek lat 90.). Wszędzie był przyjmowany z „wszelkimi honorami”, ale starania te nie dały żadnych konkretnych wyników. Oceniając dzisiaj tę aktywność, można odnieść wrażenie, że miała ona stanowić swego rodzaju zadośćuczynienie za pozostawienie przed wielu laty geografii turyzmu i Krakowa.

Zakończenie







Dzięki Studium Turyzmu UJ i późniejszym osiągnięciom geografów dorobek polskiej geografii turyzmu, jego wielka różnorodność i znacząca aplikacyjność dociekań teoretycz-no-metodycznych pozostaje znaczący i sprawia, że dyscyplina ta ciągle odgrywa istotną rolę wśród innych nauk zajmujących się turystyką. Zachowując odmienność warsztatu badawczego (sposób podejścia do badanej problematyki, stosowane metody), geografia turyzmu stała się dziedziną, która od blisko osiemdziesięciu lat jest stale obecna na światowym rynku naukowym związanym z turystyką. Nie zawsze jesteśmy tego świadomi, nie umiemy też przekazać naszych osiągnięć opinii publicznej.
   Wielką bolączką geografów jest również to, że w swoim czasie nie potrafili zaprotestować, gdy należne im miejsce zaczęli zajmować dyletanci, publikujący prace quasi -naukowe, w tytule których chętnie zamieszczano słowo „geografia”. Często to właśnie autorów takich prac zaczęto uważać za reprezentantów geografii turyzmu, choć nigdy nie mieli z nią nic wspólnego.
   Na szczęście nasze środowisko zachowało swoją tożsamość, głównie poprzez wielką dbałość o wysoki poziom merytoryczny prowadzonych studiów. Prowadzone studia miały zawsze charakter oryginalny i były nowatorskie pod względem metodycznym. Niestety, nie potrafiliśmy odpowiednio promować takich opracowań. Spowodowało to, że bardzo długo dostrzegano jedynie prace przygotowywane przez laików. Dopiero w ostatnich latach różni decydenci zaczęli dostrzegać swój błąd. Świadczą o tym m.in. coraz liczniejsze oferty współpracy organów administracji samorządowej, państwowej czy gospodarczej z ośrodkami geograficznymi prowadzącymi badania z zakresu turystyki. Pozwala to optymistycznie spojrzeć w przyszłość i mieć nadzieję na rychłe uznanie społeczne naszej dyscypliny naukowej. Musimy jednak pamiętać, że zależy to również od nas samych, od naszej inicjatywy, kreatywności i działań typu marketingowego.

Studium Turyzmu

   Analizując współczesne międzynarodowe piśmiennictwo z zakresu geografii turyzmu, obserwuje się zjawisko ponownego odczytywania prac klasyków tego nurtu badawczego. Niemal we wszystkich ukazujących się obecnie opracowaniach ponownie pojawiają się nazwiska osób szczególnie zasłużonych w tej dziedzinie. W Stanach Zjednoczonych, we Francji czy w Niemczech dokonywane są przedruki dawnych prac z zakresu geografii turyzmu. W Niemczech zdecydowano się nawet na opublikowanie antologii takich dzieł (Hohmeister, Steinecke 1984). W renomowanej serii wydawniczej Tourism Social Science Series, której wydawcą jest sławny Jafar Jafari, ukazała się interesująca antologia biografii naukowych przygotowanych przez osoby tworzące w różnych krajach geografię turyzmu (Smith 2010). Jest to w zasadzie zbiór esejów, które umownie można zatytułować Moja droga do geografii turyzmu. Pracę dedykowano pamięci Roy Israela Wolfea, jednego z twórców współczesnej geografii turyzmu. Miał on polskie korzenie, niestety, nie znajduje to odzwierciedlenia na łamach tego wydawnictwa. Brak jest w nim jakiegokolwiek śladu polskiego. Można odnieść wrażenie, że w światowej geografii turyzmu po prostu nie istniejemy. Jest to widomy dowód na to, do czego prowadzi wieloletnia bierność w rozpowszechnianiu polskich osiągnięć badawczych za granicą.
   Nie możemy jednak oczekiwać uznania od „świata”, skoro sami siebie nie szanujemy. Mimo ciągłej aktualności wielu przedwojennych prac S. Leszczyckiego, są one niezmiernie rzadko czytywane, nie mówiąc już o ich cytowaniu we współczesnych opracowaniach, również młodych geografów. Nie pomogło nawet częściowe ich opublikowanie (Leszczycki 1975). Pozostawiamy to bez komentarza.

174

Literatura





Źródła archiwalne

List pierwszej żony S. Leszczyckiego do Angelo Mariottiego z prośbą o pomoc w uwolnieniu męża z obozu koncentracyjnego, 19 lipca 1940 r. (Archiwum IGiGP UJ), tłumaczenie: Biuro Tłumaczeń Letterman, Kraków.
Pismo Komisji Studiów LPT do Głównego Zarządu LPT z dnia 10 listopada 1938 r., (Archiwum IGiGP UJ).
Pismo włoskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych do Angelo Mariottiego dotyczące jego prośby o uwolnienie S. Leszczyckiego, 30 lipca 1940 r. (Archiwum IGiGP UJ), tłumaczenie: Biuro Tłumaczeń Letterman, Kraków.
Program prac nad Planem Regionalnym Podhala i Beskidów Zachodnich, 1934, k. 2 (Archiwum IGiGP UJ).
Protokół posiedzenia Komisji dla spraw regionalnych Podhala i Beskidów Zachodnich, odbytego dnia 28 czerwca 1934 r. w Krakowie..., k. 2 (Archiwum IGiGP UJ).
Protokół posiedzenia Komisji dla spraw regionalnych Podhala, odbytego dnia 7-go listopada 1933 r. w Krakowie..., k. 5 (Archiwum IGiGP UJ).
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 16 lutego 1928 r. o prawie budowlanem i zabudowaniu osiedli, Dz. U. 1928 nr 23 poz. 202.
Wanda Leszczycka an die Geheimer Staatspolizei in Krakau, 19/1. 1940 (Archiwum IGiGP UJ), tłumaczenie: Biuro Tłumaczeń Letterman, Kraków.

Opracowania

Baêvarov M., 1975, Krakovskijat Studium Turizma (1936-1939) g. - p’rvijat universitetski cent'rza naucni izsledvanija i obucenie po turizma, „Ivestuja na B’lgarskoto Geografsko Druzestvo Kniga”, t. 14 (24), s. 149-153.
Badania nad konjunkturą turystyki, 1937, „Ilustrowany Kurier Codzienny”, nr 216, 6 VIII,
   s. 22.
Blanchard R., 1911, Grenoble. Étude de géographie urbaine, A. Colin, Paris.
Blanchard R., 1913, „Revue de Géographie Alpine”, Grenoble.
Blanchard R., 1914, Le tourisme en Corse, „Revue mensuelle du Touring Club de France”,
   t. 24, s. 2-7.

Studium Turyzmu

Blanchard R„ 1919, Nice et les Alpes maritimes. Esquisse économique, „Les Alpes économiques”, t. 6, s. 109-119.
Blanchard R., 1925a, Le tourisme dans l’Isère, Grenoble et sa region, Allier, Grenoble.
Blanchard R., 1925b, Les Alpes françaises, A. Colin, Paris.
Borrel A., 1933, Le tourisme en France, J. Téqui, Paris.
Chwalba A., 2002, Kraków w latach 1939-1945, Dzieje Krakowa, t. 5, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Czerwiński J., 1999, Hans Poser (1907-1998), „Czasopismo Geograficzne”, t. 70, z. 1, s. 116-117.
40 milionów złotych czeka na wydobycie!, 1937, „Polska Zachodnia”, nr 34, 3 II, s. 6.
I. Wystawa Turystyczno-Uzdrowiskowa, 1936, „Turysta w Polsce”, nr 9, s. 2.
Czy słowo «turyzm» ma uzasadnienie?, 1937, „Ilustrowany Kurier Codzienny”, nr 43, 12 II, s. 21.
Dąbrowski L.T., 1977, Projektowanie regionalne. Regionalne plany zagospodarowania przestrzennego, PWN, Warszawa.
Do naszych Czytelników, 1919, „Ziemia”, t. 5, nr 33/35, s. 514.
Dobrowolska M., 1929, Program badań antropogeograficznych na Podhalu, „Wiadomości Geograficzne”, t. 7, s. 154-159.
Duszeńko-Król E., 2014, Kolekcja fotograficzna Institut für Deutsche Ostarbeit Krakau 1940-1945. Zdjęcia z Polski, WUJ, Kraków.
Dwa lata Ligi Popierania Turystyki. Sprawozdanie z działalności LPTza okres od 15 czerwca 1935 do 30października 1937, 1937, Druk Galewski i Dau, Warszawa.
Dziegieć E., Liszewski S., 2002, Rozwój badań geografii turyzmu w Polsce w XX wieku, „Turyzm”, t. 12, z. 2, s. 33-49.
Gajdzik B., 1976, 40 lat temu. Studium Turyzmu na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, „Biuletyn Informacyjny Instytutu Turystyki”, nr 9.
Grünthal A., 1934, Probleme der Fremdenverkehrsgeographie, Forschungsinstitut für den Fremdenverkehr, Berlin.
Grünthal A., 1934/1935, Allgemeine Geographie der Kurorte, „Archiv den Fremdenverkehr”, t. 35, z. 1, s. 7-20.
Hartwich M.J., 2009, Poser Hans ur. 13 marca 1907, Hanower, zm. 4 listopada 1998, Getynga, [w:] Słownik Biograficzny Ziemi Jeleniogórskiej, http://jbc.jelenia-gora.pl/ dlibra/publication/21?tab=l (dostęp: 9. 01. 2015).
Hassert K., 1907, Die Städte geographisch betrachtet, B. G. Teubner, Leipzig.
Hettner A., 1902, Die wirtschaftslichen Typen der Ansiedelungen, „Geographische Zeitschrift”, t. 8, s. 92-100.
Hofmeister B., Steinecke A. (red.), 1984, Geographie des Freizeit und Fremdenverkehrs, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt.

176

Literatura

Humboldt A., von, 1845, Kosmos, t. 1 -6, J. G. Cottascher Verlag, Stuttgart-Tübingen.
Humboldt A., von, 1849, Kosmos, tłum. J. Baranowski, L. Zejszner, H. Natanson, Warszawa. „Ilustrowany Kurier Codzienny”, 1937, nr 238, 29 VIII, s. 20.
Instrukcja dla samorządowych komisji letniskowo-turystycznych, 1936, Związek Powiatów Rzplitej Polskiej, Warszawa.
Jackowski A. (red.), 1992, Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego (1936-1939), „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Geograficzne”, z. 89.
Jackowski A., 1972, Bibliografia turystyki polskiej 1800-1899, Główny Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki, Zakład Zagospodarowania Turystycznego, Instytut Turystyki, Wrocław.
Jackowski A., 1974, Rozwój geografii turyzmu w Polsce, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Geograficzne”, z. 38, s. 21-49.
Jackowski A., 1992, Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego (1936-1939). Zarys działalności dydaktycznej i naukowej, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Geograficzne”, z. 89, s. 39-59.
Jackowski A„ 2007, Dopełnienie dziejów Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego, [w:] W. Kurek, M. Mika (red.), Studia nad turystyką. Tradycje, stan obecny i perspektywy badawcze, IGiGP UJ, Kraków, s. 11-48.
Jackowski A., 2009a, Instytut Geograficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego i początki planowania przestrzennego i regionalnego w Krakowie (do roku 1945), [w:] B. Domański, W. Kurek (red.), Gospodarka i Przestrzeń. Prace dedykowane Profesor Danucie Ptaszyc-kiej-Jackowskiej, IGiGP UJ, Kraków, s. 123-157.
Jackowski A., 2009b, Początki piśmiennictwa krajoznawczo-turystycznego w Uniwersytecie Jagiellońskim (XV wiek-połowa XVII wieku), „Turyzm”, t. 19, z. 1/2, s. 17-24.
Jackowski A., 2010, Wkład nauk geograficznych w rozwój wiedzy o turystyce, „Turyzm”, t. 20, z. 2, s. 5-36.
Jackowski A., 2013, Rola Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego w rozwoju badań naukowych w dziedzinie turystyki w Polsce, [w:] R. Pawlusiński (red.), Współczesne uwarunkowania i problemy rozwoju turystyki, IGiGP UJ, Kraków, s. 47-59.
Jackowski A., 2014a, Kalendarium dziejów geografii polskiej (wybór), IGiGP UJ, Kraków.
Jackowski A., 2014b, Krajoznawstwo, [w:] Z. Najder, A. Machcewicz, M. Kopczyński, R. Kuźniar, B. Sienkiewicz, J. Stępień, W. Włodarczyk (red.), Węzły pamięci niepodległej Polski, Fundacja Węzły Pamięci, Muzeum Historii Polski, Wydawnictwo „Znak”, Kraków-Warszawa, s. 350-353.
Jackowski A., 2014c, Pielgrzymki, [w:] Z. Najder, A. Machcewicz, M. Kopczyński, R. Kuźniar, B. Sienkiewicz, J. Stępień, W. Włodarczyk (red.), Węzły pamięci niepodległej Polski, Fundacja Węzły Pamięci, Muzeum Historii Polski, Wydawnictwo „Znak”, Kraków-Warszawa, s. 547-550.

Studium Turyzmu

Jackowski A., 2014d, Turystyka, [w:] Z. Najder, A. Machcewicz, M. Kopczyński, R. Kuźniar, B. Sienkiewicz, J. Stępień, W. Włodarczyk (red.), Węzły pamięci niepodległej Polski, Fundacja Węzły Pamięci, Muzeum Historii Polski, Wydawnictwo „Znak”, Kraków -Warszawa, s. 805-809.
Jackowski A., Kaszowski L., Sołjan I., 1998, Jasna Góra a przestrzenna struktura kultu maryjnego na terytorium Polski przed 11 wojną światową, „Studia Claromontana”, t. 18, s. 5-26.
Jackowski A., Liro J., 2015, Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego (1936-1939), [w:] Z. Młynarczyk, A. Zajadacz (red.), Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki, t. 14, Rozwój badań geograficznych nad turystyką, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 9-22.
Jackowski A., Ptaszycka-Jackowska D„ 1970, Przegląd ważniejszych pozycji polskiej literatury turystycznej do roku 1939 na tle rozwoju organizacji turystyki i badań naukowych z zakresu turyzmu, [w:] A. Jackowski, D. Ptaszycka-Jackowska, Polska literatura turystyczna 1945-1968. Bibliografia odnotowana wybranych pozycji dla celów dydaktyczno-szkoleniowych, GKKFiT. Centralny Ośrodek Doskonalenia Kadr Kultury Fizycznej i Turystyki, Warszawa, s. 21-36.
Jackowski A„ Sołjan I, 2000, Pielgrzym Polski, Wyd. Stowarzyszenie Nowa Częstochowa i Muzeum Częstochowskie, Częstochowa.
Jackowski A., Sołjan I., 2006, Wincenty Pol „ojciec” nowożytnej geografii polskiej, [w:] Jackowski A., Sołjan I. (red.), Wincenty Pol jako geograf i krajoznawca, IGiGP UJ, Kraków, s. 51-96.
Jackowski A„ Sołjan I., 2009, Z dziejów geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim (XV-XX1 wiek), IGiGP UJ, Kraków.
Jackowski A., Sołjan I., 2011, Próba nowego spojrzenia na początki geografii turyzmu w Polsce (do roku 1939), [w:] B. Włodarczyk (red.), Turystyka. Księga Jubileuszowa w 70. rocznicę urodzin Profesora Stanisława Liszewskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 34-51.
Jackowski A., Sołjan I, Bilska-Wodecka E„ 1999, Ośrodki turystyki religijnej w Polsce i perspektywy ich rozwoju, „Turyzm”, t. 9, z. 1, s. 91-103.
Janota E., 1860, Przewodnik w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin, nakładem Juliusza Wildta, Kraków.
Kiełbicka A., 2003, Izba Przemysłowo-Handlowa w Krakowie 1850-1950, Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, Kraków.
Klimaszewski M., 1936, Studium Turyzmu UJ, „Wierchy”, t. 14, s. 210.
Kohl J.G., 1841, Der Verkehr und die Ansiedelungen der Menschen in ihrer Abhängigkeit von der Gestaltung der Erdoberfläche, G. Reimer, Berlin.
Komisja Studiów Ligi Popierania Turystyki, 1937, „Turysta w Polsce”, nr 1/2, s. 10.

178

Literatura

Konkurs na najlepszą mapę turystyczną, 1937, „Ilustrowany Kurier Codzienny”, nr 64, 5 III, s. 21.
Kowalczyk A., 1997, Geografia turyzmu, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych UW, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa [późniejsze edycje 2000, 2001, 2002, 2003].
Kronika turystyczna. Biuro studiów turystycznych..., 1936, „Turysta w Polsce”, nr 9, s. 12.
Kurek W. (red.), 2007, Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa [nast. wyd. 2008, 2012].
Kurek W, Faracik R. (red.), 2008, Studia nad turystyką. Prace geograficzne i regionalne, t. 2, IGiGP UJ, Kraków.
Kurek W, Mika M. (red.), 2008, Studia nad turystyką. Tradycje, stan obecny i perspektywy badawcze, t. 1, IGiGP UJ, Kraków.
Kurek W, Pawlusiński R., (red.), 2008, Studia nad turystyką. Prace ekonomiczne i społeczne, t. 3, IGiGP UJ, Kraków.
Lasserre P., 1930, Lourdes-études géographiques, „Revue géographique des Pyrénées et du Sud-Ouest”, 1.1, nr 1, s. 5-40.
Lenartowicz S., Orłowicz M., 1930, Sprawy Tatr, rozwój Podhala i Zakopanego. (Ochrona przyrody i turystyka, sprawy komunikacyjne, szkolne, postulaty kulturalne, plan rozwoju Zakopanego i innych letnisk i uzdrowisk w powiecie nowotarskim). Protokół ankiety odbytej w Zakopanem z inicjatywy Ministerstwa Robót Publicznych w dniach 8, 9 i 10 marca 1929 roku, Ministerstwo Robót Publicznych, Warszawa.
Lenartowicz T„ 1893, Warszawa i Kraków, wiersz, nakł. K. Bartoszewicza, Kraków.
Leszczycki S., 1932, Geografia turystyczna jako naukowe ujęcie zagadnień turystycznych, „Pamiętnik Polskiego Towarzystwa Balneologicznego”, t. 11, s. 32-35.
[Leszczycki S.] S.L., 1935a, Turystyka a nauczanie geografii w szkole, „Turysta w Polsce”, nr 2, s. 4.
Leszczycki S„ 1935b, Zarys antropogeograficzny Łemkowszczyzny, „Wierchy”, t. 13, s. 62-88.
Leszczycki S., 1937a, Podhale jako region uzdrowiskowy. Rozważania z geografii turyzmu, „Prace Studium Turyzmu UJ”, t. 1.
Leszczycki S., 1937b, Rola naturalnego środowiska geograficznego w planowaniu regionalnym, „Ochrona Przyrody”, 1.17, s. 34-53.
Leszczycki S., 1937c, Sprawozdanie z działalności Studium Turyzmu UJ za okres 1 V1936-30IX 1937, „Komunikaty Studium Turyzmu UJ”, z. 1.
Leszczycki S., 1937d, Współczesne zagadnienia turyzmu, „Komunikaty Studium Turyzmu UJ”, z. 3.
Leszczycki S., 1937e, Zagadnienia geografii turyzmu, „Komunikaty Studium Turyzmu UJ”, z. 2.

179

Studium Turyzmu

Leszczycki S., 1937f, Znaczenie gospodarcze ruchu uzdrowiskowo-turystycznego na Śląsku, Wydawnictwa Instytutu Śląskiego. Zagadnienia Gospodarcze Śląska, Katowice, z. 10.
Leszczycki S., 1938a, Wytyczne gospodarki uzdrowiskowo-letniskowej w Karpatach, „Komunikaty Studium Turyzmu, z. 12.
Leszczycki S., 1938b, Region Podhala. Podstawy geograficzno-gospodarcze planu regionalnego, „Prace Instytutu Geograficznego UJ”, z. 20.
Leszczycki S., 1939a, Podstawy gospodarki uzdrowiskowo-letniskowej w Karpatach, „Prace Studium Turyzmu UJ”, t. 5.
Leszczycki S., 1939b, II. Sprawozdanie z działalności Studium Turyzmu UJ za okres IX 1937-31 XII1938, „Komunikaty Studium Turyzmu UJ”, z. 13.
Leszczycki S„ 1975, Geografia jako nauka i wiedza stosowana, PWN, Warszawa.
Leszczycki S., 1987, Moja działalność naukowo-badawcza w zakresie planowania przestrzennego (1930-1985), [w:] K. Dziewoński (red.), Gospodarka przestrzenna i planowanie przestrzenne w Polsce - działalność Stanisława Leszczyckiego, „Biuletyn KPZK PAN”, Warszawa, z. 135, s. 27-108.
Leszczycki S., 1988, Dorobek naukowy Jerzego Smoleńskiego w zakresie geografii człowieka, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, seria II, z. 1, s. 43-52.
Leszczycki S., 1991, Życie na przełomie 1990-1907, Wyd. Instytut Historii Nauki, Oświaty i Techniki PAN, Warszawa, odb. z: „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, t. 36 (3), s. 7-54.
Leszczycki S., 1992, Geneza i powstanie Studium Turyzmu na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Geograficzne”, z. 89. s. 9-37.
Liszewski S., 2003, Wkład geografii w rozwój turystyki w Polsce, [w:] G. Gołembski (red.), Kierunki rozwoju badań naukowych w turystyce, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 111-121.
Liszewski S„ 2005, Badania geograficzne nad turystyką w Polsce i na świecie, [w:] R. Winiarski, W. Alejziak (red.), Turystyka w badaniach naukowych, AWF w Krakowie, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Kraków-Rzeszów, s. 23-34.
Liszewski S., 2007, Geografia turyzmu w Polsce i jej wkład w rozwój nauk o turystyce, [w:] W. Kurek, M. Mika (red.), Studia nad turystyką. Tradycje, stan obecny i perspektywy badawcze, IGiGP UJ, Kraków, s. 61-76.
Liszewski S., 2008a, Powstanie i rozwój geografii turyzmu, [w:| A. Jackowski, S. Liszewski, A. Richling (red.), Historia geografii polskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 206-219.
Liszewski S„ 2008b, Stan i perspektywy rozwoju geografii turyzmu w Polsce, [w:] S. Liszewski, J. Łoboda, W. Maik (red.), Stan i perspektywy rozwoju geografii w Polsce, Komitet Nauk Geograficznych PAN, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Gospodarki, Bydgoszcz, s. 181-187.

180

Literatura

[Malisz B.] B.M., 1936, Karpacki Zjazd Turystyczny, „Turysta w Polsce”, nr 7, s. 2.
Mariotti A., 1931, L’importanza económica del turismo, Edizioni AESTI, Florencja.
Mariotti A., 1933, Corso di economía turística, Instituto Geográfico de Agostini, Rzym.
Mariotti A., 1939, Vorganizzazione turística nell’Italia fascista, „Komunikaty Studium Turyzmu UJ”, t. 17.
Mianowski H., Leszczycki S., 1934, Potrzeby ruchu uzdrowiskowo-letniskowego w Zachodnich Karpatach Polskich, nakł. Izby Przemysłowo-Handlowej, Kraków.
Miége J., 1933, La vie touristique en Savoie, „Revue de Géographie Alpine”, t. 21, nr 4, s. 749-817.
Międzynarodowa Wystawa Turystyki i Komunikacji w Poznaniu, 1930, „Ilustrowany Kurier Codzienny”, nr 40, 14 II, s. 17.
Mileska M.I., 1963, Regiony turystyczne Polski. Stan obecny i potencjalne warunki rozwoju, „Prace Geograficzne IG PAN”, nr 43.
Mileska M.I., 1977, Aktualność poglądów S. Leszczyckiego na geografię turyzmu, „Przegląd Geograficzny”, t. 49, z. 2, s. 289-296.
[Mileski W.] w. mil., 1933, Rozwój regionalny Podhala, „Wierchy”, t. 11, s. 233-234.
[Mileski W.] w. mil., 1934, Prace regionalnej Komisji Podhalańskiej, „Wierchy”, t. 12, s. 202-203.
[Mileski W] w. mil., 1935, Karpacki Zjazd Turystyczny, „Wierchy”, t. 13, s. 214-216.
Nawratilówna E., 1938, Studium Turyzmu na Uniwersytecie Jagiellońskim, „Z bliska i Z daleka”, t. 6, nr 5/6, s. 140-143.
Niemcówna S., 1921, Metodyka pracy w kołach krajoznawczych młodzieży, Biblioteka Orlego Lotu, nr 1.
Niemcówna S., 1926, Samodzielna praca krajoznawcza młodzieży, „Orli Lot”, nr 8, s. 114— 115.
Niemcówna S., 1931, Zadania pracy krajoznawczej w Polsce, „Ziemia”, t. 16, nr 4,61-67.
Niemcówna S., 1932, Kraków. Krajoznawstwo, cz. 1-2, Biblioteka Geograficzno-Dydak-tyczna, z. 11, Książnica Atlas, Lwów.
Nieodzowny jest ośrodek studiów dla naukowych i gospodarczych badań zdrojownictwa, 1935, „Ilustrowany Kurier Codzienny”, nr 114,26IV, s. 20.
Norval A.J., 1936, The tourist industry: a national and international survey, Sir Isaac Pitman & Sons, London.
Novák Z., 1966, Wspomnienia o organizacji Biura i Komisji Regionalnego Planu Okręgu Krakowskiego w latach 1936-39, „Sprawozdania z posiedzeń Komisji Oddziału PAN w Krakowie”, styczeń-czerwiec, s. 307-308.
Od Redakcji, 1992, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Geograficzne”, z. 89, s. 7.
O wzmożenie ruchu turystycznego na Śląsku, 1937, „Siedem Groszy”, nr 40, 9 II, s. 3.

181

Studium Turyzmu

O znaczeniu gospodarczym ruchu turystycznego na Śląsku, 1937, „Polonia”, nr 4426, 9 II, s. 10.
Odlanicka-Poczobutt A., Odlanicki-Poczobutt M., 1988, Wkład Jerzego Smoleńskiego do rozwoju planowania przestrzennego w regionie krakowskim, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, seria II, z. 1, s. 55-61.
Odlanicki-Poczobutt M„ 1938, Rozwój akcji planowania regionalnego w okręgu krakowskim, „Biuletyn Urbanistyczny”, t. 6, nr 3/4, s. 51-52.
Ogilvie F.W., 1933, The tourist movement. An economic study, P.S. King & Son, London.
Olson L„ Cloud S., 2004, Sprawa honoru. Dywizjon 303 Kościuszkowski. Zapomniani bohaterowie II wojny światowej, AMF Plus Group, Warszawa.
„Orli Lot”, 1920, t. 1, nr 6, s. 1.
Orłowicz M., 1913, Plan rozwoju Zakopanego. Referat przyjęty przez znawców z łona „Ankiety w sprawie potrzeb Zakopanego" i Komisyę Rady Gminnej w Zakopanem na posiedzeniu dnia 29 października 1912, Nakładem Autora z drukarni Słowa Polskiego pod zarządem J. Nowakowskiego, Lwów.
Orłowicz M., 1920, Plan rozwoju Zakopanego i innych polskich letnisk podtatrzańskich. Protokół ankiety odbytej w Zakopanem w dniach 22, 23 i 24 listopada 1919 z inicjatywy Ministerstwa Robót Publicznych i Ministerstwa Zdrowia Publicznego, nakł. Ministerstwa Robót Publicznych, Księgarnia Gebethnera i Wolfa, Warszawa.
Orłowicz M., 1935, Obrady C.C.T.I. w Krakowie, „Turysta w Polsce”, nr 5, s. 13.
Ormicki W, 1929, Program badań geograficzno-gospodarczych na Podhalu, „Wiadomości Geograficzne”, t. 7, s. 159-162.
[Ormicki W], 1936, Studium turyzmu Uniw. Jagiell., „Wiadomości Geograficzne”, t. 14, z. 8/10, s. 74.
Patkowski A., 1926, Program regionalizmu polskiego, „Ziemia”, t. nr 13-14, s. 211-212; toż samo: „Polska Oświata Pozaszkolna”, nr 4-5.
Patkowski A., 1934, O istocie krajoznawstwa, „Wiadomości Turystyczne i Krajoznawcze”, t. 5, nr 10/11, s. 1-2.
Pawlewski K., 1937, Planowanie w Karpatach. Na marginesie zjazdu biur planowania regionalnego z obszarów górskich, „Ilustrowany Kurier Codzienny”, nr 125, 7 V, s. 22.
Pawłowski S., 1926, Krajoznawstwo a geografia, „Ziemia”, t. 11, nr 23-24, s. 393-395. Plan obrad C.C.T.I. w Krakowie, 1935, „Ilustrowany Kurier Codzienny”, nr 142,24 V, s. 21. Polską naukę ignoruje przemysł uzdrowiskowy, 1936, „Kurier Poranny”, marzec.
Poser H., 1939, Geographische Studien über den Fremdenverkehr im Riesengebirge, Van-denhoech, Göttingen.
Przemówienie prof. J. Smoleńskiego wygłoszone na pierwszym posiedzeniu Komisji Regionalnego Planu Zabudowy Okręgu Krakowskiego w dniu 23 maja 1938 r., 1988, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, seria II, z. 1, s. 98-99.

182

Literatura

Raciborski M., Sawicki L, 1914, Badanie i ochrona zabytków przyrody. Program pracy dla działaczy kulturalnych, Wyd. Tow. Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza w Krakowie, Kraków.
Ratzel E, 1882, Anthropogeographie oder Grundzüge der Anwendung der Erdkunde auf die Geschichte, J. Engelhorn, Sttutgart.
Ritter K., 1822-1859, Die Erdkunde im Verhältniss zur Natur und zur Geschichte des Menschen, t. 1-19, G. Reimer, Berlin.
Ruch turystyczny na Śląsku może przynieść około 40 milionów zł. obrotu, „Polonia”, nr 4419, 2 II, s. 11.
Sawicki L., 1909, Geografia a krajoznawstwo, „Wszechświat”, t. 28, nr 47, s. 737-741. toż samo: Sawicki L., 1909, Geografia a krajoznawstwo. Odczyt wygłoszony na posiedzeniu Towarzystwa Krajoznawczego w Warszawie, dnia 10 listopada 1909 roku, Druk. L. Bogusławskiego, Warszawa.
Sawicki L., 1910, Szkic programu badań krajoznawczych, „Ziemia”, t. 1, s. 5-7.
Sawicki L„ 1916, Przestrzeń życiowa (ekumena) na ziemiach polskich. Szkic antropogeogra-ficzny, [w:] Sprawozdanie Gimnazjum św. Jacka, Kraków, s. 1-28.
Sawicki L., 1917, Krajoznawstwo u nas, „Kultura Polski”, t. 1, s. 207-212.
Sawicki L., 1928, Idea i organizacja krajoznawstwa w Polsce. Wykład inauguracyjny serji geograficznej, wygłoszony przed Polskiem Radjo w Katowicach d. 5 marca 1928, Biblioteka Orlego Lotu, nr 12.
Smith S.L.J. (red.), 2010, The Discovery of Tourism, [w:] J. Jafari (red.), Tourism Social Science Series, Emerald Group Publishing Limited, Bingley, t. 13.
Smoleński J., 1912, Krajobraz Polski, J. Mortkowicz, Warszawa.
Smoleński J., 1922, Ochrona przyrody w Polsce, „Polska Współczesna”, 1.1, z. 2, s. 137-147.
Smoleński J„ 1930, Krajoznawstwo a geografia, „Orli Lot”, t. 11, nr 1, s. 4-6.
Smoleński J„ 1932, Ochrona krajobrazu, Druk Kasy im. Mianowskiego, Warszawa.
Smoleński J., 1935, Łemkowie i Łemkowszczyzna, „Wierchy”, t. 13, s. 54-61.
Sprawozdanie Komisji Międzyministerialnej do zbadania zagadnień turystyki 1928-1931, 1931, Warszawa.
Sprawozdanie Komisji Studiów Ligi Popierania Turystyki za okres od czerwca 1936 r. do lipca 1937 r., 1937, „Biuletyn Komisji Studiów Ligi Popierania Turystyki”, 1.1, s. 11-12.
Sputz K., 1919, Die geographischen Bedingungen und Wirkungen des Fremdenverkehrs in Tirol, praca doktorska obroniona na Uniwersytecie w Wiedniu, mps, Wiedeń.
Stradner J., 1905, Der Fremdenverkehr, Leykam, Graz.
Studium Turyzmu w Krakowie, 1938, „Małopolski Informator Komunikacyjno-Tury-styczny”, t. 4, nr 24/27, s. 6.
Tokarski Z., 1992, Wydawnictwa Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Geograficzne”, z. 89, s. 61-87.

183

Studium Turyzmu

Treter B., Leszczycki S., 1934, Plany regulacyjne i ochrona krajobrazu w uzdrowiskach oraz gminach posiadających walory krajobrazowe, Kraków.
„Turyzm" nowa gałąź wiedzy, 1937, „Gazeta Polska”, sierpień.
Uchwały Pierwszego Ogólnopolskiego Kongresu Krajoznawczego w Poznaniu, 1929, „Ziemia”, t. 14, nr 15/16, s. 271-273.
Utworzenie docentury z turystyki na UJ., 1936, „Czas”, nr 152, 4 VI, s. 9.
Vidal de la Blachę P„ 1922, Principes de géographie humanie, A. Colin, Paris.
Warszyńska J., 1992, Geografia turyzmu w Instytucie Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego po drugiej wojnie światowej, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Geograficzne”, z. 89, s. 89-99.
Warszyńska J., 1999a, Geografia turyzmu, [w:] B. Kortus, A. Jackowski, K. Krzemień (red.), Rozwój i dorobek nauk geograficznych w Uniwersytecie Jagiellońskim, IG UJ, Kraków, s. 383-420.
Warszyńska J., 1999b, Główne problemy badawcze geografii turyzmu, „Turyzm”, t. 9, z. 1, s. 37-50.
Warszyńska J., Jackowski A., 1978, Podstawy geografii turyzmu, PWN, Warszawa.
Warszyńska J., Jackowski A., 1992, Development of Research on Geography of Tourism in the Institute of Geography, Jagiellonian University, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Geograficzne”, z. 86, s. 29-44.
Warszyńska J., Kurek W, 2007, Dorobek i aktualne problemy badawcze w zakresie turystyki w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, [w:] W. Kurek, M. Mika (red.), Studia nad turystyką. Tradycje, stan obecny i perspektywy badawcze, IGiGP UJ, Kraków, s. 77-90.
Wegener G., 1929, Die Fremdenverkehr in geographischer Betrachtung, Georg Stilke, Berlin. [Woźnowski M.] M. W, 1937, Utworzenie Studium Turyzmu przy Uniwersytecie Jagiellońskim, „Czasopismo Geograficzne”, t. 15, z. 4, s. 365.
Wrzosek A., 1979, Przedmowa, [w:] J. Warszyńska, A. Jackowski, Podstawy geografii turyzmu, PWN, Warszawa, s. 9-12.
„Wszystko co nosi na sobie znamię wielkich czynów - pochodzi z Krakowa". Obchód 30-let-niego jubileuszu Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, 1936, „Ilustrowany Kurier Codzienny”, nr 145, 26 V, s. 6.
Wyniki pracy i program działalności Ligi Popierania Turystyki, 1936, „Ilustrowany Kurier Codzienny”, nr 176, 26 VI, s. 21.
Wystawa turystyczno-uzdrowiskowa i letniskowa w Krakowie od 15 VIII. - 6 XII. 1936, 1936, „Turysta w Polsce”, nr 8, s. 3.
Zjazd turystyczno-gospodarczy w Wiśle. Refleksje pozjazdowe, 1937, „Ilustrowany Kurier Codzienny”, nr 238, 29 VIII, s. 20.
Żebrawski T., 1862, Mappa zdrojowisk lekarskich w Galicyi i Bukowinie, Towarzystwo Naukowe Krakowskie, Kraków.

184

Literatura

Żeromski S., 1924, Uciekła mi przepióreczka. Wydawnictwo Jakuba Mortkowicza, Towarzystwo Wydawnicze w Warszawie, Warszawa.
Żeromski S., 1926, Puszcza Jodłowa, Wydawnictwo Jakuba Mortkowicza, Warszawa-Kraków.
Żychoń S., 1991, Rozwój przestrzenny i budownictwo, [w:] R. Dutkowa (red.), Zakopane, czterysta lat dziejów, Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków, t. 1, s. 419-482.

185

Summary





The Jagiellonian University School of Tourism (1936-1939) and its role in the development of tourism geography


   The book presents the history of the Jagiellonian University Tourism School and describes its role in the development of tourism geography and tourism research. The School, founded in 1936, was one of the first institutes of tourism geography and tourism education.
   Along with the appearance in Europe, at the turn of the 18lh and 19'h centuries, of a growing number of people travelling for pleasure, representatives of many scientific disciplines became interested in this phenomenon. Among the first scholars who paid attention to this issue were geographers. In addition to naturalists and humanists, they had a significant contribution to the development of scientific research on tourism. It was a time when the issues of geographical research began to move away from studies limited almost exclusively to the natural environment, and research into various aspects of human activity was undertaken.
   The issue of broadly understood tourism were firstly address by geographers from Germany and Austria. Alexander von Humboldt should be primarily included among these scientists. The knowledge of tourism was to a considerable extent taken into account by Karl Ritter, the founder of modern geography (1822-1859). The issues associated with tourism were also noticed by Friedrich Ratzel, one of the developers of anthropogeography. His works contain information related to ethnography and tourist values (Ratzel 1882). A settlement network developed as a result of tourists visits was described by Johann Georg Kohl (1841). Similar issues were broadly taken into account by Alfred Hettner, Kurt Hassert, and Josef Stradner. A. Hettner, a prominent theorist of geography, devoted much attention in his significant work to tourist destinations and health resorts, as well as to the already emerging process of excessive urbanization (1927). Similarly,

Studium Turyzmu

K. Hassert mentions places which development was linked to tourist function (Hassert 1907). J. Stadner was the first to present a study of scientific issues related to tourism, and the research scope of tourism geography (Stadner 1905).
   The 1930s were a period of intensive development of geographical studies on tourism. The scope of research in this field began to systematize more and more strongly. The development of spatial planning in Europe and North America caused that the issue of tourism began to be increasingly taken into account in planning studies. The development of research tourism meant that academic institutions specializing in tourism education started to be established in a number of countries. This took place especially in countries where tourism played an important role in the socio-economic policy (Germany, Switzerland, Italy, and the United Kingdom).
   Between 1929 and 1934, the primary unit was the Berlin School of Tourism Research (Forschungsinstitut für den Fremdenverkehr), at the Berlin School of Commerce (Handelshochschule, and since 1935 Wirtschaftshochschule). The Berlin centre inspired the undertaking of geographical research on tourism. The most prominent geographers associated with Berlin School of Tourism Research were Georg Wegener (1929) and Adolf Grünthal (1934). An significant role in these studies was played by the Institutes of Geography in Innsbruck and Vienna. Hans Poser is considered to be one of the most important developers of tourism geography (1939).
   The issues of tourism also began to appear in French geographical literature, mainly owing to Paul Vidal de la Blache. Widely recognized as the pioneer in geography in France, and also one of the co-founders of European anthropogeography, he was the author of numerous works of regional nature (Vidal de la Blache 1922).
   A leading research center was the Institute of Alpine Geography in Grenoble (Institut de Geographie Alpine), founded in 1907 by Raoul Blanchard (1911, 1919, 1925, 1928). Pierre Lasserre (1930) introduced to the literature of the subject the term industrie touri-stique, which concept was later to become synonymous with tourist economy.
   Among others, the works of Antoine Borrel (1933) and Jean Miege (1933) are noteworthy. In 1941 in Switzerland, Walter Hunziker and Kurt Krapf established in St. Gallen a research centre on tourism (Seminar für Fremdenverkehr).
   In Italy, geographical conditions for the development of tourism were dealt with by Angelo Mariotti (1933,1939), a professor at the Sapienza University in Rome.
   Among the British works, the studies by F.W. Ogilvie and A. J. Norval are noteworthy. F. W. Ogilvie’s (1933) work about the economic aspects of tourism is considered to be the first monograph in the UK in the field of sociology of tourism. He attributed considerable importance to the geographical conditions for the development of tourism. A. J. Norval’s (1936) work concerns tourism industry, in which an interesting part refers to natural tourist attractions, mainly in South Africa.

188

Summary

   The traditions of tourism studies in Poland go back to the fifteenth and seventeenth centuries, and are associated primarily with the Jagiellonian University (Jackowski 2010). The inter-war period was characterized by a high tourist activity of Polish society. In 1938, about 3 million people took part in travels Journeys. The number of holiday resorts increased from about 300 in the early 1920s, to over 1,000 just before World War II. The growing importance of tourism, and the economic and spatial processes related to it, were also recognized by geographers as early as before World War I. Compared to the European countries and the United States, tourism geography began to develop in Poland relatively late, only after 1930. On 14-18 May 1935, a session of Conseil Central de Tourisme International, the most important international tourist organization at that time, was held in Krakow. The decision to found the School of Tourism in the 1930s was influenced among others by the development of tourism, and spatial and regional planning, the growing interest in tourism on the part of government authorities and business organizations.
   So far, in the literature, there has been a lack of a study on the activities of the Jagiellonian University School of Tourism, and on its role in the development of tourism geography and tourism education. The history of this School have now been researched only partially in Polish (Jackowski 1974, 2013; Leszczycki 1992; Tokarski 1992; Jackowski Sołjan 2009; Jackowski Liro 2015). The first published information about the Jagiellonian University Tourism School appeared shortly after its founding (Klimaszewski 1936; Nawratilówna 1938). Due to the lack of source materials and archives, lost during World War II, the presented study was mainly based on published reports (Leszczycki, 1937, 1938), and the information contained in pre-war publications and magazines. Archival materials belonging to prof. Antoni Jackowski, provided to him by the Schools founder Stanislaw Leszczycki, were also used.
   The Provincial Office in Krakow decided to establish a research unit at the Jagiellonian University, inspired by similar institutes in some foreign universities, especially the Berlin School of Tourism Research. Krakow, the heart of the most important tourism region, was chosen as the center of studies on tourism in Poland. The selection of this location was also supported by the fact that the top Polish geographers who were interested in the issues of tourism worked there. Founded in 1364, the Jagiellonian University is the oldest university in Poland, and the second oldest one in Central Europe. The School of Tourism was established on 23th April 1936 at the Jagiellonian University in Krakow. It was headed by Stanislaw Leszczycki. The main purpose of its activity was to scientifically research of tourism, and to train staff for tourism-related institutions. The unit was founded by regional tourist organizations and the local government commissioning tasks from it, as well as by the Ministry of Communications and the League for the Promotion of Tourism in Poland.

189

Studium Turyzmu

   One of the main tasks of the School was to train people to work in tourist centers. Graduates of the Jagiellonian University Faculties of Philosophy and Law, and the School of Physical Education, were admitted to a one-year course in the Jagiellonian University Tourism School. In the academic year 1936/1937, the School counted 20 students, in 1937/1938 and 1938/1939 - 22. The students included a number of people who later played a significant role in Polish geography, tourism, environmental protection, and spatial planning. The main teaching forms included lectures, discussions, seminars, practi-cums, excursions, fieldwork, and summer internships.
   The Scholl students were required to prepare seminar papers covering a very broad scope of problems. They related to the issues of nature conservation in the context of the development of tourist phenomena, European winter sports stations and health resorts, tourist attractions, different forms of tourism, tourism development, transport accessibility, tourism statistics, legal and organizational issues, and the history of tourism. Summer internships were held mainly at the offices of the League for the Promotion of Tourism, among others, in Gdynia, Jaremcze, Krynica, Szczawnica, Zakopane, Lvov, Warsaw, and Vilnius. Such internships were also carried out in branches of the Polish Tourist Association in Krakow, the Holiday Association of the Districts and Municipalities of the Province of Krakow, the Association of the Propagation of Tourism of the Capital City of Warsaw, and in the Union of Chambers of Commerce and Industry. Some students went for international internships, among others in Denmark, Greece, Yugoslavia, and Italy. During the academic year, 5-7 excursions, mainly to the Carpathian Mountains and to the north of Poland, and to Latvia, Estonia, Finland, Norway, and Sweden were held. The Jagiellonian University Tourism School also organized training sessions for employees of local government institutions and tourism organizations. Measures were taken to introduce classes in tourism (as a subject of instruction) into vocational secondary education. It also voiced its opinion on the curricula provided for hotel training schools.
   Scientific activity was the second main purpose of the Jagiellonian University Tourism School. Basic material was collected during fieldwork. The School gathered supporting materials, mainly in the form of files of tourist curiosities, and a cadaster of holiday resorts. The result of its research activity was over 100 study works, many of which were recognized as theses, including master’s theses at the Jagiellonian University Institute of Geography. About 80 studies were published. The research issues were very extensive. Studies of the Carpathian Mountains, issues of tourism and health resorts relating to entire Poland and other countries, especially Germany, clearly dominated among the published works. Others were devoted to tourism in the provinces, theoretical issues of tourism geography, tourist cartography, nature conservation, and skiing.
   The following most significant research issues looked into by the School can be highlighted:

190

Summary

   -  theory of tourism and tourism geography,
   -  tourism and health resort statistics,
   -  classification of tourist destinations and health resorts,
   -  regional planning of tourism,
   -  a plan of the economic development of tourist destinations and health resorts in Poland,
   -  organization of tourism in Poland,
   -  tourist movement in Poland,
   -  hotel industry,
   -  a plan of the economic development of tourist destinations in the Carpathians,
   -  tourist taffic in Krakow,
   -  opportunities for the development of tourism in Lemkivshchyna,
   -  international tourism in Poland,
   -  tourism of schoolchildren,
   -  pilgrimage,
   -  the economic (including tourist) importance of nature reserves,
   -  tourism legislation (including tourist business agreements and laws: summer resort law, health resort law).
   However, it was theoretical treatises that proved to be of essential importance in the development of tourism geography as an independent discipline of geographical sciences. S. Leszczycki (1938) defined tourism geography in the following way:
    'Tourism geography is the whole of theoretical, economic, cultural, geographical, statistical, legal, cultural, and social issues related to the tourist movement. The main issues of tourism geography are related to man, the geographical environment, economic exploitation of the ground, and the works and culture of man.
   This was a clear improvement over previous attempts, which often narrowed tourism geography to the examination of only selected issues related to tourism, mainly of the natural environment.
   The School sought to develop a research methodology for tourist phenomena. It was in the works of this institution that the method of point grading (Leszczycki 1937), which was applied to the classification of tourist attractions and tourist development of towns and villages in Podhale (the Sub-Tatra in Southern of Poland), was first used. It was but an attempt at that time. This method began to be used almost universally only in the post -war studies, especially until mid-1970s. At the end of 1938, the archive counted over 100 manuscript maps, dealing with various issues related to tourism. Undoubtedly, the biggest project involved the works on the Tourist Atlas of Poland. By the end of 1938,21 problem maps for the general section (the scale of 1: 1,000,000) and 17 tourist maps of provinces and the capital city of Warsaw for the specific section (the scale of 1: 100,000) were

191

Studium Turyzmu

developed. In 1939, all the studies were basically completed, however, most of them disappeared during the World War II. Among other of the Schools activities in the cartographic fieldworks on a tourist map of Poland at a scale of 1: 50,000, a map of holiday resorts and winter holiday resorts in Europe, and a map of car and tourist roads in mountainous areas of Europe, should be mentioned. Moreover, at the turn of 1938/1939, works on the development of the geography of international tourism in Europe were begun. A distinguishing feature of the study conducted by the Jagiellonian University Tourism School was also its extensive consideration of economic issues.
   The School conducted extensive publishing activity, issuing ‘Prace Studium Turyzmu Uf [The Papers of the Jagiellonian University School of Tourism] (6 volumes), 'Komunikaty Studium Turyzmu Uf [Announcements of the Jagiellonian University School of Tourism] (22 volumes), and the 'Turyzm Polski’ [Tourism of Poland] magazine (annual volumes 1938-1939). Original treatises approaching research topics in a comprehensive manner were published in 'The Papers of the Jagiellonian University School of Tourism’. Whereas summaries of the conducted works, reports, statements, preliminary test results, statistical materials and translations were published in the 'Announcements of the Jagiellonian University School of Toursim’. Theoretical problems, and organizational and economic issues of tourism, as well as statistical publications, chronicles of events in tourism both in the country and worldwide, as well as a review of literature on tourism occupied the principal place in the 'Tourism of Poland’ monthly. Also numerous foreign authors presented their papers there, among others Karin Dieckmann (Finland), Nicolas D. Eghinitis (Greece), Maximilian Klafkowski (Germany), Angelo Mariotti (Italy), Ksarlis Vanags (Lithuania).
   The School also conducted documentary activity. It mainly involved works on the ‘file of tourist curiosities’, a register of individual tourist attractions and infrastructure. At the end of 1938, the file had a record of approx. 17 thousand attractions in Poland, and nearly 2.2 thousand literature items.
   Ever since its very beginnings, the Jagiellonian University Tourism School established contacts with similar foreign institutions, public agencies, local governments, and others related to tourism in Europe. The main objectives of cooperation included undertaking joint research, exchanging scientific and statistical materials, organizing field studies for the participants. The first direct contacts were established with institutions in Austria, Greece, Yugoslavia, Germany, Romania, and Italy. The School entered into relationships with nearly 50 European partners. Moreover, contacts with official tourist offices of all European countries, and most countries outside Europe, as well as with international organizations related to tourism, were maintained. An important role in the development of this cooperation was played by the ‘Tourism of Poland’ magazine (an exchange with 72 periodic publications from 28 countries in 1938). Additionally, the Jagiellonian University Tourism School developed the following expert opinions:

192

Summary

   -  the organization of tourism in Poland for the French Tourist Office (Office National du Tourisme),
   -  the organization of tourism in Poland for the International Labour Office in Geneva,
   -  the economic issues of international tourism for Conseil Central du Tourisme International.
   As a result of financial problems and a conflict regarding nature conservation, the Jagiellonian University School of Tourism had to suspend its activities in 1939. The ultimate end came with the outbreak of World War II and arresting the head of the School, Stanislaw Leszczycki, as part of Sonderaktion Krakau.
   The Jagiellonian University School of Tourism played an important role in the development of research of tourism geography and tourism education. The curriculum and teaching methods, both indoors and in the field, were modern at that time, and are still in practice. A very strong link between research studies and the teaching process should be emphasized. Owing to this, tourist facilities were manned by well-prepared staff of specialists, a large group of whom constituted the backbone of the staff employed in tourism, spatial planning, and in research centres. Attention should also be paid to the practical aspect of most of the studies commissioned by various agencies, institutions, and organizations. Students were engaged to carry out the School’s research program, which resulted in the integration of the team, and in the further participation of graduates in study works, and in the organization of field studies. Systematic studies in this field began to be conducted for the first time in Poland. The issues addressed in research work were related to a wide variety of topics. The School also sought to develop the terminology and methodology of the study of tourism. The method of point grading, which was applied to the classification of tourist attractions, was first used in the School. Great importance was also attached to the study of issues related to the classification of tourist destinations on the basis of the magnitude of tourist movement, and the transformation of the physiognomy of villages and towns under the influence of tourism. The Jagiellonian University Tourism School and its graduates also significantly contributed to the development of regional and spatial planning. All of the Schools studies were characterized by very detailed statistical documentation. Monographic regional studies, e.g. on the issues of tourism and health resorts in Podhale (on example of mountain areas) and in Silesia (in relation to industrial and urban areas), had great methodological value. The Schools achievements in tourist cartography, especially the works related to the Tourist Atlas of Poland, also deserve due merit. The unit intensively cooperated with similar government and local government institutions, research units, and tourist organizations in Europe. The Jagiellonian University Tourism School’s activities helped raise awareness in society of the importance of the place of tourism in the socio-economic development of regions and cities.

193

Studium Turyzmu

   Owing to the activity of the School, Krakow led the Polish tourism geography for many years. Educated in the Inter-war period, the “Krakow school” significantly developed in the post-war years. In the 1970s and 1980s, the School’s studies were continued by the Institute of Geography at the Jagiellonian University, now the Institute of Geography and Spatial Management. The work of the Jagiellonian University Tourism School was also taken over by other geographical centers in Poland associated with the universities in Łódź, Wrocław, and Warsaw, and the Institute of Geography at the Polish Academy of Sciences. In conclusion, the achievements in tourism education and tourism geography of such units as the Jagiellonian University School of Tourism make this discipline still play an important role among all other sciences dealing with tourism.

194


Indeks nazwisk







  Baćvarov Marin 13
  Baranowski Jan 18
  Bartel Kazimierz 73
  Bilska-Wodecka Elżbieta 10, 11, 15, 48
  Blanchard Raoul 20, 21, 170, 188
  Bobkowski Aleksander 42, 43, 45, 83, 92
  Borrel Antoine 21, 188
  Bromek Karol 100,133,167

  Chętnik Adam 33
  Chmielewski Jan Olaf 66, 72
  Chorabik Tadeusz 87, 133, 135, 136
  Chwalba Andrzej 66
  Ciężkowski Marian 142
  Cloud Stanley 22
  Czarnecki Władysław 72
  Czerwiński Janusz 20
  Czerwiński Sławomir 78

  Danysz-Fleszarowa Regina 26, 33
  Dąbrowski Leszek Teodozy 57, 58
  Dieckmann Karin 133, 192
  Dobrowolska Maria 26,66,126
  Dobrowolski Kazimierz 126
  Drewnik Marek 16
  Durydiwka Małgorzata 15,
  Duszeńko-Król Elżbieta 130, 146
  Dziegieć Elżbieta 14, 15, 30
  Dziewoński Kazimierz 65,66, 72

Studium Turyzmu

Ebenezer Howard
Eghinitis Nicolas D. 133, 192
Estreicher Karol 146

Faecher Stanisław 76,91,133,144,155,156
Faracik Robert 16
Feliński Roman 56
Figuła Adam 160
Filipowicz Zygmunt 133
Flis Jan 70, 100
Fortin Renata 16
Frankowski Eugeniusz 81
Fularski Mieczysław 133,137

Gadomski Adam 133
Gajdzik Bonifacy 13,100,167
Gangemi G. 165
Gloger Zygmunt 32
Gliicksmann Robert 19,20,22,170
Goetel Walery 33, 45, 59, 100, 105, 133, 152
Gotkiewicz Marian 133
Groch Jerzy 15
Griinthal Adolf 20, 188

Hartwich Mateusz Józef 20
Hassert Kurt 18, 187, 188
Hettner Alfred 18,187
Hoffman Karol 32
Hofmeister Burkhard 22,174
Howard Ebenezer 56
Humboldt Alexander von 17, 18, 24, 187
Hunziker Walter 22,170,188

Jackowski Antoni 10,11,13-18,21,23,30, 32, 37,48,49, 55, 57,81,96,112,119, 133, 170,
171, 189
Jafari Jafar 174
Janota Eugeniusz Arnold 24, 25, 56

196

Indeks nazwisk

Janowski Aleksander 26, 27, 32, 33
Jurkowska Felicja 113

Kaplicki Mieczysław 133
Kasperski Kazimierz 157
Kasprzycki Tadeusz 69, 70
Kaszowski Ludwik 49
Kawecka Janina 113, 133
Kiełbicka Aniela 73, 76
Klafkowski Maximilian 133, 192
Klimaszewski Bolesław 102
Klimaszewski Mieczysław 13, 70, 100, 102, 189
Kohl Johann Georg 18,187
Koj Aleksander 171
Korczyński Ludomir 76
Kowalczyk Andrzej 14,16,17
KrapfKurt 22, 170, 188
Kreutzinger Józef 81
Krzymowska-Kostrowicka Alicja 15
Kuhn Alfons 162
Kulwieć Kazimierz 32, 33
Kurek Włodzimierz 11, 14-16
Kwaśniewski Mikołaj 59
Kwiatkowski Eugeniusz 82

Lasserre Pierre 20, 21, 188
Lenartowicz Teofil 27, 57
Lencewicz Stanisław 35, 83
Leszczycka Wanda 100, 133, 138, 160-163, 165, 167
Leszczycki Stanisław 5, 9-11, 13-16, 19, 21, 22, 27-30, 33, 57, 59-61, 63-70, 72, 74, 76, 78-80,83,87,89,91-93,96-100,102,104,105,108-127,129,131,133,141,144,146-161, 163,164, 165, 167, 169, 170, 174, 189, 191, 193
Leyberg [Ostrowski] Wacław 72
Lijewski Teofil 15,
Liro Justyna 10, 11, 13, 189
Lisowski Kamil 66
Liszewski Stanisław 14, 17, 30

197

Studium Turyzmu

Łukaczyński Julian 87,129

Makowski Julian 157
Malisz Bolesław 29, 66, 91
Marciniak-Nowak Alicja 16
Mariotti Angelo 21, 133, 140, 144, 161-165, 188, 192
Martonne Emanuel de 20
Matczak Andrzej 15
Maver Giovanni 162
Medwecki Wiktor 28
Mianowski Henryk 27, 28, 76-78, 133
Michałowski Józef 162
Miege Jean 21, 188
Mika Anna 16
Mika Mirosław 15, 16
Milata Władysław 100,102,133,167
Milatowa Stanisława 14,100,129,142
Mileska Maria Irena 14, 15, 100, 168-170
Mileski Witold 68, 133,150,151
Miłkowski Zygmunt 131
Młodziejowski Jerzy 122,124
Mościcki Ignacy 43, 54, 78
Mrazkówna Maria, zob. Dobrowolska Maria

Nadwodzka Zofia 131,133
Nałkowski Wacław 26, 32, 33
Nawratilówna Elfryda, zob. Nawratilówna-Trybowska Elfryda
Nawratilówna-Trybowska Elfryda 13,100,112,133,139,142,167,189 Niemcewicz Juliusz Ursyn 23, 32
Niemcówna Stanisława 26, 27, 33-35
Norval Arthur Joseph 22,188
Novak Zygmunt 65, 66
Nowicki Eustachy 28

Odlanicka-Poczobutt Monika 57, 61, 67
Odlanicki-Poczobutt Michał 57,61,65,67
Ogilvie Frederick Wolff 22, 188
Olson Lynne 22

198

Indeks nazwisk

Olszewicz Bolesław 26, 33, 81
Onyszkiewicz Elżbieta 130, 131
Orłowicz Mieczysław 27, 36, 56, 57, 73, 100, 105, 131, 133, 162
Ormicki Wiktor 13, 26, 33, 66, 70, 72, 100, 126, 133
Ostrowski Wacław, zob. Leyberg [Ostrowski] Wacław

Patkowski Aleksander 33, 34, 36, 37
Pawlewski Kazimierz 57
Pawlusiński Robert 16,
Pawłowski Stanisław 26, 33, 34, 81
Piela Tadeusz 65
Piłsudski Józef 36, 53, 54, 78
Podłęska Maria 129
Pol Wincenty 18, 23, 24, 32
Polonyówna Stanisława, zob. Milatowa Stanisława
Poser Hans 20,188
Prażmowska-Ivanka Wanda 133
Ptaszycka-Jackowska Danuta 13, 15, 57, 112

Raciborski Marian 25, 59
Ratzel Friedrich 18,187
Rehman Antoni 24
Reinfuss Roman 70
Ritter Hubert 66
Ritter Karl 18, 24, 187
Rogalewski Olaf 15
Romer Eugeniusz 81,170

Salwa Tadeusz 171
Sawicki Ludomir 24-27, 33-36, 57, 99
Saysse-Tobiczyk Kazimierz 48
Semkowicz Władysław 81
Sławek Walery 73
Sławoj-Składkowski Felicjan 82
Smith Stephen L.J. 174
Smoleński Jerzy 25-27, 29, 33- 45, 57, 59-67, 70, 72, 81, 87, 89, 96, 98,100, 118, 126, 149, 152, 153, 156
Sołjan Izabela 10,11, 13, 15, 17, 18,21,48, 55, 112, 119, 170, 189


199

Studium Turyzmu

Sosnowski Oskar 66
Sputz Karl 19
Srokowski Stanisław 124-126
Starzyński Stefan 73, 75, 76, 122, 124
Staszic Stanisław 23,32
Steinecke Albrecht 22, 174
Stieber Zdzisław 70
Stojańska L. 129
Stolf Edmund 161
Stradner Josef 18,187,188
Stryj eński Karol 56
Szafer Władysław 45, 59, 100, 152, 153
Szaflarski Józef 100
Szatkowski Henryk 146, 150, 152, 155
Szelichowski Józef 151,160

Śliwa Franciszek 143
Śmigielski Władysław 127

Thugutt Stanisław 33
Tokarski Zbigniew 10, 13, 100, 102, 131, 189
Tołwiński Tadeusz 66,122
Treter Bogdan 59, 68, 69
Trybowska Elfryda, zob. Nawratilówna-Trybowska Elfryda
Trybowski Czesław 133,167

Vanags Ksarlis 133, 192
Vidal de la Blachę Paul 20, 188

Wachholz Szczęsny 100
Walczak Wojciech 100
Warszyńska Jadwiga 5, 10, 13-15, 30,170,171
Wąsowicz Józef 81
Wegener Georg 20,188
Węgrzynowicz Leopold 33, 36
Więckowski Marek 15
Wilgat Tadeusz 87, 90, 100, 102, 112, 113, 131, 167
Włodarczyk Bogdan 15,17

200

Indeks nazwisk

Wolfe Roy Israel 174
Woźnowski Mieczysław 13
Wrzosek Antoni 10,15,100
Wyrzykowski Jerzy 15
Wzorek Zbigniew 72

Zaborski Bogdan 57, 70
Zacharzewski Józef 65
Zachwatowicz Jan 72
Zaczyński Eugeniusz J. 133,140
Zadworna Helena 129
Zejszner Ludwik 18
Zieliński Adam 160
Zierhoffer August 81

Żebrawski Teofil 24
Żeromski Stefan 37
Żychoń Stefan 56

201