https://doi.org/10.18778/2543-9421.05.05 ISSN 2543-9421 Robert Pawlusiński https://orcid.org/0000-0002-5924-0741 robert.pawlusinski@uj.edu.pl Kamil Mróz https://orcid.org/0000-0001-5978-1604 mrozk123@gmail.com Marek Grochowicz https://orcid.org/0000-0002-5766-3847 marek.grochowicz@doctoral.uj.edu.pl Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej ROZWÓJ GOSPODARKI NOCNEJ W MIASTACH HISTORYCZNYCH – ASPEKTY PRZESTRZENNE I FUNKCJONALNE PRZYKŁAD KRAKOWSKIEJ DZIELNICY KAZIMIERZ Abstrakt: Miasta historyczne stanowią szczególną kategorię ośrodków miejskich w Polsce, a z uwagi na potencjał kulturowy ważnym kierunkiem ich rozwoju staje się współcześnie turystyka i sektory z nią powiązane. Jednym z takich sektorów jest tzw. gospodarka nocna (ang. night-time economy, w skrócie NTE) identyfikowana na podstawie kryterium dostępności czasowej (21:00–5:00) i kryterium funkcjonalnego (jako ogół działalności zaspokajających szeroko rozumiane potrzeby wolnoczasowe ludzi poza ich domem w porze nocnej). Celem artykułu jest charakterystyka gospodarki nocnej w historycznej dzielnicy śród­miejskiej Krakowa – Kazimierzu. Autorzy, opierając się na przeprowadzonej w 2019 r. inwentaryzacji terenowej oraz wywiadach z przedstawicielami lokalnej społeczności, zobrazowali przestrzenne i funkcjonalne aspekty tego zjawiska. Słowa kluczowe: miasto historyczne, gospodarka nocna, nocturnal city, Polska. SPATIAL AND FUNCTIONAL ASPECTS OF THE NIGHT-TIME ECONOMY IN HISTORIC CITIES: A CASE STUDY OF THE KAZIMIERZ DISTRICT (KRAKÓW, POLAND) Abstract: Historic cities constitute a special category of urban area in Poland. Due to their cultural potential, tourism and related sectors are currently becoming an important development direction. One such sector is their night-time economy, identified on the basis of a time criterion (21:00-5:00), and a functional criterion (understood as all activities that meet people’s broad leisure needs outside their home during the night). The aim of the article is to describe the night-time economy in one historical central district of Kraków – Kazimierz. The authors, based on a field inventory conducted in 2019, and interviews with representatives of the local community, have illustrated the spatial and functional aspects of this phenomenon. Keywords: historic city, night-time economy, nocturnal city, Poland. 1. WPROWADZENIE W studiach nad rozwojem gospodarki nocnej szcze­gólne miejsce przypada miastom historycznym, które z uwagi na posiadane dziedzictwo kulturowe predys­ponowane są do rozwoju turystycznego (Ashworth, Turnbridge, 2000, 2004; Cohen-Hattab, 2004; Faracik, 2007). Funkcja turystyczna w powiązaniu z innymi funkcjami tych miast (m.in. akademicką, kulturalną, handlową) stwarza dogodne warunki do rozwoju życia nocnego oraz jego rynkowej emanacji – tj. go­spodarki nocnej (Nofre, Giordano, Eldridge, Martins, 2017; Pawlusiński, Zmyślony, 2018; Shaw, 2014; Zmyślo- ny, Pawlusiński, 2020). Przestrzennym wymiarem tego zjawiska są strefy (kwartały) rozrywki nocnej. Można spotkać różne układy przestrzenne gospodarki nocnej w miastach historycznych – czasami strefa ta nakłada się na tzw. centralną dzielnicę turystyczną, w innych przypadkach lokalizuje się na obszarach sąsiadujących z centrum – m.in. w dawnych strefach przemysłowych (np. „100cznia” w Gdańsku, „Dolne Młyny” w Krako­wie, Nocny Market na terenie dawnego dworca War­szawa Główna), na waterfrontach (Donauinsel w Wied­niu) czy w historycznych dzielnicach miast o dużym potencjale kulturowym (Erzsébetváros w Budapeszcie, Zatybrze w Rzymie). Przykładem takiej strefy jest kra­kowski Kazimierz – kiedyś odrębne miasto, a obecnie część Dzielnicy I Stare Miasto, który od lat 90. XX w. przeżywa boom turystyczny. Obecnie na terenie tej części miasta – o powierzchni zaledwie 1 kilometra kwadratowego – znajduje się ponad 100 obiektów noc­legowych oraz około 350 placówek gastronomicznych i gastronomiczno-rozrywkowych. Celem artykułu jest charakterystyka funkcjonowa­nia gospodarki nocnej na obszarze Kazimierza, ze szczególnym uwzględnieniem aspektu dostępności czasowej obiektów, ich funkcji, a także wpływu go­spodarki nocnej na codzienne życie mieszkańców tej części Krakowa. Do realizacji tego celu wykorzystano wyniki badań terenowych, które objęły inwentary­zację obiektów szeroko rozumianej gospodarki noc­nej, obserwację terenową oraz wywiady swobodne z przedstawicielami lokalnej społeczności. Badania przeprowadzono w pierwszej połowie 2019 r. Materiał uzupełniający stanowiły artykuły prasowe, odnoszące się głównie do problematyki życia nocnego prowadzo­nego na Kazimierzu. 2. GOSPODARKA NOCNA JAKO PRZEDMIOT STUDIÓW MIEJSKICH Gospodarka nocna nie stanowi odrębnego elementu gospodarki miejskiej, ale przenika przez jej różne sek­tory i jest widoczna we wszystkich formach aktywno­ści człowieka (Pawlusiński, Zmyślony, 2018; Roberts, Eldridge, 2009). Podstawowym kryterium wyodręb­nienia gospodarki nocnej jest kryterium czasowe. Naj­częściej przyjmowane ramy czasowe dla gospodarki nocnej to okres pomiędzy godziną 20:00/21:00/22:00 a 5:00/6:00/7:00, niekiedy, np. w studiach na temat NTE w Londynie, za porę nocną uznaje się przedział pomię­dzy 18:00 a 6:00 (Think Night…). Nie istnieje również jedna powszechnie akceptowana definicja gospodarki nocnej, dotycząca jej zakresu przedmiotowego. Jak za­uważa Shaw (2014), termin ten zrodził się na gruncie badań społecznych nad nocnym przemysłem rozryw­kowym i jego silnymi związkami z konsumpcją alko­holu. Niektóre z opracowań ujmują gospodarkę nocną znacznie szerzej, zaliczając do niej wszelkie przejawy aktywności społecznej i gospodarczej w mieście nocą (London at night…, 2018). W zakres przedmiotowy gospodarki nocnej wchodzą przede wszystkim (Pawlusiński, Zmyślony, 2018) (rys. 1): – usługi rozrywkowe oparte na muzyce popularnej i spotkaniach w klubach muzycznych (kluby mu­zyczne, dyskoteki, kluby taneczne, klubokawiarnie, muzyka plenerowa); – usługi hazardowe (kasyna, salony gier i in.); – usługi kulturalne (teatry, kina, filharmonie, sale kon­certowe, muzea, galerie, przestrzenie kreatywne); – usługi związane z organizacją wydarzeń masowych oraz różnego rodzaju spotkań (amfiteatry i sceny miej­skie, plenerowe koncerty muzyczne, wydarzenia jubi- leuszowe – np. imprezy sylwestrowe, teatry uliczne, gry miejskie, masowe wydarzenia sportowe; organizacja spotkań prywatnych w przestrzeniach publicznych i prywatnych – np. w obiektach muzealnych w nocy); – usługi gastronomiczne i gastronomiczno-rozrywkowe (restauracje, kawiarnie, puby, pijalnie alkoholi, ogród­ki piwne, food-cornery z gastronomią mobilną); – usługi przewodnictwa i organizacji zwiedzania nocą; – usługi związane z aktywną rekreacją (centra sporto­we, siłownie, pływalnie, siłownie plenerowe, boiska sportowe); – usługi związane z odnową biologiczną (centra spa & wellness i in.); – usługi handlowe – związane z działalnością sklepów i centrów handlowych, ale także imprezy okazjonal­ne, jak jarmarki, wystawy itp. Do usług towarzyszących, istotnie kształtujących możliwości funkcjonowania gospodarki nocnej należą przede wszystkim: – usługi publicznego transportu nocnego; Rysunek 1. Gospodarka nocna miasta – elementy składowe Źródło: opracowanie własne – usługi związane z zabezpieczeniem porządku pub­licznego i bezpieczeństwa; – usługi noclegowe; – usługi zdrowotne; – iluminacja zabytków i ciągów komunikacyjnych w mieście. Problematyka funkcjonowania miast nocą i jego ekonomicznego wymiaru, określanego mianem go­spodarki nocnej miasta, stanowi wciąż nowe pole ba­dawcze w studiach miejskich. Van Liempt, van Aalst i Schwanen (2015) wskazują alegorycznie, że szeroko ro­zumiane studia miejskie wciąż cierpią na „nyktalopię”, bezzasadnie pomijając porę nocną. Za niezbędną uznają odpowiedź na pytanie, jak funkcjonują współczesne miasta nocą (nocturnal cities), tzn. jak są „wytwarza­ne”, „używane”, „doświadczane” i „regulowane” (van Liempt, van Aalst, Schwanen, 2015). Należy podkreślić, że „noc miejska” może być rozpatrywana na różnych płaszczyznach: kulturowej, społecznej, ekonomicznej i przestrzennej (Roberts, Eldrige, 2009). Pierwsze studia nad rolą nocy i gospodarki nocnej w miastach były związane z rewitalizacją miast. Bada­nia z tego zakresu zostały zapoczątkowane w Wielkiej Brytanii już pod koniec lat 80. XX w. przez zespół ba­dawczy Comedia (Bianchini, 1995; Shaw, 2014). Miały one charakter stricte planistyczny i wiązały się z iden­tyfikacją narzędzi wspierających ożywienie miast nocą. Jak zauważają Roberts i Eldrigde (2009), miasta brytyj­skie borykały się z problemem deglomeracji ludności z centrów do suburbiów, co w efekcie sprawiało, że były opustoszałe po godzinach pracy. Gospodarka nocna miała być panaceum na przywrócenie życia w centralnych częściach miast. Ideę tę najlepiej obrazuje wypowiedź Bianchiniego, członka Comedii: […] istnieje możliwość podwojenia korzyści płynących z funkcjonowania gospodarki miasta w ciągu dnia, po­przez jej rozszerzenie na godziny nocne, poczynając od rozrywki, a następnie uzupełniając ją o inne sektory gospodarki […]; wielu ludzi pracujących w ciągu dnia może potrzebować dłuższych godzin otwarcia w celu uzyskania dostępu do obiektów miejskich (Bianchini, 1995, s. 125). Współcześnie dużo uwagi w badaniach nad rozwo­jem gospodarki nocnej poświęca się analizie stanu jej rozwoju i znaczenia dla systemu lokalnej gospodarki oraz powiązaniom z innymi dziedzinami gospodarki. Punkt wyjścia dla tych badań stanowią raporty na temat „nocy miejskiej”, opracowywane dla niektórych miast w Europie (np. Londyn), Australii (Sydney, Melbourne, Perth) czy Ameryce Północnej (Nowy Jork, Los Ange­les, Vancouver). Liczne są także prace o charakterze inwentaryzacyjnym, opisujące skalę gospodarki nocnej w poszczególnych miastach świata. W Polsce studia z tego zakresu podejmowali już Iwanicki i Dłużewska (2018, 2015). Powiązania gospodarki nocnej z innymi sektorami gospodarki analizowali m.in. Pawlusiński i Zmyślony (2018, 2020) oraz Rowe (2008). Specyfikę gospodarki nocnej w miastach amerykań­skich omówili szeroko Campo i Ryan (2008). Autorzy wyróżnili trzy rodzaje oferty nocnej miasta (sophisticated entrantainent, „high end” enterntainment, middlebrow party- ing), wskazując główne grupy odbiorców oraz strefy, w których można z nich skorzystać. Na szczególną uwagę zasługuje tzw. prosta rozrywka middlebrow par­tying, która współcześnie zdominowała życie nocne. Jest ona skierowana do klienta masowego i w dużej mierze opiera się na konsumpcji alkoholu. Dla tej grupy konsu­mentów dedykowane są nowe przestrzenie w miastach, określane przez autorów mianem new enterntainment zones. W przeciwieństwie do stref, w których zlokalizo­wane są placówki kulturalne (teatry, muzea, sale kon­certowe), miejsca te cechuje niska estetyka przestrzeni i tymczasowość (np. poprzez lokalizację w dawnych kwartałach przemysłowych lub zajmowanie zdegrado­wanych obszarów, nieatrakcyjnych z punktu widzenia innych form życia miejskiego). Z rozwojem prostej rozrywki wiąże się nierozerwalnie kwestia negatywnych następstw gospodarki nocnej, któ­re są odczuwane przede wszystkim przez mieszkańców. Problematyka ta silnie koresponduje z zagadnieniem gentryfikacji turystycznej (por. Kowalczyk-Anioł, 2019; Kowalczyk-Anioł, Zmyślony, 2017). W ramach szerokie­go wachlarza zagadnień wymienić należy nie tylko kwe­stie zakłóceń ciszy nocnej czy wandalizmu dokonywane­go zwłaszcza pod wpływem alkoholu i narkotyków, ale i wzrostu cen nieruchomości oraz produktów i usług na lokalnym rynku. Zagadnienia te poruszane były w od­niesieniu do wielu miast europejskich, m.in. Barcelo­ny (Nofre, Giordano, Eldridge, Martins, 2017), Lizbony (Nofre i in., 2018), Budapesztu (Pinke-Sziva, Smith, Olt, Berezvai, 2019) oraz miast brytyjskich (Roberts, 2006). Ważnym wątkiem w tym nurcie badawczym jest kwestia upijania się, m.in. młodzieży (binge drinking), analizowa­na stosunkowo często wśród badaczy brytyjskich (m.in.: Hadfield, Lister, Traynor, 2009; Sheard, 2011). Ostatnio wiele prac koncentruje się na problematyce zarządzania życiem nocnym w miastach. A najczęściej dyskutowanym tematem jest kwestia ustanowienia funkcji burmistrza nocnego (Pawlusiński, Zmyślony, 2018). Jak podają Seijas i Gelders (2020), instytucje ta­kie działają już w ponad 40 miastach na świecie, w tym w Pradze i Budapeszcie. Są one różnie umocowane prawnie, niektóre działają w ramach struktur miejskich (np. w Pradze), inne jako jednostki zewnętrzne (np. Am- sterdam), współpracując z władzami miasta. Urząd bur­mistrza nocnego wciąż nie powstał w żadnym z polskich miast, chociaż w ostatnich miesiącach prowadzone są na ten temat żywe dyskusje w Krakowie oraz w Warszawie (Kursa, 2019; Mikulska, 2018; Radkowski, 2019; Salomon, 2019; Tymczak, 2019). 3. PRZESTRZENNE I FUNKCJONALNE ASPEKTY GOSPODARKI NOCNEJ NA KAZIMIERZU Badania nad rozkładem czasowo-przestrzennym go­spodarki nocnej na obszarze Kazimierza objęły szczegó­łową inwentaryzację wszystkich obiektów funkcjonu­jących pomiędzy godziną 20:00 a 5:00 rano. Pierwszym krokiem było stworzenie bazy danych takich obiek­tów na podstawie zasobów internetowych. Następnie w marcu i kwietniu 2019 r. przeprowadzono kartowanie terenowe, w trakcie którego zweryfikowano tę bazę. W wyniku prac kameralnych oraz badań terenowych pozyskano następujący zakres informacji dotyczących badanych obiektów: – nazwę obiektu, – adres, – godziny otwarcia i zamknięcia we wszystkie dni tygodnia, – główną funkcję obiektu z uwzględnieniem dziewię­ciu kategorii szczegółowych (restauracje, bary, puby, dyskoteki i kluby, kawiarnie, sklepy, obiekty kultury, placówki zdrowia i urody oraz inne), – informację na temat sprzedaży alkoholu. W badaniach celowo pominięto kategorię obiekty noclegowe (łącznie 109), które zostały wliczone (jeśli prowadziły inną działalność poza udzielaniem noclegu) do poszczególnych kategorii. Na potrzeby niniejszego opracowania zebrane infor­macje zaprezentowano w układzie wybranych dwóch dni tygodnia: wtorku (dzień roboczy) oraz soboty (dzień weekendu), a dokładnie nocy z wtorku na środę i nocy z soboty na niedzielę. W dalszej części opracowa­nia (dla uproszczenia) autorzy posłużyli się nazwami dni rozpoczynających daną porę nocną, używając ter­minów noc wtorkowa i noc sobotnia. Dostępność cza­sową obiektów przedstawiono w czterech momentach czasowych, o godz.: 20:00, 23:00, 2:00, 5:00, nawiązując do podziału NTE stosowanego w Sydney, w którym wyróżnia się: evening economy (20:00/21:00–23:00), night economy (23:00–2:00), late night economy (2:00–5:00). Ogółem zidentyfikowano 408 obiektów usługowych, prowadzących działalność na Kazimierzu w godzinach 20:00–5:00. W strukturze rodzajowej gospodarki noc­nej największy udział miały obiekty gastronomiczne – łącznie 278 placówek, które stanowiły 68,1% ogółu. Wskazuje to na wyraźną „specjalizację produktową” tej części Krakowa. W tym miejscu należy podkreślić, że w ramach gospodarki nocnej funkcjonuje aż 80% wszystkich obiektów świadczących usługi żywieniowe zlokalizowanych na Kazimierzu. Do grupy obiek­tów gastronomicznych czynnych w nocy zalicza się: 99 restauracji (24,3% ogółu obiektów), 82 bary i fast foody (20,0% ogółu), 64 puby (do kategorii tej zaliczono wszystkie lokale, w których dominująca działalnoś­cią jest sprzedaż alkoholu do konsumpcji na miejscu; łącznie 15,7% ogółu) oraz 33 kawiarnie i cukiernie (8,1% ogółu). Pozostałe rodzaje obiektów zaliczonych do gospo­darki nocnej na Kazimierzu to: sklepy – 42 (10,3% ogółu obiektów); placówki oferujące usługi z zakresu zdrowia i urody – 29 (7,1% ogółu); kluby muzyczne i dyskoteki – 14 (3,4% ogółu); placówki kulturalne – tylko sześć obiektów (1,5 % ogółu). Do kategorii inne obiekty włą­czono 39 placówek (9,6% ogółu). Są to m.in. podmio­ty związane z obsługą ruchu turystycznego, kantory, escape roomy, szkoły tańca, zakłady bukmacherskie. Dostępność poszczególnych grup obiektów jest wy­raźnie zróżnicowana, głównie z uwagi na przedział cza­sowy, w mniejszym zakresie ze względu na dzień tygo­dnia (zob. tab. 1 i 2). Najwięcej podmiotów funkcjonuje w ramach evening economy. W dni robocze o godz. 20:00 dostępne jest 399 obiektów, natomiast w weekendy – już tylko 365. Należy zauważyć, że dysproporcje te za­znaczają się przede wszystkim w przypadku placó­wek handlowych, placówek służących poprawie stanu zdrowia i urody oraz zaliczonych do kategorii inne. Jest to jak najbardziej prawidłowy rozkład aktywno­ści podmiotów w rytmie tygodniowym i wskazuje na powiązanie tych miejsc z lokalnymi odbiorcami, a nie turystami. Na prawie niezmienionym poziomie utrzy­muje się natomiast liczba lokali gastronomicznych (róż­nica tylko o 3 obiekty). Pierwsze istotne zmiany w zakresie dostępności pla­cówek obserwuje się o godz. 23:00. Jest to warunkowa­ne w dużej mierze zmianami w komunikacji miejskiej (uruchomienie komunikacji nocnej z ograniczoną siat­ką połączeń). O tej porze nie funkcjonują już instytu­cje kulturalne, placówki z kategorii zdrowie i uroda oraz większość obiektów zaliczonych do grupy inne. Zmiany obserwuje się także w odniesieniu do sekto­ra gastronomicznego, ponieważ we wtorki notuje się spadek liczby otwartych placówek o ponad połowę, natomiast w trakcie weekendu – o 1/3. W przypadku sklepów spadek liczby czynnych lokali jest zbliżony i wynosi około 50%. Odwrotne zjawisko – polegające na przyroście liczby otwartych placówek – uwidacznia się jedynie w przypadku klubów muzycznych i dysko­tek, z których część zaczyna swoją działalność dopiero pomiędzy godz. 21:00 a 22:00. O godz. 2:00, tj. na po­czątku late night economy, liczba aktywnych placówek zmniejsza się. W dni robocze o tej godzinie otwarte są jedynie 52 obiekty, z czego ponad połowę stanowią lokale gastronomiczne, natomiast w weekendy działa 99 podmiotów, z czego 3 to obiekty gastronomiczne. O wiele większy spadek aktywności usługodawców pomiędzy godz. 20:00 a 2:00 notuje się w dni robocze (blisko ośmiokrotny) niż w trakcie weekendów (ponad trzykrotny). W rytmie całonocnym (20:00–5:00) działa nie więcej niż 30 obiektów w weekendy oraz ok. 15 w dni robocze. Stanowi to odpowiednio 4,3% ogółu podmiotów NTE we wtorki i 7,9% w soboty. Całonocne usługi oferują placówki handlowe, dyskoteki i kluby muzyczne, a także obiekty gastronomiczne. W ramach tej ostatniej kategorii obserwuje się wyraźny wzrost liczby całonocnych placówek w porównaniu dni robo­czych z weekendami, odpowiednio z 4 do 12. Szczegółowa analiza dostępności czasowej obiektów gastronomicznych i gastronomiczno-rozrywkowych pozwoliła dostrzec kilka prawidłowości (tab. 3 i 4). Po pierwsze, po godz. 23:00 znacząco zmniejsza się licz­ba otwartych restauracji na Kazimierzu, co dotyczy zarówno dni roboczych, jak i weekendów. O godz. 2:00 większość lokali jest już niedostępna, co jest typowe także dla innych miast i wiąże się z ograniczeniem czasu pracy kuchni. Po drugie, w ramach klasycznej night economy rośnie znaczenie barów, które oferują węższy zakres produktów. Znaczny odsetek w tej gru­pie stanowią bary typu fast food, a tak zwana uliczna gastronomia (street food) ściśle wiąże się z wspomnia­ną już wcześniej prostą rozrywką (middlebrow party­ing), opartą na konsumpcji alkoholu. Po trzecie, wraz z wkraczaniem w porę nocną w strukturze gospodarki nocnej rośnie udział placówek, dla których podstawą działalności jest sprzedaż alkoholu. Dotyczy to zarów­no sklepów monopolowych, jak i pubów (rys. 2). Już o godzinie 20:00 odsetek lokali, w których sprzedaje się alkohol jest wysoki, we wtorek wynosi on 54,4%, natomiast w sobotę – ponad 60%. W przypadku godzin 23:00 i 2:00, kiedy wśród otwartych lokali zaczynają przeważać puby, odsetek ten oscyluje już wokół 75%. Wśród obiektów dostępnych o godzinie 5:00 zarówno w dni robocze, jak i w trakcie weekendu zaznacza się dominacja placówek związanych z dystrybucją alko­holu (odpowiednio 88,2% we wtorek i 93,1% w sobotę). Jedynymi lokalami, w których nie sprzedaje się alkoho­lu o tej porze, są lombard przy ulicy Dietla 7 oraz salon gier przy Placu Nowym 3. Rysunek 2. Odsetek lokali sprzedających alkohol w godzinach wieczornych i nocnych na Kazimierzu Źródło: Mróz (2019) Oferta gastronomiczna w porze nocnej na Kazimie­rzu jest zróżnicowana, od typowego street foodu do fine diningu. Jak zauważa Murzyn (2006), już od lat 90. XX w. w tej części Krakowa panuje prawdziwy gastrono­miczny boom. Do tego czasu większość placówek gastronomicznych zlokalizowana była wzdłuż głów­nych ulic – Krakowskiej, Starowiślnej oraz Dietla (por. Więcław, 1997). W późniejszym okresie gastronomia wkroczyła w obręb tzw. kwartału żydowskiego (Mu­rzyn, 2006). Wyraźnie zaznaczają się dwie strefy: na ulicy Szerokiej, gdzie zlokalizowane są sztandarowe lokale gastronomiczne Kazimierza, wyspecjalizowane w kuchni żydowskiej oraz wokół Placu Nowego, gdzie oferta jest bardziej zróżnicowana (Mika, 2011). Ich uzu­pełnieniem są lokale wzdłuż ulic Mostowej, Bożego Ciała, Józefa i Miodowej. Wiele restauracji funkcjonuje w ramach hoteli, przy czym swoją ofertę kierują także do gości z zewnątrz. W ostatnich latach na Kazimierzu powstały pierwsze ogródki food truckowe, z najbar­dziej znanym przy ulicy św. Wawrzyńca. Niezwykle popularne są także kawiarnie i cukiernie – w sobotę, jak i we wtorek po godzinie 20:00 otwartych jest po­nad 30 lokali tego typu. Wyróżniają się one lokalnym charakterem i często nawiązują do przeszłości dziel­nicy, np. Mleczarnia. Co istotne, na Kazimierzu nie działa ani jedna kawiarnia sieciowa typu Starbucks czy Costa Caffee. Takie placówki w Krakowie zloka- lizowane są przede wszystkim w obrębie Starego Mia- sta i jego okolicach oraz w galeriach handlowych. Lo­kalnym charakterem odznaczają się również puby, z których wiele uznaje się za markowe (np. Alchemia). Ich oferta często jest poszerzana o koncerty muzyczne i inne wydarzenia. Na Kazimierzu działają także puby tematyczne, np. Domówka Cafe, popularny wśród miłośników gier planszowych. Niestety w przestrzeń dzielnicy wkroczyły również sieciowe bary alkoholowe, jak Pijalnia Wódki i Piwa, które stały się wręcz symbo­lem taniej rozrywki alkoholowej. Działają one na zasa­dzie franczyz, a ich strategia marketingowa opiera się na ekonomii skali. Oferta ta jest atrakcyjna głównie dla studentów i młodych turystów z zagranicy, dla których magnesem jest relatywnie niska cena, np. około 1 euro za napój alkoholowy. Analizując przedstawione na rysunkach 3–10 prze­strzenne rozmieszczenie obiektów, dostępnych na Ka­zimierzu w godzinach wieczornych i nocnych można dostrzec wyraźne tendencje do skupiania się ich w kon­kretnych strefach. W studiach nad gospodarką nocną miejsca o dużej koncentracji obiektów oraz popular­ne przestrzenie spotkań uczestników życia nocnego (place itp.) określa się mianem nocnych hot spotów. Na Kazimierzu można wyróżnić co najmniej cztery takie strefy, trzy mają charakter placów, czwarta – ciągu ulicznego. Należy zauważyć, że ze względu na nie­wielką powierzchnię dzielnicy miejsca te praktycznie sąsiadują ze sobą. Pierwszą ze stref jest Plac Nowy. Miejsce to funkcjo­nuje aktywnie zarówno w ciągu dnia, jak i w nocy. Za dnia plac ten pełni funkcje handlowe i gastronomicz­ne (od południa), wraz z upływem godzin zmienia się jego charakter, aby w porze wieczornej przeobrazić się w zatłoczone miejsce spotkań ludzi. Wokół pla­cu działa kilkanaście pubów i restauracji cieszących się dużą renomą, a w jego centrum znajduje się słyn­ny Okrąglak – budynek dawnej rzeźni, w tej chwili funkcjonuje w nim kilkanaście barów z popularny­mi zapiekankami, które urosły do miana symbolu gastronomicznego Kazimierza. Regulamin handlowy Placu Nowego dopuszcza aktywność gospodarczą do godziny 2:00. W ostatnich latach na obszarze tym zaszły znaczące zmiany zarówno w zakresie komunikacji, m.in. znacznie ograniczono ruch pojazdów (miało to swój po­czątek w 2016 r. po happeningu aktywistów, w trakcie którego wyłączono z ruchu dwie pierzeje placu), jak i organizacji handlu (Grochowicz, 2019). Nie wszystkie z przeprowadzonych modernizacji przyniosły zamie­rzony efekt. Niezależnie od tego, miejsce to cieszy się największą popularnością wśród uczestników życia nocnego na całym Kazimierzu. Na Placu Nowym wystę­puje największe skupisko lokali otwartych do godziny 5:00 zarówno w dni robocze, jak i w trakcie weekendu. Kolejną strefą jest ulica Szeroka, która swoim ukła­dem przestrzennym przypomina bardziej plac niż ciąg komunikacyjny. Jak już wspomniano, znajduje się tutaj wiele restauracji wyspecjalizowanych w kuchni żydow­skiej, takich jak Ariel i Szara. Obok nich działa kilka pubów. Specyfiką tej części Kazimierza jest wyraźne ukierunkowanie na obsługę turystów zagranicznych. W lipcu na ulicy Szerokiej odbywa się finałowy kon­cert w ramach międzynarodowego Festiwalu Kultury Żydowskiej. Dwie pozostałe strefy obejmują ulicę Mostową – wschodnią pierzeję placu Wolnica, ulicę Bożego Ciała i zachodni fragment ulicy Miodowej (pierwsza strefa) oraz obszar na skrzyżowaniu ulic św. Wawrzyńca i Wą­skiej (druga strefa). Pierwsza lokalizacja ma charakter strefy tranzytowej z Kazimierza na Podgórze, przy któ­rej zlokalizowanych jest kilkanaście obiektów gastrono­micznych, w tym kilka dostępnych do późnych godzin nocnych. Biegnie ona równolegle do głównej arterii Kazimierza – ulicy Krakowskiej. Druga to najpopular­niejszy ogródek z food truckami na Kazimierzu – Judah Square Food Truck Park przy ulicy św. Wawrzyńca. W jego bezpośrednim sąsiedztwie znajduje się Stara Zajezdnia – jeden z największych, pod względem liczby miejsc dla gości, obiektów gastronomicznych czynnych nocą na Kazimierzu. W przestrzeni Kazimierza możemy wyróżnić rów­nież strefy bez „życia nocnego” – jest to przede wszyst­kim zachodnia część dzielnicy (na zachód od ulicy Kra­kowskiej) oraz wschodnie obrzeża Kazimierza (obszar pomiędzy ulicą Starowiślną a nasypem kolejowym). Stosunkowo słabo zagospodarowane na potrzeby go­spodarki nocnej są także bulwary wiślane. Atrakcyjność tego miejsca dla rozrywki nocnej wiąże się z sąsiedz­twem Kładki Ojca Bernatka (zrealizowanej w 2010 r.), z przycumowanymi barkami rzecznymi oraz sąsiedz­twem pubów i restauracji na drugim brzegu Wisły, po stronie Podgórza. 4. SPOŁECZNE KONSEKWENCJE ROZWOJU GOSPODARKI NOCNEJ NA KAZIMIERZU Kazimierz w ciągu ostatnich 30 lat przeszedł wiele in­tensywnych zmian społecznych i gospodarczych. Przez cały okres powojenny obszar ten był kojarzony z zanie­dbaną przestrzenią, opuszczonymi budynkami, prze­stępczością i niskim standardem życia, a dziedzictwo kultury żydowskiej traktowane było w kategoriach dziedzictwa niechcianego (por. Murzyn-Kupisz, 2008). Dopiero wraz z uruchomieniem procesów transforma­cji gospodarczej w latach 90. XX w. pojawiły się warunki do odrodzenia Kazimierza. Zapoczątkowano wówczas dyskusję nad rewitalizacją dzielnicy (mimo, że ta część miasta została wpisana wraz ze Starym Miastem na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO już w 1978 r.). Ponadto dostrzeżono wartość znajdującego się tam dziedzictwa kultury żydowskiej, co dało początek Fe­stiwalowi Kultury Żydowskiej (od 1988 r.) (Pawlusiń­ski, Kubal, 2011). Z uwagi na duże niedoinwestowanie i zaniedbaną przestrzeń obszar Kazimierza, w przeci­wieństwie do Starego Miasta, dość długo nie cieszył się zainteresowaniem ze strony turystów ani nie przyciągał inwestorów z sektora turystycznego. Dopiero pod ko­niec lat 90. XX w. krakowscy przedsiębiorcy zwrócili uwagę na możliwość uruchomienia na Kazimierzu pu­bów, które stawały się coraz bardziej popularne wśród studentów, turystów i młodych mieszkańców miasta. Jako pierwsze powstały, działające do dzisiaj w są­siedztwie Placu Nowego, kluby Singer oraz Alchemia, stając się wyznacznikami „kultury nocnej” tej części Krakowa. Jednocześnie przy ulicy Szerokiej powstały restauracje z kuchnią żydowską. Krakowski Kazimierz stał się atrakcyjnym miejscem spędzania wolnego czasu, oferując nowy produkt miejski, bazujący z jednej strony na życiu nocnym, a z drugiej – nawiązujący do dzie­dzictwa żydowskiego (Pawlusiński, Kubal-Czerwińska, 2018). Podobne procesy w odniesieniu do kwartałów żydowskich obserwowano w Pradze czy Budapeszcie. Z badań przeprowadzonych przez autorów wynika, że w 2003 r. na Kazimierzu funkcjonowało już 118 obiek- tów gastronomicznych, a w 2016 r. – blisko 300. Po­czątkowo życie nocne nie przysparzało mieszkańcom większych problemów. Za bardziej dotkliwy uznawa­no wzrost kosztów życia, związany z reorientacją lo­kalnej gospodarki na sektor czasu wolnego i obsługę turystów. Proces ten w literaturze szeroko omówiła Kowalczyk-Anioł (2019), pisząc o zjawisku gentryfikacji turystycznej. W efekcie tych zmian Kazimierz zaczął tracić mieszkańców. W 2003 r. dzielnicę zamieszkiwało ok. 13 tys. osób, dziesięć lat później liczba ta skurczy­ła się do kilku tysięcy. Znacząco zmieniła się także struktura społeczna mieszkańców. W miejsce dotych­czasowej ludności napływały nowe grupy społeczne i zawodowe. Kazimierz stał się popularny zwłaszcza wśród artystów, przedstawicieli świata nauki oraz studentów. Stopniowo zmieniała się tkanka miejska – odnawiano budynki i upiększano przestrzeń publicz­ną (Murzyn, 2006). W konsekwencji Kazimierz zaczął cieszyć się popularnością wśród jeszcze zamożniej­szych grup mieszkańców, wypierając m.in. artystów (por. Działek, Murzyn-Kupisz, 2015), ale także wśród zagranicznych turystów. Wraz z rozwojem city break liczba turystów nastawionych na prostą rozrywkę zwielokrotniła się. Młodzi ludzie zarówno z Polski, jak i z zagranicy zaczęli postrzegać Kazimierz jako waż­ną strefę rozrywki nocnej w Krakowie (obok Starego Miasta). Po 2010 r. wraz z upowszechnieniem najmu krótkoterminowego mieszkań turystom, m.in. za po­średnictwem internetowej platformy Airbnb, życie noc­ne na Kazimierzu objęło nie tylko partery budynków, gdzie zlokalizowane są puby i inne lokale, ale weszło także na wyższe kondygnacje kamienic. W mediach coraz powszechniejsze stawały się relacje mieszkańców z ekscesów nocnych ich tymczasowych sąsiadów. Napięcia społeczne na Kazimierzu generowało nie tylko życie nocne, ale także ogólne przesycenie tury­styczne oraz nowe koncepcje organizacji przestrzeni w dzielnicy, w tym zmiany dotyczące parkowania i po­ruszania się samochodem w jej obrębie. Mieszkańcy coraz częściej zaczęli artykułować swój sprzeciw wo­bec, ich zdaniem, niekontrolowanego rozwoju szeroko rozumianego sektora czasu wolnego. Potwierdzają to wypowiedzi mieszkańców w trakcie wywiadów: „Tu­ryści na początku byli dla nas zbawieniem, mówiło się o Kazimierzu, odnawiano kamienice… Teraz są przekleństwem.”; „Kazimierz przekształca się w jeden wielki hostel/bar z tanim alkoholem,”; „Czujemy się intruzami, którzy tylko i wyłącznie mają płacić tutaj podatki.”; „W weekend większość mieszkańców Ka­zimierza wyjeżdża poza miasto, tutaj nie da się żyć.”; „Stare Miasto jest już stracone, trochę lepiej jest na Ka­zimierzu, ale to też tutaj przychodzi i lada dzień tutaj nie będzie wielu mieszkańców”. Wśród najważniejszych uciążliwości wskazywano hałas generowany zarówno przez samych uczestni­ków życia nocnego (m.in. głośne rozmowy przed lo­kalami, hałaśliwe przemarsze grup ludzi; organizo­wanie prywatnych przyjęć dla kilkudziesięciu osób w mieszkaniach wynajmowanych w ramach Airbnb), jak i związany z funkcjonowaniem pubów (muzyka w lokalu, głośna praca urządzeń klimatyzacyjnych umieszczonych na zewnątrz kamienic). Innymi zgła­szanymi uciążliwościami były: spożywanie alkoholu w niedozwolonych miejscach, załatwianie potrzeb fizjo- logicznych na klatach schodowych czy dzwonienie do drzwi sąsiednich lokali w celu identyfikacji miej­sca swojej kwatery. Czasami agresywni uczestnicy życia nocnego dokonywali aktów wandalizmu, czę­sto wszczynali także bójki – z mieszkańcami, innymi turystami, jak i między sobą. W ostatnich latach dyskusja na temat negatywnych konsekwencji życia nocnego na Kazimierzu oraz na Starym Mieście w Krakowie była nie tylko szeroko opisywana w prasie, ale zdominowała wiele spotkań z radnymi, przedstawicielami władz miasta oraz ak­tywistami społecznymi. W grudniu 2018 r. aktywiści miejscy zainicjowali w Krakowie debatę, pierwszą z cyklu, na temat turystyfikacji miasta. Impulsem do tego była decyzja o likwidacji staromiejskiego kina Ars mieszczącego się przy ul. św. Jana i przeznaczeniu tego budynku na kolejny hotel. W spotkaniach tych uczest­niczyli przedstawiciele Urzędu Miasta Krakowa. W pierwszych dniach sierpnia 2019 r., jako wyraz protestu przeciwko nadmiernej turystyfikacji i życiu nocnemu, w przestrzeni Kazimierza pojawiły się klep­sydry, obwieszczające, że w ciągu ostatnich dwóch de­kad Kazimierz Cichy zmarł (fot. 1). Akcja ta poprzedziła podjętą później przez radnych dzielnicowych kampanię informacyjną, skierowaną do turystów. Jej elementem były plakaty, nawołujące do uszanowania ciszy nocnej, które zostały umieszczone w różnych miejscach na Ka­zimierzu oraz na Starym Mieście (fot. 2 i 3). Mieszkańcy coraz głośniej swój sprzeciw zgłaszali Radzie Miasta Krakowa, a szerokim echem odbiło się m.in. nieuchwalenie w 2018 r. ograniczenia sprze­daży alkoholu w sklepach w porze nocnej. Mimo, że w końcu 2018 r. Rada Miasta Krakowa przyjęła uchwałę na temat zakazu handlu alkoholem w obrębie I dziel­nicy (Stare Miasto i Kazimierz) w godz. 22:00–6:00, to jednak również ten akt nie rozwiązał problemu, gdyż został zaskarżony przez jednego z przedsiębiorców. Ograniczenie sprzedaży alkoholu w sklepach nocnych było jednym z ważniejszych postulatów mieszkań­ców. Wydaje się on w pełni słuszny, ponieważ jedną z przyczyn nadmiernego spożywania przez młodzież Fotografia 1. Plakaty zawieszone na Kazimierzu w 2019 r. przez mieszkańców Źródło: R. Pawlusiński Fotografia 2. Plakaty informacyjne zawieszone w historycznej części Krakowa w 2019 r. Źródło: R. Pawlusiński Fotografia 3. Plakaty informacyjne zawieszone w historycznej części Krakowa w 2019 r. Źródło: R. Pawlusiński alkoholu jest łatwy dostęp do niego, rozumiany nie tyl­ko w kategoriach przestrzennych, ale także cenowych. Cena alkoholu w placówkach handlowych jest znacz­nie niższa niż w pubach i innych obiektach gastrono­micznych, co pozwala na jego częstszą i znacznie więk­szą konsumpcję. Dopiero w połowie 2019 r. osiągnięto kompromis w tej sprawie, jednak nie został on opar­ty na decyzji władz miasta, ale stanowił odpowiedź lokalnych przedsiębiorców na oczekiwania miesz­kańców. Mowa tutaj o zawartym 2 września 2019 r. porozumieniu „Krakowskie porozumienie – dobre praktyki w zakresie odpowiedzialnej sprzedaży”, wedle którego lokalni przedsiębiorcy mieli wyłączyć sprzedaż alkoholu w sklepach między godziną 24:00 a 5:30. Do porozumienia przystąpiło około 150 pla­cówek, a jego realizację zaplanowano na okres jedne- go roku. Mieszkańcy Kazimierza w celu uzyskania większego wpływu na władze miasta założyli w połowie 2019 r. grupę społecznościową na portalu Facebook pod nazwą „Dobra Noc Kraków”. Jak piszą: […] celem grupy jest ustalenie kroków jakie można (na­leży) podjąć, aby określić poziom hałasu i w dalszym kroku zredukować go do dopuszczalnych norm. […] aby każdy mieszkaniec Krakowa był świadomy swoich praw i miał możliwość skutecznej ochrony. Dalszym celem jest zmobilizowanie władzy wykonawczej do eg­zekwowania prawa dotyczącego hałasu bez konieczno­ści udziału mieszkańców („Dobra Noc Kraków”, 2019). Grupa ta stała się forum wymiany informacji na temat możliwości egzekwowania prawa. Ostatecznie przekształciła się formalnie w Stowarzyszenie Dobra Noc Kraków. Protesty mieszkańców spotkały się z reakcją ze stro­ny władz miasta. W 2018 r. Kraków był organizatorem ważnej konferencji w ramach projektu Miasta Histo­ryczne 3.0, której temat przewodni brzmiał „Mieszkań­cy a odwiedzający – w poszukiwaniu jakości i komfor­tu”. Jeden z jej paneli dyskusyjnych został poświęcony kwestiom zarządzania gospodarką nocną. W czerw- cu 2019 r. na wniosek radnych miejskich przegłosowa­no uchwałę kierunkową, skierowaną do Prezydenta Miasta Krakowa w sprawie powołania w mieście Ko­misji Burmistrza Nocnego (unieważniona przez Woje­wodę Małopolskiego) (Uchwała, 2019). Od końca 2019 r. w ramach urzędu miejskiego działa nieformalny ze­spół (tzw. Okrągły Stół), który podejmuje problem zarządzania dziedzictwem kulturowym historycz­nej części Krakowa w warunkach turystyfikacji. Jed­nym z widocznych efektów prac tego zespołu była znaczna intensyfikacja aktywności służb miejskich i policji w porze nocnej. Podejmowano także próby ograniczenia bardzo uciążliwego, z punktu widzenia mieszkańców, zjawiska pub crawlingu, polegającego na odbywaniu grupowych wycieczek nocnych po­między pubami, połączonych z konsumpcją alkoholu w każdym z nich. Przedstawione powyżej działania nie wyelimino­wały negatywnych następstw nadmiernego rozwoju gospodarki nocnej ani znacząco nie ograniczyły jej uciążliwych skutków. Proces ten jest długofalowy i wymaga konsekwentnych działań przy zaangażowa­niu wielu podmiotów lokalnych, w tym władz miasta, służb miejskich, przedstawicieli sektora turystycznego i gastronomicznego, mieszkańców i lokalnych liderów opinii. Pierwsze sygnały postępu w tej kwestii są już obserwowane. Mieszkańcy zgłaszają na forach zmia­nę nastawienia właścicieli lokali do problemu hałasu. Pojawiają się również sygnały, że efekty przynosi akcja plakatowa, nawołująca turystów do zachowania ciszy nocnej. Szansę na złagodzenie omawianych proble­mów, przynajmniej w jakiejś części, dają także nowe projekty planowane przez Urząd Miasta Krakowa. Na szczególną uwagę zasługuje uruchomienie pro­jektu (od maja 2020 r.) tzw. street workersów, których zadaniem będzie dążenie do minimalizacji hałasu oraz potencjalnych napięć między uczestnikami życia noc­nego w tzw. hot spotach. Pomysł ten został skutecznie wdrożony w Amsterdamie. 5. UWAGI KOŃCOWE W miastach we współczesnym świecie zachodzi wiele zmian o charakterze przestrzennym i funkcjonalnym. Ważne miejsce w tym względzie zajmuje gospodarka nocna i powiązana z nią koncepcja miasta 24 h, czyli dostępnego (aktywnego) przez całą dobę. Jej istotą jest rozszerzanie aktywności społecznej i gospodarczej mia­sta na porę wieczorną i nocną, głównie w celu zwięk­szenia siły konkurencyjnej miasta (Lovatt, O’Connor, 1995; Shaw, 2020). Proces ten jest charakterystyczny zarówno dla miast globalnych (np. Londyn, Nowy Jork, Paryż), które funkcjonują jako centra światowego biznesu, jak i mniejszych ośrodków, które dysponują unikatowym dziedzictwem historycznym i/lub których rozwój opiera się na funkcjach kulturalnych, akademi­ckich, turystycznych czy handlowych. Rozwój gospodarki nocnej, chociaż postrzegany jest głównie w kategoriach korzyści, może rodzić wiele negatywnych następstw. Aktualna polityka miejska w sferze zarządzania nocą powinna uwzględniać zło­żony charakter tego zjawiska i dążyć do eliminacji nie­pożądanych skutków, zwłaszcza wobec mieszkańców. Istotne jest jednak pytanie, wpisane w słynne „prawo do miasta”, czy miasto jest tylko dla mieszkańców, czy także dla gości (por. Kotus, 2015; Kowalczyk-Anioł, Zmyślony, 2017). Patrząc z punktu widzenia wszyst­kich użytkowników miasta celowe jest dążenie jego włodarzy, do równoważenia interesów obu tych grup. Niewątpliwie w przypadku krakowskiego Kazimie­rza gospodarka nocna odegrała niebagatelny wpływ na rozwój dzielnicy w ciągu ostatnich dwóch dekad. Nie­stety przeważająca część obiektów NTE na Kazimierzu wciąż ogranicza swoją ofertę do sprzedaży alkoholu. Ten etap rozwoju zagraża obecnie stabilności lokalnego układu społeczno-gospodarczego. Zdaniem autorów poziom krytyczny został już osiągnięty i konieczne jest odejście od modelu prostej rozrywki nocnej na rzecz jej nowych form. W kształtowaniu oferty nocnej Kazimierza powinno się większą uwagę położyć na kwestie kulturowe i na tej podstawie dążyć do rozwoju produktów nocnych, bazujących na kulturze wysokiej. Dalsze podążanie ścieżką prostej rozrywki alkoholowej może prowadzić do konieczności stosowania agresyw­nej polityki cenowej, w związku z „zagrożeniem” ze strony sąsiednich ośrodków miejskich, np. Lwowa, któ­re przyjęły podobny kierunek rozwoju. W przypadku Krakowa celowe wydaje się ukierunkowanie działań na pozyskanie turysty typu premium (Kruczek, Walas, Chromy, 2019). Instrumentem sprzyjającym dokona­niu tych zmian wydaje się planowane utworzenie na obszarze Kazimierza parku kulturowego. BIBLIOGRAFIA Ashworth, G.J., Tunbridge, J.E. (2000). The tourist-historic city. London: Routledge. Ashworth, G.J., Tunbridge J.E. (2004). Whose tourist-historic city? Localizing the Gobal and globalizing the local. W: A. Lew, M. Hall, A. Williams (red.), A Companion to Tourism. Malden–Oxford–Carlton: Blackwell Publishing. Bianchini, F. (1995). Night cultures, night economies. Planning Practice & Research, 10 (2), 121–126. Campo, D., Ryan, B.D. (2008). The entertainment zone: Unplanned nightlife and the revitalization of the American downtown. Journal of Urban Design, 13 (3), 291–315. https://doi.org/10.1080/13574800802319543 Chatterton, P. (2002). Governing nightlife: Profit, fun and (dis)order in the contemporary City. Entertainment Law, 1 (2), 23–49. https://doi.org/10.1080/14730980210001730411 Cohen-Hattab, K. (2004). Historical research and tourism analysis: The case of the tourist-historic city of Jerusalem. Tourism Geogra- phies, 6 (3), 279–302. https://doi.org/10.1080/1461668042000249629 „Dobra Noc Kraków” (2019). Pobrane z: https://www.facebook.com/groups/dobranockrakow (11.10.2019). Działek, J., Murzyn-Kupisz, M. (2015). Zachowania i preferen­cje przestrzenne młodych artystów w mieście na przykładzie Krakowa i Katowic. W: P. Trzepacz, J. Więcław-Michniewska, A. Brzosko-Sermak, A. Kołoś, Miasto w badaniach geografów. T. 1 (s. 91–120). Kraków: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Faracik, R. (2017). Sandomierz – miasto historyczne jako ośrodek turystyki. Turyzm, 27 (2), 35–44. https://doi.org/10.18778/0867-5856.27.2.03 Grochowicz, M. (2019). Konflikty przestrzenne wokół placu Nowego na krakowskim Kazimierzu. W: Ł. Fiedeń, K. Aniel- ska, (red.), Współczesne problemy i kierunki badawcze w geogra­fii. T. 7 (83–102). Kraków: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Hadfield, P., Lister, S., Traynor, P. (2009). This town’s a different town today. Policing and regulating the night-time econo­my. Criminology & Criminal Justice, 9 (4), 465–485. https://doi.org/10.1177/1748895809343409 Iwanicki, G., Dłużewska, A. (2015). Potential of city break clubb- ing tourism in Wrocław. Biulletin of Geography. Socioeconomic Series, 28, 77–90. https://doi.org/10.1515/bog-2015-0017 Iwanicki, G., Dłużewska, A. (2018). Party space in Cracow and Warsaw: Partying and conflicts. Economic Problems of Tourism, 4, 139–145. https://doi.org/10.18276/ept.2018.4.44-11 Kotus, J. (2015). Turyści w strukturze miast: obraz konfliktu czy koegzystencji? – rozważania na podstawie badań city users w dwóch miastach. Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna, 31, 33–46. https://doi.org/10.14746/rrpr.2015.31.04 Kowalczyk-Anioł, J. (2019). Hipertrofia turystyki miejskiej – ge­neza i istota zjawiska. Konwersatorium Wiedzy o Mieście, 32 (4), 7–18. https://doi.org/10.18778/2543-9421.04.01 Kowalczyk-Anioł, J., Zmyślony, P. (2017). Turystyka miejska jako źródło protestów społecznych: przykłady Wenecji i Barcelony. Turystyka Kulturowa, 2, 7–36. Kruczek, Z., Walas, B., Chromy, J. (2019). Od euforii do irytacji. Analiza postaw mieszkańców Krakowa, hotelarzy i restau­ratorów wobec dalszego rozwoju turystyki. W: M. Zowiosło, J. Kosiewicz, Sport i turystyka w perspektywie nauk społecz­nych: tradycje i współczesność (s. 287–298). Kraków: Akademia Wychowania Fizycznego. Kursa, M. (2019). Nadchodzi nocny burmistrz Krakowa. Czym się zajmie?. Pobrane z: https://krakow.wyborcza.pl/krakow/7,44425,24824816,nadchodzi-nocny-burmistrz-krakowa-czym-sie­ -zajmie.html (11.10.2019). van Liempt, I., van Aalst, I., Schwanen, T. (2015). Introduction: Geographies of the urban night. Urban Studies, 52 (3), 407–421. https://doi.org/10.1177/0042098014552933 London at night: An evidence base for a 24-hour city (2018). GLA Economics, London. Pobrane z: https://www.london.gov.uk/sites/default/files/london-at-night-full-final.pdf (11.10.2019). Lovatt, A., O’Connor, J. (1995). Cities and the night-time econo­my. Planning Practice & Research, 2 (10), 127–134. https://doi.org/10.1080/02697459550036676 Mika, M. (red.) (2011), Kraków jako ośrodek turystyczny. Kraków: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Mikulska, P. (2018). Nowy pomysł Trzaskowskiego. „Nocny bur­mistrz”, który kontroluje Warszawę. Pobrane z: https://wiado­ mosci.wp.pl/nowy-pomysl-trzaskowskiego-nocny-burmistrz­ -ktory-kontroluje-warszawe-6283322663995009a (11.10.2019). Mróz, K. (2019). Geograficzne aspekty funkcjonowania gospodar­ki nocnej w miastach historycznych na przykładzie krakowskiego Kazimierza. Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem dr R. Pawlusińskiego w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Murzyn, M. (2006). Kazimierz. Środkowoeuropejskie doświadczenie rewitalizacji. Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury. Murzyn-Kupisz, M. (2008). Przywracanie pamięci czy masowa konsumpcja? Dylematy odkrywania żydowskiego dziedzi­ctwa kulturowego krakowskiego Kazimierza. W: M. Murzyn--Kupisz, J. Purchla (red.), Przywracanie pamięci. Rewitalizacja zabytkowych dzielnic żydowskich w miastach Europy Środkowej (s. 363–398). Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury. Nofre, J., Giordano, E., Eldridge, E., Martins, J.C. (2017). Tourism, nightlife and planning: Challenges and opportunities for com­munity liveability in La Barceloneta. Tourism Geographies, 3 (20), 377–396. https://doi.org/10.1080/14616688.2017.1375972 Nofre, J., Martins, J.C., Vaz, D., Fina, R., Sequera, J., Vale, P. (2018). The “Pink Street” in Cais do Sodré: Urban change and liminal governance in a nightlife district of Lisbon. Urban Research & Practice, 12 (4), 1–19. https://doi.org/10.1080/17535069.2018.1449010 Pawlusiński, R., Kubal, M. (2011). Tradycje turystyczne Krakowa. W: M. Mika (red.), Kraków jako ośrodek turystyczny (s. 35–56). Kraków: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Pawlusiński, R., Kubal-Czerwińska, M. (2018). A new take on an old structure? Creative and slow tourism in Krakow (Poland). Journal of Tourism and Cultural Change, 16 (3), 265–285. https://doi.org/10.1080/14766825.2017.1330338 Pawlusiński, R., Zmyślony, P. (2018). Gospodarka nocna a oferta kulturowa miast. Turystyka Kulturowa, 7, 7–22. Pinke-Sziva, I., Smith, M., Olt, G., Berezvai Z. (2019). Overtourism and the night-time economy: A case study of Budapest. International Journal of Tourism Cities, 5 (1), 1–16. https://doi.org/10.1108/IJTC-04-2018-0028 Radkowski, M. (2019). Ma go Paryż i Amsterdam. Warszawa cze­ka na nocnego burmistrza. Co będzie robił? Pobrane z: https://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/7,54420,25482441,ma-go­ -paryz-i-amsterdam-warszawa-czeka-na-nocnego-burmistrza.html (11.10.2019). Roberts, M. (2006). From „creative city” to „no-go areas”: The expansion of the night-time economy in British town and city centres. Cities, 23 (5), 331–338. https://doi.org/10.1016/j.cities.2006.05.001 Roberts, M., Eldridge, A. (2009). Planning the night-time city. New York: Routledge. Rowe, D. (2008). Culture, sport and night-time economy. International Journal of Cultural Policy, 14 (4), 399–415. https://doi.org/10.1080/10286630802445864 Salamon, P. (2019). W Krakowie będzie nocny burmistrz. Pobrane z: https://lovekrakow.pl/aktualnosci/w-krakowie-bedzie-nocny­ -burmistrz_31081.html (11.10.2019). Seijas, A., Gelders, M.M. (2020). Governing the night time city: The rise of night mayor as a new form of urban go­vernance after dark. Urban Studies, 58 (2), 1–19. https://doi.org/10.1177/0042098019895224 Shaw, R. (2014). Beyond night-time economy: Affective at­mospheres of the urban night. Geoforum, 51 (1), 87–95. https://doi.org/10.1016/j.geoforum.2013.10.005 Shaw, R. (2020). Geographies of the night. International Encyclopedia of Human Geography, Second Edition, 6, 83–87. https://doi.org/10.1016/B978-0-08-102295-5.10187-8 Sheard, L. (2011). Anything could have happened: Women, the night-time economy, alcohol and drink spiking. Sociology, 45 (4), 619–633. https://doi.org/10.1177/0038038511406596 Think night: London`s neighbourhoods 6PM to 6AM. London night time commision. Pobrane z: https://www.london.gov.uk/sites/default/files/think_night_-_londons_neighbourhoo­ ds_from_6pm_to_6am.pdf (11.10.2019). Tymczak, P. (2019). Kraków. Prezydentowi ma pomagać nocny bur­mistrz. Zobacz, jak wygląda nocne życie w mieście. Pobrane z: https://dziennikpolski24.pl/krakow-prezydentowi-ma-po­ magac-nocny-burmistrz-zobacz-jak-wyglada-nocne-zycie­ -w-miescie-zdjecia/ar/c1-14144189 (11.10.2019). Uchwała Rady Miasta Krakowa z 26 czerwca 2019 r. w sprawie ustale­nia kierunków działania dla Prezydenta Miasta Krakowa w zakresie powołania Komisji Nocnego Burmistrza. Nr XIX/389/19. Więcław, J. (1997). Zmiany funkcji dzielnicy Kazimierz w Kra- kowie w świetle współczesnych przekształceń społeczno- -gospodarczych. Folia Geographica. Series Geographica Oeconomica, XXIX–XXX, 125–147. Zmyślony, P., Pawlusiński, R. (2020). Tourism and the night­-time economy: The perspective article. Tourism Review, 75 (1), 194–197. https://doi.org/10.1108/TR-05-2019-0158 Artykuł wpłynął: 12 czerwca 2020 Zaakceptowano do druku: 21 grudnia 2020 Tabela 1. Dostępność czasowa obiektów gospodarki nocnej na Kazimierzu we wtorki (stan na 2019 r.) Godzina Obiekty ogółem Typ obiektu obiekty gastronomiczne dyskoteki i kluby placówki handlowe zdrowie i uroda placówki kulturalne inne liczba liczba % liczba % liczba % liczba % liczba % liczba % 20:00 399 274 68,7 9 2,2 42 10,5 29 7,3 6 1,5 39 9,8 23:00 182 150 82,5 11 6,0 18 9,8 0 – 0 – 3 1,7 2:00 52 33 63,5 9 17,3 8 15,4 0 – 0 – 2 3,8 5:00 17 4 23,5 5 29,4 6 35,3 0 – 0 – 2 11,8 Źródło: opracowanie własne. Tabela 2. Dostępność czasowa obiektów gospodarki nocnej na Kazimierzu w soboty (stan na 2019 r.) Godzina Obiekty ogółem Typ obiektu obiekty gastronomiczne dyskoteki i kluby placówki handlowe zdrowie i uroda placówki kulturalne inne liczba liczba % liczba % liczba % liczba % liczba % liczba % 20:00 365 277 75,9 10 2,7 37 10,1 10 2,7 6 1,6 25 6,8 23:00 234 196 83,8 14 6,0 20 8,5 0 – 0 – 4 1,7 2:00 99 75 75,8 13 13,1 9 9,1 0 – 0 – 2 2,0 5:00 29 12 41,4 9 31,0 6 20,7 0 – 0 – 2 6,9 Źródło: opracowanie własne. Tabela 3. Dostępność czasowa obiektów gastronomicznych zaliczanych do gospodarki nocnej na Kazimierzu we wtorki (stan na 2019 r.)Godzina Obiekty gastronomiczne ogółem Typ obiektu restauracje bary puby kawiarnie liczba liczba % liczba % liczba % liczba % 20:00 274 96 35,0 81 29,6 64 23,4 33 12,0 23:00 150 44 29,3 36 24,0 62 41,3 8 5,3 2:00 33 1 3,0 10 30,3 21 63,6 1 3,0 5:00 4 0 – 0 – 4 100,0 0 – Źródło: opracowanie własne. Tabela 4. Dostępność czasowa obiektów gastronomicznych zaliczanych do gospodarki nocnej na Kazimierzu w soboty (stan na 2019 r.) Godzina Obiekty gastronomiczne ogółem Typ obiektu restauracje bary puby kawiarnie liczba liczba % liczba % liczba % liczba % 20:00 277 99 35,7 82 29,6 64 23,1 32 11,6 23:00 196 68 34,7 54 27,6 63 32,1 11 5,6 2:00 75 8 10,7 19 25,3 47 62,7 1 1,3 5:00 12 1 8,3 0 – 11 91,7 0 – Źródło: opracowanie własne. Rysunek 3. Przestrzenne rozmieszczenie obiektów czynnych we wtorek o godzinie 20:00 Źródło: Mróz (2019) Rysunek 4. Przestrzenne rozmieszczenie obiektów czynnych we wtorek o godzinie 23:00 Źródło: Mróz (2019) Rysunek 5. Przestrzenne rozmieszczenie obiektów czynnych w środę o godzinie 2:00 Źródło: Mróz (2019) Rysunek 6. Przestrzenne rozmieszczenie obiektów czynnych w środę o godzinie 5:00 Źródło: Mróz (2019) Rysunek 7. Przestrzenne rozmieszczenie obiektów czynnych w sobotę o godzinie 20:00 Źródło: Mróz (2019) Rysunek 8. Przestrzenne rozmieszczenie obiektów czynnych w sobotę o godzinie 23:00 Źródło: Mróz (2019) Rysunek 9. Przestrzenne rozmieszczenie obiektów czynnych w niedzielę o godzinie 2:00 Źródło: Mróz (2019) Rysunek 10. Przestrzenne rozmieszczenie obiektów czynnych w niedzielę o godzinie 5:00 Źródło: Mróz (2019)